diff --git "a/lbe_Cyrl/fineweb-2_000001_remove.jsonl" "b/lbe_Cyrl/fineweb-2_000001_remove.jsonl" new file mode 100644--- /dev/null +++ "b/lbe_Cyrl/fineweb-2_000001_remove.jsonl" @@ -0,0 +1,319 @@ +{"text":"Сафар барз\nСафар барз (аьрабнал маз شهر صفر) ягу Сафар зурул.\nАхир арвахI кьини Сафар зурул хIисав дайссар къадаркьусса кьинилун. Ва кьини 4-ракаат дусса чакгу, бувну дуаьгу дурккуну хъинссар. Чак бансса ният дикIан аьркинссар укунсса: На буван най ура суннатсса чак уруччиншиврул оьккимуния Аллагьнал цIанийну. Гьарца ракаатраву сура \"аль-ФатихIа\" дуккин аьркинссар 17-ва \"аль-Кавсар\" (Ина аьтIайнака), 5-ла сура \"аль-Ихлас\", цал \"аль-Фалакь ва \"ан-Нас\". [1]","id":"","dump":"CC-MAIN-2013-20","url":"http:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A1%D0%B0%D1%84%D0%B0%D1%80_%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%B7","date":"2013-05-25T06:11:48Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2013-20\/segments\/1368705575935\/warc\/CC-MAIN-20130516115935-00045-ip-10-60-113-184.ec2.internal.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9776874185,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":72,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.977687418460846, \"inh_Cyrl_score\": 0.012939621694386005}","num_words":122,"character_repetition_ratio":0.044,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.22,"stopwords_ratio":0.016,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.984,"perplexity_score":1628.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"Зайтун\nЗайтун (латIин Olea europaea) ххяххияр. Гъели билаятирттай ххяххайсса, ялун урган ккурмузуха лархьхьусса ахъулсса дулайсса мурхь. Ва цинявгу ахъулссар, нахIусса ахъулссар. Зайтунданул ахъулссаннуя зайтун ягъ, яни зайтуннул аьгъушиву дуккайссар.2 Зайтун-это имя человека.Например:он живет в мелеузе.Люди с таким именем не много огрессивные,ОПАСНЫЕ!!!\n|Ва макьала кьурхь дури, хIадур хьун дурасса.\n\n\nКумаг бува Лакрал Википедиялун, макьала.","id":"","dump":"CC-MAIN-2013-20","url":"http:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D1%82%D1%83%D0%BD","date":"2013-06-19T12:59:53Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2013-20\/segments\/1368708783242\/warc\/CC-MAIN-20130516125303-00057-ip-10-60-113-184.ec2.internal.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.934063077,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":85,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9340630769729614, \"inh_Cyrl_score\": 0.02669007144868374}","num_words":120,"character_repetition_ratio":0.023,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.175,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.957,"perplexity_score":2858.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Халифлул Бурж\nДунияллий яла лахъмур небоскреб – Халифлул Буржшадлугърай тӀивтӀунни Аьрабнал ЦачӀунбув Эмиратуллал яла хъунмур шагьру – Дубайрай. ЧӀюй тӀитӀин ччай бивкӀун бур 2009-ку шинал сентябрьданул 9-нний Дубайрайсса метроращал архӀал, амма дахшишру хьуну гьашинунин ливчӀун бур. ЧӀюй бур кӀура даен дурсса зурукъянттуха лавхьхьусса. 2007-ку шинал 21-мур июльдания шинмай вания бур дунияллий яла лахъмур идара хьуну.\nАьрабнал эмиратирттаву дунияллий яла лахъмий къатри Бурудж Халиф бувну бур. 162 зивулийсса къатлул лахъшиву 828 метра дур, виваллил площадь 1 миллион квадратирттал. Вай къатри буллай 5-ра шин хьуну дур ва 4 миллиард доллардал харж бувну бур. Буллай байбивхьусса чӀумал ваксса лахъсса хьуншиву щинчӀав кӀулну къабивкӀун бур. Халифнал къалалуву 1000 квартира бур, 49 зиву офисирттахьхьун дуллуну дур.\nЛахъшиву [дакьин дуван]\n- МицӀ: 828 м.\n- Магъи: 643.3 м.\n- Ялурда ялувмур зиву: 624 м.\n- Цинярда зивурду: 162\n- Идаралул виваллил лагру: 344000 м2\n- Архитектортал: Скидмор, Квингз ва Меррилл","id":"","dump":"CC-MAIN-2013-20","url":"http:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A5%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%84%D0%BB%D1%83%D0%BB_%D0%91%D1%83%D1%80%D0%B6","date":"2013-05-19T12:49:28Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2013-20\/segments\/1368697503739\/warc\/CC-MAIN-20130516094503-00078-ip-10-60-113-184.ec2.internal.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9369202256,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":70,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9369202256202698, \"inh_Cyrl_score\": 0.019207896664738655, \"tab_Cyrl_score\": 0.01267908327281475}","num_words":259,"character_repetition_ratio":0.059,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.225,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.969,"perplexity_score":3924.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"Имам Аш-Шафиъ\nИмам Аш-Шафиъ (аьрабнал маз ابو عبدالله محمد بن إدريس الشافعيّ) увссар Гьижралул 150-ку шинал Гъазза тIисса кIанай. Ганан кIира шин хьусса чIумал мунал нину ФатIимат Маккалив бивзссар. Шикку имам аш-Шафиъ айивхьуссар элму лахьлай. Арулла шинаву ганан щалва Кьуръан дакIних кIулну бивкIссар, ацIра шинаву имам Маликлул чивчусса хIадисирттал лу «Муватаъ» дакних лавхьхьуссар. Оьрмулул 15-ра шинаву имам аш-ШафиъначIа фатва булунсса изну бивкIссар. [1]\nПримечания [дакьин дуван]\n|Ва макьала кьурхь дури, хIадур хьун дурасса.\n\n\nКумаг бува Лакрал Википедиялун, макьала.","id":"","dump":"CC-MAIN-2013-20","url":"http:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%98%D0%BC%D0%B0%D0%BC_%D0%90%D1%88-%D0%A8%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8A","date":"2013-05-22T07:13:09Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2013-20\/segments\/1368701459211\/warc\/CC-MAIN-20130516105059-00090-ip-10-60-113-184.ec2.internal.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8514966369,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":77,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8514966368675232, \"tab_Cyrl_score\": 0.07342404127120972, \"inh_Cyrl_score\": 0.016436440870165825, \"che_Cyrl_score\": 0.01404170785099268, \"kum_Cyrl_score\": 0.010253850370645523}","num_words":172,"character_repetition_ratio":0.067,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.197,"stopwords_ratio":0.029,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.831,"perplexity_score":2748.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Барзу\nБарзу (латIин Aquila etc. spp.) лелуххир. Барзу хъунмасса лелуххуйн учайссар. Барзул хъунмасса къеппа буссар. Къеппа буссар ккуртта бивкIсса. Барзу хъинну лахъну лехлан бикIайссар. Лехлай лахъну бунугу, барзул яру буссар щяв буруглай. КIанил яру буссар щяв хъанахъимуних буруглай.\n|Ва макьала кьурхь дури, хIадур хьун дурасса.\n\n\nКумаг бува Лакрал Википедиялун, макьала.","id":"","dump":"CC-MAIN-2013-20","url":"http:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%B7%D1%83","date":"2013-05-23T01:21:48Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2013-20\/segments\/1368702718570\/warc\/CC-MAIN-20130516111158-00021-ip-10-60-113-184.ec2.internal.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9959431291,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":72,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9959431290626526}","num_words":77,"character_repetition_ratio":0.082,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.181,"stopwords_ratio":0.026,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.998,"perplexity_score":3625.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Москав\nМоскав (оьрус Москва) ва Оьрустаннал хъуншагьру бур.\nБагьлух чIумуйну бугьайсса яла ххирамур квартира буссар Москавлив, зурухсса ганил багьа бур 1 млн. ва 555 азарда къуруш. Га бур шагьрулул дязаннив Романовский переулокрай. Гиву буссар 21 къатта, миннува 8 утту бишай къатта ва 13 къатта, 6 хIажатхана.\n|Ва макьала кьурхь дури, хIадур хьун дурасса.\n\n\nКумаг бува Лакрал Википедиялун, макьала.","id":"","dump":"CC-MAIN-2013-48","url":"http:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B2","date":"2013-12-09T10:38:07Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2013-48\/segments\/1386163956743\/warc\/CC-MAIN-20131204133236-00019-ip-10-33-133-15.ec2.internal.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9528901577,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":79,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.952890157699585, \"kum_Cyrl_score\": 0.019387137144804, \"ava_Cyrl_score\": 0.010514847934246063}","num_words":104,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.216,"stopwords_ratio":0.038,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.972,"perplexity_score":3612.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"МухӀаммад идавс\nЦа кьини Аминат МухӀаммадгу увцуну Мадиналийн гъан-маччаминначӀан хъамалугу бивну зана хьуну най буна, къашавай хьуну бивкӀуну бур. Му аль-Абва тӀисса кIанай бувччуну бур. МухӀаммадрив ца хъамитайпалул буттал буттачӀан АьбдулмутӀаллиблучӀан иян увну ур. Идавс цала буттал буттачӀа мяйра шин хьуннин ялапар хъанай ивкӀун ур. АьбдулмутӀаллиблул цува ивчӀан хьхьичӀ васият дурну дур, цува накьлу шайхту МухӀаммад АбутӀалиблул цачIана уцин. АбутӀалиб Идавсил буттауссу ивкӀун ур, мунал МухӀаммад хъинну ххарину кьамул увну ур.","id":"","dump":"CC-MAIN-2013-48","url":"http:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9C%D1%83%D1%85%D3%80%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B0%D0%B4_%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%B2%D1%81","date":"2013-12-09T12:49:00Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2013-48\/segments\/1386163972679\/warc\/CC-MAIN-20131204133252-00015-ip-10-33-133-15.ec2.internal.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8917426467,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":91,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8917426466941833, \"inh_Cyrl_score\": 0.05941193923354149, \"tab_Cyrl_score\": 0.019860606640577316, \"che_Cyrl_score\": 0.013425872661173344}","num_words":154,"character_repetition_ratio":0.089,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.151,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.951,"perplexity_score":7333.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Иссаву\nИссаву (аьрабнал маз الوضوء вузуъ) [1]\nХъунмур иссаву[дакьин дуван | править исходный текст]\n- Щаллуну иссаву (гъуслу)\nЧIиримур иссаву[дакьин дуван | править исходный текст]\nЧак баннин хьхьичI дайссар чIиримур иссаву, хьхьичI дурмур иссаву зия хьуну духьурча. ЧIиримур иссаву даннин хьхьичI:\n- 1. Шюшайссар барт кару, вилагайссар кьацI, май;\n- 2. Лажин шюшаврищал аьрхIал дайссар иссаву дансса нийят: «На нийят дуллай ура фаризасса чаклин иссаву дан, Хъунасса Заннайн, Аллагьу акбар».\n- 3. Лажин шюшайссар;\n- 4. КIирагу ка шюшайссар ссюрхъру хIалану;\n- 5. МасхIу байссар – атилсса кару бакIрайх дурккун;\n- 6. КIивагу ччан шюшайссар кьюрщулттив хIалану;\n- 7. Дуруччайссар иссаврил низам.\nИслай айивхьукун хъинссар учирча «Аоьзубиллагьи мина щайтIани ражим. Бисмиллагьи ррахIмани ррахIим». Гьарца шюшлашисса базу шюшайссар шан-шамила, дуссар дуккайсса дуаьрттугу. БучIиссар мий къадурккуну так «Бисмиллагьи ррахIмани ррахIим. Аллагьу акбар» учирчагу. Ислай айивхьуни «шагьадат» дуккавугу гьассар.\nИссаву (вузуъ) зия шайссар:\n- 1. Аьврат-базурдава ци дунугу дуккарча: оьт, кIущалу, ссихI ва м. ц.;\n- 2. Шанан икIарча, амма иссаву зия къашайссар, агарда инсан щяивкIун унува шанан икIарча, махъа ссихI къабуккансса куццуй;\n- 3. Инсан цаятува цува гьарча;\n- 4. Дянив цичIав дакъа, адиминалгу щарссанилу чурххал базурду куннин ку щурча, агарда, шариаьтрайн бувну, миннан ташу бан бучIину бухьурча. Ва ишираву, иссаву зия къашайссар ка щурча чIарардайн, михьирттайн ягу ккарччайн;\n- 5. дянив цичIав дакъа, витIянхъру ягу вив кIисри аьврат базурдайн щурча, вилламиннуйн ягу цайминналссаннуйн.\nЯлагу[дакьин дуван | править исходный текст]\nЯлагу, иссаву (щаллумур ягу чIиримур) тIайлану даврин ккаллиссар, агарда:\n- 1. Исласисса щин духьурча марцIсса (щаращул, неххал, хьхьирил, тIабиаьтрал).\n- 2. Щин диян аьркинссар цинявппагу шюшлашисса базурдайн.\n- 3. Нажас дикIан къабучIиссар чурххай, шюшлашисса базурдай. ДикIан къабучIиссар ци-дунугу даххана дайсса щинал ранг, кьанкь ягу тIин.\n- 4. Шюшлашисса базурдай дикIан къабучIиссар, чIирисса дунугу, ци-дунугу щин къадуххайсса (сир, лак, сина, шириш, м. ц.).\n- 5. Къашавайсса, сакъатсса, ссихI, хъунмур ягу чIивимур кIущалу бугьан къашайсса инсантуран бучIиссар иссаву (чIиримур) дак чак баврил чIун дуркIукун. Яламиннан хъинссар бивссунма бухьурча (суннатри).","id":"","dump":"CC-MAIN-2013-48","url":"http:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%98%D1%81%D1%81%D0%B0%D0%B2%D1%83","date":"2013-12-13T18:07:19Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2013-48\/segments\/1386164972407\/warc\/CC-MAIN-20131204134932-00012-ip-10-33-133-15.ec2.internal.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9367863536,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":78,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9367863535881042, \"inh_Cyrl_score\": 0.03241623193025589, \"tab_Cyrl_score\": 0.02024046704173088}","num_words":542,"character_repetition_ratio":0.062,"word_repetition_ratio":0.038,"special_characters_ratio":0.208,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.962,"perplexity_score":3023.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ахъулсса\nАхъулсса\nАхъулсса хьуннин ахъулссаннул мурхь тIутIайх бичайссар. Мурхьру тIутIайх бичайссар интту чIумал. Ялар ахъулсса шайсса. Ахъулсса тIутIая шайссар. Ахъулссаннул чIяруми шайссар ссуттил. Дуссар гъинттул шайссагу ахъулсса. Бяъли шайссар гъинттул.\nТIутIал кьанкь тIааьнсса дикIайссар. Ахъулссаннул тIин хъинну нахIусса, тIааьнсса бикIайссар. Ахъулссаннул кьанкьгу цила тIутIулмуниха лархьхьусса, мукунна тIааьнсса дикIайссар.[1]\nАхъулссаннул мурхьру[дакьин дуван | править вики-текст]\nДунияллийсса затру кIива журалийх дачIайссар – рухI дуссагу, рухI дакъассагу. РухI думи дачIайссар ххяхиярттайх ва хIайвантирттайх. Уртту, мурхьру, къатIри – вай гьарзат ххяхиярттур. Бяъли, гьивч, хъюрт – вай мурхьирдал ва ахъулссаннул цIарду жура лархьхьуссия хьхьичIра. ХIакьину жува кIицI банну цаймигу мурхьру ва ахъулсса.\nАхъулсса дикIайссар нацIусса ва ццихь бусса, нахIусса ва кьурчIисса. Дикъарсса ахъулсса царайрагу къанахIуссар, хIатта чIявуну кьурчIиссар. ЦIулит, инжир, чассаг, хъюрт нацIусса ахъулссар. Кякан, жунав, щахлу, ккурмуз ццихь бусса ахъулссар. Бигь, зайтун, гьивхь нахIусса ахъулссар. БикIайссар тIинну нацIуну нахIуссагу, ццихь буну нахIуссагу, ццихь буну нацIуссагу. ДикIайссар ахъулсса ццихь-ццихьгу тIий, кьурчIиссагу.[1]\nЛакрал кIану[дакьин дуван | править вики-текст]\nМунияту ми мурхьирдайн ахъулссаннул мурхьру учайссар. Вай мурхьирдаву буссар Лакку кIанай ххяххайссагу, къаххяххайссагу. Лакку кIанай къаххяххайминнувун багьайссар бигьлил, пуннукьул, сунуврал, чассагул, жунаврал, шяъ��анъутлил, зайтундалул, инжирданул, гьиндусттан гьивхьхьул мурхьру Лакку кIанай къаххяххайссар. Ккурмуз, кякан, цIулит, шай, щахлу – вай Лаккуйгу шайсса ахъулссар.","id":"","dump":"CC-MAIN-2014-23","url":"http:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%90%D1%85%D1%8A%D1%83%D0%BB%D1%81%D1%81%D0%B0","date":"2014-07-26T17:12:21Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2014-23\/segments\/1405997903265.4\/warc\/CC-MAIN-20140722025823-00196-ip-10-33-131-23.ec2.internal.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9978483319,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":103,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9978483319282532}","num_words":370,"character_repetition_ratio":0.081,"word_repetition_ratio":0.028,"special_characters_ratio":0.161,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":2260.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Чак\nЧак (аьрабнал маз صلاة), бурж бушиву гьарца кьини ххюва (фариза) чак бан. [1]\nТIайлану бувсса ва цила чIумал бувсса чак – Аллагьнан яла ххирамур аьмалли. Чак бан байбихьлахьини ва чак буллалини чара бакъа дуруччин аьркинссар дагьайсса низам.\n- 1. Ивссуну икIан аьркинссар – щаллуну ивссуну ва чIиримур иссаву дурну.\n- 2. Чурх, чурххайсса янна, чак буллалисса кIану бикIан аьркинссар нажасрая марцIну.\nНажасран ккаллиссар оьт, кIущалу ва цаймигу аьвратрава дуклакимур (мани личIаннин) – лал, оь, кIарчIанну, нажасри хIан аьракьи, дикI дукан къабучIисса хIайвандалул, накI, цукунсса дунугу дикI, дунгъуз, ккаччи ва чапурну бивкIусса хIайван м. ц.\n- 3. Аьврат кIучI дан аьркинссар. Арантуннал аьврат – никирттаяту цIумуйн дияннин. Хъаннил – щалва чурх, лажин ва бартка личIаннин.\n- 4. Чак байссар цила ккаккан дурсса чIун дургьуну (кIюрххицIун – 2 ракааьт, ахттайх – 4, ахттакьун – 4, маркIачIан – 3, хъатIан – 4).\n- 5. Чак байссар Кьиблалул чулухунмай бурувгун.\nЧакру[дакьин дуван | править вики-текст]\n- КIюрххицIун чак\n- Ахттайн чак\n- Ахттакьун чак\n- МаркIачIан чак\n- ХъатIан чак\n- Жума-чак\n- Байрам-чак (Эдрал-чак)\n- Жаназалул чак","id":"","dump":"CC-MAIN-2014-23","url":"http:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D0%B0%D0%BA","date":"2014-07-29T06:39:06Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2014-23\/segments\/1406510266597.23\/warc\/CC-MAIN-20140728011746-00013-ip-10-146-231-18.ec2.internal.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8263097405,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":95,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8263097405433655, \"inh_Cyrl_score\": 0.07630566507577896, \"tab_Cyrl_score\": 0.07457127422094345}","num_words":281,"character_repetition_ratio":0.055,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.23,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.86,"perplexity_score":3147.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"ЭхӀрам\nЭхӀрам (аьрабнал маз إحرام )\nХӀаж бан кьасттирай нанисса адамина мувва бахӀайсса, эхӀрам дахӀайсса кӀанттайн бивукун, эхӀрам дахӀиннин цал цалва чурх марцӀ бан аьркинссар, михьру кьувкьуну, аьврат марцӀ дурну, хъаралалугу бивттуну, ссирссилттал ссуннатгу бувну, яла эхӀрамдалул гъуслу бан нийятрай чурхгу шювшуну, гъуслу бан къахьурча таяммум бувну, бакӀгу чӀиригу зевххуну, нахӀу кьанкьгу дурну. [1]\nПримечания[дакьин дуван | править вики-текст]\n|Ва макьала кьурхь дури, хIадур хьун дурасса.\n\n\nКумаг бува Лакрал Википедиялун, макьала.","id":"","dump":"CC-MAIN-2014-23","url":"http:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%AD%D1%85%D3%80%D1%80%D0%B0%D0%BC","date":"2014-07-25T03:38:22Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2014-23\/segments\/1405997892806.35\/warc\/CC-MAIN-20140722025812-00239-ip-10-33-131-23.ec2.internal.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8517875075,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":57,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8517875075340271, \"tab_Cyrl_score\": 0.06989988684654236, \"inh_Cyrl_score\": 0.04878630489110947}","num_words":149,"character_repetition_ratio":0.026,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.179,"stopwords_ratio":0.02,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.92,"perplexity_score":3661.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Замзам\nЗамзам (аьрабнал маз زمزم)\nЕвропанал лабораториярдаву дурсса элмийсса хъиривлаявурттайн бувну, Замзам щаращул щин цайми щинах бурувгун хъинну дарувсса дусса дур. Американаву дурсса хъиривлаявурттал исват бувну бур микроорганизмарду ва бактериярду бакъасса щин дунияллий так замзам щин душиву. [1]\nПримечания[дакьин дуван | править вики-текст]\n|Ва макьала кьурхь дури, хIадур хьун дурасса.\n\n\nКумаг бува Лакрал Википедиялун, макьала.","id":"","dump":"CC-MAIN-2014-23","url":"http:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%97%D0%B0%D0%BC%D0%B7%D0%B0%D0%BC","date":"2014-07-29T10:43:21Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2014-23\/segments\/1406510267075.55\/warc\/CC-MAIN-20140728011747-00117-ip-10-146-231-18.ec2.internal.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9460216761,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":69,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9460216760635376, \"tab_Cyrl_score\": 0.03254111111164093}","num_words":100,"character_repetition_ratio":0.056,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.167,"stopwords_ratio":0.03,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.962,"perplexity_score":4980.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Регби\nРегби тIисса спортрал тIуркIу цалчин Ингилиснал шагьру Регбилий сакин хьуну бур. Ва тIуркIулул жура хъинну ДагъусттаннацIун бавкьусса бур. Цанчирча, мунил инсаннал яхI, къирият, кьянкьасса хасият цIакь дуллай дур. Му бакъассагу лачIун буккаву ва куклу атлетикагу регбилувунгу духлай дур. [1]\nПримечания[дакьин дуван | править вики-текст]\n|Ва макьала кьурхь дури, хIадур хьун дурасса.\n\n\nКумаг бува Лакрал Википедиялун, макьала.","id":"","dump":"CC-MAIN-2014-23","url":"http:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A0%D0%B5%D0%B3%D0%B1%D0%B8","date":"2014-08-01T09:49:41Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2014-23\/segments\/1406510274967.3\/warc\/CC-MAIN-20140728011754-00121-ip-10-146-231-18.ec2.internal.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9476227164,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":91,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9476227164268494, \"tab_Cyrl_score\": 0.015087341889739037, \"lez_Cyrl_score\": 0.010483233258128166}","num_words":117,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.178,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.96,"perplexity_score":2637.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Иман\nМатериал из Википедии\nИман – вихшаву, МухIаммад Идавсил Аллагьу Тааьланаяту баян бувмунин, КIанал увкумунин.\nИмандалул дуссар ряхра аркан.\n- 1. Вихшаву Аллагьнайн.\n- 2. Вихшаву КIанал малаиктурайн.\n- 3. Вихшаву КIанал луттирдайн.\n- 4. Вихшаву КIанал идавстурайн.\n- 5. Вихшаву Кьиямасса Кьинилийн.\n- 6. Вихшаву кьадарданийн, оьккисса бунугу, ххуйсса бунугу, Аллагьнал биялдарайну хъанахъишиврийн.\nХIакьну Аллагьнайн виххьусса бусурманчув, щак бакъа, вихну икIан аьркинссар Имандалул ряхрагу арканнайн, царагу лях гьан къариртун.\nПримечания[дакьин дуван | править вики-текст]\n|Ва макьала кьурхь дури, хIадур хьун дурасса.\n\n\nКумаг бува Лакрал Википедиялун, макьала.","id":"","dump":"CC-MAIN-2014-23","url":"http:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%98%D0%BC%D0%B0%D0%BD","date":"2014-07-24T10:41:38Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2014-23\/segments\/1405997888283.14\/warc\/CC-MAIN-20140722025808-00137-ip-10-33-131-23.ec2.internal.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8864430785,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":77,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8864430785179138, \"tab_Cyrl_score\": 0.07641565054655075, \"ava_Cyrl_score\": 0.01055742148309946}","num_words":163,"character_repetition_ratio":0.067,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.199,"stopwords_ratio":0.018,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.909,"perplexity_score":4025.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Оьвчаву\nХХИРАССА КЬУККУННАЛ ЖЯМАТ!\nБаян буллай буру, июльданул 30-нний, 2016 шинал, ссят 13:00 мубараксса шейх ХIажимуса-ХIажинал мизит тIитIлатIишиву Кьукуннал шяраву!\nТIитIлатIисса кьини, кIюрххил ссят 7-нний, дузал бантIиссар Анжилия Кьукнивсса 2-3 маршрутка!\nЧIарав бацIияра, бухьхьияра жула дуллайлисса даву хъун дан!\nЦIухху-бусу бан бучIиссар ва телефодалувух 8-928-584-10-35 Нурислан Хавчаев.","id":"","dump":"CC-MAIN-2017-04","url":"http:\/\/www.odnoselchane.ru\/?com=socnet&page=messages_of_category§=776","date":"2017-01-24T02:56:52Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2017-04\/segments\/1484560283689.98\/warc\/CC-MAIN-20170116095123-00459-ip-10-171-10-70.ec2.internal.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9282376766,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":15,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9282376766204834, \"inh_Cyrl_score\": 0.01808318868279457}","num_words":123,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.228,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.986,"perplexity_score":1863.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ущущулгъи\nМичIакрайн жимин, кунугу учайссар. Зимиз, най, митIикьукьу, мичIак, чIитI, суцI, чIимучIали, гъангъаратIи, хъацI, янначчуччу, бажанаттукку, барзукка, чIача, нувца, нацI – ми ущущулгъир. Зимизру, найрду, мичIакру, чIимучIалт, нувца, нацIру – ми леххайсса ущущулгъир. ЧIитIру, гъангъаратIив, янначчуччулт, щиртри, нацIру – ми ххярка тIими ущущулгъир. ХъацIру, чIакри – тIанкIа тIими ущущулгъир. Зимизирттал, митIикьукьултрал, мичIакирттал, чIитIал, хъуцIурдил, нацIурдил кьацI учайссар. Найрал дачIу ритайссар. Буссар ущущулгъи инсаннайн эпидем азарду лахъан дайссагу. Лахъай азардал цал архIал чIявусса инсантал къашай бассар. Масалдаран, мичIакирттал баргъ лачIун байссар. Баргъ лачIаврийн, бургъил азар, кунугу учайссар. ХьхьичIава инсантурал пикрилий ущущулгъи бикIайссия шанма журасса: хайр бусса, хайр бакъасса ва заралсса. Масалдаран, найрду хайр буми ущущулгъия, цанчирча найрал ницI дайсса дуну тIий. МитIикьукьулт – ми хайр бакъами ущущулгъун ккаллиссия. МичIакру, хъацIру, чIитIру, зимизру, нацIру – ми заралми ущущулгъилун ккаллиссия. Хайр буми ябувну, бакъами, миннуярвагу заралми кьатI бан хьуну, бикIайссия инсантал. Элмулул ккаккан буллай бур му къатIайласса теория душиву – тIабиаьтраву гьарцагу хIайвандалул цинма-цинмасса кIану бугьайшиву.","id":"","dump":"CC-MAIN-2017-09","url":"https:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A3%D1%89%D1%83%D1%89%D1%83%D0%BB%D0%B3%D1%8A%D0%B8","date":"2017-03-01T20:08:28Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2017-09\/segments\/1487501174276.22\/warc\/CC-MAIN-20170219104614-00343-ip-10-171-10-108.ec2.internal.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.7937508821,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":51,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.7937508821487427, \"tab_Cyrl_score\": 0.1287340521812439, \"lez_Cyrl_score\": 0.01833931729197502, \"agx_Cyrl_score\": 0.010368868708610535}","num_words":298,"character_repetition_ratio":0.075,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.175,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.857,"perplexity_score":1609.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"ДучӀи\nЛакрал районналийсса Дуч1иннал шяравалу дирхьуну дуссар Лух1уваллил зунттул чулуха нанисса Арчаваллил ухнилу Ц1адакъа бак1уй. Март зуруй 1944-ку шинал щарнил агьалий х1укуматрал амрулийн бувну гужрай бизан бувссар Аухуллал аьрщарайн. 1992-ку шиная шихунмай Ц1усса лакрал агьалий бизлай буссар Аухуллал аьрщарая Ц1усса миналийн, Мах1ачкъалалия арх дакъасса аьрщарайн. Дуч1иннал шяраваллил советравун духлахиссар к1ира шяравалу: Дуч1и ва Ниц1авк1ул. Ялагу буссар статус къадуллусса, амма лаккуя бизан бувния шинмай Дуч1иннал советравун бухлахисса шанна шяраваллил агьали: Маркьиял, Гьарк1ассиял, Сундаралиял.","id":"","dump":"CC-MAIN-2017-09","url":"https:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%94%D1%83%D1%87%D3%80%D0%B8","date":"2017-03-01T20:08:51Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2017-09\/segments\/1487501174276.22\/warc\/CC-MAIN-20170219104614-00072-ip-10-171-10-108.ec2.internal.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9912706017,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":38,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9912706017494202}","num_words":129,"character_repetition_ratio":0.08,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.176,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.996,"perplexity_score":5205.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Тарих\n\"Къапкъаз\" т1исса ц1а хьхьич1ра-хьхьч1 хьуна дакьлай дур Эсхиллул \"Скованный Прометей\" т1исса трагедиялуву (479 шин Иса идавс аннин)\nГъумучи аьрабнал к1унттихьхьун ласаврия: \"...Абу-Муслиннул (цайми тарихрал ч1ап1ай Марваннул т1ий бур) бюхъайссаксса гужну ц1акь бувну Дербент{д}гу, ва лавгуна аьралунащал Кумукиял {Гъумучиял} чулухунай ... \" Ва дирк1ун дур 733-ку шин. \"Дербент-наме\" 8-мур лажин.\n\"Лезги\"-т1исса терминналияту. Тарихрал чичрурдаву ва ц1а хьуна дакьлай дур Хll ттуршуркулия шиннай. Ва цавагу цуппалусса миллатрал ц1а дирк1ун дакъар. Xlll ттуршуркулий ялапар хъанай ивк1сса къажарнал (персиянал) тарихчинал Рашид Ад-Диннул цалчин ишла дурну дур \"Лезгистан\" щалла дагъустаннал к1ану х1исаврай.\nЛезгины (лезги)-баргъбуккавал чулухсса Къапкъазуллал халкьуннал цlа, хаснува Дагъусттаннай ялапар хъанайсса. Лезгиявн буххайссар:ярусса,аьнди,дарги,кюринцы, лак, табасаран ва м. ц. ...Вара цlа (\"лезги\") ишла дайсса диркlссар Дагъусттанная чичлачини баргъ буккавал билаятирттал тарихчитуралгу. (Энцикл. словарь Брокгауза и Ефрона)\nЛак - Дагъусттаннай ялапср хъанахъисса халкь. Хьхьичlава кlулну бивкlссар \"гъази-гъумучи\" тlий. Лак Дагъусттаннал мархлул халкьну хlисавссар. 9-10 ттурш. шиннардий аьрабнал тарихчитурал чичрурдаву лакрайн \"гумик\" (гумук) куну бур.","id":"","dump":"CC-MAIN-2017-09","url":"https:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85","date":"2017-02-27T11:21:00Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2017-09\/segments\/1487501172783.57\/warc\/CC-MAIN-20170219104612-00314-ip-10-171-10-108.ec2.internal.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8281729221,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":44,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8281729221343994, \"inh_Cyrl_score\": 0.10343804955482483, \"anp_Deva_score\": 0.01819263957440853, \"tab_Cyrl_score\": 0.012382525950670242}","num_words":316,"character_repetition_ratio":0.06,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.203,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.834,"perplexity_score":2150.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"Luke 2:1-4 1 Га ппурттуву къайсар Августлул амру бувну бур щала паччахIлугърай ялапар хъанахъисса инсантурал сияхI дан. 2 Му хьхьичIра\"хьхьичIсса сияхI дуллалисса чIумал, Шамуллал сардарну Квириний ивкIун ур. 3 СияхIрай цала цIа чичин даншиврул, гьарца инсан цала\"цала шагьрулийн гьан багьлай бивкIун бур. 4 Лавгун Галилайнавусса Назарет шагьрулия Ягьудинавун, Батла хIим тIисса Давудлул шагьрулийн Юсупгу, цанчирча га Давуддул авладраясса ивкIун ур.","id":"","dump":"CC-MAIN-2017-13","url":"http:\/\/gospelgo.com\/z\/LBE\/GR.htm","date":"2017-03-28T10:10:04Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2017-13\/segments\/1490218189686.56\/warc\/CC-MAIN-20170322212949-00346-ip-10-233-31-227.ec2.internal.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9255025387,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9255025386810303, \"kum_Cyrl_score\": 0.0225177351385355, \"tab_Cyrl_score\": 0.018307823687791824, \"lez_Cyrl_score\": 0.01725352741777897}","num_words":136,"character_repetition_ratio":0.023,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.178,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.943,"perplexity_score":3263.7,"cluster_detection":-1} +{"text":"Виллиям Шескпир\nСонетру\nГьамлет\nТаржума С.Мусаевлул\nХЬХЬИЧIМАХЪ\nI\nИнгилиснал ва Фpaнциянал дянивсса ттуршшинал дяъви къуртал хъусса шиналва байбивхъусса, зувира шинай ялагу лахъи лавгсса ЯтIул тIутIул ва КIяла тIутIул цIанийсса ва цаймигу мукунма паччахIнал тажрал ялув буллай бивкIсса дяъвирду 1485 шинал къуртал хьуссар. ЯтIул тIутIи му Ланкастерхъал тухумрал, КIяла тIутIи Йоркхъал тухумрал лишанну диркIссар. Ми кIивагу тухум, паччахIнал таж тIалав буллай, куннащал кув дяъвилий бувккун бивкIccap. Вай дяъвирдаву я ЯтIул тIутIи ххув къархьуссар, я КIяла тIутIи. КIивагу тухумгу, гайннал чул бувгьумигу куннал кув къир бувну, ингилиснал тажгу цамур тухумрахьхьун биривссар.\nАмма му дяъвилул хIасил* так ца паччахI-тухум баххана шаву диркIссания, муниятусса гъалгъа шиккун багьлайвагу къабикIанссия. ЭцIа* цамургури бусса. Кьадарданул циллава чичрулийн бувну, гьаман* муна му чIумуя шиннайри дайдирхъусса ингилиснал литературалул дюхъаву.\nМи дяъвирду байбишин ца ттуршра шинал хьхъичIгума Ингилиснаву шанма мазрайсса литература диркIссар. Укунмасса агъалинал поэзия ляхъан байсса бивкIссар бух ингилис мазрай. Баронтурал (багтурал), мулкидартурал*, цумусса* тухумирттал, паччахIнал ичIувачалтрал ихтилат, литература, аьдлудиван баву ва кьанунну цIакь даву диркIссар анжагъ паранг* мазрай (1).\nДинийсса литература – шеърият* бикIу, насру* бикIу – дузал дайсса диркIссар латIин мазрай. Му бакъассагу, учкъуларттай, университетирттаву дарс дишаву, щаллава Яврупанавугу кунна, так латIин мазрайри диркIсса.\nАьщуйн щун бувну ихтилат булларча, Ингилиснавусса литература шанмазрайсса литература хъанай къадиркIссарча, шанна личIисса литература хъанай диркIссар, цанчирча миннул тапават мазраву дакъа, вивбумунивугури диркIсса. Ттуршра шин ххишалагу ларгун дур ми шаннагу ца мазрайн накьлу* хьуну, ингилис мазрайсса литературали��н дукканнин. ХVI ттуршкулий, тIурча, ингилиснал сайки щалла литература ингилис мазрай дуклан диркIссар. КIай кIицI лавгсса дяъвирдаву мулкидартурал* класс цIубувкссар. ЧIявуми баронтал ливтIуну(2), ливчIмигу ингилиснайн кIура бавну, паранг* мазрай гъалгъа тIутIими къаливчIун, паранг маз цуппагу тамну бухлавгссар ва му мазрайсса литературагу анжагъ таварихрал чIапIайри лирчIсса.\nДакьаву хъуну махъ, ингилиснал жяматраву диндалух личIину буруглагисса, цин цIагу Реформация дусса, ишру байбивхьуссар. Мартин Лютердул Германнаву ва Жан Калвиннул Женевалий сукку бувсса ми ишру хъунмурчIинмур Яврупанавух ппив хьуссар, чIяруми Ухссавнил Яврупанавусса паччахIлугъирттай ххувгу хьуссар. Англиянавусса Реформация, бигьа бувну учин, дунияллий буцири инсантуранна цIакуну дурсса ххачпараснал* диндалуву ингилиснал цала халкьуннан хасъсса хасият дишавур, учин бучIиссар.\nБух Аманатравун* (Ветхий Завет) бухлахисса Таврат*, Забур* ва цаймигу луттирду, мукунма ЦIу Аманатну* (Новый Завет) хъанахъисса Инжил* ва чIявусса цаймигу ххачпараснал диндалул луттирду латIин мазрая ингилис мазрайн таржума бувну бивкIссар Реформация дайдишиннинна. Реформация ххув хьуну мукьахрив, ингилиснал дин католикийсса Румуллая* яла дагьссар ва ингилиснал цIусса литературалул латIин мазращалсса дахIаву духларгшиврун ккалли дан бучIиссар. Шанмазрайсса литературалул кIану бувгьусса, паранг* ва латIин мукъурттил ва каламирттал* авадан бувсса ингилиснал мазрайсса литературагу шанххарххурдай лядуклай дарчуссар.\nИнгилиснал литературалувусса му революция щаллу дан кумаг хьусса кIива иш цаймигу буссар. 1476 шинал Яврупанаву буккан бувссар басмалул* дазга* (типографиялул станок). Мунил луттирду итабакьаврил даву анавар дуккан дурссар, багьа кьюкьин бувссар ва муницIун дархIусса инсантал чантI учин баврил, дуккин баврил масъалартту куртI ва гужлан бувссар (3).\nМува ппурттуву Ингилиснавун бивссар ХIII-XIV аьсрулий* Италиянаву хIасул хьусса Ренессансрал азгъунсса щатIив. Ренессанс хьуннин рувхIанийшиврул* (дидалуцIун бавхIуми иширттал), аькьлу-кIулшилуву цан къадикIави, багьу-бизулувугума дуниявийшиврун* (диндалуцIун къабавхIуми иширттал) цукунчIавсса кIану къабивтун, гьарзат цила кIунттихьхьун ларсун диркIссар. Ренессансрал, тIурча, аькьлу-кIулшилул дунияллух мякьсса цила жавгьар инсаннал чулухунмай буруган бувссар. Ренессансрал щаллава занакьулу Яврупанавусса гьарца университетраву заллушиву дуллалисса схоластикалийн (4) къарщиссар бивкIсса.\nСхоластикалул яла агьаммур\nбигар бивкIссар, гьарца хъанахъимур диндалул элмулийхчIин бувчIин бан ва\nмунияту рувхIанийшиврул* далиллу*, хIуччарду бан. Схоластикалийнусса\nпикри-зикрилул хьхьичI так ца масъала бивкIссар – ци пикри, ци асар, ци\nтIабиаьтрал загьиршин* дунугу, ганинсса мисал мубараксса* луттирдаву лякъин.\nСхоластикалийн бувну, гьарца иш багьаврин ва му щал��у шаврин хьхьичIара\nдирхьусса дарс диркIссар. Бусурманнал хIадисру кунма, тайнналгу цала\nмубарактурая* бивсса лувлякъурду бивкIссар, так гай дакIний битанни аьркинну\nбивкIсса. Му кьяйдалий пикри-хиял буллалаврин сававрттал ва хIасиллал* дянивсса\nдахIаву ляхълан аьркиншиву къадиркIссар, цанчирча гьарца идеялул кици\nмубараксса луттирдаву бивкIссар, анжагъ тIитIа, ххуйну ххилтIу бува ва винма аьркинмур\nлякъи. \"Зат\"- рая \"т\" экьи бувтукун, \"за\" шайсса\nкунма, зат цурда дукьан дурну, ганил идея (за) личIан дайсса диркIссар ва ми\nзарирттая (идеярттая), Й.Гьоьйзингал къатIурчагу, мюрщи оьрчIал кубикирттая\nкунма, чIюй баврийну тIабиаьт ахттар дуллалаву къуртал дайсса диркIссар.\n(Й.Хейзинга. Осень средневековья, Изд-во \"Наука, М.,\nРенессансрал му чIюй цуппава лекьан бансса аьщуйн ишан ларсъссар, хIарачатгу бивкIссар инсаннал пикри хьхьичIва-хьхьичI дуниявийсса* чулухунмай бачин бан. Муниятур утти заманнул элмурдал гьану Ренессансрал бивзшиврун ккаллисса. КIава Гьоьйзингал махъру чансса баххана бувну, учин бучIир, Ренессансрал, \"оьрму лирданану инкар буллалаврил мугьали гужрацIа хьун бувну, махъунмай бачин бувссар\", \"гьарзат цIудай щавщи бищун бувссар ва АьнтIикI дунияллул (Античный мир) щалларагу эмаратшивугу шадсса кIулшилул цихьхьунна ларсъссар\". (КIава лу, л.368)\nРенессансрал\nхьхьичIу-хьхьичIунми вакилтал хъинну мякьну АьнтIикI цивилизация ххал дигьлан\nбивкIссар. Гьаман* муна му цивилизациялул цивппа чантI учин бувшиврун ккалли\nбуллай, га журалийн оьрму бучIан бан ччисса кьаст цалла хьхьичI миннал дирхьуну\nдиркIун тIийри, му заманнуйн Ренессанс кусса цIагу дирзсса (Ренессанс тIисса\nпаранк* мазрай утта буккаву, мукъучIа махъ бивхьуну учин, цIубуккаву, цIуницIа\nбаву тIиссар). АьнтIикI Грециянал луттирду ккалай, магьирлугърал ассарду* ва\nгьайкаллу* ххал дигьлай, Ренессансрал ва Гьуманизмалул(5) аьлимтал, аькьилтал,\nмагьирлугърал* касмукартал инсаннаха зун байбивхьуссар. Мунияту миннал ассардаву*\nчIяруну ишла хъанай диркIссар Грециянал ва Румуллал* путпараст* диндалувасса\nсипатру. Бюхълай бур учин, цивппа бухлавгун, азаруннияcса шинну ларгун махъ,\nяризаманнул* грекнал Яврупа чантI учин бувссар, куну. Грекнал маданиятрал*,\nтIурча, \"щаллава гуж буруган бувну бивкIссар так ца мурадрах – инсан\nтIабиаьтраву кутакрай итан, цала инсансса мяъна гужлан дан, цIакь дан, – тIар\nшивиццарнал аьлимчу Андре Боннардул. Гьамин* муниятур чIявуну учайсса грекнал\nмаданиятрайн* гьуманизм куну, ва мукун учин ссихI дакъасса ихтияргу дур\".\n(А.Боннар. \"Греческая цивилизация\". Москва, издательство\n\"Искусство\",\nМу культуралуву цуксса лавайсса кIану магьирлугьрал бугьлай бурив бувчIиншиврул, учинна так ца за: ттунна кIулсса диннаву цурда цаннил Грекнал ва Румуллалмунил личIаннин, магьирлугъ, хIарпирай хIарп дирхъуну учин, илагъийсса даражалийн диян дурну дакъар. Дунияллий дуцири динналгу бур ахIрамругу*, мизитругу, килисардугу, магъаннугу* (мажусинал* цIаракъатри), хIаврардугу* (синагогарду), буддистурал пагодарттугу. На я ми динну, ягу миннул гьайкаллу* яларай дуллай акъара! Авай! Амма ми диннаву магьирлугъ так диндалул къуллугъчири. Магьирлугъ цурдара илагьийссар, куну, хIатта магьирлугърал гьарца журалул цила-цила зал уссар, куну, миннайн иман дирхьусса ца Юнаннал (Грекнал) ва АьнтIикIийсса Румулал (АьнтIикIийсса тIий аьщуйн щун буллай ура, цанчирча Византиянайнгу жувагу, цайми-цайми миллатиртталгу Рум ва миккусса халкьуннайн – чIявучин грекнайн – румул учавай, тIий) динну дакъа диркIшиву къакIулли. УрчIва Муза (ягу Муса), Зевслул, хъунама заннал, душру, урчIва илагьат* (залдушру) литературалулсса, поэзиялулсса, музыкалулсса, къавтIавуртталсса, тIиаьтIирдалсса, таварихралсса ва цайми элмурдалсса ва магьирлугъиртталсса буллай бивкIссар. Миннай каялув дуллай ивкIссар яла хIурмат буми залтураясса ца илагъ (зал) Аполлон. Мигу, миннал кумагчитал – гунимфарду, сиренарду ва м.ц. – ялапар хъанайсса мина цIа дурксса Парнас зунттуй диркIссар. ХIасил*, грекнал мифологиялуву щаллусса институт бивкIссар магьирлугъиртталсса буллалисса. Мунийн бувнува чIалай бур, цуксса агьамсса кIану буллай бивкIун бурив грекнал магьирлугърахьхьун, цуксса диркIун дурив грекнал тIул-тIабиаьт, дин, оьрму инсантурах дуруглагисса.\nРенессанс дучIаннин хьхьичIарасса Ухдянивмур Ттуршкуллиятрал (Постсредневековье, яъни Дянивми ттуршукурдал заманнул ахирданийсса) литературалувугу инсаннаями пикрирду лавай буллалисса кIанттурду хьунабакьайсса. Амма ми пикрирдал нижатра* личIисса дур. Нигьал ва хьуллил дянив инсантал личIан бувсса оьрму ккаккан буллалисса замана жуйнмагу ливккун махъ, та заманнайсса Яврупанал оьрму цайминнаннияр балжину – кIа Заннайн! – жунма бувчIинссар. Дянивми ттуршукуллал заманнул хасият аьлтту даншиврул та чIумал хъанай бивкIсса кунниха кув къалавхьхьусса ишру цачIу бишинну. Та заманнай ца чулух буссар ттуршра шинаяргу лахъи лаглагисса дяъвирду, Англиянаву шанма бутIул ца бутIа, Франциянаву сайки бачIи агьлу къир бувсса тIаоьндалул* ва вабаъирттал* мугьалтту ва миннуцIун бавхIусса ккаши, вамур чулух – кьинилул заллухъруннал буллалисса кайпру, загълунсса мажлисру, хъатIив. Та заманнай ца чулух буссар \"къирият, намус ва ччаву\" оьрмулул бакIдайдихьулун ккалли дуллай бивкIсса багьадурахъул (рыцартал), вамур чулух – паччахIнал тах цайхва букканшиврул уссил оьрчIру кIаралу ялув бивхьуну бугъ байсса лавмарттал. Та заманнай ца чулух буссар цивппа зяр-бухарарал авалуву, мусил бавкьу минбарданийн* лавхъун, лякьа маитадакьларди, чIюлушиннардал хъирив мабагьларди, тIий, загьиднал* къабуккинсса вяъзарду* буклакисса кашиштал, вамур чулух ми вяъзакартурал* мунапикьшиврул* гьалак ча бави, миннай махIатталвагу къахъанай, пахъ багьну вичIи дирхьусса пакьир-пукьаратал. Та зам��ннай ца чулух буссар оьрчIния тийнай тур щяв къадирхьусса багьадура, мулкидар*, хъус-кьинилул заллу, цала бунагьру шюшинна, тIий, марххалттанул, микIирал бавкьусса ххуллийх, укунасса давриш* куна, бачIва ччаннащал ацIния хъайсса гьантрай занай мубаракнал* гьаттайн лагайссагу агьлу, вамур чулух \"пиръаьн къарихъулли\", купричиталли (еретикталли) тIий, иквизициялул цана салахI къаивзма ччучлачисса къавтIив. Та заманнай ца чулух буссар бюхттулсса, дакI марцIсса, шагьват* буккаву къакIулсса (Платоннул зумунусса) эшкьи-ччаврил ялув жан харж дан хIадурсса чиваркI, вамур чулух чIаравра АьнтIикI Румуллал* императортурал заманнай къабансса зунарду буллали лирданахъул. Ми кунниха кув къалавхьхьусса ишру сайки цачIувар цивппагу бусса. Гьай-гьай, та заманнул хасият Ренессансрал заманнулмуния личIисса дур.\nСхоластикалул заманнул шаэртурал ва аьлимтурал луттирдайгурхха Юнаннал мифирдал сипатру чIяруну хьуна дакьайсса. Амма гай сипатру дур \"чарийн дурксса тIутIив\" (Гьоьйзинга) куннасса, гайннуву дакъар я тIабиаьтрал ххуйшиврия тIин-тIааьн ласласаву, я оьрмулухсса гъира. СсалчIав хъяврин къаишайсса Франсуа Вийоннул шеърирдаву кунма, га замана аьямну ябивхьуну бушиву къакIулли. Мунияту жула ихтилат ингилиснал поэзиялия бунугу, парангналма* шаэрнал шеърирдайну му замана ккаккан бан ччай бур. Вай шеърирду жунма ялагу Ухренессансрал (Постренессансрал, Ренессансрал ахирданийсса) заманнул поэзия ххал бигьлагьийнигу чIарав бишин хъинну лякъинтIиссар.\n(Ламмамтурал* мазру цукун шашан аьркинссарив буслалисса баллада)\nАькьравирал магъралусса агъулув;\nШуралув*, киражрав хансса, къуркъайсса;\nЭкьи наннинцIа дарцIан дурсса чIутIув;\nБарулийх бутIай къирданув щарайсса;\nМурдал щинав, оьт-кIущалу шюшайсса;\nЛахъай азар хьусса чурх биссулущал;\nДулагъирттащал, хъанхъа-татулущал;\nШатлул оьттув, загьрумансса дарманнав;\nБурцIил, цулкIлул, чакъалданул сситтущал\nЛаммамтурал лавмарт мазру дагъ баннав.\nГьагълил ва кьюнурал бувцIу кунцIуллув,\nСинттай ххутIив къаливчI ччиту аьллайсса;\nХьурхь нанисса напас хьу ттуккул зумув;\nЦа асбакъул, ссайчIав рахIму къабайсса,\nЧчюркканнарав, кьункьу-кьацIлива найсса;\nЧулий шатри, папа оьрватIив, кьюрщалт,\nКъулчча кIуллул мицI бивкI щунщуматIущал\nЦаймигу дакIоьзаннурду ду щинав;\nНякIултращал, оь хIачIай залилущал*\nЛаммамтурал лавмарт мазру дагъ баннав.\nСагъсса, загьру бутIай гюрзалул цIумув,\nЦув ккаккангу нясив къабаннав, чайсса;\nДаллакнал* оь бищай тясравсса оьттув,\nЛухIишиврийх щюллисса сси бакьлайсса\nДусси кунма, зурул чаннай кьакьлайсса;\nЗуна цал къабай, чин къашайсса ттуща\nХхуй душварал хьхьувай тяс буцIулущал;\nИчIуращарнил шюшай оьттал аццав;\nДахьра пIякь кусса агъиялданущал\nЛаммамтурал лавмарт мазру дагъ баннав.\nПринц, ва шеъри, цамур зат дакъахьурча,\nВила кIибакIалу марцI бан бикIувча.\nАмма цал ва ттул дуаьгу дацIаннав:\nМурдалсса дунгъузрал цциххилданущал\nЛаммамтурал лавмарт мазру дагъ баннав.\n\"Я заманай! Я адабият! Я оьрмулул шадлугь!\" – тIий, Ренессанс хьунадакьлай ур гьуманист Улрих фон Гуттен. Оьрму цуппагу буллугъ хьусса ххай бикIан бюхъай къакIулманан. Юх! Оьрмулул ахIвалдануву личIисса тапават хьун дурассар. Амма Ренессансрал циламур лукьма* лавсун бувкIссар – му оьрмулухсса мякьри, му оьрмулухсса мякь, хьхьичIава кунма, бунагьран ккалли къабуллалавур.\nГьалбатта, Ренессансрал яла гьунар буми, итххявхми инсантал гаксса бунияласса къанчпараснал* дин хъярч-махсара куннасса, хIазсса магьа куннасса Юнаннал диндалух (6) (ургу сонетирттах №№ 153, 154) даххана данну, тIисса кьасттирай къабивкIссар – Ренессансрал ишккаккултгур хъинну Заннайн дакI тIайласса къанчпараст* бивкIсса. Анжагъ инсаннал авадансса тIабиаьт ххал дигьлай, ганаха аякьа ххишала дуллай, ганал аьркинлугъру щаллу дуллансса ххуллурдах луглагаву гьарза дуллалаврихаригур цив зун бивкIсса.\nИдавсил Марияннул РухIуллагь Эса МасихI* увсса хавар хьхьилул лавсун бувкIссия, тIар. Яврупанаву Ренессансрал замана байбивхьушиврул хавар бусласисса хьхьилун ккалли дан бучIир сонетгу. Ва журалул назмурдал къалип жунма хъинну ишлассагу бакъахьукун (Дагъусттаннал адабиятраву мунияту М-З.Аминовлул \"Тенденции развития дагестанского стихосложения\" – Махачкала, 1974 – тIисса луттирай бакъа цичIав чивчуну бакъануккар), ца-кIива махъ бусанна цурда сонетрая.\nЦавайннал, сонетру хьхьичIра-хьхьичI Провансуллал трубадуртурал ляхъан дурссар, тIар. Амма мяълумну цIа учин бюхъайсса цалчинсса сонетист ур Сицилиянавасса (Италия) ХIII ттуршшинай ялапар хъанай ивкIсса шаэр Джакомо да Лентини. Сонетру чичлай ивкIссар \"Илагьийсса къямадия\" чивчусса азгьунсса Алигьери Данте. Амма эбратран бишай, математикалухун, нужум* элмулухун агьсса ивкIсса Оьмар Хайям ваца цува аьлахъан рубаиртту чичлай ивкIсса куна, флорентиричу Франческо Петраркал цалами элмурдая ливчIсса мажал дакIнин тIааьнну гьан баншиврул ляхъан дурми сонетру. Ххаллилсса сонетру чирчуссар магьирсса хавардучи Джованни Бокаччол, адабиятрал* ва магьирлугърал хъунасса кабакьу, Флоренция шагьрулул кьатIлил хъуниссану* ивкIсса Лоренцо Медичил, жинийсса (генийсса) гьайкаллучи Микеланджело Буонороттил, загьирсса* таварихчи Николо Макиавеллил. \"ПаччахIтурайх рищай нурша\" тIисса чулий цIа цайн ларчIсса вирисса публицист Аретино Пьетрол, тIурча, чирчуну дур вяйлив сонетирттал щаллусса дастта.\nПортугалиянаву ххишала акъа ххаллилсса сонетист ивкIссар гьалаксса дакIнил заллу Луис де Камоэнс. Испаниянавусса сонетирттаву жунма ляличIи дизанссар Лопе де Вегалми. Сонетирттал мяйжаннугусса кIилчинсса ватан дур Франциян. Лап исвагьисса сонетру дуссар Пьер Ронсардул. Щинни къакIулсса аьсийсса* (бунтчисса) Шарль Бодлердул, \"Оьбалдарал тIутIал\" авторнал, сонетру? Цури хъювсул къаантIисса чIава Артюр Рембол, Поль Верленнул, Стефан Малармел сонетирттал?\nАьрасатнаву гьунар бусса сонетистал бивкIссар А.А.Фет, К.Д.Бальмонт, В.Я.Брюсов, М.Л.Волошин.\nАнглиянавун сонетру ларсун бувкIун бур Т.Вайет ва Гь.Сарри. Амма ингилис бур цанналусса хасият дусса агьлу(7). Вайннал ларсун дуркIмур сонет вайннан цанма ккаркмунияр личIисса дур. Къицци бусса ва цIана на бусантIимунивур.\nКлассикийсса дагьми сонетру дуссар кIира журалул: италиян сонет – ца-ца ххуттаву ацIния ца-цава мукъул ник (слог) дусса ва паранг сонет – александрийсса (цанний 6+6, гамуний 6+7 мукъул ник дусса ххару лагал* хъанахъисса) шеърилий чирчусса.\nСонетрал лагру 14 ххари: кIира катрен (катрен мукьва ххуттая бувсса шеърири) ва кIира терцет (терцет шанма ххуттая бувсса шеърири). Цалчинмур катрендалуву бусайссар тезис ягу пикри бахIаву, пикри щащаву, кIилчинмуниву буссар тезисрал лябукку (ягу укунма лябукку учайссар), цалчинмур терцетраву – антитезис, тезисрайн дандибацIу ягу кульминация (бакIпикри), кIилчимнуниву – синтез ягу пикри ябишаву, ттирихIаву. Классикийсса сонет рифма дакъасса къабикIайссар. Рифмарду укунсса дуссар: италиян сонетрал катреннаву АВАВ АВАВ ягу АВВА АВВА ва терцетирттаву СДС ДСД ягу СДЕ СДЕ; паранк сонетрал катреннаву – АВВА АВВА ва терцетирттаву ССД ЕЕД ягу ССД ЕДЕ.\nИнгилис гьарца иширттаву ляличIисса ххуллу ласайсса халкь бур. Ингилиснал литературалувугу цанналусса тура* дургьуну дур. Масалдаран, сонетругу бигьа дурну дур. Ингилис сонет шанма мукьххуттаягу, ца кIиххуттаягу щаллу хьуну дур. Цалчинмур мукьххуттаву пикри бахIаву (щащаву) дикIай, кIилчинмунивугу, шамулчинмунивугу бикIай пикрилул лябукку, кIиххуттаву – пикри ттирихIаву. Ингилис сонетрал къалип бур 11-10 мукъул никирая хьусса ва ва кьяйдалийсса рифмардугу дусса: АВАВ СДСД ЕЖЕЖ ЗЗ. Гьаман* муна му пурмалийсса сонетрури чичлай ивкIсса Вильям Шекспиргу. Укунсса сонетрайн ингилис сонет бакъа Шекспирдул зумунусса сонетгу учай. (На шикку бигьашиврун сонетраву чIурчIаврду дикIайсса кьяйда аьч къадав, му жула лакрал шеърирдаву яла агьаммур кIану бугьайсса загу бакъахьукун.)\nВай кIицI ларгсса сонетирттал хахру бакъа утти заманнай сонетру цанна ччикун рифма дирхьунугу чичай, хIатта \"кIяла шеърирдай\" (рифма дакъанма) чирчумигума дур.\nДагъусттаннал поэзиялувун сонет хъинну махъ дагьну дур. Ттунма кIулссаксса, Дагъусттаннай цалчин сонет чирчума Чаринхъал МухIуттин ур. Ганал чивчуну дур 1917 шинал \"Зунттал чявхъа\" ва 1921 шинал \"МакI\" тIисса сонетру (М.Чаринов. \"Оьрмулул кIюрх\", Дагкнигиздат, Махачкала, 1984). Мадарасса сонетру чирчунни Р.ХIамзатовлул кIяла шеърирдай. Учин мукьун, сонетру чичавриву дагъусттаннал шаэртураву яла хьхьичIун бувкми лакралми бунуккар. Ххаллилсса классикийсса сонетру чичайва МахIаммад-Загьид Аминовлул. Гьарица лакрал щархъурдая ца-цанния ца-ца сонет чирчусса жуж хIадур буллай ур Руслан Башаев. Махъ ппурттуву тамансса сонетру чирчунни \"кIяла шеърирдай\" Мирза Давыдовлул.\nУтти лахъи бакъасса ссапар бахIинну Вильям Шекспирдул сонетирттавун. ЧIявуминнан Шекспир, драматург хIисаврай акъа, шаэр хIисаврай чанну кIулну унугу, гьарцаннан балжисса за бур ганал драматургиялуву бюхттулсса, гьаваслансса поэзия бушиву. Му бакъассагу, элмийну ххал бигьлагьисса асардаву* сонетирттаяминнул ккалданул \"Гьамлетлуяминнул\" хъиривмур кIану бугьлай дур.\nШекспирдул сонетирттаву яла агьамма герой ур \"на\", лирикийсса герой. Га цува Шекспирди ягу цамари, тIисса бусрав чансса ихтилат жува къабулланну. Бур цаймигу геройтал: жагьилсса дус, ччисса (ягу, критиктурал къатIурчагу, \"лухIипурщисса дама\") ва шаэр-ччалличув. Вай шамагу цалагу сахIналийн (сценалийн) цивппа буклай бакъассар. Цалагу ихтилат буллай ча бикIави, зу укун укунни, тIий, гайннал махъру цалла зумувухчIин ягу хаварбусул цанма ччан бивкIсса куйливагу буслай бакъассар. Мукун бунугу щаллагу драмалий миннаяссар лирикийсса геройнал гъалгъа, жагьилсса дуснащалсса ва ччиссаннущалсса ихтилатрая, миннал дурсса къеллансса жавабирттая, миннунсса реакциялия щаллу хьуну буссар щалла драма. Мунийн бувну, ми шамагу жуна кIулли так ца чулуха – хьхьичIунма геройнал яруннивухчIин. Жунна гайннал къеллу даврил сававртту чIалай дакъар. Мунияту учин бюхълай бур, щаращувун буруглагийни, щаращул чIандалуцIун жулла лажингу ххал шайсса кунна, гайннал сипатирттащал лирикийсса геройнал цалламур сипатгу хIала дизлай дур, куну. Мукун бунувагу, шаэр муксса виххьунну гайннал тIуллу аьч дуллай урхха, гай мяйжаннугу дурсса тIуллу дакъахьунссарча, ххан диркIсса духьунссар, тIисса щак буккул бакIравун бухлайвагу бакъар.\nЦа биявав вай геройтал? Мяйжаннугусса инсантурая чичлай иявав Шекспир, ягу вай жям дурсса ягу ляхъан дурсса сипатрурив? Вай суаллан жавабру дуллай, хъирив къалалланну, му хъинну ялув бавцIусса специалистуращагума бан къабюхълахъисса за, на кунасса, дачIрасса дагьанттул цIалцIилущал Шекспирдух уруглагисса дилмажнаща му масъала ахттар бан шайссарив?\nМи геройтал, цума цу уссарив, кIул бан хъиннува захIмат буллай бур, сонетру цумур та чирчуссарив, хъирив лаян къабюхълахъаврил. Сонетирттал номерду, тIурча, личIисса хъирив лаявурагу къадурну, бивхьуну бунуккар. Ми номерду хронологиялул чулуха тIайлану чичин кьаст лахIаву, Гь.Роллинслул къатIурчагу, \"аьдадасса хиялну бивкIун бур, личIан тIийгу бур\". Мунияту, ми \"хияллугу\" кьабивтун, занахьунну сонетирттачIан.\nЖагьилсса дуснал нясав* лирикийсса геройналмурнияр ххаллилсса бур, бюхъай хIатта цумуссагума* (принц-герцогтураяссагума) бикIан. Аьлттуну чIалачIисса за бур, ва иш бавчусса, бакIралгу ххуйсса жагьил ушиву. БакIрай ва шаэрнал гьайбатрал, дакI марцIшиврул чулуха, ца эбрат куна, чIалачIи уллай ур (сонет №20). Амма жагьилсса дус геройнах, ва цува дуснах куна, уруглай акъар. Га ссувайсса*, щарсса-оьрчI бакъасса чIаважагьил ччиччинащал дусшиву дуллай, ччиччимунищал ччаву кIидачIлачIисса инсан ур. ХIатта ваксса цайна иман дирхьусса лирикийсса геройнащал ччалли уклайсса муттаэ-шаэр ванаяр хьхьичIун уллай, ххишалдаран, ванаща ччиссагума зехлай ур (сонетру №40, 41). \"Ина хъяврин унни дус, бунни зуна, рухIирай хьуссар инава ивчIануксса щаву, инарив хъис пашман хъанай акъара, ина муксса шадну урахха, ваца винма мюнпат, хайр бивсса хханссар\". Вай Роттердамуллал Эразмлул махъру ва жагьилсса дуснаясса махъру хханссар. Амма Шекспир вай махъру цаягу геройнал зумув бихьлай акъар. Лирикийсса геройма, кьурчIишиву кьюлтI куну, цала чIавасса дуснал дурсса лавмартшиву багъишла дитлай ур. Ва цири? Вакссара алвагьссарив ванал дакI, юхссагу мукссава захIматсса ахIвалданухьхьун иривну тIирив ванал, му лавмартшивугу дурхIуну, \"аьзизсса цурку хIалал итлатисса\" (сонет № 35)? Гьай-гьай, бюхъай цалчинмур суалданухьхьун \"ди\" тIисса жавабгу тIайласса дикIан. Амма кIилчинмур тагьар тасттикь дуллаймургу тIайласса дикIан бюхъай. Лакралгу бурхха ххаллилсса байтру, мунийнма бувну чивчусса:\nЦими бидав буривав\nВа лакрал билаятрай,\nГьивулул бархIру аьвну,\nГьунар кIул бан къавхьусса?\nЦиксса вирттал буривав\nДагъусттаннал илданий,\nМискиншиву ххихьуну,\nЧувшиву дан къавхьусса?\nШаэр-ччалличувная сонетирттаву хIурматрайсса, ганал магьиршиврий мяшну гъалгъа тIаву дакъа, га зия уллалаву цукунчIавсса дакъар (сонет № 80). Ганал магьиршивруя хIучI бухьурчагу, бястлий уккан нигьа услай акъар, цанчирча му ччалданувусса увин чил магьиршиврувунияр цалла дакI марцIшивруву душиву ванан мяълумну бур (сонет № 86). Ци бяст-ччал дянив бунугу, ччалличувнал чулухуннайсса ара щак бакъасса алвагьшиврул даражалий дуручлачаврил лирикийсса геройнал кьимат хъинну гьаз буллай бур. Амма ва пикрилийгу дакI дарцIуну бикIан бюхълай бакъар. Ччалли увксса шаэрнал хIакъиравусса цала мяйжаннугусса пикри бусангу, ай-балики, му цала жагьилсса дуснан салахI къабизан, му сававну танал цала дя зия къадан, хатир къаличIан, тIий, хIучI тIий икIангу бюхъай лирикийсса герой – муксса дур ванал цала дуснайн дакIнийхтунусса ягу мажвур* увну дирхьусса иман.\nАьжаивсса ара дур геройнал лухIипурщисса ччиссаннущал. Ва ара багьайкун дурчIиншиврул, жунна кIулну дикIан аьркинни, цукунсса бакIрал ххуйшиву эбратну чIалай диркIссарив ингилисчувнан. Жуллагу бурхха, мукунма эбратрансса ххуйшиву цирив, кIанийн дутлатисса учаларттугу, балайрдугу. Масалдаран, учай: \"Аллагьнал буруччиннав кусасса чувнаягу, урисса хъанниягу\". Яла жучIава чIявуну бикIайми яру шархь ницIал рангиралми ва щюллими бунува (хIатта някI яругума жучIава лухIиминнуяр чIявур), \"лухIи тIутIул ярунния\" балайрду тIий бикIару. Гьай-гьай, ва баргъбуккаваллил шеъриятрая* бивсса асар бухьунссар. Лажин-чурх кIялашиву бакIрал ххуйшиврул лишан дур жучIара: \"КIяла чинилул чурх\", – тIий бикIай фольклордануву. Тти ва суратрай \"к��алантрал иттацIанттугу\", \"бяълилул мурччивгу\", \"лухIи хIаллурдугу\" барча, жулла хьхьичI дацIантIиссар эбратрансса ххуйшиву.\nАгарда му суратрай \"лухIи хIаллурдан\" кIанай \"мусил пар бусса\" чаннасса – ттурусса ягу чIяйсса – чIарагу (ингилис мазрай хIатта чаннасса учингу, ххаллилсса-ххуйчча учингу цава ца махъ ишла бай), някIсса яругу бухьурча, му ххуйшиву та заманнайсса ухссавнил агьулданул эталонну ккалли дан бучIиссар (8).\nШекспирдул геройнан, тIурча, эшкьи хьуну дур лухIипурщисса хъамитайпалух. Вагу цанма ххуй бивзсса хъамитайпалуя, анжагъ цанма ххуй бивзмуния куна, гъалгъа тIий акъарча, цанна ччан хьусса ххуйшиву эталондалул даражалий дацIан дурну, га цала заманнул цинянналлагу иман дирхьусса эбратрансса ххуйшиврийн данди дацIан дан нигьа услай акъар. Шаэрнащагу бюхълай бур лякъин му бюхханну бувчIин бансса, оьрчIи бакъасса, амма вих хьунсса махъру (сонет № 130 ва цаймигу). Вай сонетру ккалаккисса чIумал, дакIнийн багьай Бух Аманатравусса* махъру: \"ЛухIинугу ххуйссара на, Кьидардал чятирду кунма, Сулайманнул пардавртту кунма\" (Библия. Книга песни песней Соломона. Гл. 1.4).\nАмма аьч хъанай бур цамургу за: ччисса ванайн тIайлану бакъар, ванил магъру ванал цала дуснащал дур. Мукунсса тIулданул дакI дуккан данссар ягу сситтувун утанссар. Амма герой цала дус \"ясирдануща ххассал анмур\" буллай ур, яла цува ххира а, тIий, ягу ххира мишан да, тIий. Ялагу цIуцIаву оьнийн дурккун, лагьу-лахъунттахун агьай. Ва куццуй кьачIа хъанахъаврилла гьартанну, аваданну, чIюлу къадурну, сайки баябур дурну, хьхьичI дихьлай ур Шекспир цала геройнал хасият.\nУкун ххараххуппасса драма буллай ур Шекспир сонетирттая. Ва драма драманува къурталгу хъанай бур. Трагедиялул ахирданувугу, кьурчIисса дунугу, рахIатшиву дучIай. \"Лир-паччахIлуву\" ва \"Гьамлетлуву\" ххуй-ххуйсса вирттал литIурчагу, оьбалагу бух шай. Къямадиялуву му рахIатшиву талихI бусса дикIай. Шекспирдул сонетирттай чивчусса драма оьрмулува буцан бувсса парча бур, мунил ахир, мяйжаннугусса оьрмулувугу кунна, ччанарккунура личIлай дур. Сонетирттал аьлтту буллай бур ххияллу ва аьдлу бакъасса оьрмулул хIакьикьат* цалийн къадукIлакIисса куртIсса къумашиву, миннул дянивсса хъяклу дазин къабюхълахъисса дардисан.\nЧув дур Гуттеннул бакIрайн ларсъсса \"оьрмулул шадлугъ\"? Чув дур Эразмлул, хъунма хIал къавхьуну бучIантIиссар, тIисса \"мусил замана\"? Юхссагу, лагмагу бувккун, Оьмар Хайямлул тIимуниннув жува зана хьусса:\nАькьлулул, адаврал хьхьирирду хьуми,\nАьламрал*, элмулул цIурттину хьуми,\nВа хьхьунил цIаннава буккан къавхьуну,\nЛавгунни, магьригу бувсун, аьрххилий.\nМура щялушиврия гъалгъа тIий ур Шекспир сонет №123-ний.\nДуккияра сонет №66. Ва сонет ккалаккийни, кIа нукIува кIицI лавгсса Вийоннул баллада дакIнийн багьай. Вийон мура аькьувалия кьурчIисса махсарттай, рихшантирттай чичлай ур, ваца цува кьякьлухун ишай оьрму кьякьлухун бишин ччисса кун��. Шекспир, тIурча, дунияллул аьдлу* тти бучIан хьуви, яла биян хьуви, тIий, кьадармур къачIалачIи мишан дуллайгу ивкIун, цакуну, пицIу пIякь кусса куна хьуну, виуцIин увну диркIмур, вах учин дурну, рутIлай ур. Вийоннул ххуй оьрмулийн умудвагу бивкIун бакъар, Шекспирдул гьарца ххуттаву, тIурча, пIякь бивкIун чIалай бур гъюжу бувксса, оьттул нанисса ният. Огь, хьул кьувкьусса алвагьшивуй!\n\"НицIал махъру нани\" Шекспирдун цири ливксса, къумасса иттахбищурду буллан? Жува байбивхьуру Ренессансрая, Гьуманизмалия, бувкIру къурчIисса ахирданийн. Вар, укунсса ахир я РенессансрацIун, я ГьуманизмалуцIун дархIусса дакъархха? ТIайлассар. Му эпохалулла ахирди дуркIсса. Мура ахирданийн букIлай бур Шекспирдул цаймигу ассарду*. Мура му дакъарив Микеланджелол Медичил гьаттай дурсса гьайкаллал мяънагу? \"Ва кьадар заманнай ца бюкь хьун хьурдай\", – тIий ивкIссар та цала гьайкалдануясса сонетраву. Миннал кIинналлагу – цаннал Ингилиснаву, мунаяр хьхьичI ваманал Италиянаву – Ренессансрал замана къуртал хьушиву чIалачIи буллай бур.\nВай захIматсса суаллансса жавабгу дур сонетирттаву. Мунийн бувну кIицI лаганну сонетирттаву пIякь ивкIун къачIалайнугу, щак бакъа усса \"герой\". Му ЧIунни. Цирда сонетру, вайннувусса персонажру, ххалуйх кюршант кунма, ЧIумуйх лавххун бур. Сангарду* дуклай, дуснал жагьилшиврул лагма дургьусса ЧIумул (сон.№15), рухI думур тIутIайх дичингу дурну, яла дугу-дюкьайсса Ханакьар ЧIумул (сон. №19), дурагу цIа кIицI къаларгнагу, ялагьан дан къашай ххют кунна, Кьадар кунна, ялув дарцIусса ЧIумул, цIуссар, тIий, бух агьрамру* (пирамидартту) хьхьичI бацIан буллалисса, таварихри, тIий, анавархъиндарай ляхъан бувсса щялмахъ бусайсса ЧIумул (сон.№123) хьхьичI шаэрнал цала бух бан къашайсса поэзия бацIан буллай ур.\nУкун, къадучIарчагу Гуттеннул тIисса \"оьрмулул шадлугъ\", ганала увкусса адабият, га адабиятрацIун ххаллилсса магьирлугъ: Рафаэллул суратру, Микеланджелол гьайкаллу, Брамантел чIалъаьрду, Раблел хаварду, Монтеньннул философия, Дантел шеърият*, Шекспирдул пьесарду ва сонетру ва чIявусса цаймигу ассарду* кьабивтссар Ренессансрал.\nНа дакI дарцIуну учин бюхълай ура, Вильям Шекспирдул сонетру, Кьуръандалул аятругу кунна, ккалаккиссаксса ялу-ялун ххуй бизайсса шеърирдур, куну.\nШекспир жуятува арх уллалисса ялун чIалачIисса тапаватшивуртту вана вайри: замана, манзил ва дин. Амма хъирив лалларча, ми тапаватшивурттаща жува Шекспирдул шеърирдацIа бан къахьунтIишиву загьир хъанай бур. Манзилданул ва заманалул ялтту Шекспирдул ассардул* ххарххи ларсшиву исватсса зат бур. Диннал дянивсса тапават, цамур за хIала къабувну, анжагъ сонетирттаву бумур ххал бигьлагьийни, мукссара хъуннасса дакъашиву аьлтту хъанай дур. Сонетирттал мадарасса дастталуву супийсса шеъриятрал* макьанну чIалай дур. Супийсса шеърият* цала бянив бивхьусса нахардавасса мукьва Шекспирдул поэзиялул хьхьирива чIявуну ялун л��чай.\nЦачинмур – кIиккугу, шиккугу тикрал хъанай дур тIабиаьт мукьра бакIдайдихьулия – аьрщарая, щиная, гьавалуя ва цIарая – хIасул хьуну дуссар, тIисса аьнтIикий заманнул юнанчув Эмпидокллуя шиннай нанисса философия (сон.№№44,45). (Гьай-гьай, му философиялул мархри бикIан бюхъайссар Эмпидокллуяр ччянивасса ва машрикьрая бувкIсса. Амма мурихха юнаннал миллатрал кутак – миннал цала маданиятрал ккаккияртту луттирдайн лахъан дурну ва ирс хIисаврай махъсса наслулучIан диян дурну дур.)\nКIилчинмур – сайки гайва супийсса шаэртурал кунмасса ярагъ ишла буллай ур Шекспир дусная личIи шаврил цанна дуллалисса къумашиву ккаккан дан (сон.№№27,50,51 ва ц.).\nШамилчин – гара цалла аьрщи (яъни панасса чурх) аьрщарайн бувккун насувча, рухIмур дуснал рухIираву дяххан дан щала гуж бишин ччисса лирикийсса геройнал нижатрая* чивчуну бур сонетирттаву №№45,74.\nМукьилчинмур. Шекспир сонетирттаву, Жамалуттин Руми цала дус Шамсуттиннун хас бувсса гъазаллаву* кунма, ччаву бюхттул дуллай ур. Му бюхттул дан кIива чуртту бивхьуну бикIай, ца – дус лахънийн лахъан ансса (сон. №№38,39) гамур – цала дянивсса манзил хъунма баншиврул цала цува ссанчIав къаихьлахьаву, дуснал хьхьичI цала цува кьюкьин уллалаву, агьан уллалаву, тIурча, супийсса шеъриятраву* дуснал кьимат лавай баврил яла агьамминнувасса ца ххуллури. Му поэзиялуву дусшиву, ччаву муксса камилшиврул* бакIрай дацIан дуллай дурхха, хIатта кIания кIихуннай жунна анжагъ дачIрашиву, хавшиву дакъа дакъа чIалачIи дай. Му камилшиву* дур ваца зумув маз бивхьусса накьичирттарисса чарил ахIрам.\nАмма Шекспир ва рувхIанийсса* поэзиялийну гьашиву дуллай акъар. Цуксса лавайсса даражалий дусшиву (ягу ччаву) шаэрнал дацIан дулларчагу, ванал поэзия супийсса шеъриятну личIлай бакъар, цанчирча ванал дусналгу, ччиссаннулгу ччима инсанналгу оьрмулуву вакссара чIявуну хьунадакьайсса \"дуниявийсса*\" лавмартшиврул ва, гьаваллавух занай къаивтун, аьрщарайн зана уллай ур. Ва \"занашаврил\" Шекспирдул шеъриятравун* хъинну гужсса мяйжаннушиврул ццихь бутлай бур.\nИнгилиснал мазрая таржума буллалийни, мадара захIмат шайсса за бур вайннал мазраву махъру хъинну кутIасса бушиву. ТалихIран жула мазраву лахъи-хъунишиврул занакьулу бан къашайсса мукъурттищал бур хъинну кутIасса, куртIсса махъругу, чансса мукъурттийну чIивисса ляппачIрай хъинну ккуртта диркIсса пикрилул дулама ласун бюхъайсса калимарттал никругу.\nШекспирдул сонетирттал хасият вагу дур. Шаэрнал цава ца махъ чIявуну ишла байсса тура* дунугу (классикийсса сонетраву вив мяъна дирхьусса махъру тикрал буллалаву къакьамулсса зари), цара ца мяъналун чIявусса синонимругу ишла бувну бикIай. Жула мазраву цаппара мукъурттил биялсса синонимру бур, гайминнул, тIурча, луглай лякъин жапа шай.\nШекспирдул сонетирттаву, гьарцагу цала ассардаву* кунма, личIи-личIисса оьрмулул ххуллурдавасса: диндалувасса, экономикалувасса, юриспруденциялувасса, этикалувасса ва м.ц. – терминология гьартану ишла дурну дур. Ва мунияту, чанну ишла буллай бурчала, тIий, лакку мазраву бусса махъру ца-ца бакъа буккан къабувну, мазгу мискин бувну, Шекспир таржума ав, учин къабюхъайссар.\nХъинну хъунмасса кумаг хьунни лакку мазрал тамансса пурмарду ингилис мазралминнуха лархьхьусса душиврул. Масалдаран учин, сказуемое дузал баншиврул кумаграл глагол ишла буллалаву цара ца дур кIивагу мазраву. Лакку мазраву, ингилис мазраву кунна, дур глаголданул \"Балжи дакъа ЧIун\". Масала: \"На изара\", \"На изаварда\". Аьмал хъанахъисса куц ккаккан байсса цамургу дур пурма: \"На даву дан най ура.\" Ва пурма мукъуй махъ бивхьуну, ингилис мазрая накьлу дурсса хханссар. Вай ялттутурасса кунна чIалачIисса лащиннал аьтту буллай бур аьмал дузал баву лаккучунангу, ингилисчунангу ца куцну бувчIлай бушиву. Му бакъассагу, ми тагьардал авторнал позиялувусса бущи, темп ябан хъуннасса хIаллихшин шай. Му, тIурча, таржумалуву агьаммур зари. Мукунсса ва цайми-цайми сант дагьавуртту душиврул чIярусса сонетру хъинну кIанийн дагьан дан бювхъунни, тIиссара.\nБиялсса жапа бан багьсса кIанттурдугу хьунни. Критиктурал мяънарду ххал дигьлагьаврийн бувну, хьхьичIми 126 сонет дуснаятур, тIар. \"Ур-бур\" бакъасса ингилис мазрай ми дуснаятуссарив, ччиссаннуятуссарив балжи буллалаву цуксса щак бивчIанну дан бюхъайсса даву дуссарив, аьлттусса за бур.\nОьруснал таржумачитурал, му жапашиврува буккан къабювхъуну, чIярусса сонетру хъаннил адресрайн дурцуну дур. Ттун, вай сонетру чувная дакъарча, хъамитайпалуясса дур, тIисса бусрав чансса бястливух хIала ухлан ччай бакъая, мунияту на кьаст лахIав \"ур-бур\" бакъанма дузал хьун, му кьяйдалий дусшиврул ва ччаврил дянивсса хъяклу дазин ва, авторнал кунма, дусшиву ва ччаву ца шачIанттуй дишин. Шаттирахун кумаг бай глаголлу ишла бувну сказуемое дузал байсса ниттил мазрай хъинну жапасса ишгу бия, бунугу, ва му масъала бакIрайн ласав, щаллу бангу бювхъунни, цуксса усттарну хьуну бурив, ци кьимат бищун бурив, тIурча, буккун цанма чIаланссар.\nШекспир таржума уллалийни, яла хъунмур захIмат ванал пикрилул цинма бакъа хас бакъасса бущи ябан аьркиншиву дур. Шекспирдул пикри мудан иминну, лугъатну*, ца тагьарну (гидравликалул терминология ишла дурну учин, ламинарну, яъни къявхъ къаувкуну) экьи нанисса бакъар. Ва бур, щирипIай хьуну, бишлашисса марч кунмасса, азгъунсса кIургулттив* хьуну, нанисса мугьали кунмасса. Цава ца за бувчIин бан Шекспирдул пикрилул му кIургулттуву ца-ца чIумал цаппара ккюрнитIайртту дай. Ми пикрирду бигьа бувну бувчIин бан бигьар, ванал цала кунма, гьанагьи баннияр. Амма муния Шекспир къашайссарча, Шекспирдуясса бусала шайссар. Шикку ттун тикрал бан ччай бур ххаллилсса шекспировед А.А.Аникстлул махъру: \"Поэзия Шекспирдун хIаз, меххитIуллисса дялахъру бакъарча, инсаннал ляхъан дурсса зарирттаву яла хьх��ичIунминнувусса цаннин ккаллину бур.\" Ванал сонетру таржума дуллалийни, чIявуми дилмажтурал ми пикрирду рахIат бувну, лялиян дан бигьа дукралийн кIура баен бувну бикIай. Нагу цаппара кIанттурду бигьа бав, цалчин, лакку шеъриятрал* хасият хIисавравун ларсун, кIилчингу, пикри бувчIин захIмат машарача, тIий. Амма ванияр куклу барча, Шекспирдул азгъунсса, буца-буцарисса мурчая иминсса чIаракIлу хьун най дия.\nМува му пикрилий авцIуну уссия, таржума буллалийни, ттун ххишала бакъа хъунмасса кабакьу бувсса Ккурклиятусса ХIусайнхъал МахIаммадлул арс Башир. Башир хъинсса Шекспир кIулчу ур. Ванал цалагу ингилис мазрая оьруснайн ххаллилсса таржумартту бай ва ингилис мазрайва тIааьнсса шеърирду, балайрду чичай. ХIасил*, магьирсса гьунарданул заллу ур. Цувагу Дагъусттаннал пачахIлугърал университетрал роман-герман мазурдил кафедралул доцентри. Дуцири сонетру, цурда ца лях гьан къадурну, хъирив лаллай, Баширдул кьимат бищун къашайсса захIмат бивхьунни. Жан цIуллу даннав цал! Лакку мазрал текст бувккуну, цала чIа тIутIимур бувсуссар лакрал шаэр Руслан Башаевлул. Чан къааннав цув!\nСонетру\nВила дакIния був дуссукъатта ттун\nКкаккан бувма, Шекспир, ина акъаяв?\nМикку караматсса ца илгьан* бувтун,\nТтинин цIанну ивкIсса на чантI увкунав.\nМивуя ттун ккавксса оьсса лирдана,\nГьарзат пуч дувайсса – цан цIа ЧIун тIисса;\nДуснахсса ччавугу, сагъсса муданна,\nЦув лавмарт унугу, муксса вин ччисса;\nМивуя ккавксса ттун вин эшкьи хьумур,\nТтунмагу, вин кунма, дакIнин аьзизсса,\nКьакьан був къандалул* рангсса чурх бумур,\nТак вил яруннивух ттун чIалачIисса.\nТти ласи махъунмай ттун буллу асар,\nКуртI-я вил асар, так ттулмургу марцIссар.\n№ 1\nАбад личIаншиврул ххуйшиврул тIутIи\nХхаллил рухIру жунна чIяру хьуну ччар.\nЦилла ирс ядансса къадарча кьутIи,\nЦIана дюрхъумургу ЧIумул дирчIайссар.\nВиллив так вищалла дур ччаврил икьрал.\nИнава заллусса хъус-хъиншивруцIух,\nЦа аски душманнал къабансса зарал\nБуллай ура ина, щуну оьсса цIу.\nИна цIана ура хIакьсса чIюлушин,\nДуркIун лагай интнил мяйжансса мангъуш*,\nВила чIурукьшиврул къупливу ччуччин\nБуллалисса вилла дугъришиврул гуж.\nРахIму ба дунъяллий, ягу дурччушин*\nИнара бюхъайссар сагънура дуччин.\n№ 2\nМукьцIалла кIи ххярххун, лагма дургьукун,\nСангарду* дуклай вил ххуй ненттабакIрай,\nВарз-варз тIи дух аццайн дуклан диркIукун\nЦIана вий цIай-цIай тIи ххаллил яннакри,\nМахънал вихь цIуххинссар: \"Ххуйшиву ци дав?\nЛавг гьантрал ххазина чуври тти бусса?\"\nВивбагьну лабивкIсса иттаври чиннав?\nДурвав ялурхъяву* цияр кьюркьусса?\nМунияр – ххаралий учин хьунссия:\n\"Вана ттул чIивитIу, ттуяту ивзма.\nВанавур ттул пахру ва ттул ххуйшия.\nВари агьилшиву хIалал дитанма\".\nВил оь бякъин буллай нанисса чIумул\nКIири буллантIиссар оьрчIан буллумур.\n№ 3\nДагьанттуву симан ккаккайрив? – Ургу!\nХьунссар ххуйшивруцIа щалла дуниял,\nЧIа ку мурадрацIа нину хьунмургу,\nАгар къалякъирча му цIудан мажал.\nЩилли вил дюрхъу хъю сандакъул дайсса\nСахла* дуваншиврул цилла душшиву?\nЯ щилли цавува, гьаттал хIатIливу\nКъабишинну, цала наслу буччайсса?\nНиттил хьхьичI авцIукун, цил ярунниву\nУссара ина ца интнил симанну,\nВингу лавг оьрмулул чIавахьулттиву\nКкаклантIиссар вила мусил замана.\nАхир хъамаривтун, оьрму бутларчан,\nЛитIунтIиссар вищал вил сипат ва жан.\n№ 4\nТири-хъири дара, ттул аьзизсса дус,\nВиннагу ирсирай дуркIсса ххуйшиву.\nЦина ччинан дулай тIабиаьтрал хъус\nХушрай, насиялун* – зана даншиврул.\nТуну, ттул ххуй чIиппир, цивана ина\nБуржирай ларсъсса зат винна дитлайсса?\nХайр бакъа пайдачий*, цукунна винна\nДиртмунил авадан ина къаайсса?\nВищала инава маша байхьувкун,\nМюнпатгу бухьувкун мунин лавхьхьусса,\nЦукунни, ссят дирну, тIалав дурувкун,\nВихь цичIар дакъасса махъун дирхьусса?\nХайр къалавс ххуйшиву гьайсса вищаллар,\nХайр лавсмур яшайссар – лахъан вил бигар.\n№ 5\nСсят дучIай, ссят лагай – мунил магьирну\nЯруннил хьхьичI дишай хIакьсса ххуйшиву;\nМу букIу-лагулул оь зулмулийну\nБирибат хьун дувай кIа ххаришиву;\nГъи лур дурну дишай оьсса кIинтнилу\nДигьалагру дакъа лечлачи ЧIумул;\nМикIирал къаранкъаз марххалттанилу –\nВанийнни дуккайсса гьарца рухI думур.\nТак хъункIултIутIул кIукI (хьурча му хьхьицIин!) –\nПюрундалувусса хьюму дуснакьлу,\nХхуйшивруща зевхху ххуйшиврул кици! –\nГъигу диркIсса дакIнийн дутлай дур хIакьну.\nКIи дуркIун мукьахгу, жунна тIутIул щин\nКIицI дуллайнна дикIай гъинтнил нацIушин.\n№ 6\nМугъаят хьу кIинтнил сситтугъун* канил\nГъинтнил аргъирайсса вил жан къахьхьицIин.\nВила ххуй ххазина къалиян кIанил\nНацIушиврул шуша аьркинссар дуцIин.\nМукун хайр ласаву му хIарам бакъар –\nВилламур хъуслияр дуркIсса ялунсса.\nВина арс уварча, му арсгу винар,\nАцIа арчагурив – хайр ацIлийнусса.\nТтинияр ацIлийну талихI булурча,\nУтта укканссара ацIийла ина,\nЦири вин бан шайсса азардануща,\nДурну мукьах муксса буллугъсса мина?\nХIайпри вил ххуйшиву, маацIара тарс,\nВарисну* вин хъинссар кьакIилуяр* арс.\n№ 7\nМашрикьраха* гьаз хьу цIаран лархъ бакIрал (1)\nБувтIукун дунъяллийх рахIмулул чани,\nГьарца рухI дусса зат кIа мубаракнал*\nХьхьичI икраннай дикIай, дагьну суждалий*.\nСсурулух гьаз хъанай, кьудрат цIакь хъанай,\nДяссавруннайн Бургъил буллайни меъраж*,\nАзарахъул яру тамаша буллай\nБикIай ккаккан кIанил ятIул мусил таж.\nАмма ахттакьунмай, Бургъил гуж ласлай,\nГужрацIа хьу пIайтIун* дагьну дарчукун,\nХьхьичI мютIисса яру тти, хьхьичIа букьлай,\nБуруглай бикIайссар цамур чулухун.\nЗаваллай буссаксса виламур кьуват\nВа сийгу дуссаксса, вина арс ува.\n№ 8\nВичIан нахIу макьан, цанна пашманну\nНацIу чIурдах ина вичIи дихьлайсса?\nХхари къаайсса зат ххира дан цанни,\nКъащирив, тIааьннив цал вин булайсса?\nАгарда вай синттал бавкьусса чIурду\nВин бюхлай бухьурча, чил талихI кунма,\nВийн ссувайну* ливчIсса вила базурду\nДяъвай бикIантIиссар ливчIун тIий оьнма.\nВичIи кIюла дува – бавхIусса хъинну,\n��аннил зумату ца бур макьан ласлай,\nЦачIун хьуну ппу, арс, ххарисса нину,\nЦа чIуний тIутIисса хханссар ца балай.\nВай бавкьусса чIурдал жухьва тIутIиссар:\n\"Цувалу ливчIсса чув ссанчIав акъассар\".\n№ 9\nХъювхъу тIи къадан-яв аьсивсса щащар,\nСсувайну* гьан бувсса оьрму зиялун?\nАгь! Агар лавмартсса бухьурча кьадар,\nЩащар хьун багьанссар щалла дунъяллун.\nЩащарсса дуниял тIунссар леххаву,\nКъалирчIун тIий вия лярхъусса ца рухI,\nГьарица щащарнин цила оьрчIаву\nЧIалан бикIавай тIий ласнал чурх, яру.\nИсрап* дурмур хъусгур дусса дунъялий –\nМу хъуслил заллухъру так баххана шай;\nАхир шай ххуйшиврул, гьарча зиялий,\nХайр бакъа хъус лирну, заллугу лияй.\nЦайминнах дакIниву ччаву къадайма\nМу хаинни, яла хIая дакъама.\n№ 10\nХIая! – Уссарив вин ца цучIав ччисса\nИнава ххирасса лагма-ялттунав?\nБусрав бакъа оьрму чийх бачIлачIисса\nВин – мяйжансса за бур – къаххирар цучIав!\nГьарзатрайнсса сситтул увгьусса ина\nВила сситтул ура инава ккухIлай,\nБутIурай винна дуркI ххаллилсса мина\nАьян ура ритлай, цIудуллан кIанай.\nЧантI уку, на пикри баххана бан а,\nСситаралуяр* вин лайкьсса ччавурча,\nХасият аьчух да, ненттабакI кунма,\nХхуй хьунтIисса яла дакI-аьмалгурча.\nТтул хатир бувача, цIуукку, лажин,\nВилла ххуйшивугу лирчIссар яла вин.\n№ 11\nЧал* хъанай, меж бикIлай буссару жува,\nЖува рухI дирхьума, тIурча, ляуклай.\nЦуксса гуж бивхьурив жува оьттуву,\nМуксса, дакI дарцIуну, га жулар чин шай.\nВанивур ххуйшиву, гуж ва аькьлугу;\nКьатIув – ахIмакьшиву, дяркъу ва шинну;\nЯла дацIантIиссар найннасса чIунгу,\nШаншинал (1) дунъялгу гьантIиссар лирну.\nТIабиаьтрал цина къаччинал, оьнал,\nОьккинал ахирда оьнийн дуккан дай.\nБуллугърив щин дулай? – Сахаватлунан*,\nЧумартну харж дурнан чумартну дулай.\nКуцра, къалипра, тIий, увну урача,\nКопияртту бища, бува хIарачат.\n№ 12\nЧIун бусласи ссятрах уна вичIилий:\nХхал хьувкун хьхьунивун ярг кьини дюкьлай;\nХхал хьувкун арцул цIай чал* хьу хIаллулий\nНякI банавшагу, аргъ ларгун, меж дикIлай;\nХхал хьувкун кIирисса бургъия ятту\nКIучI бувайсса мурхьгу тти кIачIа хьусса\nВа щюлли урттуя дур кIуриялтту\nЧурттуй дирхьу нуркIлул чIирттарайн дурксса –\nХхуйшиврул чумартну вин пишкаш дурмур\nЧIумул ссуй* данссархха, тIисса дард дагьай:\nУкуннархха дирчIан ххуймур, нацIумур,\nЦайминнул аргъ цинна дунура чIалай!\nХхассал къашайхьукун ЧIумул мухIлища,\nНаслу ба – му цIакь бан хьунтIиссар вища.\n№ 13\nИна инавану илукIу – вища\nСагъссакссарча шайсса му за буруччин.\nВилла нацIушиву чийхгу дачIирча,\nМури ахир хьуннин дайсса хIадуршин.\nХхуйшиву дуллуссар вин ижаралий*\nКкаккан дурсса чIумуй. Инагу дулун\nБуржлувссара, ттул дус, мура кьяйдалий\nВилла нацIушиву вила наслулун.\nХъинни, оь бивкIулул сси ливкссия, тIар,\nЯгу кьуру кIинтнил замгьардал къия –\nВар, муксса ххаллилсса къатта-къуш лиян\nБитайххурав? Лайкьну ябан аьркинссар.\nАвай!.. Я ттул ччавуй, арснал чинссия:\n\"Агь! Ца ххаллилсса ппу ттулгу уссия!\"\n№ 14\nЦIурттайнугу ккалай акъара кьадар,\nНужум* элму кIулли, хьунчагу учин,\nТак цийнугу оь, хъин къабара ахттар –\nЩавщирив бияйсса ягу дурччушин*,\nКъахъирив агьара кIул бан, ци ссятрай\nГъарал лачIунссарив, марч бищунссарив,\nЯ цума паччахIнал ци билаятрай\nТирххандарайн агьлу биян банссарив.\nТтул кIулшиву дур так вил ярунниву:\nТтун загьир* бунни ми абадул цIурттал\nХIакьмур ва ххуйшия цадантIишиву\nВил ххаллил авладрал, вил ххаллил оьрчIал.\nОьрчIру къабарчарив, литIунссар – бувчIа! –\nХIакьмур ва ххуйшия вил бивкIулущал.\n№ 15\nТтун хIисав шай: гьарзат лядуклайнугу,\nКамилшин* душиву так лахIзалийсса*;\nВа сахIна* – ва оьрму – зат дакъанугу,\nЦийн бушиву цIурттал илгьан* сиррийсса*;\nНазсса* тIутIай кунна, ялурзуну* ссав\nЖуйрагу душиву – лахъний битангу\nКъудур хьуннин чурххав аргъирал шарав\nЯ, къабивкIсса кунма, бирибат бангу.\nУкун оьрму цалийн къабукIлакIийни,\nТтул итталун дагьай вил жагьилшиву –\nХьхьунил дугьан дан ччай вил чанна кьини,\nКъачагъ ЧIун ва Ажал ччалай бур циву.\nЧIумущал так ца ттул ччаву дур талай,\nВил оьрму жалгъа бан, цIулаган бан ччай.\n№ 16\nАмма, дуну махъ вийн муксса зидлий* ЧIун,\nВичIа дяъви бансса ци буссар сурсат*?\nЦи дур дуккан дансса бивкIулул хьхьичIун,\nВа ттул назму дакъа, дурив цамур зат?\nВин гьарзат чIалай дур бахтлил бакIрая.\nЛагмарив бур душру – тIутIив ххаллилсса! –\nХIарачат буллайсса суратчинаяр\nЛащанну вил сурат дишин цив ччисса.\nВил гьайват, вил адав я суратраща,\nЯ санаэрттаща* цIудан къахьунну,\nВищарар уттара дан хьунтIиссача,\nЦIууклаку чил хьхьичI, тти улувкьуну.\nЛичIан ччай бухьурча вин уттавану,\nДихьлахьу суратру вила гьарзану.\n№ 17\nГьанссар заманагу. Цур назмулуща\nВих ан шайсса яла, цIа дуллай вия?\nСсав барар, къашайссар бусаннив ттуща\nГьаттащакссавагу вил оьрмулия.\nХIарачатрай ура ххуттая ххуттайн\nТIайлану багьан бан вил камал* яру.\n\"Къавихра, – наслулул чинссар, – шаэрнайн:\nИдавсия чичин лайкьри вай ххару\".\nТийннай данссар дух хьу хъахъи ларг чIапIив,\nВартIру бусай къужлун цив ккалли дурну;\nНа, хIакьссар укуну, чивчу махърурив,\nШавкьирал махъру бур, чинссар къудурну.\nАй, вил оьрчIгу икIан му чIумал чIарав –\nГанав ва назмулув ина сагъссияв.\n№ 18\nГъинтнил кьинилуха лащин дур чивив?\nИнания цияр хIалинна, ххуйра:\nМурчал кьатI дай майран ххирасса тIутIив,\nЧIунгу гъели гъинтнил чIирир хъиннура.\nЖагь дащай, гъав лагай, оьлуркъуну ссав,\nЖагь гьарзат ччуччин дай някI ссавнил янил (1);\nГьич цалий къадацIай тIабиаьт тачIав,\nЯла ххуймур затгу лиян дай кIанил.\nХхуйшиву ядуллай кар* къабиянну,\nВил абадлийсса гъи къашайссар кутIа;\nВил сипат, бивкIулул ххют къадагьанну,\nУттара дантIиссар на чивчу ххуттал.\nБуссаксса инсаннан чани, ссихI зумув,\nБуссар вай ххаругу, инагу вайннув.\n№ 19\nХанакьар ЧIун, аслан ба михьирттацIа,\nАьрщарал лургъишин аьрщарав дучча,\nОьсса цIиникьрал кьацI бува ххутIацIа,\nЦила оьттув фенинкс (1) лелуххи ччучча,\nДяркъугу, гъелигу дачин да ярглий –\nЧчи-ччимур буллалу, ЧIун, кьаралдакъуй,\nГьарзат лиян дува ва дунияллий,\nАнжагъ ца бур ттул вихь бансса тавакъю:\nАгь, мацIуцIларда ттул ччаврил ненттабакI,\nМадулларда бухсса чIутIлих ций аьшру,\nДаим личIувча кIа симан чанна бакI\nАбадсса эбратну, мяш хьунсса наслу.\nАмма ина дуснай къабарча рахIму,\nЦув жагьилна яан дуссар ттул назму.\n№ 20\nТIабиаьтрал цилла вин дуллу лажин,\nТтул ччаврил хан-бика, хъаннин лайкьри так.\nДакIгу вил иминни, хъаннил кунна, чин\nХьунссияхха, амма лавмартри цал дакI.\nЦалнияр я чаннар, къалпшиву* чанни,\nЧунмай бургарчагу – мусил ранг дишай;\nЧурх бювхъур, бюхъумур вил бур чаннаннил –\nЛас кьякьлухун ишай, хъами хъяврин шай.\nВихсса ччаврил хъяврин цурда хьуну дур\nТIабиаьт, душ ляхъан банна, тIий диркIсса.\nТтунгу къаччиссия ялунххидурмур,\nГанилла на вицIа хьун увну ливчIсса.\nДула – хъаннин хIазран увну махъ ина –\nТтун ччаву, хъанниннив – ччаврил ххазина.\n№ 21\nТтул лащин дакъассар та шаэрнаха,\nХхуй дирзсса щявсса ва някIсса ссавнийсса\nГьарзат гьавасланну чIюлушиннаха\nЛащан дуллай, бювчIу махъру тIутIисса,\nУхьттанну бяс-ччаллий бургъи-зурущал,\nКьирил ва куртI хьхьирил марцI ттиркьюкьащал,\nАпIрил зуруй цалчин дуккай тIутIущал,\nСсавниккурккал вивсса ххуйшиярттащал.\nАгь, на бусан ити ччаврия хIакьсса,\nЦила лякьлул оьрчIах ниттил куннасса –\nЛащин дакъанугу ссавруннай лахъсса\nЦIакь дур къандиллаха* – марцIну чаннасса.\nБаян нахIу махъру гай бити бусан.\nДахлай уххурав на ччаврия цIадан!?\n№ 22\nЩялмахъри дагьанттул – хъунав къашара,\nЖагьилшиврул ва вил чIун архIалссаксса.\nВий ккавккукун ЧIумул гъай кусса щару,\nГъан хьуссар кьинирду ттул махъра-махъсса.\nВил щалла ххуйшиву, гьайват авурсса\nВа ттул къюкIлил ялтту лархсса лаххияр.\nТтул хъазамрав вил дакI, вилмунив ттулсса\nБюхъайхрав хъунасса икIан на вияр?\nМунихтуну, аьзиз, личIлулну икIу.\nВил лавай авцIуну – ца ттула акъа –\nТтининту на ивкIра, дуруччав къюкIгу,\nДайсса кунна ниттил оьрчIай аякьа.\nКъюкIлия каласи, ттулмур дацIарча –\nВа ттун пишкаш дурсса ласун дакъарча.\n№ 23\nКъуркъа артист куна, къухъна ацIаврил\nРоль, лархьхьуну дуна, дакIния дурксса;\nАхIмакь куна, гужсса сситтул уцIаврил\nСсавур кIюла дурккун, ласу бувхIусса;\nМаз бувхIуну ура нагу мукуна,\nЭшкьилул ххуллурду ласун къабюхълай,\nТтул мазрай дихьлай дур цIакьсса кьункьула,\nЧчаврил кIусса асар дакIниву хьхьачлай.\nТти, вищал ихтилат ба, тIий, лу гьан бав:\nВев тIутIисса дакIнил ссихI дакъа илчи,\nТтул ччавугу ларсун, тIалав дан жуав,\nНасувча, пасихIсса мазрал чаймур чин.\nБукки ттул кьадагьсса ччаврил чивчумур,\nЯруннин баян ттул дакIниву бумур.\n№ 24\nВил ххаллилсса симан ттул дакIнил улттуй\nЧирчусса суратчи – ва ттула яри.\nТтул чурххираягу хах хьуссар утти:\nСуратрал магьирлугъ – перспективари*!\nУхьурча мяйжансса симан ккаккан ччай,\nУсттарнавух ургу – гьунар ххал бува (1).\nВил ярури бусса пюруннан кIанай\nВа лархъсса хъазамрал ттучандалуву.\nШайсса аьжаивну ххаллилсса даву:\nТтул янил дурунни вил хъинсса шакил*;\nЧаннасса баргъ кунма, ттул хъазамравун\nВила я бурган ба, ва сурат ккакки.\nДарчагу ттул янил ваксса чIюлушин,\nЦищава бюхъан тIий бакъар дакI дурчIин.\n№ 25\nБулуннав лявхъунан бахтлил цIуртталу\nЖяматрал хIурмат, цIа, къуллугъ ва ххара!\nАкъанугу на му талихIрал заллу,\nТтула кьадарданул ара на ххари.\nХъунисса принцтурал хъихъи лавсцири\nКъяртри тIиртIуну бур, тIутIайх бивчуну.\nАмма баргъ бугьарча, гай цивппа цари?\nПахругу бивкIуссар, цIагу дурччуну.\nАзарва дяъвилий душман ххит увсса,\nЦIасса аьралуннал бакIчигумали,\nУвххун, апатI хьуну, так цал ух хьурча,\nХъамаивтссар – щинни цув кIулсса яла?\nТтун буллумур арши абадлийсса бур,\nМугу вил ттухсса ва ттул вихсса ччавур.\n№ 26\nЯ ттул ччаврил агъа, вичIан дишала\nЧIумуй диян даву – бигар бур ттуйсса.\nМу дакIнийсса кIул бан гьан бав рисала*,\nАькьлу ккаккан бан ччай бакъар гьан бувсса.\nТтул бигар хъунмари, аькьлу нукьсанни*,\nЧчива лайкьсса махъру язи бугьан тти,\nУмуд бур, ттул кIачIа вакилтал янна\nВил чумартсса дакIнил лаххан банссар, тIий.\nГьай, аман, бюхъайхха талихIрал цIукул\nЦIимилийну цамур ххуллу ттун лякъин,\nВил хъиникIавугу мичча хъун хьувкун,\nТтул тIайлабацIугу ттуя къабяйкьин.\nМикку сисивияв бусан ччаврия,\nМуниннин багьанссар бакI кIучI дан вия.\n№ 27\nУвххун, багьтIатI хьуну, уттуишара,\nВай базу-базурду рахIат банна, тIий,\nАмма щугълурдаву ссапар бахIара,\nБигьалаглагисса чурх буна шаний.\nНавагу кьаивтун, бачай хияллу,\nБачай хIаж бан вичIан вай вежултраву*.\nЛипI къатIий буруглан бикIай ттул яру\nМурчIунгу ххал шайсса хьхьунил цIаннавун.\nМурчIи яруннил хьхьичI, дарс кунна, дацIан\nДай вил ххют хияллал, балглан ивкIукун.\nАгь, дуцIай нурданул лухIи хьхьунил цIан,\nВил чаннасса симан ялун дурххукун!\nУгь! Дяхтта вай чурххал базу-базурдал,\nХьхьувайрив кIулшилул ара азурда.\n№ 28\nЦукун зана бави на ттула талихI,\nТтухь му хайр ласунсса рухсат бакъани?\nХьхьу-кьини, кьини-хьхьу – мугурхха таммихI,\nРахIат къадайхьукун хьхьунил кIу кьини.\nТтун аькьувалун дур ми дустал хъанай,\nХъамабитан бувну абадул зидгу*.\nЦа зий, захIмат буллай, ца шикаятрай*,\nЖува арх бансса бур гьарца цил хъитгу.\nХъин дикIан дан кьини чара вихь: \"Чаний,\" –\nДарщу ссав даруний, бара на щукру;\nЦIай-цIай тIи цIурттайнгу байсса икранни,\nВин липI тIий бушиврий хьуншиврул мукIру.\nТак хьхьуния хьхьунийн лапра лухIир цIан,\nГьантри наниссаксса, хъуннар дардисан.\n№ 29\nКьадар ва чил яру оьбикIлакIаврил\nАрши бакъа ттул дакI дикIай къуманна,\nКъюкIсса ссавнийн ура нахIакь леххаврий,\nТтуйнна нарагума дара нааьна,\nЧIа чин ччай ттуннагу аваданшиву,\nДуллусса куннасса вайми дустуран,\nХьурдай тIун икIара чил магьиршиву\nХхуй къадизлазаврил ттулламур тура*.\nВаксса ттуна нава къаччан хьусса ттун\nИна дакIнийн агьний, читIу кунна, рухI\nГьавасланну гьаз шай гъапулсса щяту\nВа ссавнил бухкIуллух дуцай санаъру*.\nВил ччаврил ттун буллу бул��угъсса талихI\nГьич къабулавияв паччахIнал тахлих.\n№ 30\nЛарг чIумул дакIнийсри, ссудрайн оьвкуну,\nТтуввасса пикрирдал хьхьичI бацIан бувкун,\nДух дардирдал цIусса угьру тIи увну,\nБувчIин бай: ттул оьрму бур оьнийн бувккун.\nМу чIумал ттул хъатлу къаккарк янива,\nКкур куну, макь дачай ччаву дакIнийну,\nБивкIулул дурччусса цIансса хьхьуниву;\nЗумагу тIи ара хъирив кьурчIину.\nБуруккиннал ххалуйх лахлай буруккин,\nНа ккалан икIара дардру цал ттигу;\nКьурчIисса аьдадрал ара оьлукъин,\nХьхьичIвагу лавс багьа ласлай кIилчингу.\nАмма, ттул дус, вия ца чансса хIаллай\nПикри буварчарив, ца дард къаличIай.\n№ 31\nЧчаврил гьавас бутай цинярда къюкIру\nДурччу ххай икIара вил хъазамраву,\nМива баяй ливтIу дустурал чIукIри,\nМиву паччахIшиву дуллай дур ччаву.\nНа мубараксса* макь ччаврих динийсса\nМиксса руртIуссархха вай яруннива!\nВай дустал, вай къюкIру, лиртIуссар тIисса,\nСагънура ляркъунни ттун вил дакIниву.\nДурччусса ччавугу сагъну ядурсса\nГьав хханссара ина. На ва ттулла жан,\nТтулла ччаву дачIлай, гьарнан буллусса\nБутIри, цачIун хьуну, бивну бур вичIан.\nТтун ххира рухIру дур циняр вивура,\nНа вилгу, гайнналгу муниятура.\n№ 32\nИнава личIарча ттул аьпа баннин,\nТтул ттурчIайх дакьиннин гьаттал луххал къат,\nЦал ялагу букки ттун ххира янил\nТтул ччаврил бивхьусса яхъасса ва хатI.\nБиша ттулминнучIа ттуяр махъминнал\nЧивчусса шеърирду, язи бувгьуну –\nМагьиршиврул ялув бястри къачинна,\nХIакьсса ччаврил буссар ттулми чивчуну.\nЯлар вичIан бучIан лайкьсса пикрирду:\n\"Ттул дуснал Шеърият* дюхълай най дия,\nЦикссагу банссия ччаврил шеърирду,\nЦан оьрму лахъисса буллуссания.\nЛяличIишин ххирар ттун гьарцаннаву,\nВайннал – магьиршиву, дуснаву – ччаву.\"\n№ 33\nТтун цимилгу ккавкссар бюхттул барзунттайн\nАякьалий кIюрххих Бургъил я битлай,\nМусил лажин ппай тIий щюлли бизанттайн,\nГъав лавгсса щаращайн мусил цIай бутлай.\nАмма цал-цал дулай кIанил ихтияр\nЦила симан дитан ттуруллул дугьан,\nЧумартшивруцIа дан ялгъуз дуниял,\nЛажингу кIучнура дитлай хьхьичIа гьан.\nЧумартсса чаннащал кIюрххил ххяххабаргъ\nМукунма хьхьичIава бивтсса ттунгуя.\nАмма га бивкIун бур ца лахIза* анжагъ –\nТтуруллул бувгьунни утти кIа ттуя.\nТтул ччаврин зарал бан къашайссар мукун –\nДащайссар дуниял, ссавгу дарщукун.\n№ 34\n\"ДаянтIиссар,\" – кувкун, вихшала дурну,\nНа ссапар бавхIуссар, дакъа лаххия.\nАмма, хъирив ларну лухIи-цIан ттурлу,\nЧявхъа-гъаралданул бунни ттуй къия.\nУтти ва микIирал дарттусса лажин\nВил чаннасса тIинтIал дарчагу кьакьан\nТтул цирар – хьурчагу ттул щавурду хъин,\nЛирчIунни цIурхьа тIий ттуйрасса кьякьа?\nДард чIири къаданссар тти вин нач шаврил,\nДухларгмур тавбалул зана къаданссар,\nКъаччан бикIан бувнал хIайпру тIутIаврил\nКIюла дурк вихшала тти къадазланссар.\nЧчаврил ттиркьюкьину хьунни так вил макь –\nЧчимур оьбалалух булун лайкьсса хIакь.\n№ 35\nЦал дурсса тIулуя машара пашман:\nХхалаххивгур бусса ххуй хъункIултIутIал,\nДугьайссар бургъилгу, зурулгу симан,\nКъупливур дикIайсса, дакIоьзинсса тIал.\nИнсантал бяйкьайссар, нагу мукуна:\nЛащан баву дав вил оькки тIул кьюлтI дан,\nТтунна нава дуллай рушват*. Вин бунагь\nБаннияр, ттун бигьар му хIалал битан.\nВий аьйми вил тIуллу дурчIинмур буллай,\nВийн къарщиманая хъанай чулбищу,\nТтунма къасалахIсса* машлухун агьлай,\nДяьви бур ттул ччаврил вийнсса зидлищал*.\nГьай-гьай – чара цири – дан багьай му къел,\nТтухава цурк бувкун аьзизсса цуркил.\n№ 36\nМукIрура, кIияну аьркинну бикIан\nЖува, жулла ччаву дунугу цасса,\nМунияту ца ттуй багьлай бур личIан\nТтангъа, вил гьурттушин дакъа на ларсъсса.\nКIирагу ччаврилгу хIурмат бусса цар,\nАммарив личIиссар жула энадру.\nМиннуща зарал бан ччаврин къашайссар,\nДацирча дакъасса ца-ца тIий ссятру.\nВа ттуйрасса аьйлул ина къакьюкьлан,\nИна къакIул мишан нагу даванна,\nВищагу къахьунссар ттул хIурмат буллан,\nВиламур бусраврайн ххют къадагьанну.\nДи! – Къабувнугу ттун ина ччиссара,\nВилмур ттул, ттулмур вил – сий жулла цари.\n№ 37\nШад шайсса куна ппу, хъунав хьунугу,\nЖагьилсса арснал був гьунарду ккаклай,\nНагу, кьадарданул аьрчча увнугу,\nУра вил хIакьшиврий, сийлий мяш хъанай.\nЦумушиву*, аькьлу, ххуйшиву, авур\nВа цIуллу-сагъшиву – виву бур мяъдан;\nМиккун жалгъа дурсса ттул ччавугу дур\nТтуламур хасият дуллай авадан.\nТти махIрум къашара, ссукьгу къачара,\nТти на вил ххютулу ура неъматрай;\nВия бив давлатрай гьашиву дара,\nТтун вил машгьуршиврул бутIагу гьашай.\nВичIа дикIай даим ччан диркIсса гьарзат,\nТтучIанмагу бияй мунил барачат.\n№ 38\nБюхъайссарив, лажин, ттул Музалуща (1)\nЦи-ци бухьурчагу ляхъан банна тIун,\nБачIва чагъарданий чичин хIайп хьунсса\nАсар вил ссихIирал буллай буна ттун?\nНа буккин лайкьсса за ляхъан барчагу,\nБарчаллагь хьхьичIва-хьхьичI вихьва учин бур:\nВия чичин ци бур мазкъакIулнангу,\nИна дуллуну махъ хиялийсса нур?\nХьхьичIми урчIуннияр гужсса ацIлийну\nАцIилчинмур Муза хьу ина яргсса,\nГьаз хьувча ина бувт илгьандалийну*\nЧивчумур лахъшиврийн, ттинин къаккарсса.\nЦIа дай чIун дучIарча ттул Музалуя,\nХIакьсса ттул захIмат-я, шавкь – виятуя.\n№ 39\nАгь, шайссарив ттуща цIа дуван вия:\nИна яла ххуймур ттул бутIарахха.\nМюнпат цири вия цIарду даврия –\nВар, ми хъанахъисса ттуятурархха.\nГьая хIатта ца ва сававгумали,\nВия личIи дуллан ттул ялапаршин;\nЯла бюхъанссия виятуралу\nЦа вия лайкьсса цIа дуллай айишиин.\nАгь, личIи шавумур дур оьсса азар,\nАмма, кьурчIинугу цил буллу пурсат*,\nЦал-цал нацIугу бай цил ччаврил асар,\nНахIу бай пикрирду ва куклу дай ссят.\nЦанная кIия ан ганил бай лахьхьин.\nЯлар на дурсса цIа личIантIисса вин.\n№ 40\nЛаси ттул ччавурду, ласи, да, циняв!\nЦи дусса ххай ура тти ттучIа лирчIсса?\nГьарца ччавур кумур ччаву ххай урав?\nЦIана вичIа думур хьхьичIрагур диркIсса.\nВа ттул ччаврил заллу ина ухьувкун,\nЧчаву ишла даврий аьйб къадара на;\nМуксса ччайгу буна, хъяврин хьун ивкIун,\nУтти къачча тIурча, вийра аьйб данна.\nНа ��ьзизсса цурку хIалал ивтссия,\nДацирчагу щалла ва ттул пакьиршин.\nАмма, энадрал був зараллунияр,\nКьурчIиркьай ччавриву лярхъсса щялушин.\nЗуначий, ччарча на ивчIа сситтуву,\nГьич къалякъинтIиссар вийнсса зид* ттуву.\n№ 41\nНацIусса щялмахъру, нахIу ихтилат,\nНагу хъамаивтун ларсъсса ихтияр,\nКIири жагьилшиву, ляличIи гьайбат –\nГьалбатта, хьунссара ина тамахIкар.\nТIааьнссагу ура – мютIи анссара,\nОьвхъуссагу ура – лачIланссар мудан.\nХъаннил увманаща цуманащари\nХъин бивкI хъами шайсса сситтуй лихъан бан?\nГьалбатта, хьунссия вища яхI бангу:\nВила жагьилшиврий бишин мурия*,\nГужрай лачIлачIинал хьхьичIа укьангу,\nВа ттул кIилийнусса кьутIи къалиян –\nЦищал, вил ххуйшиврул ясир бувгьусса,\nВа вищал, ххуйшиврул лавмарт хьун увсса.\n№ 42\nДард хъунмур дакъар га ина буцаву,\nГа ттун хъинну ххирар, хьурчагу учин,\nЦил ина уцаву – мури цIуцIаву,\nВил ччаврицIа шаву – му бизай кьурчIи.\nНа лякъав вия аьйб лиххансса хIучча:\nТтун ччай буну тIийри, га вин ччан хьусса;\nГа багъишла бангу бювхъунни ттуща:\nТтун ххираманахри цил ччаву дурсса.\nИна акъашаву хайр бур ттул ччаврин,\nГа бакъашавурив – цув вин лякъавур;\nЩукру бур цаннан ца зугу лякъаврийн,\nЖапарив ттунмар – му на зуцIа шавур.\nАмма – хIаз! – дуснащал на цава цара,\nМунияту ганин ххирама нара.\n№ 43\nДяхтта, зат къачIалай на ккиз лагара,\nЯвш бикIлан бикIайхту, яру вих бургай,\nМакIра ца чирахъну ина хьхьичI шара:\nЧаннай цIан даркьуми цIаннай загьир* шай.\nВил ххютлил хьхьунил ххют чанна дуллайсса,\nВил чурххал хъиннура данссар кьини ярг.\nМурчIи иттавгума чани бишайсса\nВиясса нур яргри дяхтта чаннаяр.\nЦи нур дишинавав ва ттул иттаву,\nМяйжансса дяхтта ттун ккаккарча ина,\nРухI дакъа хьхьуниву кIусса шанаву\nВил ххют ххал шай хьусса ваксса мурчIи на!\nИна къаккавк кьини дуккай цIан хьхьунийн,\nХьхьугу кьинир ина ттун макIра хьуний.\n№ 44 (1)\nПикри шайссания пана чурххая,\nМанзилданул жува ябуцан къабан,\nВия чIу баяйхту архсса кIанттая,\nМугьлат бакъа вичIан иян бюхъаван.\nИна чун гьарчагу, ци билаятрайн,\nТапават дакъассар – мунил ци ишри?\nХьхьирирдал, кьирирдал тийхсса мурадрайн\nЯнил липI учиннин бияйссар пикри.\nАмма, ца тIанкI дурну вичIан ияван,\nПикри акъара на – мури ттул къюву,\nМунил ура ивкIлай. Туну, цири бан?\nВай кIива бутIа бур гьарзану ттуву:\nАьрщи – аьрщарайнна на уккантIисса,\nЩин – на рутIлатIисса макьри кьурчIисса.\n№ 45 (1)\nКIива цайми бутIа – гьава ва лама,\nЛама му мурадри, гьавагу пикрир.\nКIивагу бур вищал, на заллу уна,\nТтучIава къабацIай, ми оьну дирир.\nОьрмулул бутIрая кIива зиракми\nЧчаврил вакилталну гьан бувкун вичIан,\nТтучIава личIай так кIива – цив кIуми,\nГайннул зулмулуллив бюхъай на ивчIан.\nВичIан тIайла бувкми ттулла куклусса\nЧапартал вичIату зана бивкIукун,\nИнагу ххал хьуну, ина цIуллусса,\nНавагу дакIнийсса хавар бавукун,\nХхари шара. Амма цIунил дард дагьай,\nТти ци иш бурвав, тIий, дакI кьуцIу хъанай.\n№ 46\nДяъви бур ттул къюкIлил ттул ярун��ищал\nВий тамаша бансса рухсатрал ялув:\nМу рухсат цихьри, тIий, къюкI дур буллай ччал,\nМу къатIайлассар, тIий, буклай бур яру.\nКъюкI дур хъарду буллай, цилли ина тIий:\n\"КъабуругантIиссар, – учай, – вих жавгьар\".\nДяъвикартал-яру, ванищал ччаллий,\nЖавабкарнал махъру буллай бур инкар.\nПикрирдал дурунни силистта* цIакьсса,\nЦинявппа хIуччарду бивхьуну цачIу,\nХIукмугу бувунни аьдилсса*, хIакьсса,\nДяниватугу бан ва бутIа-бачIу:\nЯруннин дулун вил гьайбат авурсса,\nКъюкIлин, тIурча, ччаву вил дакIнивусса.\n№ 47\nТтул янил ва къюкIнил дур кьутIи цIакьсса:\nЦаннин буллу кьисмат цамунийх бачIай,\nВих ялугьлай буний ттул я, вих мякьсса,\nКъюкIгу ганищала дацIавай личIай.\nВил сурат байран дур вай ттул яруннин,\nМу мажлисрайн оьвчай къюкIлийн хъамалу;\nКъюкIлилгу ца шадлугъ циннагу хьуний,\nЯруннищал бачIай ччаврил хияллу.\nВил сипат суратрай я хияллаву,\nИнава архнугу, дур мудан ттучIа.\nВил сипат дуссаксса ттул щугълурдаву,\nНа ура гайннущал, гайгу бур вичIа.\nЯру шанайнигу, хьхьичI дур вил шакил*,\nШанашисса ттул дакI чантI чин дай ганил.\n№ 48\nГьарица мюрш кьай-кьуй аьнт дурну цIакьну,\nНа, ссапар бахIайни, бав гьаксса ургъил,\nВихшалдаран буслай, марцIссар, тIи махъру,\nСсуй* увну гьан къаан лавмартсса цуркил.\nАрцу-мусияргу ххирасса ина\nХъун буруккин ттувун бувтунни, ттул дус:\nЧчинал ка дияйний бур вил ххазина –\nТтул шадлугъ ва ттул дард – дацинссар вил хъус.\nНава лавкьу гьаржлув ттун къалякъара,\nГивур, тIий, ттул дакIмур дарцIуну дуссар,\nДакIнил куртIмур хIужра на вин цIа чара,\nГьангу, зана хьунгу вихьрар ихтияр.\nКIа цIакь хIужралийнгу вихшала дакъар:\nХъуслил гьарица дакI дайхха тамахIкар.\n№ 49\nЦа чIумал – дучIарча му чIун агарда –\nВил къарязишиву ттунна кIул хьурча,\nВил ссавур духлаган дурну ттул аьйрдал,\nИна ххал бигьларча гьарица ттул ша;\nЦа чIумал, ттух дахьва му баргъ – вила я –\nБивтун, аьжаивну ттул чIарах нарча,\nЧчавугу ччавуну къалирчIун, ссая\nДард хьуссарив, балглай хIисав хъанарча;\nЦа чIумал вих хьурча ва ттулла кIулши\nТтуяту вин мюнпат къабияйшиврий,\nДай* кагу гьаз дурну, дарча мукIрушин\nЦиняр ихтиярду тти вихь душиврий –\nКьаити: \"Къалайкьра ина ттун,\" – уча,\nТтухь вил ччаву чIа тIун бакъа тIий хIучча.\n№ 50\nЦуксса къакьурчIирар аьрххилий унан,\nГьарца игьалаган авцIу кIаная\nЧIюхларча ва чIукIа багьтIатI хьу чурххан:\n\"Ваксса арх увцунна ттигу дусная!\"\nУвхсса ва авкIусса нагу бурттийсса\nБалчан хIаллих най бур кIусса бущилий,\nЦинмагу багьлай бур щак аьжаивсса,\nБурттигьу чIал хъанай чункIив акъар тIий:\nЛаслай бакъар ганил мархь, на бивщусса,\nАнжагъ ссибивзукун, хъит чай хъювсулну,\nТтун ттунма бюхлай бур ганил угь кIусса,\nГанин на бивщусса мархьнияр оьну.\nМу угьлил ттул дакI дур дуллай оьлукъин:\nШадлугъ махъ личIлай дур, хьхьичI бур буруккин.\n№ 51\nХIалал дитанссия гьаксса ттул ччаврил\nЧал тарсъсса хIурхIашин, вичIату найни –\nМяъна цир вичIату дири уккаврил?\nНикъа щун аьркинни вичIан ачайни.\nСсур ��аву ккаппану* чIалачIи чIумал\nГа пакьир багъишла байма лякъайвав?\nБивгьуну нарчагу, бивщу марч кунма,\nМархь бищун гьуз тIийна нава акъарав!\nЧалгу къабанссар ччал хиялданущал,\nБухьурча му хиял хIакьсса ччаврилмур,\nЛехлай бачай бястлий му ламаращал.\nЧчаврил ябухьгума буссар учинмур:\nВичIату нанийни, хIаллих бачувча,\nВичIан найни, тIурча, хъару ций хьувча.\n№ 52\nНа хъуслил заллура, на ттуршамара*\nКIула кIура дае – хъус хьхьичI хьунтIиссар;\nТак гьаржа чIявуну на къатIитIара –\nНажагьшиврул тIааьн ябан ттун ххирар.\nМунийн бувнурихха тяхъа байранну\nШинал лахъишиврий так-тукну дусса,\nЯхалий* надирсса* чартту усттарну\nБуччайсса кунма, кIай ца-ца дирхьусса.\nВил аргъ ядай чIунгу хханссар ттул гьаржа\nЯгу ххаллил янна мюхчан дай буцур*,\nЧIивисса мутталий так нажа-мажагь\nКьатIув дуккан дайсса вив мюхчан дурмур.\nЧанний – умуд бишин, дуний – хьун ххари\nКаши ттухьхьун дулуй, дуаь вихари.\n№ 53\nСсая бувссарвав, тIи ара вил чурххал,\nГьарцаннал дикIайсса ца-ца ххютрихха,\nВияту дагьлай дур миллион ххютал,\nЛархьхьуссагу дакьар ца гамуниха.\nУргу Адонислух (1), куц бакъа вия\nДурсса сурат хханссар ганал ххуйшия,\nГьеленнул (1) чIаврдая тIар-ва-тIар бия,\nТти Юнаннай* шакил* вия данссия:\nЯлун – инт, виварив – ссут ххуй дурччушин,\nЦа ххютливу дур вил чаннасса гьайбат,\nГамуниву – дакIнил сахаватлушин*,\nГьарица къупливу ца-ца барачат.\nЗаннал гьар цIимилув бур вил базу. Так\nЩил дуссар, вил кунна, хIакьну марцIсса дакI!\n№ 54\nТIайлашиннаралмур накьичгу рутIи\nХхуйшиву ххаллил шай ляличIинура.\nЦуксса авурсса дур ххуй хъункIултIутIи,\nТIааьнсса кьункьаллив ххуй дай хъиннура.\nАьйплуми тIутIалгу ранг тунтсса дикIай –\nКьанкь ххуйминнуяту личIи дакъассар,\nГъинтнил гъели мурчай ццуццуй тIий хъюлчай,\nКъупру хIаясизну я-ябишайссар.\nТак къачIалайнугу дур гайннуву тIал,\nГай ялун ххуйнугу, вива сакъатри,\nЛитIай ссанчIав дакъа. Кьанкь ххуйми тIутIал\nАжалдануватур дуккайсса аьтри.\nМукунна къалиян вил аргъ, ххуйшиву\nМи абад дуванна на ва байтливу*.\n№ 55\nПаччахIтурал циняв гьайкаллал* мармар\nЛахъи къалагайссар ттул назмурдаяр,\nВайннуву вил сипат тIунтIиссар пар-пар,\nЧIумул каниччул був кIялазурттаяр.\nГьайкаллу* дяъвилий эяллай дацIай,\nПасат бувну гьан бай усттарнал гьиммат*,\nГьич ччукъаччинтIиссар дяъвилул цIарай\nХхуттаву рухI дихьлай дурсса вил сипат.\nХхарххи ласунтIиссар ина ухьттанну\nОьбалдарайх бикIу, бивкIулийх бикIу;\nКкаккан бюхъантIиссар вища мяйжанну\nАхиратрайн диян нясивмур никгу.\nВай ттул шеърирдаву яхьу, дус, ина,\nБизан баннин жува кьияма кьини.\n№ 56\nЯ ччавуй, чантI уку, уттагу дукку,\nКкаши-мякьлилнияр вил тия* байлссар.\nЦиксса диркIхьурчагу хIакьину дурку\nДукра, гьунттий лапва иштахI багьайссар.\nМукунна ччавугу: буччин барчагу,\nБувххун анкIа тIуннин, ккашилсса яру,\nКьатIув буруглайнма буссар ялагу;\nКкик тIун къадикIайссар ччаврих мякьсса рухI.\nХъун хьхьирийн дуккувча цачIу бакъа ЧIун,\nЛичIисса зумардай жува кьабивтсса,\nЖагьилсса лас ва щар, биян ччай цачIун,\nЦаннайн ца ка тIитIлай, личIину ливчIсса.\nЛичIи хьу ЧIумун цIа кIинт диза ина,\nГъи шамлийну ххира хьуншиврул винна.\n№ 57\nНа вил лагъ ухьукун, ттун вил мурадру\nЩаллу бавунияр хьхьичIунсса цири?\nБуюрдах ялугьлай гьан дурми ссятру\nТтул оьрмулув яла талихI бумири.\nСикъасай ва ттул дакI цIуру-кIуру бан,\nАмру баннин ацIлай, чIун оьнна найни,\nЦуксса кьурчIиссарив къабюхъай кIул бан\nЛичIишаву, ина ттухь \"насу\" чайни.\nКъашай, къащи ккухIлай, вил иширттавух\nХIала увххун ачлай, ина чуври, тIун;\nКъуману икIара на пикрирдаву,\nЩищал гьан дайвав, тIий, ина вилла чIун.\nНа мяйжаннугура ччаврил авлия,\nВихь оьккир къачинна, ина ччимур ба.\n№ 58\nЗаннал буруччиннав, на, вил лагь, нукар,\nВил хIаз-дялахърурдал хIисавртту дуллан.\nТания шийннайри ттучIа ихтияр\nДусса вил тIуллахун, вихун ахчилан?\nЦIурюкьлай икIара, чIу баннин ина,\nБакъа тIий ттучIава вил мажал, вил чIун.\nАгь, дард духIай ссавур, ссал кабакьинна,\nТтуйра бювкьу байни, на угь-къак къатIун?\nИна винна чирчу бигардал сияхI* (1)\nЧчийкун итадакьин бияла вихьвар,\nЧчима багъишла ан, ччарча бан къия,\nМудангу ца вихьрар дусса ихтияр.\nТтул бурж, нану чиннин, вих ялугьланни,\nВил дялахърурдайгу аьйб къадулланни.\n№ 59\nКъадикIайния махъ цIусса ца цичIав –\nТти тикрал хъанайссар танира хьумур –\nЦуксса ялурхъяву* нярай шайривав,\nЦил ляхъан буллайни ччянива кIулмур?\nБургьил ца ххюттуршра лагма буккаву\nЗана дуван хьурдай, на тIун икIара,\nЦIуницIа урувгун бух луттирдавун\nБуккин ххуйшиврия чивчусса ххару,\nКIул бан вил куннасса сипат дунъяллун\nТIиртIукун, аькьилтал ци тIий бивкIссарив,\nХхуймигу цумирив – жуварув, гайрив,\nЮхсса цава царув, хьусса лаялун.\nДакI дарцIуну ура – гайннал цIа дайсса\nХхуйшиву къадиркIссар вилуксса лайкьсса.\n№ 60\nЧарттари зуманив щатIив укунма,\nЦалла ахирданийн минутIру дур най,\nЦа ларгний гамур шай, буллай дур жапа,\nАбадул бяст-ччаллий – анжагъ хьхьичIуннай!\nДайхту, балугъравун духхан хIарачат\nБуллай, аргъиравун дияй рухI думур;\nАмма, талай духхай, духхин дай гьарзат,\nЗеххай цIунил ЧIумул цилла дуллумур.\nТIутIул жагьилшиврийн ритай чIатIаракI (1),\nГъай учай (1) ненттабакI, ятIулну диркI чIав,\nЛиян дай ххуй-ххуйми затурттил вирдакI,\nЧiиникIрал (1) дуцинсса къаритай цичIав.\nКъашайссар ЧIумуща бан ца оьбала:\nВия цIа дай байт* бан хъамабитала.\n№ 61\nВил симандалуллив къабитлатисса\nКIу лавг ттул я лакьин жапасса хьхьуну?\nВин ччайну тIийрив ттул ккик ххиллалисса,\nТтуй хъяй вил куннасса ххют хьхьичI дарцIуну?\nВил рухIрив, кьариртун архну шардалу,\nВай ттул иширттавух хIала духлайсса,\nТтул карчI-таммалшиврул, ттул кьюкьалдарал,\nВилла сси-къащилул хъирив дизлайсса?\nЮх, цуксса хъуннугу, мукссара дакъар\nВил эшкьи, ва ттулла дакIнивур эцIа*.\nТтулламур ччаврил бай яруннин къарал,\nТтулла хIакьсса ччаврил ара шануцIа.\nИна архссаксса, ттун бакъари шану,\nЧIалай ина чичIан хъиннува гъанну.\n№ 62\nТтухрасса эшкьилул бунагьрал яру,\nТтул базу-базурду ва рухI дургьунни.\nМу бунагьрацIа хьун къалякъай дарув,\nГанил ттул дакIниву кюру бувунни.\nДакъар щилчIав симан ттулнияр ххуйсса,\nТтулнияр бювхъу чурх ва дакI тIайласса.\nМу кьимат муксса бур ттучIа бюхттулсса,\nЧIарав ишин лайкьсса акъар лагма ца.\nАмма дагьанттуву ккаккай сси-къащи.\nТIартIсса ва гъав ларгсса лажин дур тиву,\nТтухрасса эшкьилийн дуклай дур къарщи,\nБуслай мунин хIучча хъис къаливчIшиву.\nВил шиннах уруглай, ттуллами чIалай,\nТтуятува нава лявкъунна ккалай.\n№ 63\nЦIана ттуйра кунна, ЧIумул ттул ччаврий\nДизланссар оьхIалну палачат* кару,\nОь кьакьан булланссар дирсса цIуцIаврил,\nНенттабакI меж битлай, бутланссар щару;\nБяличIан бувну цил кьинилул ссапар,\nХьхьунивун бизанссар жагьилшиврул ша;\nАргъ, интнища кунна, ЧIумул зеххинссар\nЦIанакул паччахIсса цил ххуйшивруща.\nМу вяъда* бучIаннин, бару бав нагу,\nДайщун дансса ЧIумул гьарзат лияй тур –\nТтулла ччаву ядан къабюхъарчагу,\nДуснал оьрмувагу буруччин ччай бур.\nАбадссар на чивчу лухIи ххуттаву\nЖагьилнасса дуснал жагьилсса ччаву.\n№ 64\nХхал шай, ЧIумул ххяппа дизлай, лиллайсса\nТтуршрахъул шиннардий яхьу ххира хъус;\nЧарил бюхттул чIюйрду лекьан буллайсса,\nЧарвитул* гьайкаллай* сси багьайсса куц;\nХхал шай ттун цIалхъансса, ккашилсса хьхьири\nПаччахIсса зумарду лурдан ччай, ххяхлай,\nАмма, щин дух дуллай, кьянкьасса кьири\nЛаргмур дучIан дуллай, дуркIмур харж дуллай;\nХхал шай ттун, гьарзатрал чIанлаялуншин,\nАргъгу аьявривух хIала дурхшиву;\nВа харапшиврул* ттун буллай бур бувчIин\nТтул ччавугу ЧIумул ласунтIишиву.\nМу пикри ажалли, бан ливчIмур бур ва –\nАьтIун, думуницIа къахьун нигьнува.\n№ 65\nЯ чару, я чарвит*, я кьири-хьхьири –\nМи цири? Гьарзатрал заллури ажал.\nХхуйшиву заэвсса, назсса* тIутIири,\nЛаяйххурав цил гуж ажалданущал?\nХьунссарив къизгъинсса му гьаллалущал\nЛаян гъинтнил ницIал нахIу кьункьаща?\nБюкъахъайссар гьарзат лияй ЧIумущал\nЛаян лахъ ххяллаща, хъун къапурдаща.\nАгь, ццах бур няраву! Чуври лабитан\nЧIумул къатIа бизай ЧIумул жавагьир?\nЧуври гуж лякъайсса бацIан бан цил ччан?\nЩилли бан ххуйшиву ххассал дай ссихIир?\nМу ссихIир бан дуссар ттул лухIи щекьи,\nЯргну ядантIисса ттул марцIсса эшкьи.\n№ 66\nВай гьарзат бухIаяр ажалва хъинни,\nХхал къахьун дугъри чув чIа тIий цадакьа,\nВа буллу махъ лиюй дарцIусса кьини,\nВа лайкьакъу лайкьнай хъяйсса нач дакъа,\nВа хIаядакъанахь иман чIатIаву,\nВа марцIсса душваврай зуна бишаву,\nВа камалшин* оьнал оьцIанил даву,\nВа чIуртун, чувнаяр хъун уллалаву,\nВа магьиршивулий бихьлайсса чидар*,\nВа аькьил дурккусса хIудул ччанналу,\nВа ахIмакьнайн тIаву хIакьсса аькьлукар,\nВа зулмулул хьхьичIух зийсса хъинбала –\nВай гьарзат бухIаяр, бигьар бивкIува,\nТак дусная личIи на цукун хьува!\n№ 67\nАгь! Ливминнавату ва къауклайсса\nЦала чирирдал чил бунагь шюшиннив?\nХIала излай, бунагь чIюлу буллайсса,\nХIаярал кIанугу бугьанна тIийрив?\nЧIаврдай жагьил рангру дуна сагънура,\nСсан аьркинссар дурсса дугъанну дуклан?\nХхуйшиву цурдагу тIутIи дунура,\nКанил дурми тIутIах циванни луглан?\nЯтIупурх тIи чIаврду циванни чIа тIун,\nТуннурдаву оьтту кьавкьун бунува?\nДурчIунни мяйжансса савав цIана ттун:\nПахру гьарзанугу, мяш ан ур ца ва –\nЛавг гьантрал ххуйшия. Гьарнан эбратран\nЯуллалиссар цув ва тIабиаьтрал.\n№ 68\nХьхьичI заманнул сипат хханссар ва симан.\nТIутIайхгу дичайва тани ххуйшиву,\nЧIумува лирчукун, дирчIайва. Амма\nКъакIула ххуйшиврун хIарам, къалпшиву*,\nИшлагу къадайва ранг мусил чIара\nЧIюлу буван чил бакI, куртIсса гьаттаву\nЗалуннал жаназа аьллай дунура.\nЛичIири шадшиву ва сипатраву:\nЦил уттава буллай бур лавг замана,\nХхуйшия, дакъасса накьич, чIюлушин,\nЧил жагьилшиву цил къадай хъямала,\nЦилалуш дуллай чил гъинтнил щюллишин.\nТIабиаьтрал ккаккан дуллай дур циву\nКъалпсса магьиршиврун хIакьсса ххуйшиву.\n№ 69\nЯнин чIалачIисса вил базу-базу\nБакьин бан бучIия чинсса ца бакъар,\nВия цIарду дуллай бикIай чил мазру,\nДушмантуралгума му тасттикь банссар.\nБур кусса гьайватран – лавайсса кьадру.\nЦамур иш багьукун, гайва чил чIурду,\nГайва мазру цала вия дур цIарду\nЗия дуллай буккай, бихьлай бакъурду.\nВил ххаллилсса дакIнил бару, тIар, хIайран,\nАьмаллал ххуйшияр, тIар, ххуйшивугу.\nХъинми хъанарчангу, ришлай дур гайннан\nВил тIутIал кьункьавух аьрсса кьанкьругу.\nХIайп! – вил сипатраха къалащай вил кьанкь.\nЦан? Вил дакI дуну тIий аьварахъсса* ахъ.\n№ 70\nВийн аьйб рутлатаву вил аьйб духхурав?\nХхуйшия мурдал дан – ламмамнал ишри.\nЩак – хъатIур, лехлайсса ссавнил анттурав*,\nЩак – ххуйшия чIюлу дувай накьишри.\nИна ххуйра, амма мазурдил, ппартран*\nДанну, тIий, хъиннура бюхттул дай вил цIа –\nТIутIаву язими ххирассар шатран.\nЛярхъуну дур вил дакI марцIсса интницIа.\nДайхха жагьилшиврун гьасса луркIанну,\nЧIарах ххуллу ласун вища бювхъунни;\nАмма вий бихьлайсса хIусуд* бухьттанну\nВия дайсса цIардал байщун къабунни.\nБурушиннал ттангьа дакьассания,\nДакIурдил паччахI хьун вища хьунссия.\n№ 71\nНа ивкIукун, дус, ттух макь марутIларда;\nНа кьакIрал дунъяллийн (1), кьариртун пана\nДунъялгу, лавгшиву бусай зангирдал\nЧIу къуртал хьуннина, хъамаитан а.\nВа хатI бивхьу кара хъамадитан да,\nВил дакI къума лаган дантIий духьурча;\nИна пашман шаяр, ттул аьзиз, хIатта\nВин дакIнийн увагу къаагьну ттун чча.\nНажагь бакIрайн багьну, шеъри бувккукун,\nИна тикрал дуллай ттулла цIа къачча,\nИвкIуну мукьахгу, луххайнгу увккун.\nВил ччаву аьювча ттул чурххиращал,\nГьарзат цинма кIулсса шярал дуниял,\nВил хажалат ккаркун, жуйра хъяйнияр.\n№ 72\nТтуву ххуй дизансса ци дия винна,\nИвкIуну мукьахгу мукссава ччисса,\nТIий, цIухлахи баяр, хъамаити на,\nКъалякъинтIиссарча зат, вари чинсса.\nХъин аьмал бу щялмахъ букъабувсъссаксса,\nЦIитI бивкIсса тIайламур бусан багьанссар,\nЛайкь хьуссаннуяргу хъиннура лахъсса\nЦIарду къадулларча, на ссал багьассар?\nАгар вилла хIакьсса ччаву кIул дангу,\nМу шилтагъшиву* дан багьлай бухьурча,\nКьюкьин буллайнияр инагу, нагу,\nТтул чурх бувччу кIанай ттул цIагу дучча.\nТтиннин ссанчIав бакъа оьрмугу бувтун,\nТти цIарду дулларча ина, начри ттун.\n№ 73\nВин чIалай духьунссар ттуву шинал чIун,\nЭяв лелуххантрал балай бяливчIсса;\nКIачIа дурксса къяртрай цивппалу ливчIун,\nТак-тук зурчIай тIутIи чIапIив меж бивкIсса;\nВин чIалай бухьунссар ттуву маркIачIан,\nЛагабургьил хъачIних лешлаши чани,\nЯгу хъатIан, кьини дайсса дяличIан,\nГьарзат дигьалаган дишайсса шаний;\nВин чIалай духьунссар ттуву яргну цIу,\nЛувгу жагьилшиву лах-ххиттуйн дурксса,\nЩалиххан къавхьусса хияллал бувцIу\nАжалданул шану, жанну дуркусса.\nМу чIалай бухьувкун, ччаву дуручча,\nМунин итадаркьу чIун чансса дурча.\n№ 74\nАммарив рязи хьу: зат залукIрангу*\nДакъана, увгьуну, бирибат увну\nГьан увкун, ттуяту личIанссарагу\nВай ххару бакъасса цир дусса, туну?\nМу за бувчIуну махъ, вин бувчIинтIиссар\nНа хIакьмур ттул бутIа вин цIа кушиву –\nВин дусса ттул рухIри, ттул ххуймур бутIар,\nАьрщаран аьрщимур бутIа бувшиву –\nКьаркьала, дукайсса гьаттал кьакIилул,\nКьаркьала, оьрмулул дукьлин ккаллисса,\nЦа щуну диххайсса чIуртуннал чIиллул,\nХъамадитан шайсса, хIайп къатIий, вища.\nВа къячIи дикIувча щаллара танин,\nВанил вив думурдив личIлачIиссар вин.\n№ 75\nКьаркь лухччинун рахIмат, лякьлун зад кунна,\nВай ттул пикрирдангу ина аьркинна;\nВия бив неъматрайн ура къюллайна –\nМукунма чIиппирнан ххирар ххазина.\nЖагь, кайпчинал кунма, бара на ххара,\nЖагь хъуслицIа къаан ура щаккирай,\nЖагь вищал халват* хьун хьурдай, учара,\nЖагьгу ттула давран мяш бан ччан бикIай;\nЦал увччихху шара хъатIийнияргу,\nЦалгу вих урган ччай багьай ца ккаши;\nВищал бакъа талихI ттун къакIулнагу,\nМу бакъа цамургу къаччар ттун арши.\nГьантта, кьини тIий, бур оьрму най укун,\nЖагь давлатлу шавай, жагь шярайхукку.\n№ 76\nТтул байтливу* хъисгу цIушинна дакъар,\nПикрилул накьишрив дакъар хъиннура.\nЦанни шеърирдавун къабутан ца пар,\nИшла дан цIусса куй, личIисса тура*?\nДур кIайннул мяънагу мудан цара ца,\nЦил лаххиягу дур дягьулул янна.\nЦиняв мукъурттиву дикIай ттулла цIа,\nГайннулгу аьлттусса дур дана-гьана*.\nКIулли, дус, ушиву вия чичлайна –\nТтул хIучча ва далил* ина ва ччавур.\nЧIалайгурив ура на дух лахлайна,\nТтигу харж дуллайна хьхьичIра харж думур.\nБаргъгу цIушай, бух шай, цуппа бусса цар,\nТтул зумув думургу анжагъ ца вил цIар.\n№ 77\nЧIун нахIакь найшиву ссятрал ккаккан дай,\nДагьанттул – лаглайсса вил жагьилшиву,\nЧича махъ аькьилсса вай марцIсса чIапаIай,\nКици чил ласланссар вил ххуттардива.\nДагьанттул вин гьарзат дюкьай гьаттаха\nЛархьхьусса жигратIру чIалачIи дайссар,\nБацлай лахIзарду* вин буллу гьантраха,\nОьрму най бушиву ссятрал бусайссар.\nЧича, вай дачIрасса чIапIал вин дакIнийн\nБутантIиссар винма хъамабивтмургу,\nШинну ларгун махъгу хьунтIиссар лякъин\nВил нярая лирчIсса ирс дусса лугу.\nМи затру аьркинссар ччя-ччя зузи дан,\nХьунссар винмагу хайр, лугу авадан.\n№ 78\nМуксса гьарзану вихь: \"Музай,\" – тIий ура,\nШавкь рутара ина ттувун чIявуну.\nЯтналгу хьуну дур мура му тура* –\nШеъри чIюлу байсса вил цIа дирхьуну.\nМазкъакIул балай тIи ув вил яруннил\nЛеххан лахьхьин бунни элму къакIул ттун,\nЛеххан кIулнал хъару хъуни дурунни,\nМагьиршиву дуллай кIилийну бюхттул.\nЯлагу пахрулий икIан лайкьри ттун –\nЛаларсуманан шавкь виву лярхъусса:\nЦайминнан так магьир махъру кIулли тIун,\nМу авур – вил давур, так чIюлу дурсса.\nИна гьаз дурунни ттул магьиршиву,\nЧаннал ххиен дуллай ттул аьвамшиву*.\n№ 79\nКумаг чIа тIи чIумал на вихь навалу,\nАнжагь ттул байт* бия пар тIий магьирну.\nЦIанакул лиллай бур ттул бювчIу ххару,\nМузалул ттун кIану буллай чIиппирну.\nЦама шаэрначIа ттуяр пагьинсса*,\nХхирай, вил эшкьилул кюру бувну бур,\nАмма му шаэрнал гьарца чивчумур\nВихава бавцуну, винмар цIа тIисса.\nВичIан таначIату дуркIсса ядигар*\nВил тIабиаьтрахар танал дарцусса,\nЦа ххуйшиву, ца махъ къалякъинтIиссар\nЦачIа, вичIатува къалавсъсса, цIусса.\nТаначIа думургу гьарца зат виллар,\nБарчаллагьгу лайкьсса анжагъ ца винмар.\n№ 80\nТтул яхI гъагъай, Заннайн, вия чичлайни,\nТтуярва ххуйналгу чичайсса кIулну;\nМазрай къурхъра дагьай, санаъ* ккалайни,\nТанал гьар мукъуву кьуват ххал хьуну.\nАмма хъунма хьхьирий жами бунугу,\nПардавртту тIиртIуну бигьлай ухьттанну,\nТтул къаехъранссагу* – цув чIивинугу –\nКьасттирай бачирча, хьунтIиссар кIану.\nТтун чансса кабакьи – на къаоькьанна,\nЧIанулун насувча уклайма ччаллий,\nЯ на оькьанссара – апатI багьана, –\nТа гьанссар бивгьуну щатIайх ххаралий:\nЦал бацIан, на ивчIан чичру духьурча –\nЧчаву ттун ажалли – нясивмур хьувча.\n№ 81\nЯ на виха чинссар зума-марсия*,\nЯ ина букканссар на уччинсса хIатI;\nАмма къадукканссар вил цIа дакIния,\nКъалирчIун махъгума ттул чурххая зат.\nГьаттал увгьукунгу, вин буссар бусрав,\nУттара дурну махъ ва байтлил* вил цIа;\nТтухрив ялугьлай дур, гьарнах кунна, гьав,\nАбадлий бат ансса, ивчIарчагу цал.\nВих бивщу кIялабарз на чирчу назмур,\nТтигу къаувналгу дуккавантIисса,\nЦIана сагъми цучIав къаливчIун махъгур\nГьарца мазрай ккалай дикIавантIисса.\nИнсантал, буссаксса рухI дусса зумув,\nЛичIаншиврул вил цIа чивчуссар на му.\n№ 82\nДи, щар къабувцуссар ина ттул Муза,\nКIулли; муниятур, винма цIа куну,\nЦайми шаэртурал чивчу ччимур за\nИна кьамул байсса, пикри къабувну.\nВил кIулши камилла*, гьайбатгу кунна,\nЛащанбавурттаяр на виха дурсса.\nМунияту ура чалиш уклайна\nЛяхъан дан сипатру яргсса, цIу-цIусса.\nПасихIсса бяст-ччаллу кьабивтун махъри,\nТтул ххирай, ттул аьзиз, бучIисса буслан\nМяйжансса дусшиву мяйжансса дуснан\nМяйжанну ххуй дизан дувансса махъру.\nЦал оь бакъа чIаврдай дугъанну бюхъай\nХхуйну дакьин, виннив ми аьркин къашай.\n№ 83\nЧIюлушиннах, ттяйлун гьарналгу дайсса,\nМюхтаж къадизайва ттун вил ххуйшиву –\nБювчIу мукъуттияр шаэрнал чайсса\nТтун ина цукссагу лавайсса ххива.\nНа кьаагьну ура, цIу шаэрт��рал\nКунма, къантIа къабан ттулламур кьалан,\nСипат ххуй данна, тIий, оьрчIира къадан –\nЛичIувча ххуйшиву ххуйшивунура!\nВин бунагь чIалай бур кьаагьавриву.\nТтулла цIа машгьур дан бажар къабуллай,\nНа пахъ агьра ядан му вил ххуйшиву,\nГайрив, сагъ анну, тIий, бур вин гьав дуклай.\nЦиняв шаэртурал санаэрттаву*\nДакъар цIу, дуссаксса, дус, вил иттаву.\n№ 84\nЩищари бюхъайсса вай мукъурттияр\nДугърину учин: так ина инара?\nЩил давран-ххазинар ххуйсса вилнияр?\nЩилчIаввагу гьаржлув бакъассар, чара.\nМукссава нукьсансса* кьалангу бурвав,\nВил машгьуршиврия цIа дан къашайсса?\nАмма къалякъинссар, цIа дайни, цичIав,\nТак ина инара, чаврияр лайкьсса.\nТIабиаьтрал цилла дуллумур хIакьну\nЛяхъан дуллай, дува сурат мяйжансса,\nМунил машгьур байссар му дурнал аькьлу,\nМури сурат даврил кьяйда хIайрансса.\nИна зукьлурдаву биша бухьттангу,\nХхирарча вин цIарду дуллан баштанна.\n№ 85\nТтул маз бувхIу Муза бур лап иминсса;\nЛагмаварив – чIурду виясса цIардал,\nМусил кьаландалул чичин бучIисса,\nЛяхъан бан шавкь дуртсса циняв Музардал.\nТтун ххирар ххуй пикри; гайми ххуй махъру\nБювчIан буллай буссар, чичлай вия гимн,\nРухIираща шаймур бусан ччай лахъну;\nНа, цIансса кашишнал, учара: \"Амин\".\nМи цIарду бавний, на \"ди\", \"гьай-гьай\" чаврил\nЯлун ттучIатува ца за ххибайссар,\nМугу шугълурдаву: вихсса ттул ччаврил\nМахъру махъун бичай, хьхьичIрив бур асар.\nКьадру ба: чил – мукъул ссихI бигьаврихлу,\nТтул – кьабагь щугълурдал хIакьсса ччаврихлу.\n№ 86\nТанал кьуват бусса къудур назмурдал\nБигьлай нанавриллив кьакьан дурсса ня,\nНиттил лякьлув кунма лявхъу щугълурдан\nЦивура гьав дурксса хханссархха цIана?\nТанавун шавкь рутай хьхьунил жиндраллав,\nЦала жандалуллав на увсса гъагъан?\nЯ танал, я жиндрал гуж лаяйххурав\nДяличIан дувансса на дурцу макьан!\nЮх, я танал цала, я уртакьтурал,\nХьхьувай танал аькьлу авлия байсса,\nУхкъаайссара на, я дакI къудурнал\nХьхьичI на акъассара хьхьара уккайсса.\nТак тай ххуттардиву вил симан ккаклай,\nНа къухъна ацIара, ттул яхIгу гъагъай.\n№ 87\nХIалал ити, на лайкь акъану махъ вин!\nВиламур бусрав бур вичIа биялсса:\nКашидакъун лапва вил багьа лахъри.\nКъурталссар утти ттул кьутIи вищалсса.\nТтучIа ва ххазина, ва давран чари?\nЩилли пишкаш дурсса ттун ва ядигар*?\nДавран буллуссагу ттун инавари,\nТти патент сан къабан вихьрар ихтияр.\nИна дуллуна хъус, къакIулна винма\nВила – дулул ягу ттул – ласул багьа,\nМахъуннай ларсунгу инара хъина,\nТтучIанияр хъинний паракьат дан га.\nНа вишал уссаксса шанавух ияв:\nМакIра – хIакьсса паччахI, кIихьра – ца цучIав.\n№ 88\nВинма ччан бикIайхту санакъул ан на,\nЯгу янин ккавккун къаччарча вин на,\nТтущала дяъвилий вихлу укканна,\nВилмур цIа марцI данна, аьй ттуйрар чинна.\nТтун ттуйрасса аьйрду щаллуну кIулли.\nНа вил чул бувгьуну, бусарча хавар,\nБаябур дуллайсса ттуллами тIуллу,\nЦиняннал вил лажин кIяла дантIиссар.\nНавагу духхинссар му къел даврия:\nТтулла ччаврил щугълу вийн бутаврийну\nТтунна нава ура дуллай цIунцIия,\nВин хайр буллай, ттунма хайр шай кIилийну.\nДакIнил дус, ттул ххирай, нава вилара,\nАьй ттуйра дикIувча, вин шаяр зарал.\n№ 89\nНа, ттуй аьйб хьуну тIий, кьаитав, уча,\nНавагу му бювкьу тасттикь баннача;\nНа аьрччассар, уча, вил махъ, вил хIучча\nМяйжан бан, тIайла бан тIунна на аьрчча.\nКъахьунтIиссар вища, ттул аьзиз, бувчIа,\nДя ина лирнугу, оьцIанил ан на,\nНаванияр ххуйну. Вин ччимур хьувча –\nНа жула кIулшиврул ахир дуванна.\nВия арх уцанна, кIицI къаданна цIа,\nЖува дусну бивкIсса махънан кIул къабан.\nУчача, хIуду ур, хьусса нярацIа,\nТак зума-ккарччулун вил цIа къадагьан.\nУкун уссара на, ттуйна къарщина:\nТтунагу къаччиссар, дус, вин къаччима.\n№ 90\nВин на къаччан хьурча, хьувча вацIана;\nЦIана, ва дуниял талайни ттущал,\nИнагу хIала хьу, рища, лахIан а,\nЦахьу кьадарданул ттуйнсса сситтущал.\nАгар ттуща хьурча вай дардру бас дан,\nМарищара дух дур цIуцIаврийх махъа;\nНясив къабаннавча, къахьуннав кьасттан\nХьхьувайсса мурчая кIюрххилсса чявхъа.\nГьарча, ттива насу яла, махънияр,\nДияннин цаймигу кьурчIишивуртту.\nЯлар бувчIинтIисса, ина гьаврияр,\nБюххансса буруккин бакъашиву ттун.\nКкурхIуния мукьах вил цIаний хIасрат,\nТтун цамур дард духIан къахьунссар захIмат.\n№ 91\nЦаннал ххаралун бур цумусса* нясав,\nВаманал гуж, давлат, гьунар пагьинсса*,\nКIаманал къарчигъай, бахIли ва бидав\nЯ, къадаркьунугу, янна сийлийсса.\nГьарица каснал бур цала-цала хIаз,\nЯла кайпмур циняв неъматирттаву.\nАмма ми цавагу къабизай ттун хас.\nМи циняннун кIанай ттул дуссар ччаву.\nКъачча цуму* нясав, тухум ттун къачча,\nКъачча бахIли ккаччи, бидав, къарчигъай,\nКъачча ттун гуж, давлат, сийлийсса парча,\nАнжагъ вил ччаву гьар ттун миннун кIанай.\nТак му бахтливува бур ца балагу –\nВища хьунссар ттуя ан пукьарагу.\n№ 92\nВицIава хьун а на – мури ттун оьмур,\nТтул оьрмулул бази хьунтIисса миккур;\nВил ччаврийн хъарнува буссар ттул оьрму,\nВил ччаву дирчIаву – му ттунгу бивкIур.\nТтун оь балаллуя дард цири, гьула,\nЯла бигьамунихь духьурча ттул жан?\nМукун аьламатсса ахIвалданулла\nВил ттюнгъа тIуллая на увсса мюхчан.\nВил куклушиврия ттун дакъассар нигь,\nВил хаиншиврулла ивчIарча ивчIан.\nАгь, лякъав хIикматсса цIа дусса талихI –\nТалихI дуллан ччаву, талихI дулун жан.\nАмма дурвав кьини, хъювхъу къакусса? –\nКъакIуллихха ина хаин къавхьусса.\n№ 93\nХъинни, вил марцIшиврийн вихну икIанна,\nХъяврин хьу лас куна; пиш чарахха ттухь,\nДарчагу ттущалсса ара даххана;\nЯру ттух бур, дакIмур дунугу кьатIух.\nЭнад бакъассаксса вил ярунниву,\nАра лияврий на цукун вих хьува?\nЦа-ца сиппатраву сситтугъуншиву*\nАьлтту хъанан дикIай цал ургайхтува.\nВил симандалуву даиман ччаву\nДикIан ялув ссавнил хIукму бувну бур,\nВил пикрирдаву ва вил аьмаллаву\nДуссарагу анжагъ ца нахIушивур.\nВил ххуйшиву нацIур – хханссар ХIавал гьивч (1),\nВил сипат ва цил гуж бахIлай бакьар гьич.\n№ 94\nЧчи-ччимур къабайма, бюхълай бунува,\nОьбала къаба��ма, бияла буна,\nСукку къатIий, бявкъу кьун куна, цува,\nЦайми сукку буллай зузи буллайма –\nЯлув ссавнил ихIсан* нясив дурмари,\nДунъялул давлатрал чумартсса заллур,\nГьарица иширттал ялурзу гари:\nМахънал барт бигьайсса ганалмур амрур.\nГъинтнил ххаллил тIутIи, гьай-гьай, гъинтнилли,\nШайсса ва дирчIайсса цурда дунугу.\nАмма аьйплу хьувкун, цияр ххаллилли\nКъурув ххярхсса ччимур оькки урттугу:\nНацIумур кьурчIи шай, ажал бивукун.\nЦIинцI-урттуяр оьккир тIутIи, лирукун.\n№ 95\nЦа чIюлу дарахха ина кьюкьала,\nВилла тIутIул цIанийн ххют рутлай дуна,\nХъункIултIутIуй хьусса тIалданул кунна.\nАгь, ницIаву кунма бунагь ябара.\nВил оьрмулул хавар бусай марзурдил\nБакъурдугу бишай вил дялахърурдай.\nАмма гъиватирттал*, шярал мукъурттил\nВил барачат бусса цIа чапал къадай.\nВил чIюлу чIалъаьлув* мина дирхьукун,\nЛадикIлай дур гиву лияву, зуна,\nВил ххуйшиврул пардав хьхьичIух дуртукун,\nХхуй чулий ккаклай бур махъминнан бунагь.\nЯва мугъаят хьу, дус, лияврия:\nКъуркъа байссар сситтул чаннаннил тия.\n№ 96\nЦаннал, вий аьй хьувкун, жагьилшивур, чай;\nГаманал, вин ихIсан* дялахърури, тIар.\nЦаннан аьй, гаманан ихIсан ххирассар,\nВил аьйрив ихIсанну вичIан зана шай.\nПаччахIбиканий къалпсса чару бу кIисса\nПар тIий бикIай, алмас дирхьумур кунма,\nАгана къел дарча ина хилипсса*,\nКIура дарну лякъай тIайламунийн га.\nЦиксса кьатI кьабанссар оь бурцIил ссиру,\nСсилул куцлийн цуппа кIура баярча;\nВила хъирив циняв лагмалавгцири\nБачин бан бюхъанссар вил кьудратраща.\nДи! – Къабувнугу ттун ина ччиссара,\nВилмур ттул, ттулмур вил – сий жулла цари.\n№ 97\nЖува личIи хьу чIун кьуру кIи хханссар –\nХхуйра-ххуйсса шинал ахир ганил дай.\nКьини цIан ларгунни, бувкIунни замгьар,\nКIачIа дикабир бур кIани-кIанттурдай.\nМу хIаллай, гъи ларгун, ссутгу дуркIунни\nХъуни гьивурдащал, буллугъирттащал.\nМукунна дикIайссар, личIарча кIуну,\nЧчяни ласнацIа хьу жагьилсса щащар.\nТтунмарив му буллугъ оьрчIаха лащай,\nНиттил лякьлувува хьюлу-ятинсса.\nГъели гъи, лелуххант вих бур ялугьлай,\nГъиравагу бакъа балай учинсса.\nБалай учирчагу, аьсивсса бур чIу,\nЧIюхлай дур ганиву кIинтнил дяркъу чIун.\n№ 98\nЖува личIи шайни, интту чIун дия,\nКIусса ЗухIалгума* (1) пиш тIутIи байсса,\nЛахлай апIрил зурул щюлли лаххия,\nГьарзат жагьил дайсса, рухIгу дишайсса.\nТак я лелухантрал ххуй макьаннаща\nГъинтния ттухь магьа къавхьунни бусан,\nЯ кьанкьру нахIусса оьрчIи тIутIаща\nКъархьунни ария цирда риттун ан.\nЯтIул хъункIултIутIал къаара хIайран,\nТамаша къадизай кIяла лилия:\nМи дур вил чанная дизлайсса туран,\nТтун кунна, миннунгу шавкь дуссар вия.\nДус, ина архссаксса, дакIниву дур кIи,\nВай вил ххютащалгу бара так тIуркIу.\n№ 99\nЧчясса банавшалухь иттахбишу бав:\n\"НацIу цуркуй, чая вин кьанкь нахIусса?\nТтул ччаврил ссихIвагу ина къабацав,\nВил гъав лавгсса чIапIайн му ранг дуртIусса?\nХъямала дурхьунссар ттун аьзизсса чIав\".\nВил каруннил ялув сус дав лилия;\nЧIарарал ялув дав дарчин баябур;\nХъункIултIутIуйгу на бишав мурия*:\nЦа дур ятIул кьякьа*, кIяла дард – гамур,\nШамулчинмур, тIурча – кIирагу дацу,\nЯлунсса гъараран* – вил ссихIгу ганин.\nАммарив му цурклин таммихI бур – ацIу:\nКкухIланссар цув, шатта багьну, дирчIаннин.\nТIутIив гьасса ккаркссар, амма хъисвагу\nВиха цурк къабувсса дакъар царагу.\n№ 100\nАгь, Музай, чув бура, балай байбиша,\nВинма миксса зару лахьхьин бувнаха!\nЮхсса вилла кьуват харж хьурив вища,\nКьювкьу балайрду тIий аскиманаха?\nКъайгъу бакъа Музай, тти балай уча\nБалайлул хIал кIулнахь ва кьадру бунахь,\nВихьхьунна дулайнахь махшил* ва хIучча,\nШюша аьдада чIун гьан дурсса бунагь.\nХхира симандалух, шанаши Музай,\nБуругу. ЖигдатIру ккаккарча винна,\nРихшантчи хьуну, му хъямалашинна\nДай ЧIун дащуй диша кIани-кIанттурдай.\nМашгьур дува ччаву, оьрму ссуй* баннин,\nЧIумул чапхунчитал ялун бияннин.\n№ 101\nАгь, таммалсса Музай, бурив вин бадал\nХхуйшиврувсса хIакьмур инкар баврихлу?\nХIакьмур ва ххуйшивур ттул ччаврил кьарал,\nВар, вингурхха лайкьсса миннуйн дакI вихну!\nМунийн, Музай, вища жуав дан хьунссар:\n\"ХIакьмур къабикIайссар оьрчIи-кIурисса,\nЧIюлу къадурнагу, ххуйшиву ххуйссар.\nХхуйшиву ххуй дуллан ссанни аьркинсса?\"\nЦIа да, къачайча тIий, къачин махъвагу –\nКъалайкьссар: дан цIагу, чичин санаъгу*\nДуснал буржри; ялар хьунтIиссарагу\nЦIа сагъну личIан дан, гьав лирну махъгу.\nБува му иш, Музай, на буслай ура\nДуснал цIа абадлий ядансса тура*.\n№ 102\nКкаккан къадарчагу, ттул ччаву хъуннар,\nЯбихьлан къаххирар ттун дакIнил асар.\nЦIа дуркун, майшан тIи хъуслия кунна,\nМу ччаву къашайссар, му марцIсса машар.\nЖулла эшкьи цIуний, вищал на интту\nХьунаакьайссияв, дурцуну макьан.\nБулбуллалгу бищай балабан гъинттул,\nБуллугъ ссут дуркIукун, тихунмай букьан.\nХьхьунилмур тIин-лазат зия къашайссар,\nДацIан дурну махъгу га къумасса гимн,\nТак, гьарнал руцлайни, ций ляличIи пар\nКъаличIай: га дуккай лархьхьу туралийн*.\nНавагу бацIан бав ва ттула балай,\nИна бизар къахьун, гьармудан баллай.\n№ 103\nХIайп, кьаридшиву* цир ва ттул Музалул,\nКкаккан бан хьунссия цила пагьму тти:\nТтун бусан дакIниймур лавайри багьлул,\nТтинин бувсмунияр язи мукъурттий.\nАгь, къачичлай ур, тIий, мадара ттуй аьй,\nМа, ласи дагьани, ххал дува шиву\nТтул пагьму бакъасса яхъасса ххуттай\nКьюкьала дуллайсса вилла ххуйшиву.\nДакьин дан, даччан дан камилсса* сурат\nКьаст лахIлахIаву – му бунагь бакъарив?\nДакъана ттучIара мукунсса кьудрат\nВил авур, вил гьунар аьч бан шайссарив?\nВил симан, хъис ххуй дан къашайсса ттуща,\nЯлу-ялун ххуй дан шай дагьанттуща.\n№ 104\nХъис личIи къавхьунна, хьхьичIва-хьхьичI ттул я\nВил яруннийн, аьзиз, тIайла бавцIния\nШихунмай. Шамиллар кIинтнил вацIлуя\nЛиккайсса къудурсса гъинтнил лаххия.\nШанна инт кьункьалгу, аьтри укунна,\nЯнхь тIисса дурккунни ссутнийн хъахъисса.\nТак вил ххуйшиву дур ттигу мукунна\nВил жагьилшиврущал, мудан щюллисса.\nСсятрах хIисав ласлай, цифралучIату\nТIиму нанисса куц чIалан къадикIай,\nМукунна вил ранггу, аргъгу вичIату\nТтул янин чIалай дур сукку хьун къаччай.\nХхуйшиврул аргъ ларгссар ина аннина;\nВил ххуйшивруннив нигь дакъар, на чинна.\n№ 105\nПутпарастлугъ*, чай, тIар, ятнал ттул ччаврийн.\nПут-буркIна* ххай бурвав гайннан ттул ччисса?\nНа анжагъ ччаврия балай учаврийн\nБувнурхха инсантал мукун тIутIисса.\nХIакьину хъинбала, гьунттий хъиншиву –\nВари ттул назмурдал баламат* мудан.\nМу цалийшивур ттул ляличIишиву –\nЧчай бур ххуймур аьч бан, оьккимур арх бан.\n\"Ххуйсса, хъинсса, марцIсса\" – вари ттул хIучча,\n\"Ххуйсса, хъинсса, марцIсса\" – лагал* да, ччарча,\nВай шаннагу мяъна цалийнни дучIан,\nЛичIи-личIи хъанай, хьурчагу кьачIа.\nХхуйшиву, хъинбала, марцIшиву – чачун\nЛичIину дикIайссар, вичIа дур цачIу.\n№ 106\nТаварих ккаларча хьхьичI заманная,\nХхуй-ххуйсса балайрдай, хавардай бикIай\nТанива ливтIусса хъин вирттаврая,\nИсвагьи хъанния санаъру* дуллай.\nЦарай ка-ччан, мурччив, я-иттацIантту\nХьхьичI шай, айивхьукун ми махъру ккалан,\nМукунна машгьур дан ххирасса цIа ттун\nАьркин хьунссар мува аьнтIикIа кьалан.\nБучIантIи наслулун эбратран кунма,\nМагьирну чивчуну бур гьарца хавар.\nАммарив загьирсса* янищагума\nВил ххуйшиву дурчIин бювхъуну бакъар.\nУтти жул яру бур бан му тамаша,\nТак цIа дан пасихIсса маз бакъар жучIа.\n№ 107\nЯ ттулла нигьаща, я гьарзат загьир\nДан ччисса идавсъсса рухIиращагу\nКъашайссар кIул дуван ттул ччаврил ахир\nХьунсса чIун, цил ахир оьссар, тIурчагу.\nБат къавхьуннихха барз, бувгьуннича тIий,\nБувчIултгу ливчIунни цайва цивппа хъяй.\nГьарца зат цIуницIа дур умуд чIа тIий,\nЗайтундалул* тIутIи цIуданмур буллай.\nАжалгу бух бувну, хIакинсса чIумул\nЧантIа тIутIи дунни ттул дакIнил ччаву.\nЦIансса агьлу ливчIний ливккунма оьмур,\nНа сагъну уссара вай шеърирдаву.\nВайннуву на вилмур цIагур дирхьусса,\nПаччахIтал бухлавгун махъгу яхьунсса.\n№ 108\nЦир няраву бусса щекьиран лайкьсса,\nТтинин къабивкIун, тти дакIний бишинсса?\nТтинин къаувкусса цири лякъайсса\nЧчаврил вия чинсса, вия чичинсса?\nБакъар цичIав, ххирай, бур так ца ва за:\nИна анжагъ ттулла, на вилла, тIисса\nМахъру, дуаь кунма, чара цIуницIа;\nДухмунийн дух къатIий, кIицI дара вил цIа.\nЦIулаглай цийнура цурда гьармудан,\nЯ аргъ лаглагаврил, я хъуннар шаврил\nДард гьич къадувайссар абадул ччаврил;\nЦища ЧIунгума шай хьхьичIух зузи дан.\nВа куццуй сагънура ччаву личIайссар,\nТти га диркIуссар, тIий дуна ЧIун ва тIар.\n№ 109\nНа лавмарт акъара. На хаин хьусса\nХхан бикIай хьунссар вин, акъа тIий чIарав.\nВил ссихIиравурхха ва ттул рухI дусса,\nТтуятува нава личIи шайххурав?\nМу ттул ччаврил къаттар, лавгсса чIумалгу\nНавара махъунай зана икIайсса,\nБази бувсса куццуй – къавхьуну чIалгу,\nРутIлай кьурчIи макьгу, ций аьйб шюшайсса.\nГьарцаннангу хасъсса ца хьхьарашиву\nТтул оьттув дунугу, вих машаванна,\nТти ттун хъама диртссар, тIий, вил хъиншиву,\nМукун аскисса тIул къадайссарча на.\nТтул тIутIий, хавссар ва дунъял щаллара,\nЦий ттул думурдагу так ца инара.\n№ 110\nИна тIайлассара, увинчи хьуну,\nЧил зума-ккарччулун агьссара нава;\nАлвагьми асарду бахлай кьювкьуну,\nДурссар духмур аски, дуллай цIу ччаву.\nИна тIайлассара, на ятма куна,\nТIайламуних ивкIра зунххи уруглай.\nТти бувчIунни, – аьйкьлай ивкIунгу уна –\nВияр ххуйсса ца рухI дакъар, ттул ххирай.\nТти гьарзат къурталссар; на хIалал ити,\nХхишала тамахIкар къахьун тIий ура,\nНа вин къаччан бикIан къабанна утти.\nЧчаврил зал, тти ина ттулгу заллура.\nНагу кьамул ува някI ссавнил чIарав –\nМарцI ччаврил бувцIусса вила хъазамрав.\n№ 111\nАгь, ттул ялувравкьай дащуй бихьлайсса,\nЦув ттул оькки тIуллал залла, тIи Кьадар?\nЖяматрай дюъ дихьлай ция дияйсса,\nЖяматрал хIакь бакъа, ттун цичIав дакъар.\nВа пишалул, бувксса на ан баябур,\nСирбуккул я рангщул каруннай кунна,\nТтул дугърисса дакIний ттангъа дуллай дур.\nНа марцI хьун, цIууккан, лажин, рахIму ба.\nНа оьсса цIуцIаврил увт азарлура.\nКьурчIисса бур, куну, анцIукь* къабувну,\nНа хIачIанна лукьма* кьурчIи даруврал,\nНава тIайла ан був таммихIри, куну.\nТтул аьзиз, ттуйн вих хьу, ттуй цIими бува,\nВил цIими гьассар ттун хъин дан аькьува.\n№ 112\nТтул ненттабакIрайсса кьякьалул* мугьру\nАнжагъ вил ччаврилли буллайсса бювчIан:\nТтул дакI дан, бат хьун бан вай кIусса угьру,\nВил цIимир бияйсса гьарзат бухIучIан.\nТтул архъа, чулбищу так ца инара,\nЧчарча да аьй-бювкьу, ччарча да цIарду,\nЦайминнан ччянива на ивкIуссара –\nНа чаннаннил бакьав ттула асарду.\nКьакьалувун бичав на ми къайгъурду\nТтун ссан аьркинну бур ятминнал гъургъу?\nТти ттун къабаяйссар ми шатрал чIурду –\nЯ дащуй ишаврил, я цIардал гургу.\nМуксса куртIссара ттул дакIниву ина,\nЦайми буруккинну къабара тти на.\n№ 113\nВичIату лавгун махъ, ттул я бур нярав;\nЧIалан буржлувмургу дачIи-кьачIину\nМу кьини лахълай бур – сайки мурчIину:\nЧIалай кунна дуна, ххал къашай цичIав.\nЯргсса тIутIи ххяххай, лелуххи леххай –\nАькьлулул къакьукьай, уруглай уна;\nЦал ккарксса суратгу янил къаядай,\nХъинну хIисав ларсун ххал дарчагума;\nЗунтту, майдан, хьхьири, ххуймур, оьккимур,\nЦIан хьхьу, чанна кьини, къукъухьхьи, хъатIу –\nВийн кIура даллали дай ккаклакимур.\nЦа вил гьайват дакъа чIалай дакъар ттун.\nВих рюххаврил ва ттул даччин къадай ня\nЯнил хьхьичIмур даччан дуллай дур цIана.\n№ 114\nТтухь паччахI ура, тIи вил санаэрттал*\nТтул кIулши вакссара дурччу дурссарив?\nЮхссагу ина ттухь дирхьу дарсирдал\nТтул янин тIилисин бувну бивкIссарив?\nАнжагъ, цал урувгун, ящаву гьар ттун\nКамал* дан оьккисса, лап мурдалсса зат,\nДиц-куц дакъа нетIри, оь аждагьартту\nМалаиксса виха лащан бан гассят.\nХьхьичIмур тIайлар: савав ина дур цIардур.\nЯнин кIулссар, ттун ссах буссарив иштахI,\nВа бугу-бувчIайссар, ссал кьуру хIадур\nБаван аьркинссарив, рязи ан паччахI:\nЗагьру лякъирчагу, бунагь так цинмар –\nГа хьхьичI хIачIантIисса ттул янил цилар.\n№ 115\nТтун щялмахъ къаххива, тIутIийни укун:\n\"Ттул ччаву къахьунссар хъунна ванияр\".\nВаксса ччаврил ччучлай нава ухьувкун,\nМарцI увккун ччуччинсса ттун ча кIулссияр?\nЧIумуллив ликкан бай азарва апатI:\nЛияй паччахIтурал хъарду, пурманну*,\nИсвагьишивугу хьуну лякъай къарт,\nКъуркъа дай кьянкьасса кьастру заманнул.\nВаксса гьарзат дуна чIумул зулмулу\nВакссава кIихIулла хъанай дуна ня,\nЦиван иявав на тIий дакI дарцIуну:\n\"Ина танияргу ххирара цIана?\"\nЧчаву чIиви оьрчIри – шайссарив, лажин,\nГа хъунна ххишала къахьунтIиссар чин?\n№ 116\nКъачча ттун, къаданна гьич на дайшишру,\nКIива мурадирал кьутIи дуллайни.\nЧчаву му ччавурив, буний ташвишру*,\nГьарица къушличIа мина дихьлайни?\nЧчаву му маякри, чявхъа гужнугу,\nБивщу марч цIакьнугу, ттарцIну бацIайсса;\nЦIукури, цил мяъна кьюлтIсса дунугу,\nБявкьусса жамилун ххуллу аьч байсса.\nЧчаву ЧIумул ссихьу дакъар хIазрансса,\nЦил чIаврду ва мурччив меж ритларчагу;\nХъуннар дан къашайссар гьантта-ссятраща\nЧчаву, гьаттал ккурккайн цув диянцIагу.\nНа, аьйкьлай ухьурча, хатI къачивчуссар,\nИнсантурал, тIурча, ччаву къадурссар.\n№ 117\nХIалал ити, лажин, бурж къалавхъун тIий,\nСанбакъул бувну тIий на вил хъинбала,\nЖува хIала хьун був дянивсса кьутIи\nХьун дитлай ивкIун тIий хъамаритала;\nХIала изавай тIий кIулакъанащал,\nИна заллусса чIун нахIакь гьан дуллай,\nГайз буллай ивкIун тIий чил жамирдащал\nЯт билаятирттайн, вия арх уцлай.\nТIулдакъун къадагъа дан шайссар вища,\nАьдлу-диван вихьри, бува таммихI ттун,\nИшан ласун янил хьхьичIух на иша,\nАнжагъ мабитара ттуйн ккулла сситтул.\nМукIрура, ххал дуллай ивкIра вил ссавур,\nМарцIсса дурив ккаккан ттухрасса ччаву.\n№ 118\nИштахI багьаншиврул дукра ххуй дару,\nГужлан буллай кьурчIи иссиявтрал загъ;\nЗагьру кунма, кьурчIи дарув букару,\nЗаэв буклаки чурх буван цIуллу-сагъ.\nНавагура ччаврил увччихху аврил\nБуллай ивкIсса кайпру, люти гьунарду,\nЦIуллу-сагъшиврия чунчу учаврил\nЧурх хьхьара буккан бан буллай ччамарду.\nДакъа азарданул илгьан* бутан ччи\nПолитикалий на дуллали ччаврил,\nДарув чIяву хьусса лякьлул цIуцIаврил\nКуна, кьасттан авай ливчIссара ччуччин.\nУтти ттун исватну кIул хьунни, дарув –\nЧчаврил азарданул увгьунан загьрур.\n№ 119\nНа Сиренал (1) мукьал ххув увкунавав,\nЯ дакIнийн щунавав дужжагьирал ссихI?\nУмуд нигьайн буккай, умудрайнгу нигь,\nКаши ккашийн дуккай на ссал увнавав?\nЧув жард* увкунавав ттул апатIсса дакI\nБалаллухун дагьан га неъматрава?\nСсацIух ахIмакь бувккун биявав ттул бакI\nВай яру личин бан кIай оьнтIуллава?\nАгь, оьшивурттацIа ляхъай хъинбалай!\nХхуйшиву дардирдал хъиннура ххуй дай\nВа ччурччусса ччаврил заэвсса кIалай\nЯлунгу гужлансса ламарайн дуккай.\nТтущагу бувккуна думур зия дан,\nТти балардал дунни ттул хъус зияда*.\n№ 120\nТак ттуйра аьйнуссар тти вил тарсшиву.\nТтул къюкI дакъахьурча чарвит* я чаннан,\nГьаз дан къабюхъавай тахсирдал гьиву,\nВил хьхьичI на аьркинна лавхIуну икIан.\nВин кьуртIурив ттул тIул, вилмур кунна ттун?\nТуну бувчIуссар тти вин дужжагь цирив.\nТтунгу, ина мура тIул дуру��а, тIун,\nИттахбищу буллай, мяъна дуссарив?\nАгь, га хьхьунил барча ттул дакIнийн багьан,\nЦуксса дюрххуссарив ттун вил тIул цакьни,\nТани ина куна, тавбалул* малхIан\nБишиявхха на гассят вил дакIний.\nГьарзат хIалал битав, инагу бити –\nЖулла хIакъи-хIисав дуркIссар цалийн тти.\n№ 121\nКьадарссар тIийнияр кьадарну хъинни,\nОьсса чил мазурдил бухьттан бухIаяр.\nЛазатрив чил бувсъсса лазат, лажинни,\nКъабивхьурча винма гания асар.\nЦукунни ттун хъинмур цал оьккир чайсса?\nЦукунни аьшарий* яру бунаща\nЯгу ттуярвагу лив ясуснаща\nТтул кIирисса оьттуй бювкьу бан шайсса?\nЮх, на нара, гайннал ттулми бунагьру\nАрхIал булларчагу цаламиннущал,\nТтул ххуйми тIуллая бува-кьабагьну:\nНа тIайлассарача, гай цивппа щулссар.\nВа аьмсса зидлил* чул бувгьуссаксса цал,\nХалкь оьссар, оьшивур гьарнавусса зал.\n№ 122\nТаптар бат хьунугу, ина буллусса,\nЗа хъама къабитан дуссархха ттул ня!\nЩин аьркинссар чIапIив, щекьирал дурсса,\nДакIнил улттуй гьарза абадлий буна?\nАбадлий къахьуннав, ва ттул нярачIа\nДуссаксса вив цичIав бугьансса тIакьат*,\nГьарзат ккухIай гьаттал нава оькьанцIа,\nСагъну ябантIиссар на виясса хатI.\nЩекьирал яданссар, увкуну, ччаву,\nАцIан бюхъайссарив дурну вихшала?\nМунийн бувну, нагу, нава ябаву\nТтунма вия кIулмур хъинни, тIиссара.\nВил сипат ядуван цир ттун аьркинсса? –\nМудангурахха ттун ина дакIнийсса.\n№ 123\nПахру мабара, ЧIун, мютIи ав тIий на.\nИна тти бав тIимур хьхьичIва був къалар;\nХъисгу къацIуссар вил ларх-лирк – ми ина,\nЧIан ялун дурну, дух цIудурсса яннар.\nОьрму кутIар. Ина дириян дурмур\nДухнугу ласару жу лап ххарину,\nАьвзал заманнайва гьарцаннан кIулмур\nЖухьвалу бувсмунин буру ккаллину.\nТарихирттал сияхI*, ина инара,\nВил лавгмур, нанимур – цир миннул багьа?\nВилла лахъишиврий бусласиссара\nХъап-шаплий щаллу був щялусса магьа.\nНарив тIайламунийн ура даиман –\nЧIиникI (1) вихь бунугу – дирхьуну иман.\n№ 124\nТтул ччаву аршилул оьрчI диркIссания,\nКьадарданул зуна бувну лявхъусса,\nЧIумул хIуcудшиврул* му дутанссия\nЯ цIинцIавун, ягу тIутIавун ххуйсса.\nТтул ччаву хатIалий дакъар лярхъумур\nХъяхъи къудуршиврул ябацIу* бухIлан,\nЯ мукссара хъихъи къаларсъссар, ЧIумул\nЛагъну диркI къащилул рищайхту, дагьлан.\nЗий, ссятрах хIакь ласай зуна куннасса\nМугъаятшиврия бакъассар цин хIучI.\nЛичIлулшивур ччаву цурда хъуннасса,\nМу дакъар чявхълуя лякIай бургъил оьрчI.\nЛитIурча – чирисса, личIарча – гьакьсса\nЧIумул ахIмакьталли ттул бардулт хIакьсса.\n№ 125\nТтухьхьунгу дулурча изму-ихтияр,\nПаччахIнал ялун ххют дугьлай занансса,\nЯгу – хIуранугу эялунияр –\nАбадлугърал гьану бизлай уккансса?\nВар, ттинин дунъяллий къаккавкссарив ттун,\nАнжагъ нацIушиву ччай, хъирив багьну,\nУкунмасса тIинмур цан хъамабивтун\nДумуницIа хьусса ливну лавг агьлу?\nЮх, дакIниву кIану бува ттун лагъ хьун.\nТтул кьурван – мискинсса, амма уздансса,\nЦивух цив аскими хIала бакъасса –\nКьамул ба, чин дула ихтияр ттухьхьун.\nЛив хъявринбувуй! Т��и бат хьу ттул хьхьичIа,\nТтуй къабюхъантIиссар рукI дишин вища!\n№ 126(1)\nЯ ччаврил хъихъий, дур цIана вил канихь\nЧIумул сипатру – ссят, чIиникI, дагьани.\nСсят дурккун, инава хъанайни жагьил,\nВил кьуллугъчиталлив хъанай бур агьил.\nБика-тIабиаьтрал, гьарца зат гъагъул,\nИна аглан уллай, утларча махъун,\nСавав так му цуппа бялахълахъавур,\nЦила урми-увин вий ккаккан давур.\nАммарив лавмартссар, ява, вил бика,\nХъинну мугъаятну аьркинссар икIан.\nЧIун дурккун, дуркIукун ссят, хIакъи-хIисав\nВиятугури цил дантIиссар тIалав.\n№ 127\nХьхьичIва лухIишиврийн ххуйшиву кусса,\nХхуйсса цIа дизлайсса къабайва гъалгъа.\nТти лухIишиврулгу ирс* дуна ххуйсса,\nХхуйшиврий дуллай бур кьюкьинсса ттангъа.\nУтти жура дурми рангру дурккунни,\nАслими рангру дур бухIлай ябацIу*,\nХIакьсса ххуйшиврулгу цIа къалирчIунни,\nМи дацIанссарагу къалякъай мурцIу.\nТтул аьзизмуниллив лухIисса къягъул\nХъаттирдаяр лухIир чIара, лухIир я.\nЦув чIалай бур хIакьсса ххуйшиврий къия\nДурманах дургьусса кунма цил дягъу.\nАмма ва дягъурив ций хъинну дакьай,\nХхуйшиву ванил, тIий, цинявгу бикIай.\n№ 128\nЯ ттул макьан, ина цимилли макьан,\nКIунттихь тIама аьтIи дуллай, руцайсса,\nДакI мяшшиврул уллай на кIяла кьакьан\nМуксса даркьу синттайх кIисри битайсса!\nНавагу угьара гуж бакъа сситтул,\nДичай къащилулгу ттул мурччив ятIул,\nАсар бакъа тIама, нач дакъа синтту\nВил кIиссурттал лякьрайн диркIувкун ппай тIун.\nТтул мурччан ччанссия ми синттан кIанай\nЦайхва вил кIиссурттал баншиврул сайрду,\nМиннул бай гъедигу так цайва буллай,\nДиркIусса тIаннухлу цала тIун ппайрду.\nДикIийча кIиссурттал заллуну синтту,\nДула, нагу ппай тIун, вилла мурччив ттун.\n№ 129\nНач лирчIун чулданий, рухI пасат давур\nЗуна ишираву. Зуналув дусса\nТарапри* вахIшисса, ссир, махъ лиявур,\nИвчIавур оьхIалсса, бухьтанни оьсса;\nТIааьн ласуншиврул хъирив агьавай,\nТIааьн ласавривун дакIоьзлазавур;\nДириллугъ дугьан ччай, хъап тIун икIавай,\nДириллугъ дугьайхту авлия шавур.\nХъирив шайма – ахIмакь, му байма – ахIмакь,\nАхIмакь – му ччай ивкIма, ччима, ччан тIима;\nБуллалийни – лаззат, \"гьуя!..\" – бувну махъ,\nХьхьичI – умуд, цил махърив дакъар макIгума.\nМу кIулну бунугу, ччай акъар инсан\nДужжагьравун утай алжан кьабитан.\n№ 130\nГанил ярунниву дакъар бургъил нур;\nДакъар жанжалуяр* ятIулсса мурччив;\nМарцI марххалттанияр чурхгу цIансса бур;\nЛухIи кIуну хханссар хIаллурдал чурчив;\nЦив ранг Шамуллалсса (1) ххуй хъункIултIутIал\nКIяла-ятIулшиву дакъар цил чIаврдай;\nГанил чурххирацIа ришлаши кьункьал\nКьанкьру ххуй аьтрирду дакIнийн къадичай;\nМакьаннал чIунияр ххуйссар цил чIу, тIун\nКъахьурчагу, тIааьн бизай ттул вичIан;\nХIуруэнтрал бущи къаккавкнугу ттун,\nУчин хьунссар – ганил бизайссар щяв ччан.\nАмма вай мукъурттил къалпсса, оьрчIисса\nЧIюлу бувминнуяр ххуйссар ттул ччисса.\n№ 131\nИна бивкIун бура оьсса зулмукар –\nБакIрал ххуйшиврулла муксса къудурсса.\nЧIалачIиссаксса вин кIулну бунуккар,\nТтул ляълу-жавагьир инава бусса.\nМяйжанссар, вия ттухь учай чIявучил:\n\"Ссал ххуйсса бур ччаврил ччучлан мукссава?\"\nКъабулланна бястлий гьарцаннан бувчIин,\nЩак бакъа унугу ттувува нава.\nАзарда аьзият дур ттул дакIниву\nХъа бан, барашин дан ччисса вин ччиний,\nЛухIипурщи рирщу му вил ххуйшиву\nЯла чаннамурди, тIий, дунияллий.\nМунил дакъар дуллай вил лажин лухIи,\nВий бухьттан бихьлай дур вил тIуллу, духIин.\n№ 132\nВил яру ттун ххирар. Мирив ларххун бур,\nЗумаукул кунна, дягъу лухIисса.\nВил дакIнил бавай тIий ттуй ва зулму-зур,\nХханссар цIимилий ттух буруглагисса.\nЯ кIюрххил ххяххабаргъ баргъбуккаваллил\nГъав ларг чIаврай муксса пар тIий къабикIай,\nЯгу бувцIу цIуку баргълагаваллил\nСсавний маркIачIанмай муксса къабакьай,\nВил сиппатрай кунма кIива лухIи я.\nАгъ, мукссара дягъу дакьлай дуну махъ,\nЦIимиллийсса дакIгу лухIи лаххия\nЛахлахи да. Нагу учинна ва махъ:\nЛухIишиву цурда хIакьсса ххуйшивур,\nВичIа дакъамунин цIа оьккишивур.\n№ 133\nТтул дакI угь тIи дурмур дакIнийн нааьна!\nДуснангу, ттунгу цил дунни цIунцIия,\nЛагъ увунни дусгу тти, нава куна.\nКъагьаяв ца ттуйва баву ва къия?\nЦал вил оьсса янил нава авцунна\nТтухава, хъиривгу унна дуснацIа.\nДуснацIа, ттуцIава, вицIа ттуцIуна –\nВа хIалданий хьунна на шамуннацIа.\nТтул дакI дуснакь вила хъазамрав дача,\nЗаминдалун* дула ттул дусналмур дакI:\nМу ядан на ттула къарал битарча,\nБухIан бигьа хьунссар вил оьсса дуснакь.\nНахIакьсса лергъ! Нава дуснакь увну махъ,\nТтувура думургу дурссархха дуснакь.\n№ 134\nГьаннайсса, му вилли, утти мукIрура,\nНавагу залукIран* ливчIунна вичIа.\nАнжагъ ца тирхханну тти дуну ура:\nНа акъаний вичIа му бюхъай личIан.\nТархъан хьун ччай бакъар я вин, я мунан,\nИнагу цIалхъанна, мугу ур хъинма –\nВичIава ацIансса пикри цан хьуна,\nВичIан мугьисуну гьан увну уна.\nХайрбулухь хъус ма чай пайдачий*, ина\nЛасунссар му – вилла ххуйшиврул гилав*.\nМу, ттущал оьбикIлай, итанссар вина,\nТтул буржгу – мунахун бахчинсса савав.\nВихь буру кIиягу – ттул бурж лахъанна,\nТIий, му уна, нагу хъис къатархъанна.\n№ 135\nЦи мурад нясивмур ина бунугу,\nТтун цIагу Мурадри – дакIний билути;\nЦи хъунмасса мурад вин буллунугу,\nТтул къарцинсса* мурад ялун булути.\nМуксса биялалул заллу бурахха,\nТтул мурад бакьинсса мурцIу бакъарив?\nЛажинни, цайминнал мурадирттаха\nМукссава лайкьбакъу ттулмур бизайрив?\nЦиксса чIярунугу щин някI хьхьириву,\nГъараща бюхъайхха ми зияда* дан,\nКIулли мурадирттал дакI буллугъшиву,\nТтулмургу ххибача – дува авадан.\nМабара оьбала, итлай на ивчIан,\nЦамур мурад бакъар, так хьурча вин ччан.\n№ 136\nНа ккавкний ссибизуй, му вилла мурчIи\nРухIирахь на, Вилли, Мурадри, уча.\nМуничIа буссарча мурадран мурцIу,\nМу ттул ччаврин булун аьркинссар, бувчIа.\nТтул ччаврил мурадру цабувну циняв,\nВил эшкьилул хазна буцIин бантIиссар.\nХъунисса давурттив дуллайни хIисав,\nЦурдалур ссанчIав ккалли къабайссар.\nНа личIигу увну, ляличIи ангу,\nЧивух хIала ангу – му вил иш бурча,\nГьар ттун, ккучундалув къачIаларчагу,\nТак вилла оьрмулув вин ккалли хьурча.\nТтул цIа ччан дикIан да, ччаву лярхъукун,\nНара ччан хьума – цIа Мурад духьукун.\n№ 137\nЧчавуй, мурчIи ахIмакь, ттун ци бав ина,\nЧIалай акъарахха янил хьхьичIмургу?\nКIулнугу унува ххуймур, цил мина,\nХхуйссар тIий лякъара лап лащинмургу.\nВил къаехърал* къушгу, цил гьачагу так\nЛютитал бу кIанай бувайния махъ,\nНа ттула хIукмулийн учин уллай щак,\nЦанни назру* буллан ттух, рутлай къармах?\nЛасун къашай къала цан ххай иявав\nМуксса аьварахъсса*, ябивхьу азвар*?\nЮхсса ттул яруннин ччан бивкIунавав\nУчин, вил лухIисса лажин кIялассар?\nДакIнин ва яруннин, къалп бувсса кунма,\nТIайламур янгъилну* чIалай бур цIана.\n№ 138\nЧчиссаннул, хъа бувну, цув марцIссара, тIар,\nНавагу вих шара хъардайн щялусса.\nГанин ххай бухьунссар на ца байнавар*,\nАьмалбакъу, жагьил, за къалавхьхьусса.\nНа агьил ушиву ганин кIулшиву,\nТтун кIулли. КIулнугу, на ганил кумур\nТIайла буллай ура, дуллай оьшиву,\nХIакьмур ккучу буллай, цIакь бан щялумур.\nЦан бакIрайн къаласай ганил му щялмахъ?\nЦан мукIру къашара, агьилла, куну?\nЩялу вихшалдарайн аьдат хьуну махъ,\nЧчаврингу ччай бакъар гьич хъуннар хьуну.\nКунная кув цIардай ва лажин ляхълай,\nОьрму бутлай буру жува щялмахърай.\n№ 139\nАгь, аьйб лихха тIунгу шайсса цукунни,\nТтул дакIний бувну махъ миксса зулмурду?\nЩаву, янил дакъа, мазралгу дунни.\nГуж буна циванни буллан макрурду?\nЦаманах рюрххуну вил дакI духьурча,\nЯру лакъабитлай, лажин, бусияр,\nХIурни дакъа чурххайх тур рирщуну чча,\nВил хIиллардал дуллу цIуцIавунияр.\nТтул ччиссаннун кIулли – цуппар ттул душман:\nМушакъат ан гьассар цув цал бургаву.\nЯру лабитлайссар цил на ххасал ан,\nРахIму буллалиссар, ттуй къахьун щаву.\nКъааьркинни. Бита ттуйх янил тия*,\nМурахас ува на аькьувалия.\n№ 140\nЦи оьбикIарчагу, ца аькьлу бува –\nМукIру мабулларда къурхъ дагь маз гуржрай;\nХьхьичI дишин маара ттулла аькьува,\nДардираща ласлай махъру буржирай.\nЦа пикри цамургу бур бусансса ттул –\nНа къаччай унугу, ттухь уча \"ччиссай\":\nИвкIлакIинахь, ина ивкIлай ура, тIун\nКъабикIайхха, хъинна хъанайсса, учай.\nАгар ккухIлагьаврил на ва буруккин\nАвлия хьуну, вий бихьларча бухьттан,\nАвлия дуниял шярал бурушин,\nБакъурду бачIлан дур хIадурну мудан.\nМукунсса хIалатрайн къабагьан жува,\nНа къаччай унугу, ччи мишан дува.\n№ 141\nЗаннайн, ттул яруннил ца азарда тIал,\nЧчаву дан къалайкьсса, лякъинссия вий.\nДакIниллив, кIайннущал къарязира, тIар,\nКкарккун къаччимуних ччучлай дуну тIий.\nЦакуну бавний вил чIу ттулла вичIан,\nЦа цIусса шадшиву къадияй ялун.\nКIункIу тIи къаара ляличIи вичIан\nЯ ккашил, я кьункьал, ягу тIиндалул.\nВай ххювагу асар буна цахьуну,\nВа ттул авдалсса дакI лур хъанай дакъар.\nВил ухьттан дакIниха, ларай дарцIуну,\nКъуллугъ буллай дур ва – вил лагъ, вил нукар.\nВа баллалув хайргу на ляхълай ура:\nИна ттул гьакьгура, ттун таммихIгура.\n№ 142\nЧчаву ттул бунагьри, инарив сситтул\nВибуцIара, ба��ча ччаврил ихтилат,\nТтул тIуллачIа диша гьарца вилла тIул\nКъалякъинтIиссар вин ттуй аьйб дансса зат.\nЛярхънугу, дуссарив щялусса ччаврил\nМурдал дур вил мурччахь муксса ихтияр?\nЧил шаний къажанжу ххяп дуллалаврил\nМугьру цай ятIулли ттул мурччивнияр.\nТтул яру вихнияр, чих буна вил я,\nЦукунни на вияр бунагькар хьума?\nВилгу цIимилийсса дакI диркIccания\nВий цIими банмагу хьунссия. Амма\nВинма бакъа рахIму ина чIа тIурча,\nЛичIан бюхъайссара махIрумна, бувчIа.\n№ 143\nБургу! Тана хъуслил кьадру бу щарсса,\nХъирив аьтIи оьрчIгу тийнмай бивхьуну,\nХъап-шаплий дарихсса* ва анаварсса,\nХхивну лавг аьнакIи бугьан кьаст хьуну;\nГанил пикрибакъул дурсса оьрчI, тIурча,\nЛеххаву тIий, хъап тIий ниттицIун лачIун.\nХъис къулагъас дуллай дакъар га оьрчIах –\nГаналсса бансса чIун дакъар цил лирчIун.\nВичIатува ливхънал хъирив инагу\nЛечлай, на – вила оьрчI – кьаивтуннача,\nВила мурадирайн бивукунвагу,\nНинушиву дува, уммайгу бача.\nМурад буливуй вин, тIий, дуаь данна –\nЯржа биянхьуви паракьат ан на.\n№ 144\nКIира ччаву, кIира рухI дур ттул оьттув –\nЦа къума увансса, ца шадлугърансса,\nЦа хъинма малаик – марцI чаннасса чув,\nГамур оьсса щарсса, дакI-аьмал цIансса.\nИблисмунил кьаст дур на тамахIкар ан,\nТтул хъин малаикгу хъяврин ивхьуну,\nЯлаутан, ччуччин дужжагьрал цIарал,\nЦал марцIсса ххуйшиву гъулутин дурну.\nЩак бур – дакI дарцIуну тIун къахьурчагу –\nИблислуйн малаик укканссар, тIисса.\nГьалмахтал хьуну бур тти гай кIиягу,\nДужжагьирал цIарал цачIу ччуччинсса.\nХъинмунийн умудрай ура на гьаксса,\nХъин малаик щала ччукъавччуссаксса.\n№ 145\nАьзизмунил зумату\nБавукун махъру, укун\nТIисса: \"Ккавккун къачча ттун,\" –\nЦцах кура. Му ккавккукун,\nЦIими цин хьухьунссия,\nГассят га кьабагьунни,\nТтинин гъалгъа ччаврия\nБайсса маз кIукIлу хьунни.\n\"Ккавккун къачча,\" – тIий буна,\nЛажиндарава ганил,\nСсавния Иблис кунма,\nХьхьу чаннал дунни ххинил:\n\"Къачча\" бунни \"къа\"-луцIа,\nЗумух къаларсун ттул цIа.\n№ 146\nДакI дур бунагьирттал – аьрщарал (1) – вирдакI,\nАьсийсса* гужругу хьхьичI бацIан бувсса.\nЦиванни вивату аьллай дуна дакI,\nМукун чIюлу буллан чIиртту кьатIувсса (2)?\nСсан аьркинссар буллан лая къатIлухгу\nМу чIирисса чIумух багьа хъунмасса?\nЦанни муксса тимар* буллан му чурхгу,\nГьаттаву кьакIилул бувкуну гьансса?\nДакI, ина ттуршама хъанахъу чачун,\nЯлун мискиннугу, дакI да авадан,\nАбадлугърайн хъит тIий, кьянатссарча чIун –\nМу харж мадаванна ина нахIакьдан.\nБивкIулул букиву – чурх бити бивчIан,\nВил рухI бивкIу бакъа ялари личIан.\n№ 147\nЦIуцIаву дур ччаву, хъин дан къашайсса,\nЯлув авцIуссаксса, оьдикIлакIисса,\nДакъакьай дукралух иштахI бутлайсса,\nЦинма заралмунийн кIункIу тIутIисса.\nЦа хIакин уссия ва азаруннил,\nУргъил байсса – мугу ттулла кIулшия –\nЧивчу дарув къабай, куну, лавгунни,\nНагу кьаивтунна бухIлай ва къия.\nТтун – ца чаран бакъа ливчI къашайшалан –\nКъалякъай хIакинтал, бакъар даруртту;\nАькьлу-кIулшилийнгу дакъар вихшала,\nБакIравун къансавсса* буххай щугълурду.\nВар, ина чани ххай, лявкъунна цIан хьхьу,\nЛуxIи бакъахьунссар вияр дужжагьгу.\n№ 148\nБакIрав яру ччаврил ца аьжаив бай:\nЦала хьхьичI думурдив мяйжан къашайсса,\nЮхссагу яруннин тIайлану чIалай,\nНяраллив мукссава къалпну* кьукьлайсса?\nВар, муксса ххуйхьурча янин аьзизмур,\nЦан мукIру къашайссар циняв лагмами?\nЯгу ххира хьусса янин ххуй дирзмур\nКъалпхьурча, тIайлархха цив \"юх\" тIутIими?\nБюхъайссарив, лажин, ччаврил янища,\nМукьал буцIлай буна, хIакьмур личIи бан?\nКарамат хьунссар му: гъели бургъища,\nСсав аьчух къадурккун, къашайхха битан.\nАгь, чIявукIул ччиссай! Ина ттул яру\nМукьаву кIучI бара, кьюлтI бан бунагьру.\n№ 149\nЦукун шай, инава къаххирара ттун,\nУчин, вил чилбугьу мудан на уна?\nВил буруккин къабай, цукун шайссар тIун,\nВихлу уна, жула рагьарчагума?\nИна къаччиная дус увнурив на?\nХхира-ххуй уллайрив вин къаххирама?\nНава вил сситтухьхьун уний иривну,\nТтуйнма къаласайрив, тахсир вий буна?\nЦи аски тIулуя пахру буври на,\nМукссава байбизан ттуйн такаппурну*?\nВил бунагьрайнгума – так гьим да ина! –\nУссара на иман дишин xIадурну.\nВил сситтува ца за бювхъунни бувчIин:\nВин ххалшайма ччай ур, на ура мурчIу.\n№ 150\nАгь, ча лякъаракьай гуж, кьянкьашиву\nТтуй каялув дуллан лайкь бакъа ина,\nТтул иттаву дихьлай ва шилтагъшиву*;\n\"Ххуй къадай, – тIутIи ан, – ярг чаннал кьини?\"\nМуксса тIул-тIабиаьт вил аскинугу,\nХъин чулий ккаккан дан бюхъай вища му,\nХхаллилсса ххан дикIай вил оькки тIулгу:\nМукунсса цIакь бур вил занакьулулув.\nЩицIа лахьхьав бутан эшкьилул гъира?\nЧув лахьхьав къаччимур чча тIутIи уллан?\nГьарнан дакIоьзанну хьун увну ххира,\nЦиванни тти вилгу ттуя дакI оьзлан?\nВихва рюххан увкун, лайкьбакъуй, ина,\nВилла ччаврин нагу лайкь ан аьркина.\n№ 151\nКIулши цирив кIул дан чIарассар ччаву.\nКIулши ччаврил оьрчIри, цур му къакIулма?\nМиннатри ттуй тахсир къабуллалаву,\nТтул аьзизсса щялкъуй, вийра аьйб дуна.\nНа хаин хьухьурча, ина хьун унна.\nХаинсса чурххахь дур алвагьсса рухI тIий:\n\"Ччаврил иширттаву ина ххув хьунна,\nАькьлулуцIа хьунни базурдугу тти\".\nАмма рухI чантI учай, бавукун вил цIа;\nАгарда багьарча вил цIаний дирчIан,\nЛагъ кунна, хIадурну вил ларай дацIан,\nЗава* ласун кунна, ва лечай вичIан.\nЧчаврил бацIай, багьай – мугу кIулну на\nДуруччайссар кIулши, намус мукунма.\n№ 152\nВин кIулли ччаврил хъа на лиян бувсса,\nИнарив лирунни кIирагу кьутIи:\nЦа, ласкъатта кьюкьин къабанна, кусса,\nЛиян дунни ина ччаврилмургу тти.\nДахьра кIийла дурну дур ина даччин.\nЦанни ттун гьасса му заэвсса хIучча,\nИттахбищу буллай, ччучлан вил лажин,\nЦа кьуйла мура къел нара дурхьурча?\nЦанчирча на ивкIра хъарду буллайна\nВил ччаву марцIшиврий, дакI тIайлашиврий,\nМурчIи мишан дуллай, чIалайгу буна –\nВил лухIисса лажин кIяла даншиврул.\nУкун хъарду буллай, марцI дуллай вил цIа,\nНава лавмарт хьунна, шаврицIун вицIа.\n№ 153\nКупидон (1), Ччаврил зал, ивкIун ур шанай\nХхютулу. Дианан (2) га лявкъуну ур\nВа эхьхьи* дурну цал ччаврил цIурукIай,\nЩаращул щинавун га лиркIуну дур.\nГанил ччаврил цIарал кIири дуваврил\nЩаращи бувну бур га щаращул чюх*.\nГьарца кас занай ур утти цIуцIаврил\nАьзиятрацIа бан мушакъатсса чурх.\nХхал дан кунна, Ччаврил заннал цIурукIай\nТтул биканал янив дирхьуну дия.\nТти му цIарал ура навагу ччучлай.\nГа щиннайн лавгссияв хъин дан цIунцIия.\nАммарив хъин къадай щинал ттул азар –\nТак га цIу диркI янив цин дарув буссар.\n№ 154\nКкик тIий уна Ччаврил зал мурхьирал лув,\nДакI кIияй цIурукIай дагьну дур тийннай,\nБунагь къабан хъа був изажахъан* му\nКкавкун ур, арх бакъа буна бялахълай.\nХъап куну, ларсун дур загьид* душнил цIу,\nКIири дичин дайсса къюкIал дасттарду.\nВа хIаллай чIявусса гъели гъирарду\nБутай зал увну ур ярагъунницIа.\nЩаращувун щувкун, инсантал ччаврил\nЧчуччин бай цIарая хьуссар муданна\nКIирисса щин, хайрсса ччимур цIуцIаврин.\nНагу лавгра хъин хьун, тти тасттикь банна –\nЭшкьилул цIарал щин гъели дайшиву,\nЧчавумур му щинай къадякъайшиву.","id":"","dump":"CC-MAIN-2017-13","url":"http:\/\/lakia.net\/lak\/resurce\/gen\/samusaev\/sonnets.htm","date":"2017-03-26T20:52:56Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2017-13\/segments\/1490218189252.15\/warc\/CC-MAIN-20170322212949-00381-ip-10-233-31-227.ec2.internal.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9632632136,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":7,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.963263213634491, \"tab_Cyrl_score\": 0.011080502532422543}","num_words":38186,"character_repetition_ratio":0.02,"word_repetition_ratio":0.002,"special_characters_ratio":0.183,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.971,"perplexity_score":2412.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"|lakkumaz.narod.ru\/|\nАбачара ХIусаннаев лакрал буккултран кIулссар хъун миннансса ва оьрчIансса шеърирдал ва хавардал тамансса жужирдайхчIин.\nУтти ита бакьлакьисса «Бадрижат» тIисса повестьрал цалчинмур бутIа бищуссар 1967 шиналсса альманах «Дусшиврул» цалчинмур номерданий, «БакIрачIан бувкIмур» тIисса цIагу дирзун.\nЩала ита бакьин хIадур буллалисса чIумал авторнал даххана дунни повестьрал геройтурал цIарду.\n«Бадрижат» бишлащиссар чан-кьанну кутIа бувну.\nЖучIара Мюахъиял щар уксса гъелисса шяравалу душиву къакIулли: лахъсса ххяллалун ляркIуну дур, баргъбуккай чулуха ва баргълагавал чулуха марчвагу къабищай: зунттал байщай. Ухссавнил чулухгу бураннал ва дякъил хьхьичIух бару хьуну зунттул хъачI дур.\nМюахъ уксса къатри дан чартту гъансса кIанугу жучIава цамур бу ххай акъара. Чарил усттарталгу Мюахъ чансса къабикIайва. КIайннавугу яла бюхъу бума Аьйнилав ия.\nГъарал ларчIукун, дяшаравухсса кIичIиравух ялавай мугьали буккайва. Ппаллавун, чIаркIурдавун щин къаххяххан, къатрал гьанурду личин къабан, халкь чIатIращал цала-цала чIирттах тий-ший бацIайва.\nМугьалттущалсса хъярч-махсара къаххирасса Аьйнилавл къатрал чIиртталух исвагьину бакьин бувсса чарттал чIултти бивхьуну бия. КIай Аьйнилавл кьувкьуна ххяллил щуттава.\nКIива-шанма чIутI бавкьуну, шамийла бург рирщуну, кишинал ххяллуя чIулу бутайва. Сан бакъа гьарцаннал кьабивтсса кьунттуя Аьйнилавл аьжаивсса кьалагуртту, цIувцIучартту байва.\nАьйнилавл кьунтту цIувцIуну бувсса кIуссив уксса хъунисса кIуссив царагу паччахIлугърал цIигълуя ттинини бувтIушиву къакIулли. Хьулух чIиртталух бивхьусса гайннувун щарссанил щин рутIайва, аьркин дукьайва.\nЦала канил бувсса хъунмасса авурсса дарвазалий чартту муксса ххуйну цIувцIуну, бючIан бувну бивхьуну бияхха, базурду чIалай бакъая.\nАьйнилавл кIяла ларзнил лувсса къатталалу цайминнал тавхананияр марцIъя, чIюлуя. Ларзнилу рирщусса чарил ттарцIру, маз бивтуни кунна, дючIан дурсса дия. ЧIаланнай чIутIлих хъами-тайпалул хъазамрал суратру дурну дия: ккуккурду кIялава-кIяласса сир бувккун, пар-пар тIутIи бувну бия, бакIру лухIи дурну дия.\nКъатталу бия цIву буну чария бувсса, мукьра ликкурайсса мукьмурцIу стол. Ганий самоваргу дирхьуну, гъинттул Аьйнилав чяй хIачIлай щяикIайва. КIанал чару бишаврил пагьмулий мяшсса жямат, кIанал хIаммам ккавкссания лапва махIаттал хьунссия. Чу бакьайсса ппалав куртIсса кIалан дурккун дия. Ганийх тталлу бивчуну, тталлай ххялчIив дирхьуну дия. Гай вивату цIурцIуну, дючIан дурну, лагмава саргъунсса ккаркру бусса дия. Гайннуй куннихун ку даркьусса, на лархьхьусса ккутIру дия. ХхялчIайгу бавцIуну цал Аьйнилавл, яла кIанал щарссанил чурхру шюшайва. КIинттул кIачливу цIу дирхьуну гъели къалагайсса къатлувунияр, вивбагьсса, чал гъели бувсса ппалав хъинахха!\nПпал, чал ппал — куну, кьабитансса бакъая. ТIунунтту ганзсса ххялчIая дурну дия. Гангу ххяпучай чагъарданух дючIан дурну дия. Гайннул ца-ца мурцIний ца-ца ккутI дия. Гай, лувату чIутIру бувкIун, дарщуну дикIайва. Чу къабиянну мюрайн лавхъсса цIущух тIуну дархьуну, га ккутIничIан диян дайва, ганива чIутIгу бувккун, ххит, бючIин гилунмай, аьнттувун гьан байва. Гукуннасса низам дия лагмара, гьарца затраву.\nРухI дакъасса чарттангу цахрасса усттарнал ччаврил кьадру кIул хьусса хханссия: ца хьхьуну, циняв шанай бунува, ххяллуя Аьйнилавл къатлухун къаттаксса кьун багьну бия. Га чIирайн щун кIива кIиссаксса кIану ливчIун бия. Къатлуйгу, оьрчIайгу цIими бувну тIий, кIюрххил, тамашалий бавцIусса жяматгу ялугьи бувну, Аьйнилавл кьунттуйн тамансса ппайрду куна.\nАьйнилавл къапу мудан аьнт бувнува бикIайва. Нузайн щукун, хъунмасса гюнгутIул дяв-дяв учайва, ганилва хъирив кIий, къатлувугу чIивисса гюнгутIи зяр-зяр тIун бикIайва.\nЛенкораннай, Азербайджаннаву къалайчину зузи чIумал чяй нахIу ларчIсса Аьйнилавл, чал дикIухун хъюрурал ччатIгу канай, самовардануцIухсса баннин, цама ганал шяравучунаягу чансса бусан бур.\nАьйнилав ва Барзулав чIаххул бия. Барзулавл къатталу чухъа лирчуну дия. Чухъа щашлай жагьилсса душ Бадрижат бия. Бурли муркъавух тиха личин бавай, ххутIи битавай, къачи рищавай, душ даши бизанну булукьуну бия. БакIралгу ххуйсса, кагу дирисса га жагьилтуран ччянива хIисав хьуну бия. Амма мугьисалтрай дакI къадаркьусса Барзулавгу, Аьишатгу, жул душ ттигу чIивиссар тIий, ссавурданий бия. Гайннан кIула щала душнил кьад��у.\nЧIахху хъами, мачча-гъанми чухълухунсса дурну бувкIун бия. Ппиринжрал накьлил оьрту, личча ва ччатI яттил нисирал бюкь, хIанттил гьарацIи — ду-дунал ду-думур.\n— ТIайлабацIуртту!\n— Гьай аммин!\nАьишатлул дуркI-дуркIмур циняннайх дачIайва.\nЧухълухун хъами-оьрчI хавардайн батIайва. УчIайва Барзулавл буттал ссурахъу, угьара хьусса Къадарангу.\n— Кураллаву хъу хъинну хъанай дур тIар.\n— Аман хъинача, жучIавагу къама кьюкьин.\n— Аман гьашинусса ссавгу къадирния.\n— АхIмади Басират бугьан хIадур хъанай ур тIар.\n— Бугьлагьигу къауллай, булача: къааьламат бурхха.\n— Кьини къалашлай.\n— Хъун Рамазан баргъ лавчIун уссия, къаличIанссар, тIар.\n— Аман мюрщисса оьрчIая къахъинахха кьай.\n— Ганжалий ххюцIала аьхъарачу бивну, куннал-ку ххаржантирттах кьукьари бувну бур тIар.\n— Ал ци дянив диявав?\nЩалла дуниял хъюлчу-кIутIу дуллалисса цалчинсса империалист дяъвилул чIу вай хавардаву бакъая.\n— Гьурала, тти жува гъалгъатIийнма бикIаннув? ОьрчIангу мяърипат за лахьхьин, Къадараннуйгу яржа битияра, — куна ахиргу Аьишатлул.\nБадрижатлухгу ялугьлай, аман арснан буцин тIий, пикрирдайсса Къадаран ццах укуна:\n— Яр на цир бусайсса, — тIий чансса къанза бувна.\n— КьаикIуча, бусила, ласнал буттал ссурахъуй, вих вичIи дишин хIаз бикIайча, — тIий Аьишатлул адаминал маз итххяххан бувна.\n— На ацIния мукьра-ххюра шин хьусса оьрчI ура. Ниттил гьич игьа лаган къаитара: Къадаран къатта баши, лах бича; Къадаран, гъаттаран за дича, чу хIачIан ба; Къадаран, къав ххилахху, гьарахъун насу. Тти ва къиялуву къаикIанна, бигьану икIан, уччиннин лачIал ччатI канан Ттарачамаллавун гьанна куну, шавату ливхъра. ТIантIия гьанах ялавай урувгсса чIумал, ккунуккирттал хъурзилугу мукьавну, гила ларай на щарсса най дия. Мюрш кьайлух даргал цIивккуну бия. Ухьвай куну, хъурзилугу дучIан дурну, щядиркIуна. «Аман, бавал, ина инавалу чунайра?» «Най ура Тарачамаллай лачIал ччатI канан». «Бавал дурсса лархьхьу накьлихун инил къяс хъинссияхха». «Ниттин чансса дунугу хьусгу лякъин аьркиннихха». «Гьу! Хъина, хъина. Ххуллухъин баннав». Дигьагу ларгун, щарсса дачлан диркIуна. «Ачула, бавал, ва хъурзилу ттуйн гьаз да». Кьус дирккса щарссанийн гьаз дурсса хъурзилу лахъ хьуну диркIун, туща га щарссанил бакIрайх щяв дагьуна. Ку, бунива гъавгъун, гъюжу бувккун лавгуна, ку гьанах ялавай, къакъунт хьуну, левххун бавчуна. «Вав-шав, ина оьнкьучIул ивчIивуй, баван мюнпат къашайсса вия ттун хайр ккаккайссияв!» — куну, хъирив хьунни, нагу, ца гьинта хьуну, акъа-къатIа хьура.\nХIапIрахъ тIахIунттив даххан нанисса бархъарачунал хъирив лавунна. «Парачив улахърайн бичин кумаг бала, виричуй», — укунни. Цал ттуккуйн бичлан бивкIру. Хаварсиздан канища ливчуну, ттухьмур парачи щяв багьунни, танахьмургу, байгьин къавхьуну, вамунийх бивщунни, тIахIунттая ца ччар хьунни. Ливхъунна — хъирив хьунни. Хъярбахьхьун ивсса чIумал, махъунай урувгунна — бархъарачу хъирив лаяв��й. Микку хIап-хIапгу тIий, жуйн ца бала ккаччал биллан бивкIуна. ТалихIиннан, на санавагу къаувну, циняв бархъарачунайн ххявххуна. На, ца ппалав увххун, чIираккутIух ялугьлан ивкIра. Бархъарачу ккаччал гьанагьи увну ия. Тиха цаннил, шиха цаннил парча буцлай, рахIу лиссари хьуну бия. Укунгу, тукунгу бархъарачунал на къаитанссияв, рахIу хIаз бивзун, ккаччал кумаг къабувссания.\nНигьал дакI хъякусса на ппалату ччя-ччяни циван укканссия. Ахттакьуннай ца щарсса дурххунни, ттуя хIучI кунни.\nИна цура, циссара?\nТтунма ччай бивкIмур, бакIрачIан бувкIмур бусав.\n— Нану туну ттучIа къазахъ икIу.\n— ИкIанна.\n— Амма вила бавал тIимур къабайсса ина на тIимур буллан икIайссарав! Вийн вихшала дишин бигьарив!\n— ВичIа на хъинну зунна.\n— Хъинни, — куну, щарссанил на пила хьхьичIа зун ивтунав.\n— Тти на гъансса щарссанил кIурукъатлийн гьаннача, ина ва уршагу бища, аьнакIул оьрчIругу барзул ласун мабитара, къатталу къашавайсса оьл буссарча, бивкIларча, гагу ва ххаржандалух бихха, — куну, шанна-шанна даву архIалла дуллан нагу кьаивтун, щарсса ларгуна.\nБишлай ура урша, бищавай бурив ххал бан, бартликIу ччя-ччяни гьаз дара, рущара. Цакуну барзу ххявххун, ца аьнакIул оьрчI лавсун лавгунни. Тти ливчIмирагу яданнача, куну, оьрчIал чанну аьнакIулссаннуцIун дахIав, хъювун ита бавкьуну, зума нара дургьуну ура. Цаппара хIал хьувкун, аьнакIул ва оьрчIал чарсса ссавния зурчIайтIун диркIунни. Барзу нигьа бусан буллай, авара хьусса ттуща хатIалий урша чурттурдайх ккуру лавгунни. Чурттурдай, хъюву дирщунакIлил, лагаврил оьрватIал ччар хьунни. На гайннул дардирай уна, аьнакIул авладгу ссавния бат хьуну бия. Тти ва оьлвагу цукун бурив ххал баннача куну, къатталун лавгра — бивкIуну. Бивххуссия учин, ана-анаварну бакI личин дав. Ургарча — гагу ттукку, оьлгу — мяйжаннугу бивкIуну. Утти ттул бурчу шиккува личIайссарча, куну, бавачIанмай ака бав. Ай шаппаймур ххуллу тIайласса, бигьасса бивкIун бияча, ай бавал укумур рахIатну бан шайсса бивкIун бияча!\nКъадараннух вичIи дирхьусса хъуними, ницIавух хъангу хIала хьуну чIалай, пиш-пиш тIий бия, мюрщими а-а бавхъун иттав ялугьи бия.\n* * *\nЦа чIумал, ваниннин мяйра-ацIра шинал хьхьичI Барзулавгу, Аьишатгу Гъумукун базаллувун лавгуна. Лахьхьува мугьалттул лавсун бувкIун, Аьйнилавл ва цала къатрал дянив кIичIираву бавцIусса кьунттуй Барзулавл мяйра шинавусса Бадрижат щябивтуна:\n— Ванияр хъуннасса аьш чарий дишин ттуща къахьунссар. Ма, ва ччатIгу канай, жу бучIаннин ва чария сукку машара.\nЦаппара хIал хьукун, кьунттучIан Аьйнилав укIуна. СсихI-чIитI дакъа, лавсун, сусул къав кунма, душ тийнмай, цила къатрал чIиралу бивхьуна.\nЯла кIюйлийн цаппара пуй-пуйгу куну, бург кьунттуйн дулукьин дуруна. Ссятрагу хьуннин Аьйнилавл хъюву буттукьри кунмасса чарттал мурс хьуна.\nНузругу махъуннай ларкьуну, шавай увхсса Аьйнилав та кьини ххишала кьатIу къаувккуна.\nАхттая чул хьукун, Барзулавхъаннийн Къадара�� увкIуна.\n— Хула, ссурахъуйл арснал душ, ци зий бура? Нину-ппу чури?\n— За къазий бура. Базарлувур.\n— Га кьун щил бувтIур?\n— Аьйнилавл.\n— Буттан кIулссарив?\n— КъакIулссар. ЩилчIав ка къащун, на ганий щябивтунав.\n— Гьи танал та чIирттарацIун эзрияил лачIивуй. На байссархха танилсса, — адамина, тIанкI-тIанкI куну, чурттурдайх увчIун, Аьйнилавхъал чулинай лавгуна.\n— Да Аьйнилав, тIитIа ва нуз, — Аьйнилавл къану Къадараннул хъюлчу-кIутIу бувна.\nДарвазалучIан цучIав гъан къавхьуна: Аьйнилавн кIула, нуз тIитIирча, цанма ци шайссарив, Къадараннунгу бувчIуна, Аьйнилавл дарваза аьч къабаншиву. Къадаран цIунилгу Барзулавхъаннийнай лавхъуна.\n— Да, Аьйнилав, ина тти ларзулуннагу къадукканнав?\n— Да, уккарча личIи ина ци баннакьай? — Аьйнилав куклуну къатлува ларзулун ливчуна. Танал бакIрай лувату сурданул ккарк бусса, ялтту лухIисса махмур бавкьусса шиш-кьяпа бия. Тукунсса кьяпа Лаккуй щийчIав къабикIайва. Лахъсса, битавсса чурххай чиллу-чухъа, арцул мухIлу-ххаржан, ляхсиламантту хъиину даркьуну дия. Та асвавраву Аьйнилав парадрайсса военный министр хханссия.\n— Инара адимина духьурча, га кьун на шикку уний бутIивияв. Вин мюрщими бигьа бивзунав?\nЦайнна кIилла щарссанил цIа лархIукун, Аьйнилавнгу сси бивзуна:\n— Инара ци гьунарданул заллу ххай дура; га кьун кунна, на ина инара рутIайссара. Ина танин ламус агьлин ккалли булланна?\n— Туну, кьули кунна, мивара кьуркьу къатIий, кьатIурдай дукку.\n— Уккарча, вияра али хьунссар.\n— Нигьаусил хъун ттархь! Тти на уххунна, махъру бухлавгунни. Хъами кунма, лахъунтту буллай хIаз бакъар. Нану закканттах цахъис дялахъру даннуча, кьатIурдай дукку.\n— Къананна. Вана бакI сагъну. Биллан бикIайсса ккаччиври.\n— Тава тагуния хьуна акьинссара — нагу вия аьппаси банна.\nДуш вай кIиягу адиминал цила хьхьичI бивхьусса театрданий махIаттал хьуну ливчIуна.\nАхттакьунмай базарлува нину ва ппу, кьатIату гайннал уссулссу бувкIун, Аьйнилавхъал ларзулун бюкьру бачин бувкун, кIанин цила тамаша хъама бивтуна: цилами тIайла бакъа чIалай, чIуну къаччан бивкIуна.\nЧIахху-чIарахнал, бюкьу-аьй дурну, хъуни къужри хIала хьукун, къалмакъал кьадагьуна. Та хьхьуну кIивайвагу чIаххул тIааьн бакъа шанухьхьун лавгуна.\nКIюрххицIуна Аьйнилав юзбашинал хъун ларзулун лавхъуна.\n— Ссалам аьлайкум, МахIамма, ивзрав!\n— Ва аьлайкум ссалам, Аьйнилав, инагу ивзрав.\nХхишала ссихI дукканнин, куя канихьсса чухълул куямур ссимиялттуя ца-цаних ласлай, Аьйнилав чарил бюкьру МахIаммахъал лахърулий бихьлан ивкIуна:\n— Ва пIявла Оьмари, ва оьрус Барзулав, ва Мавла, ва КъантIа ПатIимат, ва ххюнххуматIи бакъа ПатIимат, ва ури Муъминат, ва Аьи-хъаза, — укун тIий чивчуну, Аьйнилавл гьарца чарийн чагъар ширишрай лачIун бувну бия. — Ва куццуй хъун ляхъиндалул ттул къатлувун чарттал лачIун дурунни. Ахир, цIакь бунал бакъама ивчIа тIий буссарив?\n— ЦIакь бунал бакъама ивчIа тIий бакъассар, на гайнналгу га мархха ххар��I банна, шава акъанал хъус шава унал хъямала да, тIийгуния бакъахьунссар. Ина цана аьщун душгу ялу щябивтсса ганал кьун бутIайсса?\n— Яр га ганал уксса ттулгуяхха.\n— Мукун тIий аьрзирай ттучIан цан къаувкксияв туну? Лап, ттун кIюрххилссаннун бюкьал чIанну дурцIун увкIун ур. Ласи вила тайгуча, акъа хьу шичча. Укун цал цала юртгу бутIуну, яла аьрзирдайгу букIлан бикIай.\n* * *\nСсуттихунмай Барзулавхъул ччар дурну бия. Октябрьданий, гьантта гъелисса буну, марч бакъая. Ччар гьуйин къахъанай, кIива къянтIугу бувну, гьунтти гъасу ягу хIукъу букканнин ттарацIра кьариртуна. Инсанная, хIайваннуя мугъаятшиврун, Аьишат маркIачIанмай ттарацIу бурган лавгуна. Цакуну цинма цирив ккавксса-къаккавксса, ссаллив чIу бавсса-къабавсса ганища лаласун къавхьуна.\nТтарацIалу хьулухра дунугу, хIатталугу арх дакъа дусса дакIнин багьну, Аьишатлувун хIучI буххуна.\n— Ссурахъуйл душ, бусан начсса къел хьуну урача, аллагьнал ххуллий, ина хьумунийн къабивну, жунния ттул янна ласун насу.\n— Аьйнилав урав?\n— Урача, шинмай машара: на янна ххяхха лирссуну ура.\nХьумур цIуххин Аьишатлун адав хьуна.\n— Агь вил къаттай, нигьабусаврил дакI хъячавай лирчIуннихха.\n— Булу, уссал, лажинни, на тти аьхълан ивкIуннача.\nЦахъис хIал шайхту, Аьйнилавл янна Аьишатлул ччантIулухуи дирчуна.\nЖува ссава ци бучIанссарив къакIулну, ссаха-ссаха бунугу зун бикIару. Тарсъсса чувгу къювинсса къабукканнав. Ургу тти кьун бутIаву ссайн бувккун бурив.\nАьйнилав Къадараннун базаллувун най ккавккуна. Аьрххивагу бакъанма, чирилун чугу бувгьуну, танал хъирив ваналгу Гъумукун бивгьуна. Ахттакьунмай Къадараннул базарлувусса шама мюахъиричунайн микIитIанханалувун оькуна.\n— БуцIа жун ца-ца кучча, — укуна танал чахир даххухь. — Була ца-ца кабабгу. Утти, уссурвал, Аьйнилавлгу ттулгу бансса чансса ихтилат буссарча, шаппай нанини, зу махъун багьияра, дянив машару, хьурча зуйнагу иянна. Тти бюхъайссар зуща зула иширттай гьан.\nАрантал кьатIуппай бувккуна.\nХхуллийх цучIав архIал къаивзуна. Цаппара хIал хьукун, Аьйнилавгу хъирив лавуна.\n— Ссалам аьлайкум, — буллуна Аьйнилавл.\n— Ва аьлайкум ссалам, — лавсуна Къадараннул. — Аьйнилав, ина на, шанна шинай шавай къаучIайсса Къаду тIий, Барзулавнайн лахъуни уллай ивкIун ура. Вин на цукунсса адиминарив та Баршлийсса чIумалва къакIулссияв?\n— КIулссия, — куна Аьйнилавл кIира-шанна мяъналий. Та чIумала, шикку вай хьуна бакьин урчIра-ацIра шинал хьхьичIва, Аьйнилавл чай, Аьйнилавл ярагъуннищал та усттарну, Къадаран чагуртну, Баршлий къалай дуклан лавгуна. Утту ивхьусса шания цана ччитари акъа къаизавай, кьатIату дувсси бавтIуну чIумуй зана къашавай, ляркъумургу дуркуну учIавай, чагуртнал усттар оьцIуцIаврил угьан увна.\n— Укун къаххуйру, жува личIи хьунну, — укуна ахиргу Аьйнилавл.\nХьурча хьунну, шайссару, — кьамулшин дуруна Къадараннулгу.\n— Ачу туну, — Аьйнилавл ванан дагьайсса арцул, къалмул, янналул хъис-��ьитI личIи дуруна.\n— Мукун къашайссару. ЛичIи шайсса куц ттун кIулссар... — Ва вин, ва ттун, — ришлай ххаржандалух пурш, лаччибуту, ххуржинтту, ляркъусса янна — гьарзат кIиххялирссуна. — ЛичIи шайсса укунни.\n— Хъинни да, мукун хьунну, — къаавара дуруна Аьйнилавл. Къадараннунгу ссивагу тти мунийн бивзуна.\n— Укунгу къашайссару.\n— Ттигу лирчIусса цичIар духьурча, мигу дачIи да.\n— Ина на арандалийн учIан дакIнийвагу акъана, му вила балчаннуй шилун уцав?\n— Уцав.\n— Му куццуй буртти ивтун кIийнайгу иян я.\n— Уванна.\nМяйжаннугу иянгу увна. Тана та чIумал Баршлий куна, Къадаран тти шиккугу тарс авккуна:\n— Вин дакIнийрив, жува бан бумур дяъвигу бувну, ца биян ливчсса?\n— На иллай акъара.\n— ИянтIиссара. На иллай чIалай урив?\n— Ттун къачча.\n— Ва куццуй ххуйсса мархь вийх бищун хIайприча, нануварч закканттах дялахъру дан.\n— Да кьаикIула уссил...\nЩарссанин захIмат къахьун, кьассаврая ларсъсса ччаннал ликри каруннихра гъагъайсса, загълунсса Къадараннул тачIав щийнчIав икъавсса, иян дакIний бакъасса Аьйнилавнайх бакъагьай кьини дуккан дуруна. Янна ххяхха дурккуна, чайгума мурхьхьал щялкьри багьуна.\nХхишалдаран ялун бивсса мюахъияхьгу:\n— Да тти увххунначакьай, на угьара — зу арантал бакъарув? — укуна. Мюахъи, ттигу икъаллан, Къадарангу увцуну лавгуна, хъирив гъюжу увксса Аьйнилавгу авчуна. Гьунтти кьини Мюахъгу куннаяр куннал чIюлугу буллай, ихтилатвагу Къадараннул Аьйнилавная «аьппаси баврия» бия. Амма хъянния ция, тайннан Аьйнилавнал канин ппай тIун бия. Чунай нарчагу, танащал танал оьрчI икIайва, оьрчIахьгу, хъаралун бувтусса чантайлуву кьютIилу, чIутI бикIайва. Щил хъув багьну чару бухьурчагу, Аьйнилавл га куццуйн бувцун, марщай бишайва, чу ххуллий чIира левкьун бухьурчагу, Аьйнилавл га бакьин байва.\n— Бяйкьусса уммат, авлиясса дуниял! Ина парандарал дюкьивуй! — тIий Аьйнилав дунияллия багьавай аьсий хьуна.\n* * *\nБарзулав личIину гьарзасса хъу-лухччинул заллу акъая.\nАцIра шинавува ятинну ливчIун, кIанан ккакъавксса бакъая. ОьрчIнийва, чагурт чIумал, цимилгу ттуккул пилисирттай, ккашала шанай, хьхьурду дирчуну дия. Цимилгу арандалий бугъраву, зунттуй гъараву, марххалттаниву яхI бувну бия. Цимигу ганал шяравучу, цимигу ганал чIунархIал оьрчI, ххуллул гьалмахчу жагь цIал дирну, жагь баргь лавчIуну, жагь ци бунугу хьуну, ливтIуну бия. Барзулавма, хъахъимачIагу хьуну, нуцIул чарийн увккун, савсуну ия.\nБарзулавл цимигу даву архIалла дачин дайва, архIалла къурталгу дайва: Барзулавхъул архIалва хIугу хIуй, цугу цулуй, хъугу къуру дуллай бикIайва. Вайннал цала кулпатгу хъунмасса бия, кумагчийгу чан къашайва, Бюхъайма бюхъу-бюхъумур буллангу икIайва.\nРукIлилу ниц, кьаллуй оьл, лухччиний ххулу, къурув хъу дунугу, Барзулавл кулпат миннул щаллу къабайва. Мунийн бувну ганал канища къяцIа-кьютIилу чан къашайва. Га ия къалайчигу, муххал усттаргу.\nАллагьнал магъула дичиннин ялугьларча, ккашил ив��Iайссар. ХIарачатранни барачат бикIайсса, — тIун икIайва га чIявуну.\nБарзулавл гьунар яла-яла чал бурхIай бия.\nЧIурппия, Бядухъа Барзулав кьюкьу багьлун ппалул хараллу лавсун учIайва. ДачIайва кьатIу уккансса акъасса щахъаннийх, дан байва чухъри, булайва тайннан цанма лавхьхьусса хIакь, даххайва тих-ших ххирану. Яла циван къатIунтIиссия Барзулав: «Маша барачатссар!»\nЛасайва Гъумучату дух янна — дакьин дайва. Ласайва яншку чалагьайртту — дуккайва мангъал, цIудайва, байва муххал кьаллу, бадрарду, лагайва Кураллавун, гьарзат тийх даххайва, кIива чвай лачIал гьивурдугу дурну, шавай учIайва.\nТиха Барзулавхь гьивчру, хъюртру, ахъвазан-курагру, къарпузругу бучIайва. ОьрчIру ххарил литIайва. Гайннан яла-яла хIаз шайва буттахь Кураллава бувкIсса кIяла муххал кьаллуя. Та тийх интлахъан, гъилахъан вацIлуву найрал хъурзилттуй бикIайсса бия. Барзулавл ганил вийх тийн — шийн лирчусса ххаллу кIяласса шаллаха чIалай къадикIайва. Гивун уругукун, гивусса рангирдал, накьиширттал ххуйшиву!\n— Хъамущалва букира, — куну Аьишатлул ца-цаннахьхьун ца-ца чIулу бириян байва. ОьрчIру, ку хIаз лахъи лаган буллай, ланцIатIий, ку гава цIана шалуцIухссагу бувну, кIисри бушлай, тамахIну цIунилгу ниттих буруглан бикIайва.\n— Гьассар: ницIал хъу къадугьайссар, — куну, Аьишатлул гай даву дайма зун, дан къашайма бялахълан кьатIуппай гьан байва.\n«ОьрчIру чIукьа къабуккан», Барзулавл нюжмардий цал ккурч-аьрччапгу дан байва, ялун уттуллул нагьлий бявххусса туртул кучча ягу цирда оьлил нагьлил ягълавгу бутIин байва. Кьассаврая бакI-щикI, вихссака ларсун, кулпат дикIух ххуцI хьун къабитайва. Бихху тачIав кьакьан къабайва. ХIайван, кIункIурдуву цивува цуппа бавцIан бувну, къячIавун бутIайва. КIилахъан, интлахъан кIункIурдуйн ца-ца кIичIала бутIлай, Барзулавхъул мудан цIу дикI канакисса кунма бикIайва.\n— Къадаран ва жула чIаххучу бивну бивкIун бур. Жула ттарацIу уну, на янна диян дав. Таксса загълунсса Аьйнилав танал аттан циван ивкIссар? — укуна Аьишатлул, хъурунхъуссаннул тIамакьрал лагма лавгсса кулпатгу вичIи дишин бувну, пиш-пишгу тIий.\n— Кьякьа матIра: зулмукарнал ахир тара тагу оьнин дуккайссар. Та Аьйнилав цувагу зулмукар къаивкIссания, утти цаяра оьнайн бакIрайн къаагьантIиссия. АцIра шинаву ппу ивкIуну, ниттил на танащал Азербайджаннайн дахьва иних ва янналух чагуртну гьан увнав. ХIалтIилия, та — хъуслил гьивурдугу дурну, на — дахьра ттунна яннагу хьуну, дахьра чIунгу лархъун, шаппай най буссияв. Хьургъату ливчукун, ттун ца кIяласса башлихъ лявкъуна. Му вин къааьркинссарча, ттун була тIий, ахчунни. Ттунгу, ниттин ссайгъатран ца та башлихъвагу лавсун учIан ччай бия. Шярахун биявайсса чIумал, башлихъ ттуща къабуккайшиву кIул хьукун: я ттун, я вин мабикIарача, куну, зевххуну ттуща, чIиллух парча-парчари бувну, ххуллийн бувтуна. Мукун цува хъин бакI акъанугу, угьарасса адимина жува сававну аски ан циванни. Тава тагу оьккисса кьелул гьакь ликкайссар, зува бюхъавай биян хьхьичIунмай машаванну, — укуну, кулпатрахь насихIат бусуна къатлул хъунаманал.\nУкунсса ия Барзулав учирча, ганал сурат диялну къахьунссия. Барзулавл хъуна-хъунама оьрчI Малик буттащал хъачI-бакI архIал хьуну ия. БучIия га гьашину-ялунчIил къатлул ан. КьатIату за тIалав дайсса, даврихьхьун бархI булайсса, оьмур-хъинмур лаласайсса Маликлул цанма кюру банссия.\nАмма ниттивугу, буттавугу ганаща ца хатIа къавхьуния тIисса, хIучI бикIайва, цанчирча, Маликлун ярагъунниха чIалачIин къадикIайва. Ттупангирттаха, ттупанчарттаха, патроннаха зийна, ппив буллай, батIлай, марцI буллайна икIайва. Мунияр ххишала цала хъунмур ссийн Бадрижатлунгу ишан ласун, битан, марцI бан лахьхьин бувна. Ссу зат пагь байсса лявкъукун, жу гъазават бан хIадур хъанахъиссару тIий, дяъваисса нитти-буттахь:\n— Ялунгу пахру бара: чунал багьа бур, — увкуна.\nЦа кьини Барзулавхъал оьру туллул цичIав бакъа цала ттуккуйн хъап куну, гьааъ тIутIи бувна. Ккаччил яру аьжаивну оьттувххуну бия.\n— Жиндрал хьуну бур, явара арх шира, — укуна Барзулавл.\n— Туну бутан аьркиннихха, — увкуна Аьишатлул.\n— Улу ттупанг ласи, — буттал арснайн гьим дурна. КIа увкIукун, — инания Бадрижатуща жин ххассал къахьунссар тIун икIайвав, — куну, хъярчгу бувна Барзулавл. Аьишатлул пикрилулгу га цIана кьукьуна: балугъравун ивсса оьрчIаха ккаччи бивкIуну бунагь хьурчагу, му бигар, бивчIарчагу личIину биччи бакъасса душний биширча хъиннихха тIисса зат.\n— Гьула, гьула, ци гьунар барав, — увкуна ганил цила душнихь.\nСсийхь битан баву хIаз бивзуна Маликлунгу.\n— Мала, мала, ишан ласайсса куц вин кIуллихха?.. Яруннил дянивун бурган ба.\nДушнил кIисса кIункIу бувна, ххюва битулул мусибатсса пIякь куна, къинттуллуха няращал ттурчIал парчагу ливчуну, ккаччилгу къутта дуруна.\n— ХIайп, ккаччи хъинсса буссия! — увкуна Барзулавл.\nПIякьлищалсса хIучI нитти-буттавун шикку хъиннува багьуна. Бусайхха къюкIлил — му нахIакь бивкIунгу бакъая.\nКIичIира ляхну ца кьини Малик цала зумуну «нагандалуха» зий ия. Тия чулий лахъсса зункIлий ацIния кIира шинавусса душгу щябивкIун бия. Та бия чIаххучунал щарни уссил душ, танал оьрчIру буцу — ятин. Цийнмагу Гьинта учайва.\nЦакуну Барзулавхъал къатлува ттупанграл чIу хьуна. Гьинтагу вев куну, махъунмай багьуна.\n— Цивхьур? Цивхьур? — тIий, гьанавиххи хьусса инсантал лагма лавгуна, гай тамансса хIаллай банмур бакъа ливчIуна.\n— Яр му, валлагь, хатIалийри щусса! — тIий ия, мучIайн увккун, хъахъи лавгсса Малик.\n— Барзулавнайн оьчара, Барзулавнайн! — укуна щилъяв.\nОьрчIру ккурчIату та уцин ххявххуна. Лахъи-утта къалавгун, жура-журасса дарурттащала, вагь-вагьгу тIий Барзулав душничIа хьуна.\n— Хула, ккулла щайсса чIумал цукун щябивкIун буссияв?\n— Тихунмай лажинну.\n— Хула, бизуча, щябикIу.\n— Вай, къахъанай бур!\n— Жу кумаг баннухха, мукун, — душ энчIругу дуллали бувну щябивтуна.\n— Яла цукун багьра? Чун багьра?\n— Укун, шиккун.\n«Допрос» лахъину, аьзавну чIалай, энчIру Гьинтанияр, лагмами гужну дуллай бия.\n— Багьну цуксса хIал хьуна?\n— Цахъис.\n— Бизан хьунав, занайгу буссияв?\n— Къавхьуна, бакъассияв.\n— Щингу ласияра; вяртIагу дулара, — амру бувна Барзулавл.\n— Жува ина ва цIана хъин баннухха.\nДурккуна жиплива чIила, лавсуна лахъисса, кIюласса щяпа, улукьуна ритлай, бувна накI ва дачIиксса ххалаххи. МицI къуркъа-къуркъасса бувна, шам исвагьисса хьуна.\nБивчуна вяртIуллувун даруртту. РуртIуна ялун щин, хIала бувна. Хьуна хъахънсса дукь.\nБуккан бувна жиплива кIяласса, кIюласса сунттул ххаллал кIутI. АцIра ххал, дахьра-дахьра кIура дарну, бувна хьхьа, бучIуна ххалаххухун. Шюршуна кару, дургъуна ххалаххуйх дукь, бюкьан бувна хьхьа дукьливун. Дугьан дурна вяртIа Бадрижатлухь, бугьан бувна Гьинта кIиннахь, бачин бувна ххалаххи мицI хьхьичIну, хьхьа хъиривну ккуллалул ххуллийх, душнил лякьлувух.\nГьинта вев тIий бия.\n— КьабикIу, буттал. Ххаржандалух кьукьари бувмигума урцIуву, цIий бивхьуну буна игь тIун къабикIайссар. Винма личIину хъунмасса иш хьу ххай бурав! ЯхI ба. БацIукьай, гьунттинин цукун тIанкIа тIун бикIарав.\nВай хавардахун лахъисса хьхьагу хъиривну, ххалаххи тиха ливчуна, ххалаххи шювшуна, букьуна, ххимур хьхьа зурчIайтIинма бивтуна. Щавул кIирагу бакIрайнгу гайра дукь щуна.\n— Буцара тти жуннийн: вания тийнмай душ ттулли.\nХьхьичIух бувгьуну, Маликлул душ хIаллих цаланийн биян бувна. ХIатти ция Гьинта ганиннин гукун, марххала кунна, кIяласса лултту-ялттуссанний утту бишин бан! ХIатти ция ганиннин гукун гьивчру, хъюртру, конфетру, хIатта чассаггума буллай, циняв ганил лавай бацIлан!\n— Бургу, ттаттал, вай циняв винни. Уку-укунсса затрура яла ина канантIисса, цIана вай дукьара, — Барзулавл Аьишатлуйн гьим дурна. — Цалсса на вин мяйва гьантлий вайннуяр нахIусса цирда чансса зарура дуллантIисса.\nГьинтаннив цIана я вай, я цамур цичIав аьркинну дакъая. Душ, яругу магъулух битлай, кIуну бия.\nГьунтти кьини кIюрххил Барзулавл ца хъуннасса тIаннул къусуву ца ккунукрал хъахъимур, ницI, лагаву хIала дуруна.\n— Явала, ттаттал, вай дуки.\n— Гьинта канан хьхьичIунну бакъая.\n— Дуки, дуки, вай нахIуссар, марцIса дарурихха. Акъахьурча, гьунтти ва чIумалнин вин цичIар дакъассар.\nХьхьичIсса цава-кIива гьантлий Гьинтал муксса авара къадуруна, яла ххункI букавияв, гьивч букавияв, накI хIачIавияв, тIун бивкIуна, яла-яла щин гъарзану зумух ласласи хьуна:\n— Варакъува хIачIавияв. КIичIулувусса тай къадулурча, тIясравусса гай дуларакьай.\n— Вуй, ява, ява кьабикIу: лякьа чапал хьуну, инава бивчIантIиссарахха, ттаттал.\nЯхI душнил бувна, ци дунугу дукъаркуну, хаснува хIакъарчIуну къабикIан, яхI Барзулавлгу бувна, щавучIан ххюттурдавух чапалсса, кьянкьасса зат къадиян, гьантлий цал кIа цалла къусса дакъа къадуллай.\nКьини цал Барзулавл хъахъи дукьливух бувксса хьхьа хIаллих душнил ттиликIраха лякьлул чулухунмай, ягу лякьлул чулуха ттиликIрахунмай личин байва.\nВа даву дайсса чIумал Барзулавл гъалгъа ратI кунма жюржюр тIий экьи бачайва:\n— БацIукьай, ца-кIира нюжмардува ина цукун къиссу буллан бикIарав. Щюлли хъюру дан къурув занантIиссара, оьрчIикIули, някIунна дурну, хIату бучIавантIиссара. Ттунгу дулаваннав?\n— Туну, ина хъинсса урахха.\n— Жува ина цукун шар булунссарав: ацIва чаг бизанну, щалла тар датIинну, шаннайра зюрнав-накьара архIалла рищунну, — гужсса хъатIи банну, зярмахмурдал, дарайртталгу балгуну, жу ина чайгу буртти бивтун, хIурматрай биян баннухха.\n— Барзулав мяммай, на вила махъ бити, Маликлущал къагьанна.\n— Хъинни, мяммал, танайн жува хъатIуйнвагу къаоьчиннухха. Ччарча ца магьагу бусавив?\n— Гьииъ — куну, оьккину цIуцIисса душнил пиш увкуна.\nАцIнияхъай гьантри хьуна хьхьуттай лал дуну, яла ччурущин дацIлай. Махъва-махъгу, цIу бутIуй кунма, хьхьа цIусса оьттул гъулутуну личлан бивкIуна.\n— Гьа, тти душ хъин хьуссар! — увкуна Барзулавл ахирдангу ххарину, — тти бучIиссар хьхьа буклан. БучIиссар вания тинмай ванин щара лархъсса гъели накI, чансса кьавкь ччатI булавангу.\nУтти духтурнал, хIурхIа кIункIу дурну, хьхьуттава гьантлун ца-ца ххал дуккайва. Хьхьа кIюла личIлай, щавул ккутI къума хъанай дия. ХIурматралгу хъин бивтсса душнил макьу ялу-ялун дакьлай дия.\nДурккуна махъра-махъсса ххалгу, щуна махъва-махъ щавурдайн даругу.\n— Кьияну вил цIуцIисса цичIар къадикIантIиссар, тти ина инсанна. Биша ва цIана ттул хъатлий инава хъин баврил хIакь, — куна Барзулавл ххарину пишгу тIий, Гьинтагу пиш-пиш тIутIи бувну.\n* * *\nИвчIарча, ва дунияллий махъ личIансса зат Барзулавл ца дия: мугу хъунмур душ Бадрижат. Ганияр ганан ххирасса рухI заннал ляхъан дурну дакъая. Ххира къахьун личIи бюхъайвав! Кьурандалий бивтун шанма барз хьуннин буккин-чичин лавхьхьуна. Тания тиннай шяраву тани лахьхьайсса цамур элму къадикIайссия. Ххулу батIайва, хъу ттихIайва, къама кIучIайва, пас байва, ппал дюххайва, ххаллу дайва, чухъа щащайва, ичIува къатта, нур дизан дурну, пар-пар тIутIи байва. ТIуллу цIубусса душивруцIун, бакIрал ххуйссагу бия. КIяласса симандалий лухIисса я-иттацIани дия, чурххал къалип буллай бувсса бия. Барзулав ххирашиврул лякьлул оьрчIайсса аьй ххал къашайминнаясса акъая, мунийн бувну, цавува цува, «ХIайп, Бадрижатлуй та дахьвасса ссирссилттал щагу къабикIукьай», тIун икIайва.\nЦуша дурача тIий, хъярчирай Аьишат гъан хьун къариртун, Гьинтан дару бусса вяртIа дугьлан кару марцIсса, лази-лавкьусса Бадрижатлухьхьун хIазран дакъаяхха дуллусса.\nБуттан душ яла-яла бусрав хьуна бурж батIавриву. Щахъаннища, мискин-гъаривнаща Барзулавл чухъри чумуй дан къашайва, ку тамахIкар хьуну, оьрчIан, цанна янна дурну бикIайва, куннал чара бухлавгун, базарлуву ччатIух, цIих дарххуну дикIайва, кугу цала мискиншиврия къабиллай, дан ччай бунува, дан къахъанай бикIайва.\n— Вагъар, зун кIира чухъа дан шанна шин аьркиннив? Зува ж��я буттал бутIа лавсъсса ххайвагу бакъарув?\n— Ми ппалух Агьаллан багьа зугу буллуссияв? Юхсса зугу жул хIатIинталлув? — Вай нитти-буттал лахьхьин бувсса махъру, цила бакIрава кунма тIий, мяйра-ацIра шинавусса Бадрижатлул буржлутал кьитI-кьитI тIутIи байва.\nЦал ца щарссания я чухъа, я ппал къадуккайшиву Барзулавн ва Аьишатлун бувчIуна. Балики ци бунугу шайссарча, булу цал ттигу Аьлил ПатIимахь я чухъа, я жулла ппал дула уча, — увкуна Аьишатлул Бадрижатлухь. Му дия чани щяв дагьну хъунма хIал къавхьусса чIун.\nБадрижатлун ПатIима шания дизан дурану ляркъуна. Къюллул бувцIусса цIихълул шаний, тIавтIсса хъун баркьутралу оьрчIал читIа дия.\n— Дирзрав, ПатIимай, зайзал [1] я чухъа, я ппал ласун гьан бунна, — увкуна душнил.\n— Аман, чара бакъул аьркин давххакьай, хьукун лахъаву данхьуви, — щарссанил лахъисса гьагь бивгьуна, — ца гьуру ппалул цIаний тти рухI лакъарсун къабикIаннув?\n— Шаниярагу дизугъар, вил гьухъалданийн гьан бан оьл бакъарив, ттукку бакъарив? — нач дуруна Бадрижатлул.\n— Аман, ласу бахIчIаврил дизан личIи дакI дурив, — лахIу тIитIугу бувну, щарсса янна лахлан диркIуна.\nМу чIумал, хъап куну, суйчIату дукнилул тIясгу лавсун, Бадрижат ливхъуна.\nТа чIумала, тай шиннардийва Бадрижатлул оьшиврул цIа дурккуна. «Аллагьнал кьисмат къабаннав!» «Пагь-пагь-пагь, чIивисса оьрмулий чIявусса маз кIулсса душ!» — тIун бикIайва шяравусса.\nУтти Бадрижат ацIния ххюра-ряхра шинава личлай бия, оьцIагу хъамаритала хьуну, кIанийн тти чIявуну Барзулавхъал ххуй душ тIун бикIайва. Душнийн шяраву тамахIну цучIав усса-акъасса ттинин ялун къаливчуна. Цуппа Бадрижатгу личIину щийчIав дакI дакьин бувая.\nБия, мяйжанссар, щак багьансса кIантту, амма мунихгу щилчIав къулагъас къадуруна. Маликлущал дус хьуну ия Алла Буттахъал Садикь — бюхтту-бюхттулсса, лухIи-пурщисса жагьил — бярду яру. Садикь Барзулавхъаннин, Малик Алла Буттахъаннийн занай, ярагъунниха зий, ччалли аьщуйн битлай, дустал чIявуну цачIу бикIайва.\nКIай хIакьинугу, ххяллулун ттупанчартту битлайгу бивкIун, марцIгу бан, ахттайнссагу дукан Барзулавхъаннийн бувкIун бия.\n— Лахьхьу ккурчIав ярагьунния ихтилат дагьунни. «Гьич нунчIабихьулучIан бияйсса пIякь уку ттигу буккан бувар: танил адаминал ххячча рутайва», — укунни Оьмал. «Тания шанна дугьайсса хъунил тиха къаличайссар, шанна вирсирайх лагайсса, чаннаннил райцалувух [2] личайсса ххювабитулучIан бияйссарив?», — тIий, Дядул Аьвдулла унува, мютIи-сав ан къавхьунни. Лаган — маган, магьузарду [3] ми — оьвамма затрур, чай кишинал, — бусуна Маликлул.\n— Ия МалакIан Аьлил ттухьгу «ярагъуннил паччахI — ряхва битур» тIий. Къужри бур да, — бакьин бувна Садикьлулгу.\nМу чIумал Бадрижатлул суцралий тIаннул аьму, аьнттуву гьавккурттал кIурглу, дикIул бухличча, чIарав дукьра хIанттил гьарацIи бивхьуна.\n— Ссу бакъар ва ттул, ссурухIи бур, — хъярч бувна Маликлул.\n— Бур, лап аьламат! — рихшант дуруна Бадрижатлул.\n— Гьай-гьай бура, туну бакъарав? — хIала увххуна Садикьгу.\n— Аман хъинача, ва оьлил яруй, — энчI дуруна душнил.\n— Ачу да тти: бусравран барчаллагь ххал ба, — увкуна Садикьлул хьусса нач кIучI дан, пиш-пишгу тIий. Ххишалдаран бакI кIутIутIи дурну кьаитан, Бадрижат, ца энчI ялагу дурну, бувккун лавгуна.\n— Аждагьариярч, амма дуниял лаялун хьурчагу та булунтIисса винни.\n— Валлагь, хьунххай акъара.\n— Къахьурча, ссурссу дукканнухха.\n— Мунийну, ци хайр, ци хIаз хьунссар?\nВай хавардахун гьалмахтурал ахттайнсса дуркуна.\nЦа кьини тавханттуву цивппалу бунийгу, Маликлул Бадрижатухь увкуна:\n— Ссувай, хьувар та Садикьлун, хъинну дакIнил лавсъсса гьалмахчу урча.\n— Мукссава ччяни циван бизар хьуссара, уссу, нания жула ини-янналий къазулму бара.\n— Яр бакъача. Такссава ххуйсса оьрчI канища къауккан нигьачIий ура.\n— Манигьаусара, на ттигу чIивиссара, — куну, укунагу нач-начну гъалгъа тIисса уссу ссийл бащан увна.\nЦаппара гьантрава Садикьлул нину Жавгьаратгу, ганил уссу Амирхангу душнихъан дакIний-мазрай бакъанма Барзулавхъаннийн бувкIуна. «Бисмиллагьи рахIмани рахIим. Я аллагь, барачатну ша бизлай хьуннав!» — куну, хьулувух ухлахини Амирханнал бая-къабаянну дуаь дуруна. «Аммин, я гъапуру рахIим, тIайла бацIу хьун ба!» — куну, кIанацIун кIава чIуний Жавгьаратлулгу бавхIуна.\n— Ссалам аьлайкум, бивзрув! — увкуна лахъну Амирханнал.\n— Ва аьлайкум ссалам, зугу бивзрув? — ссалам лавсуна Барзулавл.\n— Жу кунма бучIаваннав, зукунма лякъаваннав! — увкуна Жавгьаратлул.\nБарзулав чанну хьхьичIун урувгуна, Аьишатлул:\n— Аммин! — увкуна.\n— Ча бувкру.\n— Буккарухха.\n— Ци зий бурувартал?\n— Бачияра, щябикIияра! — увкуна Аьишатлул, чIиртталух бартбисулий кIараллугу бивхьуну.\n— БачIва къабучIан канил дургьуссияча, — Жавгьаратлул цила карщул ланттула Аьишатлухьхьун чинилул вяртIа дуллуна. Ганиву ятIулсса сунттул карщул къатлуй конфетру, кишмиш-тIутIи бия.\n— Ци ишру бур туну, цукун буру? — цIувххуна Амирханнал.\n— Къаоьккиру, аллагьнайн щукру. Гъарал чIал хъанай, чансса нигьачIий ура, — увкуна Барзулавл, Амирханналгу.\n— Валлагь, ца ххюва-ряхва гьантлува къалачIурча, хъу-ххулу кьакьанссар, — куну, кIанал тIимур тIайла бувна.\n— Сунну кьавкьун бур, чIан гъанми хъуруннил хъахъи дарай ларххун дур, — кIайннацIун бавхIуна Жавгьаратлулгу.\n— ДукIу бачIи къурнийн ссав дирна, гьашинугу бакIлахъия кара ласурча, мискин-гъаривнал тагьар оьккину дикIанссар, — куну, бакI хьхьичIун руртуна Барзулавл.\n— Цакуну ларчIуну, гьарзат уттарагуния тай, — хIала дурххуна Аьишатгу.\n— Шайча, ина шиккун кIюрххилсса ласила.\n— Ласун хьуви, гьанттайнсса къадуркуну за буххивав?\n— Му кьацIгу инарагу дурача. — Барзулав Аьишатлуйн эц ивкIуна.\n— Чун бавцIуну бура? ЦIу диша, щинав насу, — амру бувна танилгу Бадрижатлуйн, цилагу нис, ччатI, хIанттил гьарацIи хъамаллурал хьхьичI бивхьуна.\n— Бисмиллагьи рахIмани рахIим, хурала ца хъис зат дуканнуча, — Барзулавл батIба ччатI мукь гъавгъуна.\n— Махъгу, хьхьичIгу кIул къавхьуну къабикIайва-хьур, бусаннача, Барзулав, жу зущал мачча хьун ччай буссиявхха, гъансса чув?\n— Гьаксса хъина. Барчаллагь жу дакIнин багьсса.\n— ДакIнин багьангу туну чIунни: жулгу оьрчI ивну ур, зулгу душ хъунма хьуну бур. Аллагьнал цIимилия, цичIав чанну бакъару: къурув хъу дур, лухччиний ххулу бур, — айивхьуна Амирхан.\nЦува ккаккан ца адиминал багьа ур. Мазгу бакIгу ххуйссар жул Садикьлул. Мугьи букIуний бакIрай бивтун ябуллан бикIайссар, шаппай бувкIукун, ккаккан букъав къабитайссар: мусийх лавсун, сусух баххайссар. Жу ми бакъару, Барзулав. Къатлул заллу вил душри бикIантIисса, — бакьин бувна Жавгьаратлулгу.\n— ОьрчIгу ххуйсса ур, къаттагу къаоьр, душнингу ччимур бикIанссар, амма жу ттигу буварухха: душ чIивиссар, — куну, Барзулав хьхьичIун урувгуна.\n— ЧIивигуния бакъар, чIивихьурча аьшгу дурну, хъун хьуннингу бацIайссар, — увкуна Амирханнал.\n— Мукунсса буза аварасса бикIай: къахъанай бур тIар, щичIарив бия тIар, кьабитлай ур тIий, дянив ламмамтал багьлай, цаннайн къахьурча, цаннайн вих хьун буклай, хIаз къабикIайссар, Амирхан. Ххуй-ххуйсса душру шяраву гьарзар. Зу зуласса бара.\n— Ламмамтуралсса иш бигьар. Душругу шяраву ххуйсса цаймигу бушиву кIулнуваруххакьай, Барзулав, жу вичIан бувкIсса.\n- Юх, Амирхан, къаччан мабикIара, гъансса чув, жуя зун пайда бакъар.\n— Барзулав, кьянкьа бурчуйн малахъара кьай, ттул оьрчIал яхI гъагъан мабара, — лиргълихун дагьуна Жавгьарат.\n— ЯхI циванни гъагъайсса, ттул ссу: оьрчI унал душ бунахь була чайссар. Му дур дунияллул аьдат.\n— Туну гьич пайда бакъассарив? — цIуххуна Амирханнал.\n— Юх, юх, жу му кIанава ттигу архну буру.\n— Ци бави, нава укIукун, ттухьхьунма биххангума булунссар тIисса вихшала дуссия. Барчаллагь вил чувшиврун. Бизу, Жавгьарат, къавхьуннича жува тIимур.\n— Биххан на ва вихьхьун ттигу булайссархха. Зунгу барчаллагь.\n— Ци бачиви туну, жунма кьисмат къавхьунугу, жул оьрчIан ххирасса зул душнин дуниял тIитIиннав, — увкуна Жавгьаратлул.\n— Зунгу жуяр хъинсса бакIрайн багьаннав, — жаваб дуллуна Аьишатлул.\nБайча щусса мугьисалт, яхI гъавгъун шаппай лавгуна.\n— Гьала тти танаяр хъинсса шин буларав? — увкуна буттахь бикIайкун къаччан бивкIсса Маликлул.\n— Вилуксса ттулгуяхха, ттуйгу бихьирча ци хьунтIиссия? — цIувххуна Аьишатлулгу.\n— Наравкьай къатлул заллу, зурув? На ивкIукун, зува зунма ччимур булуварача, на итияра, ттун кIулссар нава ци зузиссарав, къуртал бара, гьар, — жаваб дуллуна Барзулавлгу, ххишала махъунмай зана къабикIанну.\nАмма гара кьини уссил ссийн байкун бувчIин бувна:\n— Садикьлун бакъа ххишала щинчIав къахьунтIиссара.\nУрттул къаргу мукьавну Бадрижат къурату цуппалу нанини, лулттугу рургьуну, Садикьлулгу кIанихь увкуна:\n— Ва дуниял лаялун хьурчагу, на ина бакъа къабуцинтIиссар, ина ттун бакъа къахьунтIиссара.\n— КъакIулли, ххал банну, — нач хъ��нахъисса душнища я уссихь, я буцинна тIутIинахь ссихI дуккан къархьуна.\n* * *\nДия аьттарахаллил чIун. Ссавний ттуруллул къурхъ дакъая. Пахъ дагьсса баргъ булукьлан бивкIсса Мюаьхъиял дяшаравух ца къаригу Султан тIисса жагьилгу най бия. Гайннал хъирив нанисса Бадрижатлун гайннал лахъну буллалисса ихтилат ххуйну баллай бия.\n— Бивну бикIу, дяъви хьуну бикIу, хьумур хьунни, къурталли. Паракьатну икIу, ттул арс.\nСултан щищалкIуй иллай ивкIун, букьан бувну бухьунссия.\n— ИкIанна... паракьатну... гьала на ганал гай гъагри къабичайрив.\n— Ганалгу оьттукьункьа буцарча, вилгу уссухэнтту дуцантIиссар. Ва карщи ласайсса миннатри, ттул арс, ца даххас къадурнува улу шавай.\n— Даххас... даххас дан вилгу, ганалгу дакIницIун ва ттупанг ца-ца битарча, хъинну хьунтIиссар.\nКIий, лахъисса ликригу тиха-шиха дирчуну, Садикь ларзнил бавакъюлттий, чай куна, буртти ивкIун ия. Къари ва Султан аьжаив бивзун, кIанал вичIи кIюла дуруна. Махъа-махъсса махъру Султаннул увкуна Садикьлул лултту нанини.\n— Агь къавкъин, дугьарасса щарссанихь учайсса адав дакъасса махъ! — бигьану тамур ччангу ялтту лавсун, Садикь кIиччава лапI куну, кIичIиравун ххявххуна. Ттупанггу канища щяв багьну, Султан ливхъуна, Садикь хъирив хьуна.\n«Гьа, та аждагьалуща нава ххассал къашайссара, тари туну ттул кьисмат», — увкуна Бадрижатлулгу цихьва цила, таная хIучIгу куну, тIанкIлий дакIгу даркьуну.\nКIичIираву угьлагьинаща итххяхлай, Садикь ккурчав ивуна. Тиккугу, арантуннаща айгьин къахъанай, СултIаннучIан ххяхлай ия. Сситтул щара-кIама лавхъсса Садикьлуща Султаннун мяйжаннугу ца бала хьунссия, агарда, пащагу тIий, Барзулав ялун къаивссания:\n— КIаллай, кIансуй, шикку ца ккурч лакъавхьхьун кIаикIан най ур!\nИнсантураща итххявхсса Садикьлул кару зирзуна, яру щях бувххуна.\n— Улу ва цIана шавай!\nХIатти ция микку чIивиманал хъунаманах вичIи къадишин! Садикь щултIгу ивкIун, чIу-чIитI бакъа акъакъатIа хьуна.\n— Вилгу му мазгу, вичIивгу кьукьин дур, учIи акъуй. Щил дунугу кьугу кьукьинтIиссар, ацIу ччарча, къакьукьайрив! — увкуна Барзулавл сситтуй Султаннухь.\nВай гьарца затгу Бадрижатлун ккавккуна, бавуна. Ганин хъинну бусрав хьуна къарийн кусса оьккисса махъ Садикьлул къабухIаву, лапва хуш хьуна угьарасса цила буттал лажиндарайн га къаацIаву.\n* * *\nЛаргуна кIи, лагавай дия инт. Ария увкIсса Садикь, яттичIату увкIун, чIявуну шава икIайва. «Бадрижат бугьанни тIар увкIсса. Эшкьи хьуну ацIан къахъанай ур тIар», — хаварду бувккуна чIал къавхьуну шяравухгу. «Хъусгу, жаннугу тар харж дайсса? Вил махъ вана ва на уссара. Букъавгьуну мабитара», — мяйжаннугу маслихIат бувна Амирханнулгу Садикьлухь.\n«Ча ци баяйрив ккаккан вичIив кIюла дара, мугъаятну бикIияра», — насакь дирхьуна Барзулавлгу ккуркки хьусса кулпатрахь.\nЛаргуна интгу, лагавай дия гъигу. Аллагьнайн щукру, ттинин цичIав ттугъ къаливчуна. Личин личIи бигьаяв: душ мудан личIлулсса янилу бия. ЦIаннал ябавхIукуннив кьатIу букканвагу къабитайва.\nБарзулавл кIива ссия ца ххавххун хъунмасса хIалъя. Уссил душ ххирасса ххавхмунил ца кьини Бадрижат, вихь хъа личин нану тIар буттарссил, тIий, оьвтIий гьан бувну бувкIуна. Дух-духсса ниттил лачакIу руртун, Бадрижат душнил хъирив лавгуна.\nМунил аралуву кьура минут къархьухьунссия, щарнил ялату ПаччахI Таллу ва мялъун къари вев тIун диркIуна:\n— Барзулавхъахь букки учара, Барзулавхъахь букки, учара, цала душ бувгьунни, куну!\nБадрижатлуйн буттарссу оьвтIий диркIун дакъаяча, танингу хавар бакъа, танил цIания Садикьлул оьвчин бувну бия. Цала хьулухух нан бивтун, танал, хъап куну, Бадрижатлул карщи ларсуна, жиплувун лиркIуна. Бадрижатлул анаварну хIаллурду кьукъакьин дусса зувирах чIувин бувну, дарвачралун хьхьачин бувна. Садикь ящавчуну, шайссаксса анавархъинну душнил ссурссулух каш-каш тIий ия, дарвачрайн къащунну хIаллулийх чIила ритан сант къадириллай ия, душ хъит-шит тIий хIаллу бириян къабитлай бия. Хъювунмай ххюрхху буллан ивтун, душнил ахиргу оьрчIайн щуна — дарвазалул буххьуллия чурттурдайх тилунай тIитIи авкьуна. Тти танайн ца чарил кьалагу ялун рутан хъиннивав тIий, душ ккиз лавгун бунува, оьрчI тIанкI куну ивзун, кIаничIан ххявххуна. Чаяв цакуну ялун дурккун, Садикьлул ниттил, Бадрижатгу карунних вив лавсун, арснахь куна:\n— Гьан машара. Булун ччарча, вин ва пIапIрусрал пуркIу щун бувну бур тIий баярчагу, булунтIиссар, къаччарча — ххячча дакъа бувкIунугу, цанма битантIиссар.\n— Бачу, бачу, бачIи кьувкьуну бунугу, жува буциннуча, — увкуну, душ ка дургьуну, шаппай бувцуну авчуна та дукIува Садикьлущал иллай ивкIсса Султан.\nМу къювулуву леххаву ялун дируна. Агар хъун лажинтал дянив къабагьссания, бюхъайва куннайн ку щунгу, бюхъайва оьттул махъ багьангу. Барзулавхъул кIайннал ляхъин, Бадрижатгу вив бавкьун, аьрая ххув хьуну нанисса аьрал хханссия:\n— ЦIундикIтал! Лап душ бугьан най бивкIун бур!\n— Бугьанссия, арантал бухьурча!\n— Туну, туну, цала хьулуву шярлуксса душ бугьан къашайсса адимина щар дуцлангу чунайя?..\nЯла-яла хIаз бия Барзулавнай. Ганан шарда хавар хьуна душнища Аьишатлул карщи СадикьлучIа лирчIшиву.\n— На ххюва-ряхва оьрчIая щарсса щар къадулай ссарча, лавгун га хъин виричунахь ттул щарссанил карщи дула учарала. ХIаллу кьувкьунияча, бакIвахIу лавснияча! — тIий, сситтувух хъяй ия кIа.\nСийлувун багьаву тIааьн бизарчагу, цина ччан хъанай айивхьусса оьрчIал цуппа бугьан кьаст даву Бадрижатлун къаччан бивкIуна: цуксса цитIийнугу, гания махъ бувккуна, ганийн чил оьрчIал ка щуна, тти тананва къахьурча, мукьахуннай гьарица къаччан бикIавричIа ганийн лахъуни бия. Лахъуни байнигу, циксса ялугу бивхьуну, бакьингу байссарив ганин ххуйну кIула.\nЦащава хьумур бухIан, лялиян бан къахъанай Садикьгу ия: «Хъап куну хъюву биша да, ларкьуну нузругу махъуннай, щяикIу да!» — тIий, лях-карах кIиссурайнгу кьацIа тIий, къатлувух занай ия га.\n- Ахир, оьрчIая адимина ина тара хьунтIисса? Мукунннив душ бугьайсса? Вила гьунар кIулну, маччами, дустал цIакьлин бугьа да. Лавсун, сумал къав кунма, душ къатлуву бишин къашайсса адимина бугълан чунайяв? Игьалагу тти: щалла дуниял хъяхъи дуннича. Ща-ща буцуй! — куну Амирханналгу кьаивтун, Садикь щях уххун лавгуна.\n* * *\nЛавгуна гьантри. Лагь хьуна авара. Лама левщуна, цIу хьхьирцуна. Хьхьирцуна, амма лекъарщуна. Барзулав магъ кьуркьуну бикIай шатта акъая, му къакIул оьрчIру Амирхан ва Жавгьаратгу бакъая. ДакI луглан диркIуна чараннах.\nЦащала хIажлий лавгсса Амирханнал лажин къадайсса Барзулавл цукунчIавсса Мюахъиричунах вичIи дишайссияв. Аьркинну бия циняннан бусравсса, махъ зия къашайсса арамтал тия-шия бувцун, дянив бичин.\nТа чIумал Вихьлив ия сайки щайхнан ккаллисса Шулуми-хIажи тIисса диндалул адимина. Та чаклия, кьурандалия къаизайва. Дукия супиналнияр ххишала къадукайва: та кьурчIи накIлил ягу витул стакIандалихун инил цава-кIива къяс, чайлухун ччатIул парча гьану икIайва. Цаягу махъ заназисса адиминал бивкIу, царагу ххуйсса мавлуд, Шулуми — хIажинал «ПатихIахI!» къакуну, хьхьичI чак къабувну, дузал къашайссия. Танал бисмиллагь къабувну, та усса кIанай хIатти ция дукралийн щилчIав ка тIитIин. ХъатIуй, мажлисрайгума чай дакъа къахIачIайсса хIажинал чIарах бунагь къабуккан, танан дукра чаклин ивссусса адиминал дакъа къадулайссия: хъаннийн му ишираву танал вихшаларагу къадишайва. Бусравсса адимина ия Ваччиял Бахуш-хIажигу. Фикьгьилуву [4] гьунар бусса ур, тIун бикIайва.\nКьукнив ХIажимуса-хIажинал мадрасалуву мутялимтурахь дарс дихьлай бия кIия жагьи-жагьилсса ницIавкIрачу. КIия ХIасан. Тай кIиягу ца шяравасса, ца оьрмулул буну, кIинналагу цIа ца куцсса дуну тIий, цаннал ца личIи баваншиврул, халкьуннал тайннайн ЧIиви ХIасан. Хъун ХIасан учайва. Мааьн [5], мантикь [6] тайннан кунна щинчIав къакIулли, ваппабай бурхха кIулшилул хьхьирирду хьусса арамтал, Замир Аьлияр ялтту уккансса ухьурча, тай букканссар, тIий, лях-карах ихтилат багьай ва щархъай, ккурчIав, ссукIурай, мажлисирттай.\nХIажи уксса хIажи, цува Амирхан лавгун, никирайн агьну, кIай мукьагу адимина Мюахъун бучIан бувна. Ххуйну хъамалугу бувну, къужал кIай Барзулавхъаннин тIайла бувккуна.\n— Бисмиллагьи рахIмани рахIим. Я рабби, я аллагь, шивун бивзсса жул ша баракатну хьуннав! Барзулав-хIажи, ссалам аьлайкум! — тIий, Шулуми-хIажи хьхьичIну, Бахуш-хIажи хъиривну хъамал Барзулавл ялун, къатлувун бувххуна.\nМуку-тукунссанначIан чIиви-кьиви иширай къалагай хъин хъамаллурая къатлул заллу ххари къавхьуна. Сававгу буккайсса харжирай аьтIаву дакъая: Барзулав я чIурукь, я багьсса кIанай сахаватлуну ччатI къабулу акъая.\nДурухлахисса бурчул усгу хIаллих чIавахьулттий дирхьуну, цакуну гъав лавгсса кIа, анавар къаувккун, хьулучIанай хьуна.\n— Ва аьлайкум ссалам. Чабувкру!\n— Буккарухха.\n— Бачияра шивунмай. Ил, кIараллу биша...\nАрамтал тавханттуву щ��-щя бивкIуна.\n— Ци иш бур? Цукун буру? — цIуххуна Шулуми-хIажинал.\n— Къаоьккину буру, машаллагь.\n— ОьрчIру, кулпат, зува? — ихтилат бавхIуна Бахушлулгу.\n— Ххуйну буру, зулминнал ци иш бур?\n— Жулссагу ххуйну бур.\n— Ххуйнува битаннавча.\n— Гьинттул кIирисса кIантту бухьунссар зул ва, Барзулав — суал бувуна Хъуна ХIасаннул.\nЛичIину къакIириссар: баргъ биян хъинну чIал шай, зунттухун ччяни бахьлагай, неххая хъуннасса дюхлу дикIай. Мяйжанссар щар зунттухун дахьларгсса, сунувсса дуну, гъилишиву кIинттулгу дикIай, — бувчIин бувна Барзулавл.\n— Мюаьхъиял кIантту баракатссар, — увкуна вихьланнал.\nГъалгъа ссая тIунссаривгу къакIулну, най бунува мурад буслай байбишингу къахъанай, кIира-шанна минут кьабагьну хьуна.\nМукунсса чIумал иш бигьа байссия дукралул, — амма мугу най дакъая: къааьркинссар, куну, Барзулавл Аьишатлуйн нукIура гьим дуруна. Ахирдангу Шулуми-хIажи айивхьуна:\n— Барзулав, щак багьлай бухьунссар, жу циван бувкксарив?\n— Зу нахIакь бувкIссару?\n— Шулуми-хIажинал лажин лиянсса адимина ттинин Лаккуй къавхьуссар, жуния гьич. Ина му адав дакъашиву цукунчIав дан ххай бакъару, — хIала увххуна Бахуш.\n— Адав дакъашиву ганал ттун дурссанияр хъуннассагу дикIайссарив? ДачIи щарнин къакIулсса на щалла дунияллийх авара увунна. Бургиярала, зува щил цIаний щичIан бувкIун бурув?\n— Винния кIулссар, Барзулав, жагьил аьраб мазрай хансса, цIансса, зат къакIулсса тIутIишиву. Жагьилшиву, оьрчIшиву хьуну дур, жувагу оьрчIайх буклан къабучIирхха? — хIалу дирируна Шулуми-хIажинахьхьун.\n— Бугьаву тIий, авара хъуннугу, хьусса цичIавгуния бакъаркьай, Барзулав, — бакьин бувна ЧIиви ХIасаннулгу.\n— Бюхъуссания, цичIав махъунгу къабитантIиссия.\n— Нану жува хьумуниянияр хьунмуния гъалгъа тIуннуча. Инсантурал дянив хъуни-хъунисса ишру шайссар, ивкIуну чу хIалал итайссар. Зул дянивния, ина ци тIурчагу, ккалли бансса цичIав хьуну бакъар. Хьумургу вил душ хъинну ччай, ина маччану ччайри хьусса.\n— Вин кIуллив, Шулуми-хIажи, инава щил цIаний гъалгъа тIиссарав? Яр ганал чаквагу къабайссар, ганан аллагьнайн эбадат даннагу къакIулссар.\n— Амирханнал ссил оьрчI дин-чак дакъасса къаикIайссар. Ухьурча личIи цала гьаттаву цува акъарив ишинтIисса. Вин ци бур?\n— Ци бикIави, ттула душ мукунсса адиминал чIарах бувккун ччай бакъар.\n— Ургула, Барзулав, тти оьккинугу, ххуйнугу мукъурттивунгу багьунахьур, ина рязи хьу, ттул уссу. Ттун чIалачIиссаксса, ина куявнавун уххан най ура, маслихIат хьунмур буллай ия Бахуш-хIажи.\n— Да зу бусурмантал бакъарувартал? АцIния мукьра-ххюра шинавусса душнийн ка щун бучIиссарив?\n— Гьу кьай Барзулав, ка щуну хьуссагуния бакъар. Биял хьуннин, оьрчIал ссавургу дантIиссархха.\n— Да цукунсса куяврикьай хьунтIисса, ттул ялтту увчIун, ттул душ буцайсса га?\n— Ялтту учIуну бувцума оьсса хьувив, циняв рязину буллума хъинсса икIавив, му аллагьнан бакъа къакIулли. Иш укун багьнугу, вил душнингу оьрчI къ��ччай ивкIун акъар, танангу вил душ хъинну ччишиврулли ва къелгу хьусса, жугу шиккун гьан бувсса. Инсантурал дянив идавсталгу къабагьайссарча, жулгу хIурматичун, аллагьналгу, идавсилгу ххуллий, ина Барзулав, вила душ та Алла Буттахъал Садикьлун була. Танан вил душ хъинну ччай бур. Таналгу, вила душнилгу бунагь ина вийнма маласара! — харж бувна Шулуми-хIажинал махъун битулт.\n— Жул циняннал вихь хъунмасса миннатри, Барзулав, — лиргъ куна, сайки ца зумату кунма, махъминналгу.\n— Ттул душ га Садикьлун муксса ччай бур тIиссарув?\n— ТIиссару.\n— АцIан къахъанай ура тIарув?\n— ТIар.\n— Туну, зул хIурматичун на зу тIимур баннача, хъинну ччай бухьурча, хъинсса виричунал ттул душнин аьщун азарда къуруш, магьарданун канихьхьун ряхва туман, ашрапирттал чикъавчунма булача, дувача мукьрайра сунттул яннагу. Магьарданун хъугу чичин аьркинссар. На ми ххюраксса затрахгу душ булу акъассияв: явара, ва зун хIурматри, гьа!\nМаслихIатчитуран кIула гьиву духIан шайсса дакъашиву, му кIулнуя Барзулавл дигу дирхьусса. БачIва бувкIунни кьаучин маслихIатчитурал мунийнгу аммин бувна.\n— Мунингу вин барчаллагь, Барзулав, ина жул махъ зия къабунни. Зун тIайлабацIу хьуннав, — хъамал бавчуна.\n— Зунма букъавансса хIурмат бакъассия, гай сававнусса къахьунни хъамалу къабувсса, аьй мадару. Шивун бивзусса зул ша алжаннавун хьуннав, зунгу барчаллагь.\nУкун Садикьлул ва Бадрижатлул махъ кутIа хьуна.\n* * *\n— Ваппабай, муна дишала!\n— ПаччахIнал душнингу мунияр хъуннасса аьш къадайхьунссар.\n— Буттая дирцириннуцIун Жавгьарат даххарчангу, лахъан шайсса бала бакъар му.\n— Бялахъан буллалу Бадрижатгу, хъатлия хъатлийн бутлай, щяикIу танихгу уруглай — яла вин дукан, хIачIан ссан аьркинни?\n— Гьала тти Садикьлул ци байрив? — тIий, жямат кIивайннайвагу кьякьа тIий бия.\nЖяматрай аьйяв, душман вилаххатугума увккуна.\nВай ишру хьун хьхьичI шиннардий Мюахъун къама бахлан учIайва МахIтIул ХIажи тIисса тIантIиричу. МахIтIул ХIажинал: «Арцух къама майшан! Арцух къама майшан!» — мюахъиян хъинну кIула.\nКьунну кIа бази хьуну, хIакьинура, оьрчIахъул я рязисса, я къарязисса кIул хьуннинма, Барзулавл нину, Зулайхат, хьулухунгу дурккун, хъинну лахъгу бакъасса чIуний вев тIун диркIуна:\n— МахIтIул ХIажил къама арцух мяйшан! МахIтIул ХIажил къама арцух майшан! — Барзулавл хIажишиву кьякьлухун дихьлай, къарил лапва цIугу бакьин бувна. — Жул ХIажи Марат уссар, хъус чанну уну, арцух душ бахлай, жул ХIажи Марат уссар арцух душ бахлай!\n— Да, та затрал ссурссу дуккансса акъассаривъяртал! Да шивуннайрагу ххюрхху дарартал! — тIий ия биявур хъанахъисса Барзулав.\n— На миву духьурча, хъус дишинсса кIану чан шайссар! — жаваб дуллуна къарил. ОьвтIий бувкIукун, ришхантрай чIу лахъ бувну, ялугу бивхьуна, — Кураллавагу къаатIларча, кураллацIа душ баххангу лавхьхьуну бур. Гьа ХIажи Марат, гьа!\nЧIаххуми, чIарахми, бавми, бакIругу кIутIу тIий, лулттува пиш-пиш тIий бия.\n— Танартал душманнал мурад! Тана душманнал мурад! — тIий, я цайнна щун, я щях кьутIин къахъанай ия арс, цаярда ххусса, ца-цал тукун тарс даккайсса ниттин банмур бакъа.\nСадикь, Садикьлул ппу Алла Бутта, Амирхан, Жавгьарат маслихIатчитал зана хьуннин ссавур дакъа бия.\nАхиргу кIай бувкIуна. Циняв тавханттувун бавтIуна. Жавгьаратлул аьнттуву ницIал нааьрбачи, яттил нисирал бюкь, цIусса дикIул ччан, хамил ччатI бивхьуна, бивхьуна дасттамалданух ялтту лигу ливхьуну, хьамаращалсса хъинсса дукьра хIанттил гьарацIигу.\n— Зун гьанттайнссагу къархьухьунссарча, бисмиллагь буварартал, — куну, хамил ччатIуя лисри дуллан ивкIуна Алла Бутта.\n— Агь вил къаттай, ци гьанттайнсса тIий урарч, дакI тIайлану гъалгъавагу буврив, уча, — бакI кIутIу дуруна Шулуми-хIажинал.\n— Пагь-пагь-пагь, оьсса адимина! — тасттикь бувна Бахуш-хIажинал.\n— КIанаяр пялутрал мурхь бигьану лахIан бан хьунссия, — увкуна Хъуна ХIасаннул.\n— Ци бунугу вайннал кIа диндалийн увцунни, — лях увххуна чIиви ХIасангу.\n— Туну тIайлабацIу хьурив? ТIувагу ци тIивартал? — ливчуна хьумур бусаннин ругьан къавхьусса Амирханнаща.\n— ТIайлабацIуния хьунни, зущава щаллу бан хьурча, — Щулуми-хIажинал душнихъал тIалавшинна бувсуна.\nКIанах хъинну вичIигу дирхьуну, Амирханнал, артистнал кунма, халкьуннал балай бувккуна:\nУрттувун хъа бивчусса\nХаннал оьру чунияр,\nХанну бури качар чурх\nВищава байгьин хьурча!\nЦи банну, Буттай?\n— Ци бави, щарниуссу, кьини дуккайсса лахъан дакъарив! Гьакьсса ххуй бакъасса иш дянив багьунни. Багьну махъ увагу усса ца оьрчIал цIаний харж кьадансса цичIар дакъассар. Хъус цир? «Хъус арулуннал хьулий ца хьхьуну дацIайссар. Цува адимина ухьурча, Буттал хъус къааьркинссар», — тIун икIайссия, аьпа баннав, Чавтара, Барзулавл цала щарнил ппу. Хъу дахханна, бурж банна. Акъа, вай цаннан ца кьисмат къахьурча, таватагу Барзулавхъал ттул бувагу бусса чани лещан байссар. Ттул душ бур, тайннал оьрчIру бур, бюхъай жущава цанма хьумур тайннал жунмагу буллан. Оьттул махъгу багьну душманталнунияр, мискингу хьуну, маччану, нахIуну хъинни, къахъиннив уссурвал?\n— Валлагь, хъинни!\n— Буттал аьпа бувунни!\n— Агь вил ахир хайр дивуй! — тIутIи бувна циняв Алла Буттал.\n— Тти ва иш бакIрайн лавсунахьур, хъунмасса миннатрича, бакIуйн буккан бан, гьунтти ахттайннингу бацIиярартал. Муниннин пайдалун арцу дулайначIан иянна, хъу-лухччи ласуннащал икьрал данна, мачча-гъаннаща бумур шагьи ласуннача.\n— Аллагьнахлу, ина кунасса инсаннан жу винма ччимур байссархха, — рязи хьуна хъамал.\nБарзулавн за ккаккан банва Алла Буттал дуркьумур-ларкьумур, ятту, хъу-ххулу бавххуну, арцу-мусийн дуккан дуруна. Диял къашаймур пайдалун буржирай дулултраща дулунну ларсуна.\nГайннал гурсатмалунна тIалав дурмунияр ххишала аьщун кьуния ххюра къуруш ашрапирттал, кIира аьрщун дусса кIюласса мусил ятIи, ца медальон, ца някIса хара лачак Барзулавхъаннийн диян дуруна.\n�� Аллагьнал чичру укунсса диркIссахьунссар. Щин кьисматнийн экьи гьанссарча, утти икьрал укунссар. Магьаргу бивхьуну, хъатIигу бувну, душ цаланийн биян баннин шанна шинал лажиндарай я гай жуннийн, я жу гайннаннийн буххаву дакъассар. Гьай, балики, даву за дан аьркин багьсса чIумал, оьчин нава гьан баванна.\nВанийну иш дузал хьуна, аьшгу кьамул хьушиврин лавщуна. Амма ваксса гужсса, Мюахъния чари, Лаккуйгума хъинну нажа-мажагьначIан къадучIайсса аьш дусса аьму, бусса оьрму хъус ляхълай лавгсса Барзулавл, я ганал дакIниймур кIулсса кулпатрал зурул лажиндарай щяту гьаз къабувна. «Вана чIаку мурад буллунуча, тти уччу!» — куну, бакI тиха рирщусса Зулайхатлулния гайннух явагу циван битанссия. Ца зурувагу Барзулавл гай аьнттувура кунниву ку кай-кай дуруна, гива ларсун, чIирайн лавхъсса тIаннул бачIи ссахIливун лиркIуна.\nБюхъайва, ва аьщущания цир, вай хъун лажинтуращагу Барзулав ва ссапаргу лахIан ан къахьун. Пикригу ганан къалахIанссая бусса. Хъуслил кьадру бунугу, я хъус хIисавравун ласлай, я душнил кьинилун оьрчIал кьини къалашлай акъая га. Ятинная хьусса ганал арзуман му дакъая.\nБарзулавл ссил ия Аьвдуллагь тIисса аьрччасса арс. Танайсса язугърал, цала ссил аьзизшиврул, Барзулав душ танан бакъа къабулунна тIун икIайва. Утти ххишалдаран вай ишругу дянив багьну, Барзулав лапва авккунуя усса. Пайда ция.\n«Да ттуккуй, цама уссил цала ссийн ка щуманал бакI личиннихха дайсса!» — тIий, ппу унува, Малик ттярзлий авцIуна, «Душ Садикь акъа буцинсса цама акъассар», — тIий.\n«Садикь кIинничур, гьуя ганан къаччан бикIан барча, ттул душ бивчIай!» — тIий, тти Аьишатгу ца чулухун дагьуна. Зулайхатмур ххарххун, арснах бакIрагу дугьлай дакъая. ХIатти ция цувалу ливчIсса къатлул заллу, кьатIатугу таксса кьюч бивгьукун, цала ххуттава къаличин!\nАмма душнихьрив инагу ци тIий бура, вингу ци чча, учин ттигу щинчIав дакIний бакъая. Мяйжанссар, ца Аьишатлул тIурча: «Жу ина Садикьлун булун махъ кутIа барду», — учаврийну гьашиву дуруна. Цама цила дакI даркьуссагу акъахьукун, Бадрижатлун цина танива ччан хъанай айивхьусса Садикьва даши ивзуна. Ивзнугу Бадрижатлул:\n— Ттун та хъинну ччай уссарив? — укукун,\n— Къаччинайн ччуччи бичин бангу кIулссар жун, — увкуна Аьишатлул.\n* * *\nЕвропанаву миллионнайсса инсантал хъусру дунахлу куннал ку литIлай бия. ПаччахIнал Аьрасатнаву аьрай немецнаща цу унугу икъавкIусса, ятинтал бакъасса къатта къаливчIуна. Гилусса кьянатшиврул, багьалугърал щавщи Дагъусттаннайнгу биллай бия. Амма гилусса мяурду ший къашайва, данма акъа лирчIсса давуртту кку дакъая. Дагъусттан кIунттихьхьун лавсуния махъ шичча паччахIнал аьрал къабугьайва, ярагъ кIунттихьсса зунттал халкьуннайн ганал вихшала дакъая. Мунийн бувну паракьатшиву дагьсса зунттаву вай махъсса ххюцIа-ряхцIалла шинал мутталий шяраваллурду арантуннал дурцIуна, хъами биял къахъанай бивкIуна, щар хьун бюхъайсса ццурикIул сий гьаз хьуна, душру мюрщину бунува булун тIутIи хьуна. Дяъви буссар тIисса тIар бакъа личIину щинчIав чIалай бакъая. Гъумук ДаллапIиллахъал, ХIажи Баринахъал ттучанну хъуслил бувцIунма бия, ЧIяйннал ЯтIул АхIмади, ялунчIил, тулунчIил багьа булунну хъанний читру, чатанну ялу бухIлай, щархъайх занайна ия. 1916-ку шиналгума Аьрасатнаву кунма Дагьусттаннайгу щяйтIант хаварсиз бакъа шай, ккутI кIялалтва хъинничала уссил, тIий, ашрапиртту биривма, ттуршуннил чагъардайн буккан буллайнма бия.\nХъуслил багьри лахъ хьуну бия. Му гьич. Ца шинал ссав диллай, ца шинал къурагьшиву дагьлай, кьянатну вардиш хьусса Дагъусттаннал халкьуннан му ция: ци бунугу хьуну, хъунасса аллагьнал ка бавкьуну, ялун-тулунчIил буллугъшивугу дагьан тIий дакъаяв!\nГьаннайсса, вай цаппара затру хIисавравун къаласурча, дума дуну, дакъу дакъана шинну най дия.\nЦакуну паччахI тахлия экьи ливчуссар тIисса тIар зунттавух ппив хьуна. ЧIяв базаллул чIирайсса паччахIнал сурат, учительнал ччанналун руртун, ккуччу дуруна.\n«Щилли кьай да га экьи увтсса? Циванни? ПаччахI акъа тти цукунни бикIантIисса?» — тIий бия арамтал, хъами ккурчIа-чIирах, ттарацIаллаву. Цаппара хIаллай юзбашитал, начальникIал банмур бакъа ливчIуна. Гания тийнмай цума оьрчI та увссарив таптарданий чичлачаву къуртал хьуна.\nГъумук выборду дурну, чIумуйсса хIукуматрал чулухасса лакрал округрал комиссарну Саэд Габиев увчIуна. Ганалгу хъуслил заллухьруннащал макьу къадакьлай дур тIар тIисса хаварду бия. Ми гьарца затраягу агьалинан цичIав къабувчIуна.\nШиннагу хьуннин совет хIукумат хьуна. Багтураща зунттурду зеххинтIиссар тIий бия. Мюахъ багталгу бакъая. «Тархъаншиву», «ХIурият», «Инкьилаб», «КIялами», «ЯтIулми», «Большевиктал» тIисса махъру баллан бикIайва, амма Бадрижатлун ми цияв къакIула.\n1919-ку шинал август зуруй Бадрижат буттащал Гъумукун аьркинмур ласун латуни. Гьарун Саэдов бакIчисса лакрал кьюкьа къазахънал ххит дуккан дурунни тIар, тти гайннал хъирив хьуну большевиктурая кьассавртту буллан кIялами най бур тIар, ЦIахъарату ливчунни тIар тIисса чялав бувккуна.\nГай Гъумукун гъан хьуннин Барзулавн шаппай ака бан ччан бивкIуна. Амма базарлуву миксса халкь бияхха, циняв лак кIиккун бавтIсса хханссия.\n— Хула кIа ци авара дурив ххал даннача, — баскъун тамаша дирзсса Барзулав буртти унува, Бадрижатлухьгу хъирив буца, куну, ккурандаливунай хьуна.\n— Уссурвал! Душманнал гуж чIумуйну ялтту бувккунни. Жун кьюлтI хьун багьлай бур. Амма жу шиккува, зущаллу бусса. Жу талатаву хъисвагу хIаллай кьакъаритантIиссар. Аьрасат щалва большевиктурахьри бусса. Гай чIявуссар, бух бан къашайссар. Деникиннул къазахънал иш шикку ца хъис хIаллайри бачинтIисса. Зун ва цIана ккаккантIиссар зула душмантал гай бушиву. Мунийн бувну, кунная ку мазру буллай, авлия машари. КIулну бикIияра, ххув хьунтIисса ахиргу журу! — тIий ия, ятIу-кIиригу ивчуну, исвагьисса ссирссилттащалсса авурсса адимина трибуналия.\n— Саэд, ина жухь «угъраштал» бакъа къаучайссия. Утти «уссурвал» цукун тIутIи хьуссара? — цIуххуна, мангъалгу рирщуну, марцIну, оьрусса костюм лархсса лахъ-лахъсса оьрчI-адиминал кIанахь.\n— Зухь, хъус-кьинилул заллухъруннахь, «угъраштал» на танигу учайссия, ттигу тIутIиссара. Мискин-гъаривтал танигу уссурвалъя, ттигу ди. На наниссара, — Ибрагьиннул бавщуна.\n— Щилччаму итанссара! — увкуна халкьуннава щилъяв.\n— Щилли къаитайсса! На ваних ласайссар ххуллу! — ххювабитугу канихь чIувин бувну, ярагъуннил балгусса арамтуннавух махълахъу кьянкьану шаттирду ласлай авчуна. Ганал хъирив, ганая тамансса арх-архну ганал нукар (телохранитель) ингуш АхIмадлулгу дуцI бивхьуна.\n— Зуй аьй дакъассар, уссурвал, зу вайнналлу хъяврин бувсса, хъинсса вирттал бухьурча, вайннал цала бувача ттущалсса, — укуна ялагу махълахъул, ттупангирттащал, зюрнав-накьарттащал, ттугъашал аьрайн кунма бувкIсса хъачIиял чиваркIуннал чулухунайгу ивкIун, Гъумучиял авадан арамталгу, ка тIиртIуну ккаккан бувну. Ганал ци тIива кьай да, тIий, хъачими куннах ку буруглай буна, Габиевма шяравунай ахьлавгуна.\n— Вартал жува арамтал бакъассарув?\n— Да, жува вакссава яхI бакъассарувкьай?\n— Да танал та бакI личин дансса акъассаривкьай? — тIисса чIурду ялун личлан бивкIуна. Цаппагра хьхьичIа увкьуманал хъирив шяравунмай левчуна.\n— Агь учIиакъуй, цулкIлул магъ ккаккан дурунни, лякъин къахъанай ур! — тIий шярава ца адимина зана хьуна.\nБарзулавн дахьва утти дакIнин багьуна къазахъ Гъумукун биявайсса, цащалагу дучри, миния гьич, бакIрал ххуйсса вирищар бусса. «ЩилчIав аьрал Лаккуйн бувкIун, тачIав хъинбала къавхвуссар» — тIисса пикри хьуна ганан га цIана.\n— Вагь, хаварсиз баргъния лагавай бивкIун бур. ЯхI бала, чIал шавай буруча, — Бадрижатлухьгу увкуну, Барзулавл чайн мархь гьуз бувна. Ххуллийн багьайхту, шаппай нанишиву кIулсса дучралгу бущи дири бувна.\n— Ккавкрив балшувикI? — цIувххуна буттал.\n— БалшувикI цурар? — суалланийну жаваб дуллуна душнилгу.\n— БалшувикI хIуриятрал, инкьилабрал адиминар, балшувикIтал паччахI экьи увтун, хъуни зунттурду, чIяру хъусру дунащал биллалимири, мискин-гъаривнай аьтIутIимири. Шалай акъаяв, Гъумучиял багтуращал хъуру бизлай!\n— Танан цIа цуякьай?\n— Та Габиев Саэдъя. Ккавккунав танал жиндрал хьусса хъачIиял агьлу ца махъ куну бахIайсса. КIай та угьан, къазахънал хьхьичIун гайннал хIурматранъя бувкIсса.\n— Виричусса адимина ия, душмантуравух кIукун лагайсса.\n— Виричуния, ия, утти кIайннахлу къазахънал агьалийнайх кьини дуккан къадарча.\n— Циванни кьини личIи дуккан дан, балшувикIталгуния оьккину къатIий бусса бур?\n— Валлагь къакIулли. Интту Гъумучиял буржуйтурая балшувикIтурал гужирай шанма миллион дишалдаран лавсунни. Къалавсун личIи бучIияв: мискин-гъаривнан дучIан дурсса хъусру цанна ччи-ччикун дарххуну, ца багьлунсса затрах, ацIва бурчу ликлай ва багьалугъ дуртунни.\nЩукру алхIамдулиллагь\nЩин буржуйнахь дакъасса:\nХIусайннул кулпат кунма,\nМякьлил лиян банссия.\nСсалун бузма ласавай,\nСсахIлин лачак ласавай,\nЖалим хъаинил буттукьри\nБуржумтурал бувххунни.\nЦа мискинсса адиминал хIайван бакьинсса хIарим бакъар. Хъусращиял зунттурду, Щардал лухччив Гъумучиял багтурахь дур. ВицIхъиял найпнан гайннал ца кIанава азарва ттукку ххалал байссар. Мукссава мукунгу къабучIирхха!\n— Гьай-гьай къабучIир.\nУкун найма ккавкмур, бавмур цаннахь ца буслай, ппу ва душ, ххуллу бялахъан буллай, цIаннал я бахIиннин шаппай бивуна.\nЦаппара гьантрава Макьуевлул хъатIул сий дан Гъумук битлатисса ттупал чIурду лагма щархъайн бавуна. Габиевлул ва Рашкъу Кьадинал къатри къазахънал пIякь чин бувна, тайннал гьарца шяраваллий кIусса гьиву дирхьуна. Ххюва ниц, ххюцIалла чухъа, ттуршра пут къалмул ца нюжмардува Гъумукун диян дан тайннал Мюахъияйгу ялув бувна. «Дакъаная ккуртту арулуннащагу ликкан къашайссар», учай аьндиннал. Дишалагу ду-дунаща ларсун дакъа цукун лахъанссия. Миккугу хъунмур гуж Барзулав кунмаминнайн багьлай бия. Барзулавл хъинну къаччайнна хъинсса чаргас кIили дуллуна. Шяраву увагу усса мукьа-ххюя ттуршама адиминал кIакссара аьчIа лахъайссияв. Мунийн бувну даххан багьуна жяматрал лухччив. Кьува гьапттавагу къабувну, къазахъ махъунмай лавгуна. Къашайвахха гайннаща ца лакрал буржуйтал ябуллай бикIан!\nЦIахъардал къуманиву гайннал Гьарун Саэдов аьщун ивзуна. Мяйжаннугу балшувикIталва хъинсса бивкIун бур, мукIру хьуна Барзулав, гьарца затгу хIисавравун лавсун.\nЧIал къавхьуну Гъумуксса кIяламиннал начальник Мутаев Гъунив ливхъуна. КIяла къазахънал аьрал Аья-Кьакьалуву даргаллал бухлаган бувну бур, Гьумукмигу лакрал цацIухвасса баннин хьхьичIа ливхъунни, — тIисса хаварду халкьуннавун багьуна. Щархъурду щурщурдай щарай дия. Мюахъгу жагьилтурал ххю-ххюя, ару-арула, ацI-ацIа усса ккуранну шайва, тай, солдат кунма, занангума бикIайва. Тайннавун аьжаивсса гьавас багьну бия. ТайннацIун душругума цIусса балайрду тIун бикIайва. ХьхьичIва эшкьи-ччавриха, вирттаврахая балай бикIайсса, утти халкьуннал зумува бия:\nПаччахIнал кьапулий!\nМусил гюнгутIи,\nБурхIлу хIура бувккун,\nХIурият дагьри.\nЖям шаву, ца шаву\nЖула кьувватри.\nЛичIий къадуванну\nЦа хьусса дакIру.\nБарзулавл Салман тIисса ссил арс ия. Щар дурцукун, вайми-вайми къатлухун багьайссия. Салман жагь Гъумукун, жагь ШавкIрав лагавай, чая ликъаккайва. Ярагъуннилгу алгуну, та ссах заназиссарив, щинчIав къакIула. Му сававну Барзулав таная щала рязину къаикIайва. «Большевиктал кунма захIматкашнал мурадру бакIрая ччаннайн щаллу бансса цучIав къавхьуссар», «Адиминаву большевикнал къирият дикIан аьркинссар», «Гьай-гьай, жу большевикталлу» — тIисса Салманнул ихтилатирттаву гьарзану тикрал хъанахъисса ца мукъух халкьуннал къулагъас дуруна, мунийн бувну, цайннагу «Большевик» куну чулий цIа дирзуна, мугу кутIа бувну, лапва аьщуйн щун бан «Агъахъал Балшу» учайва.\nХIакьину Балшул цаппара жагьилтал цаннийнма бавтIуна. Гайннавух Барзулавхъал Малик, Алла Буттахъал Садикьгу бия.\n— ОьрчIру, хавар цирив кIуллив, дустал? — увкуна Салманнул тайннахь... ЦIана щала Аьрасат кIи бавчIуну талай бур. Жунмагу жува бацIансса чулухалу кIулну бикIан аьркиннихха. Жуварув яла яхI бакъами, жуварув яла тархъаншиву къаххирами? Жу, большевиктурал дишалартту яла аваданминная ласайссия. КIяламиннал дайсса къеллу ккавкнав: хъуслил заллухъру бигьа лаган бан, тайгу цивппа бивтун, мискин-гъаривтал ссуй бувунни. Ттупанг канил къабугьайсса, ницI оьрмулухун янин къаккавксса пакьиртал ттупангру, ницIру машан ласун бувну, диян дуллали бувна. Та куццуй лакраву урхха чинсса Гьарун лавмартну аьщун ивзунни. Гай ххув хьурчания жува бургъил чаннацIава банссару.\nЦиняв лакрал, щала Дагъусттаннал язи-язими арамтал наниссар Щурагьун кIялами ккуччу бан, жула бияла жула кIунттихьхьун ласун. ЯхI бусса арамтал Мюахъгу бушиву жувагу ккаккан бан аьркинссар. Зугу ттул дакIсса бухьукун, ттущал нантIисса бакъарув? Ци чара, ссурахъуй?\n— На хIадурссара, валлагь. Мяпжанссар ва ххалав буклай даврийн бнллалисса чIумал на янила укьаву буттан къаччантIиссар. На танахьгу къацIувххуна наниссара.\n— Ина Садикь? — цIувххуна Салманнул танахьгу.\n— ИвчIангу, уккангу вищал нагу уссара.\n— Къарязийсса зувугуния акъахьунссар? — увкуна махъминнахьгу.\n— ХIатти буриввар! — жаваб дуллуна жагьилтурал.\n— Жула халкьуннахлу, жула оьрчIал талихIрал цIанин талан жунма кьисмат шаву — му жула бахтир. Туну хIакьину-гьунтти хIадургу хьуну, сарану бургъищал жува шярава буклакиссару.\n— Буклакиссару, валлагь, — рязи хьуна циняв.\nБалшунгу, танал гьалмахтурангу кIула шяраву щичIа ци дуссарив, дяхттава тайннал щихь ци дула учинтIиссарив, агьалинахь щил ци бусантIиссарив, хIисаврайн лавсуна. Кьунниялай, цIаннал я бавхIуну, учIайма даврия учIайхту, мангъушнал бакI шярава оьвкуна:\n— Канакисса ччатI, хIачIлачIисса щин кьариртун, къатлуя чув ва цIана батIай ккурчIав нанияра, — тIар! Баяра да!\nАварасса чIумал ялун биллалисса хавардах мякьсса жямат вах куну бавтIуна.\nТти вичIи дишарала,жувагу ччяни къуртал хьун, — увкуна юзбашинал, халкь кьабагьуна. — Айихьу, Салман.\n— Лаккуй вания тийнмай хIукмурду щура хIукуматрал [7], большевиктуралли бачин буллантIисса. ЦIана гьар кIанай кIялами, контрреволюционертал лихълахъи бувну бур. Зун бавхьунссар Аья-Кьакьалуву кIяла аьралунная даргаллал цукунсса кьассав бувссарив. КIяла къазахъ жува ду-дакъамуницIа, Октябрь инкьилабрал жунна дуллусса тархъаншивруцIа банъя нанисса. Ккавкнав, Гъумукун бувкIун, тайннал дайсса биявуршивуртту. ЦIана лакрал циняв щархъая, щала Дагъустанная вирттал хъинми наниссар кIяламиннал ялун ххяххан. Гьар кIанай гай бух хъанай бур. Аьркиннихха къурталва бувну, тархъаншивриягу хIаз ласлан. Хъунмур кIанттун ччай бия ца кьуя адимина жула жяматраягу кьатIу увккун. Ттун кIулли бакIрай кьяпри багьавай бивхьусса арамтал Мюахъгу бушиву, — къуртал бувна цала ихтилат Салманнул.\n— Хулара, оьрчIру, цу-цума гьанну? — юзбашинал лагмава ябивтуна. Ца чансса хIаллай ссихI дуккансса къавхьуна.\n— Гьурала, оьрчIру, гьура, — тикрал бувна юзбашинал цала мурад.\n— Вана ва на наниссара, — увкуна Барзулавхъал Маликлул.\n— Нагу наниссара, — рязи хьуна Садикьгу.\n— Чичара ттул цIагу, увкуна ХIасахъал Бадруттиннул, Амирхъал Микьдадлул.\nЦа мяйннал гьан бакIрайн лавсуна.\n— Чвал щаллу арча, нагу навияв, — увкуна цаннал.\n— Хъинни, АхIмадий, анну, — му бурж цала бакIрайн лавсуна юзбашинал ва Салманнул.\n— Зун кIулли ттул я чву, я ярагь бакъашиву, — миннул дузал арча, нагу учIанна, — увкуна цаманалгу.\n— Инагу дузал анну, Аьвдуллагь, — махъ буллуна юзбашинал.\nУкунссагу хьуна ца арула. Ххишала гьансса къавхьукун, юзбашинал увкуна:\n— Ца ххювабитугу, чугу ина булунтIиссар, Кьурбан, дучри булунтIиссар ина, АхIмади, ина, Ибрагьин, ина, Рамазан, ина, Мачилав, ина, Исяй, ина, Къайсар. ВичIа бур ттупангру, Дядул Аьвдуллай. Инагу шанма ттупанг була, Халил. Зугу ххюцIа-ххюцIалва патрон булара, Муса, СалихI. Аьрайн нанисса къатлул кIюламиннан вакьпулул яттих ва къалмух азихъру банну.\n«Гьарзар, къахьунссар», — тIутIиссагу хьуна.\n«Гай къазахъ бувкIукун, вилссагур къатта ччуччинтIиссача, улу туну инава, вихьхьун чугу, ярагъгу та Садикьлул булунссарча», — тIий, юзбашийнал ва Салманнул баклакимигу лахIан бувна.\nГьунттиймур кьини, янна ус дакьин дуллай, турду дайл дуллай, ттупангру марцI буллай, азихъру хIадур буллай, дучран али-кIилтталсса буллай ларгуна.\nСарану, баргъ шяравун щилай-къащилай кьюкьлул хьхьичI ятIулсса ттугълищал лахъ-лахъсса бурттигьу авцIуна. Ганал хъирив дачIучи ва зюрнавчи бия. Яла махъмигу цала-цала дучрай куннал хъирив ку кIи-кIия бавцIуна. Гьарцаннал кIиллух исвагьину бавхIуну лухIисса варси бия. Гьарцаннал ттиликIрахун бувтун ттупанг, лялу дархIуну тур, гьарцаннай даркьуну чиллу-чухъри дия. РахIурду, ттилижайртту, бурчул усругу ларххун щинчIав личIину сан бакъа, бурчIилува бикIайсса арамтал, утти цайми инсантал хьуну, личIинува ххуйну чIалай бия. Гьалмахщартру думи лапва лази лавкьуну, бакIру гьаз дурну бия.\nНукIува, дучрай буртти бикIланнинва, кIай зюрнав-дачIухун ца-цал къавтIун бивзуна, яла мачча-гъаннайн хъямала багьуна. Утти командирсса Салмангу хьхьичIну лагмамигу виримукьал буцIин бувну, гай Гъумучиял чулийнмай ххуллийн багьуна.\nВай гьарца зат Бадрижатлул яруннан ккавккуна, вичIан бавуна. «Ва душния оьрчI айсса кIану бивкIссания, буттая дирцири дулувияв», — тIун икIайва Бадрижатлул ппу Бадрижат ххирашиврул. «Аман навагу оьрчI, адимина кунма, цIана тайннавух гьан», — увкуна утти цила Бадрижатлулгу цихьва цила. «Тти лавгнахьур цIуллу-сагънувагу увкIния», — тIий, аллагьнайн ладизлайнна дия къума��са Аьишат. Барзулавнан кIулссия арс хIакьину аьрайн нанишиву. КIулнугу, кьунну ххалату шавай къаувкIуна. Ххалав бувкIунахь кIанал:\n— Шаппа ци хаварду бия? — куну, цIувххуна.\n— Жагъилтал аьрайн лавгунни, гайннавух зула Маликгу ия, хъинну учIаннав! — увкукун.\n— Ити ивкIукун, нагу ганах цадакьа къабаннача, — жаваб дуллуна, виричушивугу цайминнал дурну, тархъаншивугу чил каних ларсун, цайна мютIи къавхьуну аьрайн лавгсса арсгу цахава зий шава ччай ивкIсса Барзулавл.\n* * *\nЧIал къавхьуну жуламиннал Щурагьи лавсунни тIий, бавуна. Тания мукьах аьрайн лавгми бучIан шин ххишалагу хьуна. Дагъусттаннал ятIул партизантуравух гайнналгу щала Кавказ ккуччу бувна. Ххушаврищал гай шаппай зана хьукун, циняв ххари хьуна. Так ца мискинсса Истарал укуннагу гъаргъсса дакI ялунгу гъюжу дурккуна: Моздок ласласини, танил увагу усса арс — Расул кIяламиннал ккуллалул щях ишин увну ия.\nТагьар махъмигу личIину ххари хьунсса дакъая. Дагьусттаннал ххуллурдай къача-къучшивуртту дия. Дахлахисса хъусру лапра чан хьуну, багьри лапва лахъ хьуна. Спичкалул ттуп цир? Мугумали азарда къурушрайн лавхъуна. Арцурду жагь Николай паччахIналсса, жагь Керенскийлсса, жагь советиртталсса занай дия.\nХьхьичIава кIинттул арандалийн арив гьан байсса ятту утти къача-къучшивурттаха, дяъвирдаха зунттавува битлай, лазуни дакъа чIявусса ливтIуна. Кьянатшиву ялтту ларгсса щархъаву дукия лапра чан хьуна, агьали уртту-щинахун багьуна. Аваданминнаща зевххусса къамри, яннарду мискинминнайх дачIайва. Мунийнугу, бакъа чара шаву бакъа, цу иял хьунссия.\nМуна му чIумал Барзулавхъай кьини дарцIуна: Барзулав щарнил хъунаману ивтуна. 1920-ку шинал ссуттил махъмий гьантрай яруссаннайн, щура хIукумат дирхьуну къуртал дан, ХIуцциял Нажмуттиннул аьралуннащал талан, вирттал Мюахъагу гьан бара тIутIисса чагъар бувкIуна.\nЦала дудакъашиврулсса бан къабюхълахъисса, лаххансса, дукансса дакъасса, буртти икIан чву, лялу бахIин ярагъ бакъасса арамтал аьрайн бачин бан бигьа бакъая.\n— Ина ттула ссуйл арс, Малик ттула арс, Садикь куяв ттунма къаччи-къаччинугу, нава юзбашигу ухьукун, на гьан банна. Яламиннахь гъалгъа тIун захIматри: агьали кIюлану, аьзизну бур, — увкуна Барзулавл масала жяматрай бишиннин маслихIат ккаклакисса Салманнухь.\n— Агар ацIния шама-мукьавагу адимина къауккарча, на большевиктурал ссанчIав ккалли къауллантIиссара. Ниттиуссу, миннатри, ттул лажин лухIи хьунмур мабара. Дунаща ларсун, дакъаналсса дузал дан аьркинссар, къананима буржлу ан бюхъайссар нанима щаллу ан, мизитрал хъуслия аьрайманал кулпатран дуки-лаххиялулсса бан багьантIиссар, — бувсуна Салманнул Барзулавхь.\nМяйжаннугу му куццуйсса чараннайхчIин Мюахъату ца чIирисса кьюкьа яруссаннал дазуйн тIайла дуккан бюхъуна.\nЦа ацIва гьантлува Бадрижат кIюрххилссаннун гьавккури буллай бия, иникIмалул лиссурттайн кьюч бивгьутари, ххарачIатIул кьувкьутари, урцIи къя��тIа тIий дия. Аьишат ппал дюхлай дия, Барзулав нерпахIрайгу бивхьуну, Кьуран ккалай ия, оьрчIру лахъруй бувтсса цIихълул шаний хъун баркьутралу бялахълай бия. КIачливу руг буллуну цIу ларчIун дия. Щаращисса кIункIурдуй шахьлахьисса куйл дикIгу, кIачливу ччучлачисса щулугу нахIусса, тIааьнсса кьанкь гьаваллавух ппив дуллай бия.\n— Бивзрув, цучIав акъарив? — тIисса чIу хьуна ларзула.\n— Цу ур?\n— Яварала, цу ур? Ухху учара, — Барзулавл луттирая бакI гьаз дуруна, Аьишат кьатIув дурккуна.\n— Духху, духху, ПатIимат, за бакъарча, духху.\n— Бивзрув, — увкуна цIунилгу дугьарасса, тIартIсса янналувусса, цимилгу къурхьри бивчусса бурчул усру лархсса щарссанил.\n— Дирзрав инагу. ЩядикIу, ПатIимат, — Аьишатлул ганил лув кIану бивхьуна.\n— Барчаллагь, дарцIунна мадара банна.\n— КьадикIуча, къис уча, — хIала увххуна Барзулавгу.\nОьрчIру, пахъ багьну, вичIи дихьлан бивкIуна.\n— У-у, на лахъи къалаганна... Барзулав!\n— Гьай, ПатIимат.\n— Ина бунагь къашайсса хIажи акъаравварчу?\n— Ухьунссара.\n— Вин нач дакъаяв?\n— Ссая?\n— Аьрайн гьан ан, вин та ятин акъа къалявкъунав?\n— Ттуламигу тIайла буккавхха.\n— Вилама гьан увхьунссар, та ивчIарча, вай махъ буну тIий. Вил вай хъуслин бухьурча, ттул тагу шярайх уклан аьркинссияхха, — ПатIиматлул шанийсса оьрчIайн ка тIиртIуна.\n— Ми на гьан барчагу, щилчIав къабуцинссияхха.\n— Гана, уцайсса ттулма вин леча-леча хьуну лявкъуну хъина. УчIан а вацIана ттул оьрчI шавай, ттул Шамсуттиннул бакIрая чIара дагьансса чара бакъассар.\n— Акка ПатIимат, тти ина лапра кIяла буллан диркIунна. Тай на ттула хьхьичIа зун, ттула хъу-ххалав за гьан бувххай дурав?\n— Ина вила кулпат инава ябанссар, вилсса зана къахьурча, вай бур, нажагь Шамсуттиннун къахьунсса хьурча, на ци бантIиссар? Бусса оьрмугу тIартIунна, инил лякьа къадурччунна лавгсса на, тти сагънура гьаттавунгу духхавав?\n— Гьарца аьрайн лавгмагу ивчIава тIий бакъассар, ивкIумагу шагьид шайссар. Ина кунмаминнал оьрму ххуй баннихха талан лавгсса.\n— Пахру ба тукун лагайсса оьрчI вила лякьлуя изаврия, — лях дурххуна Аьишатгу ласнацIун бакьин бан, бакI дирхьуну иникIмалул кIичIугу ПатIиматлул хьхьичIун бувгьуна.\n— Дулун кашину личIаннав, къачча: хIакьину миннул дурччуну, гьунтти ци дукави! — ПатIиматлул махъунмай бувсса кIичIу Аьишатлул канища багьавай ливчIуна.\n— Туну гъилисса ххув чиннагу щядикIу, — увкуна Барзулавл.\n— Къачча, дурччуну дура, — ПатIимат, никъурай зана диркIун, ттявх чин дурну нузгу рирщуну, ларгуна.\n— Ци аьй дави: байтурман дур, ниттил лякьа кIириссар, — увкуна Аьишатлул.\n— На личIий ци бави. Аллагьнал тай тукун ляхъан бувсса тукун бикIанни, — къуртал бувна ихтилат Барзулавнал. Кулпат кIургулттул лагма лавгуна, Барзулавнал гьарцаннан дикIул хъис буллуна.\n* * *\nДия ккашилсса 1921-ку шин. Лахъисса шанна шинай ссавурданий ялугьлай ивкIсса, дяъвирдава сагъну увкIсса, Садикьлул мурадрал хьхьу ахиргу дуркIуна.\nБия гъилисса иминсса гъинтнил гьантри. ТIимур хьусса Садикьлун хъяк, ххари хъанан бакъа бакъая. Амма архIалчунал мажлисрай лях-карах, хуларч ХIамид, ца ита бакьила ссурахъуй: да зу цукуннив буру, ца хъис тяхъашиву даракьай да, тIий унугу, душру бучIан бувну, балайрду тIутIи бувнугу, ххари мишан дуллалисса Садикь дакI дуну акъая.\nЦи ккаши бунугу, Лаккуй хъатIи байма букъавну къаикIай, байналгу духIин дуну бай. АрхIалчусса Амирханналгу ччатI чIумух бурувгун, аваданну гьавгъуна. Мажлисрал ххуйшивруха дунияллул ду-дакъашиву хъамариртсса хIалучIалт тяхъасса хавардай, хъярч-хъяхъавурттай бия. Садикьлул дакIнийрив вярчIу багьну бия. ХъатIи байбишайхту чятирданиву къурув мина дирхьусса Барзулав шавай уцин къавхьуна. Вана ва на лахъайссар кьини, зана маикIара инагу, вил ппугу, куну, душнихъалми ишру Аьишатлул бачин бувна. Цанни, цанни? Душ ттун бакъа къахъанай, нину ттун бакъа къабуллай, танал арс ттущал оьрчIнийгу, аьрайгу архIалсса ттул уссу. Циванна на Барзулавнан вакссава къаччан хьусса? На щияр, ссал оьккиссара? тIий, зана-зана икIлай, вава пикри буллай ия жалинчу.\nАхиргу шярава щютIлил, вев-гьайлул авара лирчуна. КIичIиравалу чирахъирттал, жалин ялтту тIанкI чин бан бивчусса къавтIал чанна лахъан бувна. ХьхьичI гьаржлущал яла душнин ва оьрчIан гъанми, загълу-загълунми арамтал най бия, яла кIяласса сунттул лачакрал пардавгу руртун, кIира щарссанил тиха-шихагу бувгьуну, жалин най бия. Ганил хъирив ччергъилттухун жалин диян дай макьандалий душру балай тIий бия:\nДизу гьалмагъайл бавай,\nМуркъилул къавтIи бича:\nВила къатлул хьулухун\nХIурулъин бивуннича.\nТтинин жугу ябарду\nПаммалуву кIукI кунма,\nТти зуйнгу аманатри —\nГунттуву муси кунма.\nЖалин аглан бан кIичIиравун жагьилтурал даркьусса аьравартту гъагъари дуруна, жалинчунахъал хьулух бивчусса къавтIилуйх жалиндалухь тIанкI чин бувна, га тапшур банку оьрчIахъал ганил хьхьичIун буккан бувсса чIава оьлил вичIи кьуркьуна, хьулувух бухлахини, Бадрижатлул кьацIливух Садикьлул ниттил Жавгьаратлул, цIуллу-сагъшиврущал барачатну бухлай хьуннав, куну, ницIал кIисеа бугъуна. КIилчинмур бугъаннин, щилъяв хъап куну, кIичIу бакъа-къатIа хьуна.\nАрхIалщарнил нацIу къукъу, дикIул бухличча ялувсса пулавлул вяртIа, ччатI, бакъухъ бусса аьму столданий бивхьуна. Жалин, лув кIаралугу бивхьуну, мурцIу щябивтуна. Танил, тахтгу бунува, щяв шану бувтуна, архIалчу ва наврузбаггу ялун бувххуна.\n— Бисмиллагьи рахIмани рахIим, я рабби, ссмт хъинмур хьуннав, — увкуна Амирханнал. — Тти жу гьаннуча, зува цаннал ца лавсун, нахIу шияра. Хьхьурду хъинну.\n— КIюрххил хъинну, — увкуна жалинчунал.\nЦивппалу личIайхту, Садикьлул — Вагу цир? — куну, пардав дуркьуну, буцурдуйн руртуна. — Хъинсса бияннав! — чIурлил къукъулува маччарал пинжан хIавчIуна, Бадрижатлунгу бувцIуна. Танил, ххугу куну, столданий бивхьуна. Дукралиягу гьинцI-кьинцI куну, утту бивхьуна.\nАмма душнил ай на сагъ бакъа бура, ��и хьунххура ца хьхьуну хъамалу битаврил, укун-тукун тIий, оьрчIахьхьун цийнна ка щун ихтияр къадуллуна. Тарсъсса Бадрижатлуща бюхъайссияв мукун къазун! Садикьлулгу иш гужрахун къабувтуна, мархь мюрайва бивтуна.\n«Аьщух» ялугьлагьисса архIалчунахь танал, ина вила утту ишин шавай насу, ниттиуссу, увкуна. «ЦIаъ-цIаъ-цIаъ-гу» — тIий, бакIгу кIутIу дуллай. Амирхан рязи акъана шавай лавгуна. «ОьрчIрув шивунма буххарча къахъиннив?» — куну, Садикьлул бярчIурдавух, чIира ккутIавух вичIи дихьлахьимигу, нач дурну, ппив бувна.\nЦилла дуллалимур ссайн дукканссарив кIулссания, хIатти ция душ гукун зун!\nЖалин гьантта бивтун бур тар, бавривкьай да, — тIий, лулттува пиш-пиш тIий, хъяй бия душнил ва оьрчIал къадустал, — душния щарсса дан чув икIан аьркинссар. Ми мукун тIий бушиву Садикьлун кIула. Амма га гьарзат багьайкун хьума куна ия.\n«Хху хьусса» Бадрижатмур загьру бюххуну бия: ганин ци кIула халкь дакIни-мазрайн къабагьайсса затгу тIун бикIайшиву!\nАьйнилавнал душ Бадрижатлул хъинсса дус бия. СсувхIатрахсса душварава тавханттувун танийн оьвкуну, Бадрижатлул танихь дакIнийсса бусуна:\n— Гулайсай, вия кьюлтI бансса ттул цичIав бакъассар. На ттула авлияшиврул кьунну Садикь ттучIана гъан хьун къаитав. Тти вин чIалай бур халкь ци тIий буссарив. Му гьич. Мунил дазу жу ччяни рищунну. Бала хъунмур цамурди бусса, гьалмагъайл ттун гьан дурсса янна ттущал шихун къадуркIссар. Тай жунния дакъа хьуну дур. Ттун хъинну кIулли тайннун ци бунугу вил уссу Аслан ХIусайн сававну бакъа къавхьушиву. Укун куну тIий, вин къаччангу мабикIара, суд-диваннахун буклакисса кIанугу бакъарча, нагу вин лахъан къахьурча, хъама къабитаннача, вин дуниял тIитIача, тай ляркъуну, ттул ниттичIан диян данмур бува. Винния баллай бухьунссар шяравалу ци тIий дуссарив.\n— Баллай буркьай.\n— На хъус цIиккинна тIар хьусса, муниятур тIар на вайннал яннагу лариртсса, ка щунгу къабавцIсса. Барзулав «хъус чанну, чIярусса дакъа хьуну усса ур».\n— Бур мукун тIий.\n— Вин кIуллихха ми ихтилатру ссайн буккайссарив?\n— КIулликьай. Агар жул къатраву духьурча, на тай ца ссятравун шиккун диян даннахха.\n— Дува, ина цIуллу бувча, — вирищарнил душнихьхьун аьтрилул шуша, карщул къатта ва бакъухърал къалагу дириян дуруна.\nМяйжаннугу ца ссятрава Гулайсал цала ппалату дуккан дурну, янналул далухIи къатталу тIулунттувусса оьнкьураву дирхьуна. Ца чансса махъ Аьишатлул чIаххурая, Аьйнилавхъанния «кIарттуву цIу дишин» оьнкьурал парачи бувцIуна. Бадрижатлул ва Гулайсал гъалгъа бувну, цаппара хIал ялагу хьукун, кIава къатлуву, далухIигу хьхьичIун руртун, Аьишатлул Жавгьаратлухь лапва кутIасса ихтилат бувна:\n— МицIгу — тIама, шигу — къама, сукъагу — лас, арчIайри чугу — чу, оьргъу ттупанггу — ттупанг, вайгу хъус, зугу халкь!!!\n— Гьуя, иху Аьишат, жу цичIав къатIутIиссару, лурдай-ларай ссихI къадуккарду, — лиргъ тIун диркIуна Жавгьарат. Махъуннай зана дикIайсса, вичIи диш��йсса Аьишат дикIайссияв! — дурккун ларгуна.\n* * *\n«Арулва бунагь — залуннай, ца бунагь цуркуй» учай лакрал. Щак Аслан ХIусайннуй бакъа бацIлай бакъанугу, къел танал дакъа къадуршиврий. Бадрижат щала вихну бакъая. Утти щак марцI хьуна. Щак личIи къаучин бюхълай бияв!\nДукIу интту Бадрижат къурув ца къарищал буркибуву дуллай бия. Бадрижатлул жагьилсса къепри ххуйну зий буну, цихьрасса чIила къарихьхьун дуллуна. Щюлли хьусса чIанччан бахьлаглагисса къурух хьхьем риртун дия, ссавнийх лухIисса ттурлу даркьуну дия, баргъ бивсса-къабивсса чIун духьунссия.\n— Бивзрув, тIайлабацIуртту, чIила дакъанахьхьун дулунна, — тIисса чIу хьуна ялату\nКъари ва душ кIийнмай, марщайнмай бурувгуна. КIий сур-кьяпагу бивхьуну, оьрусса костюмралух щирбитругу ларххун, авурсса жагьил пиш-пиш тIий ия. КIана кIая кIа нукIу жува кIицI увсса Аслан ХIусайн, Аьйнилавнал чIина чIивима арс.\nАслан ХIусайнгу ппу куна ка усттарса, кIанаяр гьарзану хъус лякъай хьусса ия, Ленкораннай ляхълайгу ивкIун, кIа гъинттул шавай учIайва, кIукун марцIну исвагьину янна лаххайва.\nХIалтIилия увкIукун, ссайгъат букан учавай, хъамаличу укIукун, та бизар къахъанан таначIа щяикIан учавай, ивчIаннин хьхьичIава кIанал буттал Аьйнилавналгу, утти кIанал цалагу Барзулав чIявуну цаланин уххан айва. ХIурматрал ххихху ивтун, Аьйнилавхъал хъанхъахъислийгу я бавцIуну, оьрчIгу бажар бусса чIалай, Барзулав рязигума хьуну ия, Бадрижал Садикьлуя лиян бувну, Аслан ХIусайннун булун. Я душ, я нину микку Барзулавнаща мютIий бан къавхьуна. Муния махъ ца кьини цалла цIияллай шанул лях лавгун бунува, Бадрижатлул чарсса дарвачраха щилъяв кьуркьуну дия. КIира кюрщангу бакI дирхьусса чарийра лирчIун дия. Му даву шил, циван дурссарив личIлай личIин къашавайсса гьантрия гьаман кIа Аслан ХIусайн къурув лавгсса чIун.\n— Гьай аммин жан, дула Бадрижатлухьхьун, — укуна къарил, душнил чулухуннайгу диркIун.\n— Акъа хьула мичча, вилла чIилагу инавагу, ци чIилар вил дикIайссача, — оьккисса энчIгу дурну, душнил бакI тиха риршуна.\n— Агь, маша аллагь! ЧIалай буриввар, Рукьижат, цихавасса хIурматран чIахху душнил буллалисса бусрав-барчаллагь? — цIуххуна жагьилнал нач хьушиву кIучI дан.\n— Вища цирар бан шайсса?\n— БикIайссархха бан шайссагу ци бунугу.\n— Зу кIиягу аьркин бакъасса затру тIун най буру. Улу инагу вила ххуллийх, инагу маз кутIа ба, Бадрижат.\nХъахъи-мачIа лавгсса оьрчIал, учинмур къалявкъуну, душнихгу урувгун, бакI кIутIу дуруна, Бадрижатлулгу танах щях ухханну сситтуйсса ябивтуна.\nКъаригу къурувра кьариртун, шаппай нанини, ххуллий Аслан ХIусайн ялагу Бадрижатлул хьхьичIун увккуна:\n— НахIакьра ина ттуйн сси бизлазисса. Вакссава ттунма ххирасса вин на хъинбала бакъа бан дакIний акъассияв.\n— Да ци хъинбала бан бюхъайсса балбазракьай ина?\n— Вилла чарсса цукун дакъа хьуссарив бусарча, гьариввар?\n— Вин ци кIулли ттул чарсса дакьахьушиву?\n— Кьукьлакьима ккавккунтIий.\n— Да бусикьай туну ци зий авцIуну ура?\n— Цукун бусави, ина оьбивкIун бакъарав?\n— Хъин бикIан личIи ттун цивхьуну бур! — пиш загукуну, душ мяйжаннугу мархлуцIакул баххана хьуна. Дахханашин чIалан диркIукун, жагьил вихшалдарай итххявххуна:\n— Вихьвалура тIутIисса, гьа! Ина, зункIуллий бакIгу дирхьуну, шанашисса чIумал, ца кIяласса кьяпа, ятIулсса ккуртту дусса адимина вичIан хIаллих гъан хьуна, риртуну чIила, чарсса кьуркьуна, жипливу дирхьуну лавгуна.\n— Му бусусса вин гьаксса хъунмасса барчаллагь. Амма на щилчIав магьар бивхьусса щарссара. Нагу, ттул гьалмагъайгу ма мукъурдилун бичларда. Ина архну, нахIуну икIу.\n— Цукун икIава, бюхълай бакъар.\n— Вин, бюхъан бувну, адимина куна, икIарча хъинссар.\n— Я ина букъавцуну, я вил цIаний ажал лакъавсун къаикIанна.\n— Тти на вихь бусав, нагу чил хьуссара, ажалгу вин аьркин бакъассар, — хъитгу куну, Бадрижат лавгуна.\n— БацIу ччарча, мукун бакъа шайрив, — хъирив Аслан ХIусайннулгу увкуна.\nШаппа нину ва душ дакIнин бутлан бивкIуна кIяласса кьяпа бишайсса, ятIулсса ккуртту лаххайсса инсан, дакIнин утлан бивкIуна — мукунсса чув Садикь акъа акъая. «Циван дантIиссар ганал гьалмахщар оькки бансса къел? Цукун, циван лавхъссар га жула цIияллайн? Ча кIулну бивкIссар ганан душ кIий бусса? Юх, гьич ганал къакьукьинтIиссар! Му аькьлулул кьукьайсса зат бакъар», — тIий, ттиватти дардирахун багьуна Аьишат ва Бадрижат.\n— Юх, му Аслан ХIусайннул цалла даву дикIанссар, га оькки ан, жува ганахун бичин дуллалисса.\n— Гьа-гьа-гьа! Тти дакIнийн багьунни: мяйжаннугу тай гьантрай танай цайрагу дия тукуннасса янна, — цакуну ццах куна Бадрижат.\n— Ди, туну му танал давур. Агь учIи акъуй, гьа, — увкуна Аьишатлулгу.\nАхттакьунай Барзулавхъанний цучIав акъая. Аьишатлул чIаххурайвасса Аслан ХIусайннуйн шаппай оьвкуна.\n— ЩяикIу, — къатIа лу бивхьуна, жагьилгу ссихI къадурккун щяивкIуна.\n— Аслан ХIусайн.\n— Гьай, Аьишат.\n— Къаххуйяхха, чIахху оьрчI: цанъя ина жул душния чарсса кьукьайсса? Жу вин ци оьбала бувссия?\n— ЦичIавгу къабувна. Щил тIар, му пар кьуркьусса?\n— На кIанттуву ниттил танира дархIуссара. Ина буси, жу вин ци оьбала бувссарив? Ина циванна жул аралувун ухлахисса? Вин ци ччай дур?\n— Ттун вил душ уксса ва дунииллий ччисса цичIар дакъар. Садикьлул мунийн ка щавугу ттуща гьич бухIан къахьунссар.\n— Иш туну лап мукуннив?\n— Ди.\n— Диша туну чарсса хъатлий.\nКостюмрал урчIамур хъаралужиплива личин дурну, танал чарсса Аьишатлул хъатлий дирхьуна.\n— Зулламур дурив?\n— Дур. Туну ина ттул душ хъинну ччайрив ва даву дурсса?\n— Ди.\n— Садикьлул ттул душ цанма ччишиву талай турлих ласлай, жяматрал хьхьичI бугьуну ккаккан бунни. Ина «эшкьи хьуну, ацIан къахъанай», махъа цурк бувну, акси бан кьаст дурунни. Ина кунасса учIиакъун хьунсса душ баяр, на ва лякьа ххядуккантIиссия. Изу, акъахьу, ххишала жул чулинай урумагара.\nАслан-ХIусайн маз бухIуну, щултI ивкIун, увккун лавгуна.\nВана ва иш яруннал хьхьичI бавцIуна Бадрижатлун та цила хъатIул кьинигу, ванил щак лаган бувна танигу Аслан ХIусайннуйн.\n* * *\nЛаснал нину, ласнал ппу Бадрижатлул лавай бивкIунмасса бия, ласнаннив ганиха чIалачIин дакъая. Утти цуппа жалингу хъиннува Садикьлухух лаглан бивкIуна. Садикь цувагу ччан къахьунсса акъая. Гьаннайсса, гьарзатрал щаллусса, ичIувами куннащал ку нахIусса Алла Буттахъал къатлуй щар мяшну дия.\nДарусса кьини, чариврагу къакIулну, бургъил хьхьичIун кIяласса ттуруллул къурхъ дагьай. Цаппара хIал хьукун, тиха-шиха хаварсиз дуклай, гьарза хьуну, кьини тIааьндалия гьан дай. Мунихава лавхьхьусса иш Алла Буттахъангу хьуна.\n1921-ку шинал, оьинтту Бадрижатлуйн Гъумукун почрая мяйттуршра къуруш арцул ласун оьтIий бувкIуна. Бадрижатлул чIарарду дарцIуна: ца-цал оьккисса щакгу нахIакь къабагьайхха. Чагъар цинянная кьюлтI бувну, Бадрижат буттахъаннийн лавгуна, ганил ниттихь увкуна:\n— Аман гъарин, бавай, укунсса ссайгьат най бурхха жуннийн, ва цирвав?\n— Валлагь къакIулли, ттул душ. Жунна арцу гьан дансса кьатIувния жула цучIав акъар, — бакI хьхьичIун руртуна Аьишатлул. «Вай щил ча гьан дурсса арцур?» — тIий, ниттил ва душнил тамансса бакI цIуцIаву дуруна.\n— Тти цир бантIисса? — цIуххуна душнил.\n— Гьаксса данмургу личIлай дур, личIлайнугу, гьунтти Гъумукун «базаллувун чан-кьансса янна-ус ласун» гьан багьанссар. Инагу ттун кумагран бачу.\nГьунтти кьини Аьишат ва Бадрижат «пуч начанникIнал» хьхьичI бавцIуна.\n— Ивзрав, Гъази, — укуна танахь Аьишатлул.\n— Бивзрав инагу. Чабукру, — жаваб дуллуна Ккуллал лугъатрай хромрал чакмардайх оьру чухълул галифе, ганил ялтту гукунмасса гьухъа лавхсса аргъиравусса адиминал, столданухгу авцIуна.\n— Буккарухха.\n— Ци мурад буссия?\n— Вай арцу щил гьан дурну дурив кIул бан къабюхъайссаривкьай? — цIуххуна Аьишатлул.\n— Хула, — Гъазинал извещение цала хьхьичIун дургьуна, — цанни къашайсса.... Аьйнилавхъал Аслан ХIусайн тIисса Ленкораннай зул цу уссар?\nАьишат ва Бадрижат, хьхьичIра икьрал дурни кунма, цанних ца бурувгуна.\n— Уссар ца жула гъансса оьрчI.\n— Таная дур.\n— Туну та чансса гъалатI хьуну урхха? — бувчIин бан ччан бивкIуна Аьишатлун.\n— Цукун.\n— Цалла ниттил — Гулшагьлул цIанин кIанай, аьйкьуну ниттил ниттил — Бадрижатлул цIа дирхьуну дур.\n— Бюхъайр. Зулмур иш цир?\n— Та танира диркIуссар. На ганин цIассарача, му чагъар ттуйн букIунни. На щилчIав арцу ласун къабучIирхха, — бувчIин бувна Бадрижатлул.\n— Гьай-гьай, къабучIир. Амма жу дулунтIисса вихьхьунни.\n— Жу жура ларсунгу дулувияв: му захIматсса за бакъар. Амма жул дянив чансса тIааьн дакъашиву дурчакьай, ина ми аьркиннийн тIайла дукки, — тавакъюъ бувна Аьишатлул.\n— Му жуща къабюхъайссархха, ссувай.\n— Гьан дурманал къаларсунни, куну, махъуннай тIайла дуккан къашайссарив? — суал бувна Бадрижатлул.\n— Му бюхъайссар.\n— Буттал аьпа бувнни. Туну ина мукунгу бувача, уссу, жу укун бувкIун бия, куну, жул шяра��учунахьгу маучара, лажинни: бикIайхха шяравух авара къабанссагу затру.\n— Хъинни, ссувай. Му жул буржрихха.\n— Туну жун гьан бучIирхха?\n— Насияра, пикри мабару.\n— Барчаллагь, цIуллу ув.\nМяйжаннугу ва зат зума-ккарччулун къабагьуна.\nБарзвагу хьуннин тава таная Бадрижатлун ссайгъатран михьлишалттанил чантай бувкIуна, яла жуларду ва сандаллу гьан дурну дия. Мугу цукун бунугу лявкьяв бувна. Я шяраваллин, я Садикьлун муния хавар бакъанугу, муруллувухгу щин цIалан дикIайхха. Щин бунугу ми затру щуркIал къавхьуну бикIайссияв! ЩуркIал хьумийгу ялун къаличлай, лулттува ци бунугу бухьунссар тIий, Бадрижатлуйн ва Аслан ХIусайннуйн ххуй бакъасса щакру къатIий бацIайссияв! Мигу гьич: цукун бунугу лултту-ялтту гьан банссия, лахъи-утта къалавгун, мунияр кIусса ялун къабивссания.\nДия дарусса, гъилисса ссутнил кьини. Ажарттащалва бивзсса халкь, ку хIуй, ку цулуй, ку ччантIурду буллай, ку ххулу ххилай бакIрацIух цIу ларчIун, зий бия. Бадрижат янна шюшлай, ичIаллил буза буллай шаппа бия.\n— Алла Буттахъул! ЦучIав акъарув? — тIисса чIу хьуна кIичIирава.\n— Бурухха, Гулайсай, цан къалахъара? — увкуна кьатIу бувксса Бадрижатлул ласнал ссил Аслан ХIусайннул ссихь.\n— Бивзрав.\n— Бивзрав инагу. Лахъу.\n— Къачча, анаварну бура. Садикь шава урив?\n— Акъар, ххалал ттукку бахIин лавгунни. Циванна?\n— Аслан ХIусайннул мунахьхьун ца чагъар булун гьан буннача.\n— ТтучIа кьабити, на булунна.\n— Лажинни, учIайхту букъаллуну мабитара, ява Бадрижатлун ккаккан мабикIара, гьа.\n— Хъинни, — душнил чагъар лавсуна. — Бачу, кIюрххилссагу данну.\n— ЦIуллу був, валлагь анаварну бура, нину ччантIу буллай дуссар, — душ лавгуна.\nЦи бур Бадрижатлухьхьун булаврил личIи, куну, пикри хьусса чIивисса душнил чагъар танихьхьун бириян бувна:\n— Садикьлухьхьун бакъа мабулара, тIивача, цива-ци бурив буккила.\nГулайсал, буккин-чичин къакIулну тIий, чагъар ххал къабувхьунссия, кIулсса Бадрижатлуща ганий ци тIий бурив ккакъавккун бацIан шайссияв — ппив бувна: «Товарищ Садикь, ина цIана дяъвилия увкIун, вин хъинну битан лавхьхьушивугу кIулли — ачу ина ва на вил кулпат бачIин ттупангирттай буккан. Ина ивчIарча ттуща, вил кулпат ттулли, на ивчIарча вища, яла вил талихIри» — тIий бия чагъарданий. Бадрижат цал къагъ лавгуна, яла цакуну танил лажиндараву оьттул кIунтI къаливчIуна.\n— Ина оьккину баххана хьуннахха, микку цива ци бур?\n— На вихь яла бусаннача, жулами та бувкIун цIухларчагу, ратIув янна шюшин лавгунни уча. Чагъар кусса махъ гьич кIицI мабара, — шюршуннасса янналул бувцIусса тIясгу хъаралух бувгьуну, жалин цIияллайх кIийнмай шяравунмай лавгуна.\n— Бадрижат, бацIула, — увкуна вирищар чIарах нанини кIиришиву дунура хъун бартукьраву на цIияллил зуманив агьсса адиминал, бургьил цIуцIаврил къашай хьуну кьавкьун, ивчIай-уккай тIисса Щиллахъал СалихIлул.\nТани лакрал чIявуми арантал Кураллаву, Ттарака-маллай, арандалий гьивулух лавгсса кIанай ту��ун баргъ лавчIунуя литIайсса.\n— Агь, СалихI, лажинни багъишла бува, буттауссу: ца чансса зат дакIний буну, вил чIарах бувккун биявча. Ци иш бур? Цукун ура?\n— Нания вил къаттай... угь-угь... лавгун ура... угь, угь... Ва чагъар ттухь буккила... угь, угь... — СалихIлул хъунбаркьутрал каххурава личин бувсса, мукьбавхIусса чагъаргу гава Аслан ХIусайннул Садикьлуйн чивчусса чагъар бия. Ганийгу кIайва нукIува Бадрижатлул бувккусса махъру бия.\n— БувкIунни, СалихI жучIан укунсса чагъар.\n— Та? — махIаттал хьуна азарлу.\n— ЦIана.\n— Агь купаюгълий, на... угь, угь... къабуллуссия, муний ци бунугу ххуй бакъасса бухьунссар, тIий угь, угь... ХIакьину цамургу чивчуну бур. Та оьттух хьуссар. Зу анавар мабуккару, уссил душ, ссавур ятIул мусири.\n— Хъинни, буттауссу, ина вила чул ба, жу танайх къабукканну.\n— Агь вил ахир хайр дивуй, — СалихIлул чул бувна, Бадрижат Аслан ХIусайннул ниттиуссийхъаннийн Ттаттал Мяммахъаннийн лавгуна. Мямма цува Барзулавл ссурахъу ия, танал щарсса, Хамис, Аьишатлул ссурахъу дия. Мунийн бувну, кIайннайн Бадрижатлул вихшала хъунная, кIайннахь бакъа дакIниймур яла щихьъя бусан!\n— Бивзру, ци дуллай буру? — куну, Бадрижат кIайннал ялун бувххуна.\n— Бивзрав инагу, чабувкра. ЩябикIу, — Хамислул Бадрижатлул лув къатIа бивхьуна.\n— Буккарахха. Лахъи къалаганна, щябивкIун ци зува?\n— Мукссава анаваршиву цира? — цIувххуна Ттаттал Мяммал.\n— Анавар къабувккун ци бави, вил ссил оьрчI, Аслан ХIусайннул тти на бияйнийн биян бунна. — Микку Бадрижатлул кIицI бувна бувкIцири ссайгъатру, хьуцири къеллу.\n— Утти бувкIунни вай чагъардугу, — бувккуна кIивагу чагьаргу. — Ахир, къабучIирхха. Жулния душмантал бакъассия: ва ци къюявур? Зу — махънал оьккира-аьйра учин аьркиннихха. Ахир, зун къачIалай бурив, ва ссайн буккан наниссарив? — Бадрижат Мяммах ялугьлай бавцIуна. Мяммаллив, яругу щяту гьаз къабувну, лурдай-ларай ссихI къадурккуна.\nТанава цичIав къабуккайшиву чIалан бивкIукун, Хамислул дакIнихтуну сситту-сситтуй ихтилат кутIа бувна:\n— Бивтун та ненттабакIравун ути, мукун бакъа вайннан цичIав бувчIлай бакъарча. Жул — ХIуснихъал арантунная — къюккугу, хъанния къахIвагу къархьуссар.\nХхишала цучIав ссихI дуклай акъая. Бадрижатлун бувчIуна вай иширттая лас ва щар хьхьичIава гъалгъа тIий бивкIшиву; цина къаччай Аслан ХIусайн кIанихун ахчилан къаикIайссар, ци бунугу буссар, Мямма тIий ивкIшиву; ялунгу чIувсса сситтуву ци бунугу къаличин кIа, гьаксса къахъинагу куну, кьатIу бувккуна.\nКIанин хъинну къаччай бия Аьйнилавхьал хьулу лахъан, амма чара бакъая. ЩилчIав дарвачрахун бутIа бувтун, гужирай кIункIу бувни кунма, гъан хьуну, къапурдайн кьутI куна. Гулайсал кьун дуккайхту, гюнгутIигу гяр-гяр тIутIи бувну, нуз тIиртIуна.\n— Ина бурав, аьзизсса ссу? — цIуххуна Гулайсал.\n— Бура, Гулайсай, бура ххирамур.\n— Лахъу, бачу.\n— Лахъанна, къалавхъун ци бави!\nАьйнилавхъул даврия хъун кIюрххилссаннийн бувкIун цIусса оьрус нущул дурцIусса урцIул лагмагу лавгун, бурувссаннухун чай хIачIлай бия. Къатлул заллу — цува Аьйнилав танива, урчIра-ацIра шинал хьхьичIва хIажлий ивкIуну зана къавхьуссия: танал щарсса Гулшагь, чухуткалул ивчIавайсса Кьагьир — тайннал хъунама арс, цува Аслан ХIусайн, танал ссу, Бадрижатлул хъинсса дус — Гулайсса шаппа бия.\n«ХIайп, Аьйнилав сагъну икIукьай. Аькьлу бусса адимина икIайссия. Къалмакъал къаххирассия аьпабивун. Я хIалтIилий, я аьлххилий увцун, ва авлия цукун унугу айщинтIиссия. Лап алжан хIалал букьавну къаикIан, цIуларчIун Маккалий кIилчинмур шиналгу чунайя. Муксса хIаллай танал вай чарттая ци-ци эмаратру къаданссия», — куну Бадрижатлул танал бивкIугу цила дардиравух бавкьуна.\n— Бивзрув? — Бадрижат лагмана бурувгуна, къачIа-кьачIа лаглай, даг-даг тIий къюкI ришлашисса Аслан ХIусайннуйн ванил я тIайла бавцIукун, кIинналагу чурххавух личIисса ток бивщуна, кIинналагу га цIана яру щях бавкьуна.\n— Бивзрав инагу. Бачу, ссурахъуйл душ, — увкуна Гулшагьлул.\n— Хъинну бакъа къабучIаваннав, бачу, хъинирвуй, — увкуна Кьагьирдулгу.\nЦиняв, ти-шинмай хьуну, ялун увкIнан кIану бувна. Бадрижатлулгу нувщигу бувкуна, бурувссаннухун чайгу хIарчIуна. Ци иш бур, цукун буру, куну, яхши-хаш бувну махъ, Бадрижатлул цила кьуцурттул барт ттиривхIуна.\n— Гулшагь, жува мачча-гъанссагу буру, чIаххулгу буру. Гьаттайн руртIусса щин цачIанна дирукун, ивкIуманалгума, нитти-буттайн къаоькуну, «гьуя, чIаххул!» учайссар тIар. На вай дукрагу дукав, вай чяйгу хIачIав зунний дусшиврий. Амма ва истакIан буцIукун, ялтту бачай. Тти нагу му вил арснал ялтту къявхъ тIутIи бувну бура. Ттущал хIакъи-хIисавдума хьун мунал шамила-мукьила ттун ссайгъат гьан бувну букIунни — цукун бунугу авара хьун къаритав. Утти бургирала, му ттул ласнайн ци чичлай урив. (Бувккуна кIивагу чагъар).\n— Гьаксса вин барчаллагь, ссурахъуйл душ, ттигу ина ванайх мабуккара, кьянкьа да, яхI ба, — увкуна Гулшагьлул.\n— Яр жул ва эшкьи хьуну ацIан къахъанай акъарив! — Кьагьиргу рихшантрай уссил чулухунай ивкIуна.\n— Уссара да, вил цIаний ивчIавугу ттул талихIри, букъавссагу къабитанна, — мукIру хьуна Аслан ХIусайнгу.\n— Му бакI щях ккурун къабивкIссаксса, мунан бувчIин буллай бан хъанай бакъар, — ругьан къавхьуна Кьагьирдуща.\n— Аслан ХIусайн, аьркин бакъамур кьабити. Вин на ччай бухьурча, таналгу цанма хъинну ччай тIийра на гужрай бувцусса. Душ бугьарча, булунгу къаучирча, жула аьдатирттайн бувну, душнил ляхъиндарал бувгьума ивчIайссар. Ттул цIаний цува ивчIайшиву кIулнугу бунува, танал на бувгьунна. Ттун танал виричушиву ххуй дирзунни. Ттунгу утти та ччай ур. Ина къаччай ура. Цанни ттун ччимур къабикIан! Тархъаншивуния хъаннингур хьусса тIий бур! Жу буру кIия ччисса: ттун та, танан на. Ина ура ца. Нану жу бити, махIала ухларда.\n— Да ттул арс, ма жу бутIлардача, нану адимина куна икIу, — лергъ тIун диркIуна нину.\n— Туну танан ва ттун уксса ххирассарив? — цIувх��уна Аслан ХIусайннул.\n— Яр къаххирассия тIар, му бур танал хъаралусса кулпат! Ина ци тIутIиссара? — махIаттал хьуна нину. — Ина бакIрава бувккун урав!\n— Буккуча, букьуча да! — жаваб дуллуна Аслан ХIусайннул ниттихьхьунгу.\n— Да, вин кIуллив магьар бакъасса щарсса къадикIайшиву? Вана вин хьун бувкксара, ачу туну советрайн магьар бишин, — куну, эшкьи хьума Бадрижатлул ца хъис хIаллай маз бухIан увна.\n— Тти ци чинна, ттуккуй? — ацIан къавхьуна Кьагьирдуща.\n— Я Садикь ттуща ивчIантIиссар, я — на танаща — жун Бадрижат бакъавчIуну цукунгу чара бакъар.\n— Та гужну виричусса адимина урхха, ина танащал лаяйссарав, пакьир? — цIувххуна Бадрижатлул.\n— Вагу ярагъ, вагу кьяпа, вагу дакI, нагучу, — мюрая нагангу бучIан бувну, гьарзат пахрулий ккаккан дуруна Аслан ХIусайннул, — яр, на учин цIанинвагу Асланнахха!\n— Вищал адиминагу иян ан циванни? ЦIана ттухь я ххалаххи, я чIила, я ххаржан дакъар. На ина ивчIан къабувкIра. Тихунай увккукуннив къаитанна. Ина куннасса щарссанин нагу адиминара. Утти на зунния душманну наниссара! — Бадрижат хъит куну бавчуна.\n— Амма вийн битан ттул дакI къадиянссархха. Ина хьхьичI бита, нажать на хьхьичI ивчIарча, аманатри: яла таначIа оьрму мабутара.\n— Аллагьнал ххуллий, ттул душ, ва авлия жу лакьинну! Ва карщул хатиричун, ина ванайн мабияра, — тIийна Гулшагьгу кьариртун, жавабгу зана къадурну, Бадрижат бувккун лавгуна.\nТанил, шаппай лавгун, анавархъиндарай щин гъилирагу къадурну, чурх шювшуна, лулттугу, ялттугу марцIми, ххуйми янна ларххуна, исвагьину бакI зивххуна. Ми давурттив дуллай, къатлувун бухлай-буклай бунува, танин цал Аслан ХIусайн гихунай — ккурчIаллил чулухунай най ххал хьуна.\n— ЦIана ттучIатуния, на ивчIанну тIий, хъуни махъру буслай лавгуна. На ивчIанма чари уккантIисса? Гиху-шихунай заназаврил аьршлул бугълуйн [8] багьавай бурхха ва кIичIаравалу, — увкуна ганал.\nГай махъру БадрижатлучIан цIарал ккулларду кунма бивуна. КIанилгу:\n— Да, ина кIюрххилсса дукав?.. Балики ахттайнссагу кьисматну дикIан. Ссавур да ссят дияннин, — укуна.\nАслан ХIусайн жаваб зана къадурнува лавгуна.\n— Марзият, — оьвкуна Бадрижатлул ласнал ссийн.\n— Гьай!\n— Га адимина ккавкрив вин ци тIий ияв?\n— Ккавккунни.\n— Гай ттул цIаний вил уссу ивчIанна тIутIисса хавардуя. ГанацIухсса на баннача, ма ва мараз. КIичIиравух жула чулухунай Садикь нарча, канихь зурчIайтIи ба, Аслан ХIусайн нарча, канийх кай-кай буллалу.\n— Хъинни, — душ лавгуна. Ганил циванни, ци хьунни къаучайва, уссил щарнил махъ закон ххай бикIайва.\nЛавоуна мюрая къазахънал ххюва биту, бивхьуна ххювагу патрон. Гагу, нанинан ххал къахьун чулухух бувгьуну, Бадрижат цала къатрал хьулух бавцIуна. Лахъи къалавгун, Марзият цакуну ццах куна, дар лагаврил, маразран ци банссарив къакIулну ливчIуна. Бадрижатлун бувчIуна Садикь акъашиву. ЧIал къавхьуну чIираха Аслан ХIусайн ливчуна. Та укъавтун къаитан, гьич махъал къахьун кьянкьану нияйт лархIунугу, нава цира зузисса, банмур ва бакъа бакъассарив, тIий, хъами-тайпа кIихIулла хьуна. Авлияну эшкьи хьу-хьуми литIлангу къабучIирхха. Инсан ивчIавуния яла кIумур бунагьри тIар. Щукру, ва пикри дакIнин багьну нава пашман хьуссагума увкуна ганил цихьва цила. Му чIумал чIаххуранния кIичIиравун бутIлатIисса къурнил нущи шюшусса щинал тIяс Аслан ХIусайннуйх ялтту экьи лавгуна. Танал янналийн лавчIсса нущул ккиртту чIалай бия. Танан кIагу Алла Буттахъал даву ххан диркIуна.\n— Вай Алла Буттахъул ци зий бур: ивчIанну тIун бикIавай, щин рутIлан бикIавай! Щингу ялувну уххивав на! Иншааллагь, ялувгу данна. — Вай махъру къаувкуссания, бюхъайва хьунтIий бивкIмур къахьунгу.\nЧIарах нан ивтун, Бадрижатлул ттупанграл барт янил ляпI чиннин жагьилнал хъазамраву бивзуна, бивтун гьан бувна:\n— Ма тти бачIлачIу на! — увкуна ганил ттавхливух.\nАслан ХIусайн гьич щарссанил лултту рургьуну цайнма битанссар тIий акъахьунссия, га лажин лажиндарайн уккайсса адиминащал банна баймур, тIий ухьунссия, ганан цала тIуллал вирищар цуксса кьюкьин буллалиссарив, ганин цуксса къаччан бикIан бувссарив къакIула.\nСсинкьгу куну, ганал урчIамур ка хIажакрал жипливусса нагандалийн шамила гьан дурна, амма цалагу тIайла къадарцIуна, циванъяв цакуну кару ларай дургьуна, яла, Бадрижатлул иттавгу урувгун, ливхъун авчуна.\n— Агь вил къаттай Аслан, инания цулкIлул увтунна! — куна зункIуллуя Щиллахъал СалихIлул. Ма оьттух шара, паракьатну икIу, кIанал цахьва укукун, Аслан кIанахьгу: «На Асланнахха, ттуйн ккулла щайссарив», — тIий ивкIун ия.\nБадрижат та цIана цала къатталун бувххуна. Чурттурдайх лавай лавхъун нанисса чIумал, танил ликри дарцIуна, ххит гьарзасса чIаркIув баргъ бурувгний куннасса зардагърурду дакъа яруннин цичIав чIалай дакъая. «Вагь, бивтун адиминагу увтун, тти хьхьарашиву дайссаривгу», — куну, хъап куну, бакIрая карщи лирккуна, хъаралу дирхьуна, цила, цуппа канихьхьун лавсун, ларзулун лавхъуна, ца хъис хIаллай бявакъулттийхгума бивхьуна.\n— Аслан ХIусайн ивкIунни!\n— Алла Буттахъал увтунни! — леххаву дагьсса щар чялав-чялав тIун диркIуна.\nБадрижат, кIичча бивзун, къатлувун бувххуна, нузру махъуннай ларкьуна, кьун дирхьуна. Аьч бувну, патроннал ящик хьулуву бивхьуна, бугу буцIуну, ца ххювабиту ялагу чIиралух бацIан бувна.\nБивкIулул заллухъру къатрайн ххяххан бучIаннин ялугьлай, Бадрижатлун шин хьусса хханссия. Амма, цал ивщуманалсса буллай бухьунссия: кIаних къулагъас дайсса акъая.\n— Бадрижат! — адиминал чIу хьуна ахиргу нузаха.\n— Амир урав?\n— Ура.\nХIуснихъал Амир — гьаттал чарий авцIусса къужа, Аьишатлул хъинирву ия.\n— Ци тIий ура?\n— Вай ци хавардур?.. Аьйнилавхъал Аслан ХIусайн зуртIархха увтсса?\n— Дихха. Ина чун увкIра?\n— Вил чIарав ацIан увкIра.\n— Аьркин акъара, улу шавай.\n— КьабикIуча, бюхълай бухьурча, ттухьхьун ца пIякь учайсса зат дула: арулцIалуннан ца на гьассарахха.\n— Винмагу ци бунугу шай, укьу, акъа хьу.\n— Яр, на кьяпа бакI къабякъиннив бивхьусса!\n— Заннаху насу мичча: вилссагу булланну бакъара.\n— ЦIагь... Ай аман! — къужа хIаллих хьулуха къачча-къаччайна акъа хьуна.\nЧIу-чIитI бакъа лухIи ттурулливгу ццун хьуну, оьккину къу-аьс тIун бикIайхха. Мукун гьулусан хьусса халкь Алла Буттахъал цIияллу зехлан бивкIуна, кIа даву къуртал дансса ссавур дакъа, кIай гия чулийсса чIаххурал цIияллайн лавхъуна. Гия ххювабитурду, ряхвабитурду, наганну Алла Буттахъал ларзулун, нузайн, чIавахьулттайн чIярххатIий булувкьуна. Ккулларду къатлул чIирттайсса чарттайн зев-зев тIий щилай бия. Цаппара хIаллай му накьарханагу хьуну, пIякь-шякь кьабагьуна, аьлагъужа-баскъун чан хьуну, бакъа хьуна. Цакуну анавар гъаравух мугьали ялун бивсса хханссия: щарда Алла Буттахъаннийн нанисса авара дурккуна. Бадрижат нузайсса ккутIух бурувгуна. Дурккун ххаржангу, хьхьичIун цучIав къаагьан, жагь урчIайннай, жагь куяйннай шайкун палцIгу дуллай, ца бала халкьунналгу хъиривну, Ттаттал Мямма Бадрижат бусса къатлул хьулувун най ия. Хъуннасса ххаржандалул аьнт уксса уттасса тия бургъий хIучI багьанну пIяй-пIяй тIий бия.\nЦала гьухъул зума танал цала зумув дия. Бадрижат танал махьлий цийнма битлансса патронну бу ххай бия. Хавар бавукун, чаш уккаврил канакисса хъюрурал дурцIусса махь итадакьин Мямма бакIрай къаавцIшиву танин ча кIул хьунссия.\nЦуппа бурувгсса кIанай вярттул барт бивхьуну, Бадрижатлул, чунниввагу къакIулну, бивтун гьан бувна. ДачIи минутуксса хIаллай чIу-чIитI бухлавгуна, яла щилъяв:\n— Вагь, шикку пурунт диркIун дурхха! — увкуна.\nБадрижат цIунилгу нузавух бурувгуна — Мямма арантуннал чIирацIун лякIин увну, карунницIун лавчIуну, ссукIа дургьусса, «ку буллуну лавсумур» зехлай бия. Дянив багьсса хъун лажинтуралсса ххихьухьунссия: чIал къавхьуну хьулух цучIав къаливчIуна. Утти буллалисса ясрал чIу шивун баллай бия. Вай гьарца гьуя-гьарайлувагу ванил дакIницIух чIила так ца Гулайсал кусса зумалул чIунил риртуна. Къаритан, виримукьал къабуцIин личIи бигьаяв — ванил яла хьхьичIунма дуснал — танил укуна:\nКъубаллава къув кури,\nКъалалия пар кури —\nДуснаща щу ккуллалул\nУссу гъарай ивкIури!\nВа къювулуву кьатIату аьратталну, лахъсса чIуний Садикьлул:\n— Бадрижат! — увкуна. Та, шяравуминнал угьлай, балаллуя айшлай, ттинин шиккун ита къаавкьуну ия.\n— Садикь, акъахьу миха, — ттупангу канил бувгьуну, танал жалин нузах бавцIуна.\n— ТIитIа ва! — Садикь гужну паща тIий ия.\n— Акъахьу миха, валлагьи инагу бивтун утанна.\nДусса зувирах ххявххун, танал нузру гъаргъуна, кIирагу ка ялтту лирчуну, Бадрижат чIувин бувна, танил бакIрай чIавгу дирхьуну, тамансса паща увкуна, яла хъачIунттая бугьуну, цала щарссанил иттавгу урувгун, увкуна:\n— Вища, нагу кьаивтун, танан хьун бюхъайссия. Иная ва даву дурсса ттул цIанийри. Та вища акъар ивкIусса, ттущар. Хъис пикри мабара. На ацIайссара хьумунил хьхьичI.\n— Бадрижат! — хьулуха къужлу�� оькуна.\n— Оьзайпат!\n— На ура, ссурахъуйлщар, тIитIа.\nОьзайпат дукIу-кIурссанунин Ваччав кьадину зий уссия. КIайннал ТIажиб тIисса цIадурккусса къачагънаща Оьзайпатлул Гъумукун канил бугьан исвагьисса чаргас мархь лавсун бия. Мархь биян къабуллай, чIал хьукун, ТIажиблул кьадинахь ккурчIа бувцIусса арантураву:\n— Оьзайпат, мархь циван къабиян бара? Биян буллали аннин авцIуну урав? — куну бия.\n— Гьугь!..-гу, — куну, Оьзайпатлул хъун баркьутрал каххурава мархьгу личин бувну, ххаржандалух кIа бунийва кьукьари бувну бия. — Ма, улу тти ласи! ТIажиблуйнгу, кIанахлу бувккуминнайнгу ххаржан дурксса Оьзайпатлул кьянкьашиврий дакI даркьуну, жяматрал уруччуну ия.\nВиричусса адиминагу ур, кьадигу ур, балики ттухьвагу аькьлу-кIулши бусан, тIисса пикри хьуна Бадрижатлун.\nНуз тIиртIуна, къужагу уххан увну, цIунилгу ларкьуна, къича бувтуна.\n— Ва ци къелли, ххуй душ? — цIуххуна къужлул цала зумуну калималул махъва-махъсса махъ чIу лахъ бувну, анаварну тIий.\n— Тти нузах ина ацIу, Садикь, на хьумур ванахь бусаннача.\n— АцIангума, ххяли куна! — Садикьлул ттупанг канил бугьуна, Бадрижат ва Оьзайпат къатIрай щябивкIуна.\n— Лажинни, танан хьувагу цивхьуну бурарч? — цила жаваб дулуннин цIуххуна Бадрижатлул.\n— Ци хьуви, ттамп куну агьну, ивкIуну ур.\n— Ци бавиярч, ласнал ссурахъуй, ва къел цала дан бувунна.\n— Хьумур ттухь тIайлану буси.\nБадрижат цинма ккавкмур, бавмур буслай булукьуна. «Ина яла ци бувссия, ххуй душ?.. Танал ци увкуна, ххуй душ?.. Туну яла цивхьуна, ххуй душ?.. Танал ци увкуна, ххуй душгу», — тIий, Оьзайпатлул гьарзат кIул бувна, ххуйну вив бавкьуна.\n— Щялмахъ бакъасса бакъарив?\n— Щялмахъния бакъассар. Тти на суд-дивандалий ци тIий бацIаварч, Оьзайпат?\n— Муна му хьусса куццуй буси, тахсирданун лавхьхьусса бакъа таммихI къабантIиссар.\n— Къатлувуми кьатIуппай мабуккару, зу бувгьуссару, — увкуна осодмилицанал. [9]\nГара кьини шанна ссятрагу хьуннин иш лагма щархъайн авара хьуна. Къяйннал, Вихьуллал, Кьукунналми осодмилицагу МюаьхъиялссаннуцIун цачIун хьуну, Барзулавхъал ва Алла Буттахъал къатрал лагма рургьуна, кIивайвагу душмантурал лях маслихIатчитурал ва ярагъуннил балгусса арантуннал бару хьуна.\n— Цила адиминар тIар ивкIуссагу!\n— Акъарча, гьалмагъайритIар.\n— Ци икIави: лас Алла Буттахъал Садикьри, ивкIума Аьйнилавхъал Аслан ХIусайнни. ИкъавкIуну личIи итайвав? Цуппа хIуй, лас къав бахIлай ивкIун ур. Хъинсса юргъа чайх мархьгу бивщуну, Садикьлухьхьунгу ссалам къабуллуну, гьайт, Бадрижатгу, куну, чIарах лавгуна тIар аьпабиву. Садикьгу авккуну ур: я та ина ивчIа, я на ина бивчIанна, тIий, — бувчIин бувна, чIарав ивкIманал кунма, ца Мюахъири чувнал.\n— Цайнма бивтунайн битан нанини, хъами-тайпа лявкъукун, лаган канища щяв багьуна тIар.\n— «Ккулла щунни, бавай, дуснал канища!..\nАгь, Бадрижат, къадансса ххиваххакьай, ххирамур, ина му лавмартшиву!» — куну, агьну ивкIуна тIар.\n— ИвкIуну тагу кьаивтун, бявакъулттий щябивкIун чугургур тIар бишлай бивкIсса.\n— Щарссанил адимина ивкIусса тарих ттун ттинин къабавссар.\n— Аставпируллагь, муна аждагьа! — тIий бия цурив, цирив кIул хьун бувасса щархъи.\n— Муния ттун къакIулли, танал ивчIавайсса уссу Кьагьир, шания ивзун, увкIуна, ивкIусса уссил ялунгу кьус ивкIун, кIирагу канил танал бакIгу бувгьуну, танал иттавгу урувгун, увкуна: на вин бувчIин къабувнав, ина му бакI ххиттуву ккурун къабивкIссаксса паракьат къахьун най ура, куну. Тти игьа лагу! — Яла унийва кIичIираву тагу кьаивтун, шавай лавгуна.\nАхттакьунмай лухIира-лухIисса я-иттацIанттащалсса, чанну лухIи дишлашисса авурсса симандалущалсса дянивсса чурххал адимина кьатIув буккаи къабитлатиминначIан дакI дарцIуну увххуна. Орджоникидзенва ххира хьусса, ятIул партизан га ия лакрал округрал милицанал начальник, Шушиясса Адам Жалиев. Ганал хъирив угрозыскнал хъунама, дуснакьрал начальник, милицалт, шяраваллил оь-хъинталгу бия.\n— Хула, цумурди ва адимина бивтун увтмур щарсса? — Адам къатлувух лагма урувгуна.\n— Вана вари, — ца щарссанил Бадрижат ккаккан бувна.\n— Нара...\n— Ванил кьацIливания ниттил накIлил кьанкь гьан дурар. Юх, ва вил даву дур, ххуй оьрчI! — увкуна начальникнал Садикьлухь.\n— ТIайлассар, давумур ттулли. Агь вил жан цIуллу дивуй, ина акъа ва зат тIайлану бувчIинсса цучIав къавхьунни, — мукIру хьуна Садикь.\n— Жугу вийн хъамалу оьвчинну.\n— ХIадурссара.\n— Аа. Бадрижатлул ттупанг битайни, му ивкIуманал ниттиуссичIа ччантIулух хъюру канай ивкIссар.\n— Му тахсир цайнма ласун ччайри мукун тIутIисса, — бувчIин бувна жяматрал вакилтурал.\n— Гьа, иш мукуннив. Хъирив лаянну, кIул банну, — Адамлул следовательнайн, айихьу, тIий, гьим дуруна. Таналгу сумкалува ручка, чагъарду буккан бувна. Щекьирал ккуппи дуккан дуллалини, плащрайх экьи ларгун, мадарасса ттангъа хьуна. Цаннал ккуппигу канил дугьан дурну, танивунгу щилай, къатIуйгу щяивкIун, та цIухлай айивхьуна.\nБадрижатлулгу, Садикьлулгу, Оьзайпатлулгу хьумур хьусса куццуй тIайлану бувсуна. КIицI къадурну къаритансса даву ца хьуна: Оьзайпатлущал следовательнал мадара къанза бувна.\n— Ттупанг Бадрижатлул битан муслихIат ина къабав уча?\n— Къабав.\n— Инава пикри ба: Садикьлул битарча, тайннал ва къаивкIуну къаитанссар ягу хъунасса хIаллай дуснакь анссар, му оьккину хьунссар. Бадрижатлул утарчан, сситтуву оьхIалшиву дарчагу, яла, хъами-тайпа бурча куну, хIалал битанссар, дуснакь барчагу, мунил, лагма-ялтту уклай, лас икIанссар. Ва щил аькьлу бур?\n— КIарттуха дизлазини махьлия багьссар тIийнугу, хъаннилгур аькьлу бикIайсса, — жаваб дуллуна къужал.\n— Му пикри бай кIанайн та ттигу биян бувархха?\n— Та чIивинугу чIан куртIссар. Вихьгу ттуя ва цIана ххуйну уш куну бур. Аллагьнайн щукру, бунагьрацIа на марцIссара.\n— КъакIулли. Вингу БадрижатлуцIун ва СадикьлуцIун жущал нан багьантIиссар.\n— Ттул ликри ттигу гъагъан дурар — лажин кIялану учIайссара.\nТа хьхьуну Барзулавхъал ва Алла Буттахъал къатрай къарал бивтуна.\n«Багьайсса даву хьуссар: адимина куна ивкIнияча», тIий, циява тахсир лихлай, Бадрижат цилла дакI цуппа дуллай бия. Амма ялун личин къаритлайнугу, ганил дакIнил куртIниву, вилаххав хьхьирцусса цIу кунна, хьхьирцусса кIусса дардисан дия: «Аьпабиву, цувагу оьттух хьуну ия, ахир. Бюхъайва иш ярагъуннихун къабувтунагу дузал хьун, ци бави туну, ттун му сант чIалай дакъаяхха». Укун «дардирдай диван буллай», лахьхьува хьумунил сурат иттала къадукьлай, хьхьу чани хьуннин Бадрижатлул шанул ккик къаувкуна.\nКIюрххил, баргъ цIу гъели хьукун, милица начальникнал амру бувна дуснакь бачинсса ххуллу марцI бан. ЦIияллая, кIичIирттава халкь букьан буллай, чIавахьултту лакьин буллай, осодмилицанал яхI бувна. Мархьру гьуз буллай, чIучIри бищлай бунугу, инсантал бигьа-бигъану махъунмай хъанай бакъая: гьарцаннан Бадрижат, Садикь, Аьишат, Оьзайпат ккаккан ччай бия — гайннай, хаснува Бадрижатлуй, кьуннуния хIакьинунин кьуртти, магъру ххярхсса хханссия.\nАхиргу, ярагъуннил балгусса чIявусса арантурал вив лавсун, гай халкьуннацIа бачIва хьусса кIичIирттавух Гъумукунман, бачин бувна. Шярава ливчукун, ххуллул тихагу, шихагу, гайннал хьхьичIгу махъгу къалалив бияннин шан-шама, мукь-мукьа осодмилица бавчуна. Бахьтта бачин бувсса Бадрижат милицанал бурттисса зузалтрал вив бавкьуна. Га бахьтта бачин баву ккалли къадарчан, оьттулучу дуснакърайн увцун нанисса къахханссияча, ца хIикматрал заллу хъунмур кIанайн хIурматрай иян ан нанисса хханссия. Бадрижатлун кIула цуппа, цищава тIайлану бикIу къатIайлану бикIу, чу ивкIусса хъами-тайпа душмантурая мугъаят буллалишиву. Муния га рязийну бия, бакIгу лахъну дургьуну, га дирину ша ласлай бия.\nТа чIумал Къалалив дуснакь бакьайсса къатта бувагу кIива бия. ЧIивимунивун нину ва душ бавкьуна, хъунмуниву, арантурачIан — Садикь ва Оьзайпат.\n* * *\nГьунттий, ссят урчIунний Бадрижат бусса камералул нуз тIиртIуна. Хьулух цIусса яннардаву ххювабитултращал ххюя милица ия. Цакуну гай ххал хьукун, Бадрижат цийва бияла бакъа хIучI куна.\n— Вана, — куну, Бадрижатгу ккаккан бувну, надзирательнал цаннал хьхьичIун тIивтIусса таптар бувгьуна. Таналгу, къулбасгу дурну, Бадрижатлухь:\n— Бачу, — увкуна.\nХхюягу адиминал вив бавкьун, лагма-ялттумигу пIаркь-пIаркь бикIан буллай, Бадрижат Гъумукун шаръэ махIакамалул следовательначIан биян бувна.\nСледователь, Гъумучиял ХIажиоьмар, чаннасса къатлуву щюллисса ссупрагу ялтту бувтсса столданух щяивкIун ия. ЧIарарду ку кIяла хьуну, ку лухIинна лирчIсса кьицIбай чIирттаращалсса хъуна адимина ия: ряхцIалла шинавун уххавай ухьунссия.\n— Ивзрав, — щявгу бурувгун, Бадрижат танал хьхьичI дякъатлуву бавцIуна.\n— Бивзрав инагу. ЩябикIу, — следовательнал цала столданул хьхьичI бивхьусса стул ккаккан бувна. Хъами-тайпа щябивкIуна.\n— Бисмиллагьи-р-рахIмани-р-рахIим, — следовате��ьнал таптар тIивтIуна, ручка щекьирал ккуппувун щуна. ЦIа цуркьай?\n— Бадрижат.\n— Зурул симан тIиссар аьраб мазрай.\n— Дур, къакIулли, мукунсса цIа.\n— Буттайн цу учайссар кьай?\n— Барзулав.\n— Барзулав учав?\n— Учав.\n— Вагь, Лачин, Къарчигъай дизай инсаннан. Барзулав ккавксса, бавсса цIа дакъар. Цими шинни?\n— Кьура...\n— Мюахъатусса Аьйнилавл арс Аслан ХIусайн щил ивкIур?\n— На ивчIав.\n— Циван ивчIав?\n— ИвчIан багълай бия, чара бакъая.\n— Вагь. Туну ина, бакIрая тIайла хьуну, ца-цаних бусласу, на чичланна. Адимина икъавкIуну къаитансса му цира ци чара бакъашиву дия?\nБадрижат Аслан ХIусайн цихуна ахчилай ивккса куц буслай булукьуна.\n— Оьккисса ияв? Къаччисса ияв?\n— На булун куну бивкIра, ттул гьалмагъай уссия.\n— Танал цIа цуркьай?\n— Садикь учайссар.\n— Цума ххуйсса ия: Садикь иявкьай, Аслан ХIусайн?\n— Аьпа биву ца зивхху чимус хьусса зат иярч.\n— Вагь, зивхху чимус цукунсса бикIайссарар?\n— Ливххуну бурусиннин я кIялану кIяла бакъа, я някIну някI бакъа, аьжаивну, гъурбат хьуну, ххуй бакъа бикIайхха.\n— Гьу. Чарсса циванни вия та кьукьлай ивккса? Даххан ччай иявав?\n— Ци икIави. Та цувагу арцул кару ия: хъус цаллагу чIярусса лякъайва. Цурк Садикьлухун бутан, танийхчIин на таная лиян бувну, цанма хьунна тIутIи бан.\nБадрижатлул хаварданихун ХIажиоьмардул, тикку цу ия, танал ци тIива, вихь бита щил увкуна, лахьхьин щил бувна, ттупанг чая, бивтукун ци къел хьуна, тIий, ялагу чIявусса суаллу буллуна.\nГаксса хъунмасса тахсир бакIрайн ласлай, дакIнихтуну гьарзат тIайлану буслай буна, ХIажиоьмар вих хъанай акъая. Та дакI дарцIуну ия ттупанг Бадрижатлул каних щак бакъа щилчIав бивтшиврий. Мунищалва танал, зана-зана икIлай, мукьила-ххюйла цIуххуна: «Цума ххуйсса ия?». Аьжаивсса адимина ия та оьру-кьюру чIири.\n— Туну винмагу кIулну бунува, ттухь циван цIухлай ура? — тIий, Бадрижатлул цийва бияла бакъа шамила чIу лахъ бувна.\n— КIири бичлай бухьурча, вайнна дяркъусса щин, хIачIи, — тIий, танал ялагу паракьатну гъалгъа тIутIи байва.\nАхттакьунмай, кIава нукIува Къалалия Гъумукун кунма, тти Гъумуча Къалаливгу Бадрижат биян бувна. Гьунтти, сарану, кьияну ХIажиоьмардучIан Аьишат, Садикь, Оьзайпат буцуна. Ца нюжмардува Бадрижат кIилчингу следовательначIан биян бувна.\nТайва цакьнивасса суаллу хIакьинугу тикрал хьуна. Ялун цаппара цIуссагу ххи хьуна.\n— Садикь ия, даву цалли, тIий, — увкуна ХIажиоьмардул.\n— Му на ххирашиврул, тахсир ттуя яла ласунни, — увкуна Бадрижатлулгу най бунува.\n— Вагь, танан ина муксса ххирассарав?\n— Абабай.\n— Вин та?\n— Тукунсса адимина ччан къавхьуну икIайссарив?\n— Хъинни. Аьишат дия, битагу цил укуссия, битаншивугу цин кIулссия, тIийхха?\n— Мукун тIивав?\n— ТIива.\n— Дуцала лажиндарайн, учайрив?\n— Дуцинну лажиндарайнгу.\n— Дуцирча, щялусса махъ я танил, я ттул зумату вин багу къабаянтIиссар.\n— Мукун тIун вин та оь адиминал, цур та?\n— Оьзайпат.\n— Танал лахьхьин бувссар, тIий бурхха?\n— Му хIакь��сар, танал ттухь хьумур хьусса куццуй тIайлану буси увкуна. На танал тIимуния бугу къабуклакиссара. Ттул маз кIива хьурча, кьукьара.\n* * *\nОьттулучунал къаттай,\nТтуруллуву тавханай.\nТтурлугу яла ларгун\nБургъилгу буцIивияв?\nДуснакьраву гьантлул хъирив гьантта бавчуна.\n— Мадара му даву куну, дал на къабивтунгу буна, ва хялат вийхрагу жуйхгу къаларххун къабивкIунна ина, — муданна кунна душний аьйрду дуллай дулуркьуна Аьишат гьархьхьунугу.\n— Я ттул нину, танал къеллу ттуща духIан хъанай дакъая, — тIий бия Бадрижатгу ганихь ххюйлчин.\n— Бакъахьурча, адиминал ивчIан ивтния. Оьттул гьакь кIусса затри, таратагу оьттулучунал ахир хайрданийн къадуккайссар.\nТуну тти ци тIий дура? Хьумур зана битан ттуща къахьунссар. Кьюкьлай духьурча, ттул нинушиврия яла дагьу.\n— На яла дагьанна тIий дакъара. Цуппа инара дурмунил пикри инава бала. Мурад къабуллусса жагьил жущава ивкIуну, чIира лях бакъасса чIаххул, мачча халкь душмантал хьуну, мюрщисса оьрчIру, хъунмасса къатта, адиминахун багьну, ялун дагьсса давуртту — намур дуснакьрай!\n— Туну ци бави, жувания бусурмантал буру, аллагьнал чивчумур жувагу бухIанну.\n— КъабухIуну тти ци бави.\nАьишатлун ттигу кIул хьун бувая цаппара затру. Гьуя бавал, муяв вил ттунсса хъун хъинбала! Ав-ав, ссу бивчIа! Аман ссурахъуй, вин щунсса ккулла на кьюлтIчинтIиссияхха! — тIий, ябивхьусса бакIурдива кIиз битлай, лажинтру михьирттах цIарцIлай, дакIницIух заккантту бишлай Аьйнилавхъал цIияллай хъами аргъираву ясрайсса чIун дия. Муни микку Ссамад, ххюра-ряхра шинавусса Аьишатлул арс, тачIав къаккавксса театрданух тамаша бувну ия. Щинъяв дакI цIуцIинан хавар хьуну, хIаллих ка дургьуну, авара къахьунну шавай иян увна.\nАьишатлул чIивимур душ, урчIра-ацIра шинавусса Насибат кIичIиравух нанини, «ванилгу тти цу ивчIавив ци кIулли», — куну кIиннал-шамуннал танил бакIрайн кьутI куна.\nАслан ХIусайннул бивкIулул танал уссил, Кьагьирдул азар мукун кIу дурнахха, хIакьину-гьунтти вагу танал хъирив лаяншиву пIякь бивкIун чIалай бия. Ми гьантрай мунан чIавахьулттивух тия, щарнил хьхьичIсса гьанав Барзулав ххал хьуна.\n— Бавай, хулар лажинни, та ттупанг, каний кьяртI кIункIу бансса хIал бурив ккакканнача, — увкуна, Кьагьирдул.\n— АрснацIа шаврицIун тти увагу усса ссурахъугу акъа дикIанна. КьаикIуча, вила азарданулсса бувну икIу, — увкуна Гулшагьлул.\nБарзулавл цала оьрчIру, шярулт кунма лякIин бувну, мяйва гьантлий къатлува буккан къабивтуна.\n— Зугу тайва Бадрижатхъуллу, душмантал! — тIий, сситтуй кьацIа-кьацIа ихьлай, танал тайннан мяйвагу гьантлий за къадуллуна. Бахттиндан, чIахху-чIаравнан шанку кьинива хавар хьуну, танаха аьлтту-кьюлтIну дакI дирссаксса тайнналсса байва.\nВай хавардугу бавссания, Аьишат кIялара кьакьанссия.\n— Ил душ, — увкуна ца хьхьуну Оьзайпатлул цаламур къатлува Бадрижатлухь: тива шивун, шива тивун чIу ххуйму баяйва, — шива буккайхту ва адиминая личIи хьу: цала щарссанихун ахчилачисса чу, бурцIил ккаччи куна, хIунку къаувну, нила ивчIан ивтун ур. Утти, адиминашиврия пашман хьуну, ссирссилттугур дирчуну усса.\n— Укунмагучия личIину буру, Оьзайпат, тти ванияр цукун личIи хьунххура? — жаваб зана дуруна Бадрижатлулгу.\n— Инша аллагь, гъапур — ур — рахIимиал цIими ххиссар укунма къабикIантIиссару, ита бакьинтIиссару. Аьишат, вил качар чурххал ци иш бур? Бизар хъанайвгу бакъарав?\n— Инагу кьаикIула, Оьзайпат, ччурччу дикIуйн цIу къабичлай.\n— Ма пикрирду булларда: щил бунугу мукунсса душ\nкъабикIайссар, — тIий хъаннил дакI дуллай ия къужа.\n* * *\n— Тахсиркар Бадрижат, вища бюхъайссар вила махъва-махъсса махъ учин, — ихтияр дуллуна кьадинал, байл-байлсса майращалсса, лажингу жиг-жиг дартIун, щала кIяла хьусса къужал.\n— Ттул личIину учинсса цичIав бакъар. Ттуща чу ивкIуссар. Мунияр хъунмасса тахсир ци бикIайссар! Хьумуния гьаксса пашман хьура. Цащава бюхълай бухьурча, ивкIуманал мукьахтурал хIалал битарча ччива. Тавакъюъри таммихI, гьарзадгу хIисавравун лавсун, тахсирданун лавхьхьусса баву.\nСуд хIукму бан личIину ккаккан бувсса къатлувун лавгуна. Аслан ХIусайннун апатI хьуну дурусну зувилку кьини суд цила махъра-махъсса заседаниялий шябивкIуна.\nЧIивисса клуб цIикI-цIикI тIий буцIаврил, инсаннаща тинай-шинай хьун къабюхъайва, уккан дакIнийн багьнаща укканния ча хьуви. Ку щябивкIун, ку бавцIунма, ку кьяпри букьуну, ку бивхьунма бия. Клубравун къалавгми хьулуву, чIавахьултталу ккучу-ккучунну хьуну бия. Гьарцаннал дакIни-мазрайгу дахьва ца зат бия: «Гьала ци суд кьукьайрив?»\nЗалдануву зив-зив тIисса мичIакрал чIу баянссия. Канихьсса чагъаргу ярунничIан гьан бувну, кьади улувкьуна: «Азарлий урчIттуршлий кьуния цалчинсса шин, шанчинсса окIябрь (та чIумал шариаьтрал агьлугу цаппара оьрус мазравасса махъру ишла буллали хьуну бия); Гъази-Гъумучиял НахIиялул [10] шаръэ махIкамалий [11] кIивагу чулухалу хIадур хьукун, диван байбивхьунни. ИвкIуманал, Аьйнилав-хIажинал арс Аслан ХIусайннул вакилталну бур Султан Мусал арс ва Гулайса Аьйнилавл душ. Кьагьирдулгу, Гулшагьлулгу, Гулайсалгу чулухату ихтилат буллай ур Султан Мусал арс ва мунал увкунни: Аслан ХIусайн ивкIусса Бадрижатлул канищар, кьасттан, ивчIанва, душманшиврий махъа ттиликIрахун ххюва биту бивтун, — гания гихунмай тахсир ци сававну, та цукун хьуссарив биялну чIалачIи бувну бия.» — Кьади аглан хъанахъаврих, калимарттал кунницIун ку хъинну къадакьаврих бурувгун, чIалай бия аьраб мазрай чивчусса хIукму тиккува лакку мазрайн кIура баен буллай ушиву. Ахирдангу, циняв ялугьлай багьтIатI хьусса махъру танал увкуна: «Жу, нахIиялул шаръэ махIкамалул агьулданул, хIакьикьатрал [12] хъирив лавну, милица начальникнал чивчусса шанма дознаниягу, Мюахъи тIисса щарнил махIкамалул хIукмугу, вай бардултрал: Юсуплул ва Рамазаннул барашиннагу хIисавравун ларсун, кIул барду Барзулав-хIажинал душ Бадрижатлул цила хьул��х кIичIираву битанма душманшиврий бивтшиву. Кьасттан, душманшиврий ххювабиту бивтун, Аслан ХIусайн Аьйнилав-хIажинал арс кIицI бувсса Бадрижатлул ивчIаву исбат хьуну, муний бавцIуну тIий жу хIукму барду Бадрижатлуя кьисас ласун. Мукунма хъа бивхьуну кIул барду махъмий гьуртту къавхьушиву ва миннал щинчIав кумаг къабувшиву. Жу хIукму баян барду кIивагу чулухаллин, — къулбасру дурну махъ секретарьнал ххи бувна, — амма Бадрижат ва хIукмулий рязи къавхьунни. Мунил жуя тIалаб бувунни ва иш Дагъусттаннал хъунмур шаръэ махIкамалий гьазбан.\nГъази — Гъумучиял шаръэ махIкамалул хъунама МухIаммад афанди Каэ, мунил аьъзатал [13]: МухIаммад-Расул, Гъази.\nВассалам».\nЦа-кIила янил ляпI учиннин, агьалий, бавмур лаласун къахъанай, чIу-чIитI бакъа бавцIуна.\nБадрижатлун цакьнива кьатIату баян бувна, шардату кьадинан ка кIидархIушиву. ХIукмулул ахир ххуйну бакIравун къадурххусса ганил утти цийва бияла бакъа увкуна:\n— А тай ттул зару, кьадий! Тай винна личIантIиссарив? Тти вил рикIирал кIюйлийн къяча чапал хьунавхьур [14], жул душ бивкIукун, гьаттавун карщи рутайссар, ттул чалагъайгу дула, нагьлия бакъухъ байссар — жул нагьлил къячIигу зана да, хъирив кугу биххайссар — тагу махъунмай биян бан, туртмий бивкIулучIа щурущи дайсса зат дакъар — тай, ттух алхIангу ккалай, инава булуки.\nХIукму кIу бивзунан, Бадрижатлуй дакI даркьунан, кьадинал къадустуран мурад буллуна.\nЗалдануву гъав гьаз хьуна, цума ци тIиссияв къакIула. Бадрижатлул вичIан махъа бавсса зат так ца хьуна:\n— Булбул, булбул!\n— ХIайп бакъарив ина бивчIан.\n— Пикри мабара — вил махъ хIукуматгу дуссар!\nЦахъис хIаллай бан-битан бакъагу ливчIун, кьади БадрижатлучIанай увчIун, ганил вичIилухун:\n— Ва вин хайрну бувсса хIукмурхха, ттул душ, ина ци тIиссара? — куну щурщу бувна.\n— Ттун хайр нава бивкIуссарив бикIайсса?\n— Мукьттуршра муси къуруш диятран дулаяр дахьва оьттун буккантIиссара. Тти хIукуматралссагу суд буссархха.\n— Сагъул, сагъул! — Бадрижатлул къаччан бивкIун, бакI чулий дургьуна. Къади кьатIувай авчуна, халкь ппив хьуна.\n* * *\n— Щил, та, чу, цукунни ттуя кьисас ласунтIисса? Ца туркнал арча акъа, Лаккуй оьттулучу аьс увсса, аыцун ивзсса тарихния бакъар. Аьйнилавхъал кьанкь дияйцири на цIарайх бан хьуну бухьунссар, — тIисса пикрирду дуснакьрай, цуппалу бавкьсса къатлуву Бадрижатлул бакIравух цимилагу бувккуна. Аслан ХIусайннуйн ттупанг бивтсса чIун, ккулла тиха ливчуну буна, та акъагьлагьисса ца чансса хIал, та ца хъис затрал ва утайссияв, тIисса цуппа, яласса циняр суратру, аварартту янила дукьлай дакъая. ХIайп, сситтун ччимур къабувну, ци шайрив ккаккан, цал ялагу ссавур данссияхха, — тIий, Бадрижатлул кIиссурая цимилгу кьацI увкуна, укунмагу кьянкьасса дуснакьрал шаний цимилгу чулия чул бувна, шанухьхьун дахьва чаннахь лавгуна.\nГьунтти, баргъ заваллай бавцIукун, надзирательнал нуз тIиртIуна, — букку кьатIуппай, ина заминдаран итабакьла��ьиссара, — укуна танал Бадрижатлухь. Хъюву танил ниттиуссу Маммалав ия.\n— Ивзрав!\n— Бивзрав инагу. Ххуйну бухьува? — цIувххуна ниттиуссил.\n— Бура да аллагьнангу ттунмагу кIулсса куццуй.\n— Цибанну туну, иш укун багьунахьур, яхI ба... Ина Щарав хъамаллурачIа бикIантIиссара тти. Бачу...\nКIиягу дучрай бурттий Щарав лавгуна.\n* * *\nБакIххуй-хIажинахъал мюршсса чIавахьулттугу бусса, кIива хьхьичIазаманнул къатта бия. Ттизин оьл, хъу дугьан ниц, буртти икIан чу — яла личIину бурчIилун дагьайсса зат танал дакъая. ЦIинцI — массулла хъинсса хъус дакъассар. Хъус-хъинбалартту буллангу, къирият дуруччингур ляхъан дурсса, — увкуна цукуннив цал Хъючча-хIажинал Бадрижатгу бусса кIанттай, ихтилатравух.\nЗума-щарнийсса БакIххуй-хIажинал хъуни къатри къуртал хьун дурая. ЧIявусса лувми къатраву увал, хъюрурал, сусул, интту лачIал бувцIусса хъуни кьаллу, хъуни сурду, дарагру, чуваллу бия. ДукIу дахьра хъюрурал шанттуршра дачIу дурну дия. Ва духьунссар, къатта къалмул буцIиннав тIисса зукьлу бацIаву, — пикри хьуна Бадрижатлун, виваллищал дус шайхту.\nЯлуми къатрай магьи дирхьуну дия, амма бущин бувая. КIиву танира дарххуну бачIва хьусса уссал, яннардал, качар-чяйлул, ани-танил ящикру бия: вайкнал гужну машагу байсса бивкIун бия.\nБакIххуй-хIажи барачатсса, кьатIату хъуслил вичIахун ияннин увцIуну учIайсса адимина ия. Танащал къатлувун ппиринжрал, пуннукьрал, шяъвалутрал гьивурду духхайва. Та Шакилийри, Нухулийри, Сальяннайри тIий шававагу акъая. Бадрижатлун танива, чIивинива чIявуну баяйва танал цIа. Лаккуй тти ца БакIххуй-хIажи ур ттуяр ялттусса, ка сававсса хIакин, — чIявуну кIицI буллан икIайва Барзулав.\nБувкIсса кьинива хъус гьарзашиврулнияр Бадрижат ца затрал махIаттал бувна. БакIххуй-хIажихъанний бия ванин я буссар тIий бакъавсса, я ттинин ккакъавксса хъурунхъуса гьаяй машина. Га бия мукьмурцIусса буттукьа. Граммофондалул куннасса пержулувун кьамахъюру дичайва, хъалтану, мюршну дан ччинал кIуну аьркинсса куццуй бугьайва, нигь карунних гьанагьи дайва, яла буттукьа тIивтIуну тIясрава хъурунхъусса залуннахьхьун дулайва.\nМу цалчин ккавккукун, Бадрижатлуща циняннан баянну ца агь ливчуна. Цалчин гьарсса лачIал хъурунхъусанния ца исттикIан лавсукун, ца агь ялун къаличинну ганил цивувагу укуна: «Агь! Ва давлалий, ва бютIа-зандарай ва ккашил шинал вай мискин-гъаривная маркIачIи ларсунни!»\nЛаркьуна цIан, лавхъуна пюрунгу бивхьусса кIяла навтлил чирахъ, бивхьуна ланжарттуй къатлул дяниву увал гьавккурттал бувцIусса хъунмасса бархъаллал кIурглу, лагма лавгуна тIаннул къусращал ацIния кIия инсан: БакIххуй-хIажинал къари — Жавгьар, танил душру, арснал щар, ванил оьрчIру, душру, Жавгьардул цама арснал ятинтал, къазахъ щарсса — Халла, Бадрижат. Шаппа бакъая кIиягу адимина: БакIххуй-хIажигу, танал арсгу. Кураллавур тIива.\nТIамакьравун бувксса чулу дикIул бухликкурая, чIиллух бухъуну, Муъминатлул гьарцаннан ца-ца чIучIа дикIул буллуна, Бадрижатлунмур — хъунма-хъунмасса хьуна. Жавгьардул хъирив, «бисмиллагьгу» куну, гьарцаннал къусри кIургулттувун дулуркьуна.\n— Чансса цIу чанну бур, — увкуна Жавгьардул, Муъминатлул ссихI-чIитI дакъа — тIаннул къуса, цIурккучувунгу щуну, кIургулттувун лиркIуна, гьавккури хIала-ккала бувна.\nШанна минут хьуннин кIурглу бачIва хьуна, Муъминатлул ялагу гивун кIункIурдуя кашиндарах ливчIцири гьавккури бивчуна. Гайгу гава цIана бухлавгуна. РуртIуна накь, дарчIуна гьарданнайх ца-ца мукьличIу бачIва ччатIулгу. Накьлихун гьарцаннал гайннуцIухссагу бувна. Цайминнан цивхьуссияв къакIула, Бадрижатлулмур чанна чанну гай кIираксса ттигу дуканссия.\n— АлхIамдулиллагь щукру, фатихIа! — увкуна Жавгьардул, каругу хьхьичIун дургьуну. Циняннал алхIам бувккукун, къарил лакку мазрайгу баянну дуаь дуруна. «Барачат бишиннав, чан къабаннав, ливтIунал рухIрайн бияннав, уттаванал бакIрая цадакьа хьуннав, натIухI ва тIутIи хьуннав. Шивун бухлай-буклай бивкIцириннал, жумужул ккуккуксса, шал ккириксса бутIа — гьакь букал, хьул тамахI бунал рухIрайн бияннав. Аммин. Бизияра, лакьияра, утту бихьияра».\nКъазахъ щарссанил тIахIни-кIичIу ларкьуна. ОьрчIру ца къатлуву утту бишин бувна.\n— Ва вил къаттар. Ва виргъан, ва душак, ва кIаралу, ва карават вилли. Утту бихьу, шанашу, чирахъ лагь ба, — увкуна Жавгьардул арснал щарнил, столданий унлугърал лампагу дирхьуну, цуппагу нузгу ларкьуну, кьатIуппай бувккуна. Ва тавханттуву щяхгу, чIирттайхгу язисса иран бартбисуртту бия, ца чIиралух буцур бия. Вания тихунмай щилчIав къатта бакъая.\nЧирахърайнгу уф куну, Бадрижат виргъандаливун бувххуна. Тиячулийсса чIирай, магъулун биявайсса кIанай, циваннив уттайнмай бувсса хъун бакъасса чIавахьулу бия. Таний я хах, я пюрун бишин бувая. Танивух чансса хIал шайхту, цIаннай чаннасса цIуртти липI-липI тIий чIалай бия. Тиха, къурух кьюлтIну увкIсса инсаннаща шивун бигьану уххан хьунссия, кIиччава буруган бувну, щялу къахьунну битан бюхъанссия. Бадрижатлул ххювабиту цичIанмай гъан бувна, барт чIавахьулттинмайну бивхьуна. «ЛичIлулну къабикIарча, хаварсиз кьурщугу байссарача. Агь, цал къатта ччукъаччивухъул, вайнналгу на бивтсса къатлух». Бадрижатлун кIула оьттулучу щарнил я айшиву, ганал бакIрая чIара дагьан ритаву — жяматран кьюкьалашиву, ххишалдаран аьдатрайн бувну, ярагъгу цихьхьунма иш багьарчагу тIий, буллушиву. Мукун бунугу, чурххаву муданма хIучI бия. Шаку къабиллай тамансса хIал хьуна. Яла шанай ссятва дачIи хьукун, ттап кусса чIуний Бадрижат ццах куну бивзуна, ттупанграйн хъап куна. Ччитул язугъну мяв увкукун, «гьай ина исул ласивуй, инаяв чIавахьулттийх ххявхсса», куну, нуз тIиртIуну, кьатIуппай буккан бувна. Чурххава зурзу къабуклай, тамансса хIал хьуна, буцурдуя лавсун шану, ттупанг тIайланма буруган къабансса кIанай — чIавахьулттилу бувтуна. Амма шанавунмур хьхьичIажарттахь бакъа къалавгуна.\n— Бивзру? — увкуна Бадрижатлул кIюрххил, шанугу бавтIун, кроватьгу бакьин бувну, лажин-ка шюшин кьатIу бувккукун.\n— Бивзрав инагу. Шанувагу биврив? — цIувххуна Жавгьардул.\n— Къа оья, шанай бивкIра.\nШюршуна циняннал лажин-ка, дуркуна кьуннурасса гьанттайнсса куннасса кIюрххилсса. ОьрчIру, тIуркIу тIун гъилисса бургъилун кьатIуппай буккан бувна. Жавгьар, ччалазайлийн зуккагу руртун, дурцусса ппалул цулкIрая ххаллу дуллан диркIуна. Махъмий хъами ппалату хъурзилтту дуцIлай, мукьав лахълай, хъут дуккан дуллай, ккупар буллан бавчуна. Бадрижатгу гайннащал лавгуна.\nУкун, тIахIни-кIичIу лакьавай, янна шюшавай, ва давай, та давай, Бадрижат кулпатравух хIала бувххуна.\n— Я раппи, вания тихунмай жула дукра даврилсса вихун бутарча, вин кIувагу къабизанавав? — цIувххуна ца кьини Муъминатлул Бадрижатлухь.\n— Цанни кIу бизайсса? На дукрагу, давугу къадувурав!\n— Ина марцIсса чIалай бурача, ттул душ, хьу, жул цIигьур хьу, — увкуна Жавгьардулгу.\n— Шайссара, валлагь, цанни къашайсса!\nБадрижатлун хъалул, хъюрурал, сусул, увал, лачIал иникIмалул тIахIунттив, кьаллу, нагьлил, ницIал, туртул къячIив ккаккан дуруна.\n— Ма, вай гьарзатрал заллу инара, — куну, къатраясса кIуллигу дуллуна.\nБадрижатлун утти кIула къатлул низам, дукра цуксса кIуну бувгъуну — «я ликъатIунну, я букъакканну» — дан аьркинссарив.\nЗул ини къабикIайхха? — цIуххуна да кьини Бадрижатлул.\n— Хьхьирийгу кIичIала биша, тIий буссархха, ттул ссу, хIадурнувасса ини, дакIнийн багь-багьтари буллай, га цIана бухлагайссархха, — увкуну, махIаттал бувна Жавгьардулгу Бадрижат.\nБучIайва шаппату Бадрижатлун нюжмардий, кIира нюжмардий цал ххуйсса ссайгъатру. Гайгу гукунма расатрай циняннайх бачIайва.\nДия щала билаятрайсса халкь ккашилсса 1921-ку шин. ЦIигьургу, къатлул заллугу цуппа бунува, лякьлул биял хъанай бакъая Бадрижатгу. Хьхьунил кьини канай, хIайвант илтIа хъанан бавчуна, БакIххуй-хIажихъалгу ххюва ку бивххуна. Тти щалихханнин цIусса дикIулвагу буччин хьува, — пикри хьуна Бадрижатлун. Амма биххулия мюрайн лахъан шаймур мюрайн лавхъуна, бакIщикI, вихссака, шагу шархьуну, кьурчIиссанний дирхьуна. Мурччив аьгъу хьурчагу, дикIул чулуха лякьрай гуж къавхьуна.\n— Ина жувух — цинявннавух ккаши-кал хъанай бухьунссара. Дулуки, жух мабуругаванна, — тIун дикIайва ламус хьанахъисса Жавгьар лях-карах хъамалу душнихь. Шайссияв Бадрижатлуща гаксса вихшала цийнна дурсса къатлуву аманатран хиянатшиву дан! СсайнчIав я кIулну, я къакIулну ка къащайва.\nТачIав ттинин ярав къабагьну бивккса Бадрижатлун утти буччиннин букайсса бачIвасса ччатIул кьадру кIул хьунугу, танил хъунмур дард му дакъая. ИникIмалул къуса дирчуну — къадирчуну, ччатIул хъянша я буллуну, ягу, зуха бувккун гьан къашай куну, мугу къабуллуну цикссагу шярайх буккулт лихъан буллалисса кIанай, мяйжаннугу ккаши-мякьсса чIахху-чIаравначIа, ванил иш паччахIнал бия. Мунияргу хъуннасса рахIатшиву Садик�� чIарав ушиву дия. Танал ца ша Мюахъ, ца ша Щарав бикIайва.\nВай хъюртру, ина къадуркуну, зуму дишин дакI къадирунни, — тIий, Гъумуча ницIал кIунтIру хьусса хъюртру ларсун учIайва та.\n— Бургула вай гьивчул ххуйшиву: къарпузру! Лажинни букила тIунтIиссия Бадрижатлухь, жипава личин буллай.\n— АцIу ца хъис хIаллава букканача, — учинтIиссия Бадрижатлул.\n— Лажинни, цIанава букила... Гьувар тти, — жиплуву дишай карщух лихьлай, марцI буллай, зуму бихьлантIиссия.\n— БакIуха барцI куна уккай, бакI цIуллу биву. Я аллагь вия арула инава кунасса изаннав, ттул арс; ина вила кулпатран гъурбат кIул хьун къабитарача. ЦцурикI дакI аьзизсса затри, — тIун дикIайва Жавгьар.\n— Вар мунил бакIрайсса гьарца чIарарах ашрапигу буллуну, талай турлихрихха на му лавсъсса, ттул нину; ххирассар, — учинтIиссия Садикьлулгу.\n— Хъина, жан, щалиххан битаннав, — рязи шайва къаригу.\nУкун лях-лях увкIун, Садикьлул Щарав кIива — шанма гьантта байва.\n— На унуния шиккун жин гъан къахьунтIиссар, инава дакI ларну бикIан, чIавахьулттилу утту билухьу: миккун кьатIату ттупанг тIайла бан къашайссар, — увкуна цал, цува ккурчIав нанини Садикьлул. Цувагу, цIан ларкьукун, кьатIув чIал къашайва. Вай гьарзатрахлу аллагьнайн щукру тIун бакъа бакъая.\nАмма унгу-унугуну ххира хьусса Садикь чIарав акъани, га дакIния уклай акъая. Оьтту ци чулийгу уква къаличIайшиву кIулсса ганиву так оьттулучунан бакъа цирив къакIулсса, иш ссайн буккавивав тIисса вас муданма бия. ТIааьн бакъасса затру ялу-ялун биллай бия.\nДуснакьрай буний, тивун буттал ваничIан чивчуну бия: «Му куццуй оьсса, муксса кIусса, мукссара бунагьсса даву дурсса ина ххишала ттул душ бакъара. Хъиривгу къауккантIиссара!» Ванилгу та цIана жаваб зана дурна: «ИкъавкIуну итан бивкIун бурив бакъарив Щиллахъал СалихIлухь цIухха. Инарагу, вил арсналгу, ттула ласналгу дансса даву зухлу нара дурну тIий, ина ттуя яла агьлай ухьурча, цибави туну, нагу ппу акъанма бикIанна. Кьини дурккуналли лахъайсса. На лялиян дан къашаймур дуркуну бакъара». Барзулавгу гьунттийва къалалий дуснакьрал хьулух хьуна. Гъумукун хъамаллурачIан, дустурачIан ивуна.\nУтти, хIакьину архсса Камышинная — дунияллул зумания, ивчIарча буттал кIану бугьанма, ххирасса уссу Малик увкIун, хьхьичIва-хьхьичI хъинну дакI дакъа: «Ссувай, барча вил кьассав!» — увкуна. Ганал ххишала къатIайлаяхха, къабучIияхха къаувкуна. Амма, аврав, ци ккавккур, нукун ивкIра, шаппа нину-ппу, оьрчIру цукун бия, тIисса суаллахьхьун кIара куццуй дакI итакъадаркьунна жавабру дуллуна. Ярагъуннищал ялун нанинан ярагъуннийну жаваб дулунссия, аваралуву я кIа, я цуппа бивкIуну къуртал хьунссия. Укун ттуламагу, чилмагу лулттува ттуй аьй дуллайривав тти ттул иш бикIантIисса? Нара дурсса къел багьавай дуршиву гьарцаннан бувчIин буллайривав ттул оьрму гьантIисса? Ва кьартIа бусса оьрмулухун хханххираву дуну цукунни занантIисса? Ванил хьхьичI цир дацIантIисса? Бадрижатлу�� дахьва утти хIисав хьуна цищава цукссава хъунмасса хатIа хьуссарив. Малик шавай лавгукун, дард ялу-ялун кIу хъанан диркIуна. Садикьгу Мюахъа учIан чIал хъанай ия. Цаппара гьантрава дакIни-мазрайсса бусан шаппай гьан кьас хьуна. Та цакуну шаппаллих мукун мякь бувккунахха, кьини шин хханссия, цIан лакьлай, лакьавай дакъая.\nГьанттайнсса дуркукун, Жавгьардул арснал щарнил Бадрижатлухь увкуна:\n— Мюахъиял чухъа ххуйсса, цIакьсса дикIайча, ина гьунтти чухъа личагъар, ссу.\n— Аман ттуща ххуйну къахьунссархха.\n— Биччи бакъар. КЛулссану вил ппу жунний усса чIумалния вия цIардай ва цIардай ия. Ина ляличIину ххуйну чухъагу дайссар тIива.\n— Зун дакI дакьирча, дуванна, — рязи хьуна Бадрижат.\n* * *\nШан хъатIаха, циняв шанул лях лавгукун, гъелину яннагу ларххун, Бадрижат кьатIуппай бувккуна. Нехгу лархъун, гьанах лавай зунттуйх Мюаьхъиял чIаравсса Бутнищиял щарнил махъун бувккуна. Бия хъинну бявкъу бакъасса кIидяризулул гьантри. Ва чIумал лузи барцIру гьухъаллу хьуну занан бикIайссар, вай бурцIурдил миналийн бакIрайн багьарча, ци бави? Ци байссар, битлай цIулачIун данна. Цанния оьтту букарчанния, циняв, инсангу кьаивтун, ганийн ххяххайссар, тIар. Битлай щавурдари бувну, куннил ку букан баннахха тIий, цихьва цуппа щашлай най бия Бадрижат. БарцIругу хьхьичIун къабувккуна. Бакъаххуллийх най, кIагу Бутнищиял шяравун бивуна. Ванин пикри бия кьюлтIну шиккун хъамалущарничIан гьан, яла гьунттий-сара я уссийщал, я ласнащал шаппай гьан.\nЦакуну ца туллул лахъну хIап-хIап увкуна, ганицIун кIиннил-шамуннил бавхIуна, яла дарагу аваралул дуцIин дуллай, шяравуцири ккаччив БадрижатлучIан ххявхсса хханссия. Цал, чаш буккаврил, ттупанг палцI буллай яхI бувна, яла байгьин къахъанан бивкIукун, цакуну ккаччал хасият дакIнийн дагьну, бунива щябивкIуна. Цаппара хIаллай хIап-хIап тIийгу бивкIун, ккаччив кьабагьуна, амма ку бу-бунива бавцIуна, ку къис-къис бивкIун, Бадрижатлухгу ялугьлан, лагма рургьуна. Ца ссаннугу тIитIин дурну, тийнмайну уттугума бивхьуна.\nКъулагъас чак хьун риртун, Бадрижатлул ялавай ссукь куна — ккаччал гъургьу куна. Тамансса хIаллай сукку къашавай, яла ккаччив чулинмай бурувгукун, бизар хьуну, тийнмай-шинмай хьукун, ялавай ххярк чавай, мадара багу бявкъуну, Бадрижат давай байчара инсаннал къатрал хьулухун бивуна.\n— Щарссай... щарссай... щарссай... — увкуна ганил чIаххуран къабаянну, ккаччан хавар къахьунну. СсихI дуккайсса къавхьуна — Щарссай... щарссай... щарссай... — тикрал бувна ялагу.\n— Цу ура? — щарссанил сситтуйсса чIу хьуна пукьлува.\n— На бура.\n— Ина цу бура?\n— На бурача, нуз тIиртIун кьатIу буккукьай.\n— Цу на бура ина, пардав цIарал ччуччин вил.\n— На, Мюахъиял Бадрижат бура.\n— Гьу! Мисриллал Зулайхат бусса бура, — гъургьу бувна щарссанил, яла дирзун нуз тIиртIуна, Бадрижат къатлувун буххан бувна. Къиппи чирахъ лавхъуна. Щяв бувтун, къюллул бувцIусса цIихълул шану, ганийн бувтун бух-бухсса ба��кьут, бакIрацI кIаралу бия. Чапалшиврул кIанил сугъур ци янналия бувссарив бувчIин хъанай бакъая. ЧIиртталух варакъив, урхьри, гьарацIив, кIургулттив, кIункIурду бия.\n— Ина, аллагьнал ххуллий, ца захIмат бувну, щинчIав кIул къахьунну мубаракнал [15] ссийн Саниятлуйн шиккун оьвчакьай.\n— Туну къаоькуну цибави, ина лихъачугу бухьукун, — щарсса къачча-къаччайнна ларгуна.\nДачIи ссятравун къатлул заллугу, Саниятгу бувкIуна.\n— Аьй мадара, гъарин ПатIимай, на вил шанугу ххийин бувну, ина хIучI чин бавча, хIалал бити.\n— ХIалалссарача насу, дардругу яла ларгун, мурадрайн бию.\nКъарил хъирив Бадрижат чIу-чIитI, бакъа куклуну шаттирду ласлай, цIияллайхва-цIияллайх хъанай бавчуна.\nШаппа Саниятлул унлугърал чирахъ лавхъуна. Ванилмур къатта цукунав марцIсса лазилавкьсса бия. МурцIусса варакъи личIаннин тIахIни-кIичIу чIирттай-мюрттай, лархIунттай, ккутIаву дия. Ванилми лултту-ялттусса янналул ва паммалул дия: виргъан, душак, кIяласса кIаралликъатта.\nБуцурдуйсса виргъандалила Саниятлул клиенкагу ялун бувтсса чаран личин бувна. Клиенкагу бувкьуну, аьму кIачличIа лагьсса кIанттуй бивхьуна, гиву кIюла ччатIул чIанну дия.\n— «Аьгъу бара — бишара, гъели бара — букара», — Саниятлул цилла даврил мяъна дурчIин дуруна.\nВаллагь хъинни, — цивува цинма хIаз бивзуна Бадрижатлун къарил цинмавагу хавар бакъа балайлий укусса махъругу, миннул мяънагу. — На гьанттайсса дуркуну бурахха, — ламус бувна кьуннувавагу биял къавхьусса Бадрижатлул.\n— За бакъассар, бавал, жагьилсса инсан шанма тIанкI учайхту ккашил шайссар. Гьанттайнсса дуркухьунссар ина кьуннура, цIана чани хъячавай дур. Ажартту нукIува бивзунни, — кIачлий тавагу дирхьуну, кIивун ца-цаних кIюла ччатIругу бичлай, Саниятлул ххарттал цIу дулукьин дуруна. Яла, щири вилаххав зана бувну, гайннуй дукьра хIанттил гьарацIигу бивхьуна...\nКIюрххил Бадрижат щинчIав ххалкъахьунну цIияллайн лавхъуна, на хъис хIаллай чил яния бурувччусса кIанай чIуллух гъели бувна. ЛяличIину тIааьнссагу бикIайхха кIинттул жучIава гъели баргъ. Саниятлул ичIаллил марцIшиврия, дакIнил хъиншиврия, ссугъатрай хIулурхIуну, чIиртталух хъахъи аьрщарал исвагъисса ща бувксса танил кIяла ларзния хъамалу душ, цихухва цуппа лавгун, пикри буллай бия. Къархьухьунссия кьурарагу минут, Бадрижат циванав цуппа бумур цIиялунияр лахъсса чIаххурал цIив бурувгуна: кIий цихва цIитI ивкIун ялугьисса жагьилнайн я тIайла бавцIуна. Бадрижат, ятIулгу бивчуну, гьанавиххи хьуна, жагьилгу, нач хьуну кIичча акъа хьуна. Бадрижат анаварну къатлувунмай бувххуна.\n— Саният, на ва чIаххурса цIияллая ца адиминан ххал хьунна. Заннаху кIаналсса ба, акъахьурча, шанна вирсирал манзилданин тикку — Мюахъ ттул душмантал, шикку — на. Ци къахьун бюхъай.\n— Пикри мабара, ххира душ, кIаналсса ва цIана на баннахха, — Саният ларгуна. Цаппара хIал шайхту, — кIания ттул уссил, Мубаракнал арс Шамил ивкIун ия. На кIанай дюъ дишав, вин хIучI чи��сса кIану бакъассар — тIий дуркIуна.\nВара кьини цила ссурахъал Бадрижатлун цичIанма «иникьалттущал» Щарав най ккавккуна.\n— Ява Саният, ина тайннащал, ххуллухъин тIий, архIал дизуча, ттул нину, тайннахь на шикку бусса буси. Щак къабагьан ХьурукIрав, Гъумукун — загу бивну, зана бикIи уча, сант дагьайхту, ца хьхьуну на буцингу бухьхьияра тIива уча.\nСаният ларгуна. Тиха дуркIукун, танил насихIат бусуна. ДакIниву хIучI буну, оьттулучу я бакIуй бургъил гъели къалагайссар, я ратIув щинал къауччайссар. Му оьттулучунал пишари. Ина дакъания нигьачIиндарахгу маялугьлаванна, дакIнил манзилгу лахъи ба. Гьарзат ххуйну хьунтIиссар. Ххишалдаран, вия кьисас ласунсса инсан ца Кьагьир ия, таналгу аьпа бувунни. Мукун тIий, лапва винма инава къакIулну бикIангу къабучIиссар. Цалла ка дакъанал дунал кару багьлух машангу ласайссар.\nХхюва гьантта хьуна Бадрижатлул Бутнишав, гьа гьархьхьуну бучIанссар ттула хъирив, гьа гьархьхьуну бучIанссар, тIий ялугьлайнма ливчIуна. Тичча шиккун шанма ша ласун захIмат хъанай бухьунссия!\nРяхку кьини, ахттакьунмай, гьунттий кьакьан бишин, сувату къама буккан бан най бунува, суйл махъсса чIира ккутIух тийх, чIаххуврай гъалгъатIисса чIу аьжаивну баллай бия. Бадрижатлул вичIи кIюла дуруна:\n— Циванни кIа аллагь ттущал вакссава оь ивкIсса? На кIанан цива ци бувссар? — цалчин аллагьная аьсивхьусса Бадрижат аьтIун бивкIуна...\nЛивхьуну яругу, цичIав къавхьуний кунма, кьакьангу бувну, хъатIаха кIа шаппай, Мюахъун бавчуна.\nУтти, ва чIал чIумал я лултту рургьуну цучIав къаикIанссия, я ххуллий хьуна къаакьинссия. Цу хьхьичIун агьарчагу, Бадрижат таваккул дурну най бия.\nДяхттагума баргъ къабияйсса, щин дагьну нанисса къума ратIнил кIану ляличIину цIанну бия. КIюла ххуллу ччаннала бяйкьлай бия. ХьхьичIун бурувгун мугъаятну нанисса Бадрижат цакуну адиминал инсаннайн щуна. ТIанкI куну, махъунмай хьуну, чахма кьяртI чин дуруна:\n— Битанна, сукку машара! — ливчуна щарссанива най бунува.\n— Ци дан битаннав? Хъами тайпасса къачагъ дикIайссарий? — цIуххуна кIулакъул ккуллал лугъатрай.\n— На хьхьичIа бяйкьиннин, ттул чулинай урумагара.\n— Ина цура?\n— На цу бухьурчагу вин ци банна? Инава цура?\n— На личIи экьи ливчусса за уххурав?\n— Буси, акъахьурча на цIана ччуччин анна.\n— ХIучIа урари, Ккуллал ХIучIа.\n— Яр ина ва чIумал чунна?\n— Базарлувун най ура.\n— Ваксса ччяни?\n— Яри, туну та иябав?\n— На бахьлаганнин ацIу, акъахьурча бивтун утанна.\n— АвцIуссара. Каругу гьаз дабий?\n— Къадарчагу биччи бакъар, сукку мадара.\n— Гьу къаданнача.\nТамансса кIийнмай хьувкун, Мюахъиял чулуха ахьттагьул шаттирдал чIу хьуна. КIийнмай ххяллулун лявкIуну, Бадрижатлул кIа чIарах гьан ивтуна.\n— Ссалам аьлайкум, цу ура да? — цIувххуна Маликлул, Бадрижатлул уссил, ХIучIахь.\n— Ва аьлайкум ссалам. На ца ккуличу ура. Явара мугъаятну бикIира, къачагъсса щарсса дия. Бивтун утабайрахха ливчIсса.\n— Улу, улу къабитантIиссарча.\n— Малик! — оьвкуна Бадрижатлул.\n— Гьай, микку бурав? ЦIана.\nУссу ва ссу хIаллих шаппай бавчуна.\n— Яр ваксса хIаллай ци зий бивкIру? Зух ялугьлай, кIяла кьакьавай ливчIуннахха, ттул уссу.\n— Аьй мадара, ссувай: зулсса, жуласса, ччарду дуллай, мумунилсса, тамунилсса буллай, вийх хьунну къабивкIру.\n— Туну тти на чун гьарча хъинни? Гьан буттахъаннин ччай бур. Амма нигьачIин хъуннасса дур, ласнахъан къаччангу бикIанссар. Гилунма биян багьанссар.\n— ТIайлассар. Циванни гайннал дакIнин щун бан, — ссил тIимуницIун уссугу авкьуна.\n— Юхссагу чIелмуллун кIул къахьунну шиччава ниттиуссихъаннийн гьавав?\n— Улу ялунгу му хъиннича. Циняв яла аьлттуну-кьюлтIну вичIан биянссар.\nЦIансса ссавнил кьилвалулмур чулух, ухнилу зунттал бакIая кIива къазихърал лахъшиврий някIсса ва якьутрал рангсса чани куннивух ку экьи-экьи гьан буллай пперха тIий бия хъунмава хъунмасса Ттурши цIуку. Хъунисса бирлиантру дурщусса аьсартту кунма, куннийн ку бивхьуну чIалай бия Хъами ттурши ва ЦIанттурши, някIва някIну, ярква яркну липI-липI тIий бия Ригель. Тай ссавнилухсса лагь-лахъсса зунттал щару, вай Бадрижатлун вакссара хъинну кIулсса, вакссара ххирасса ххяллу, ратIру, лултту нанисса Хъун нех, буттал шяравалу, ссав оьрчIи дурсеа цIуртти, — вай гьарица зат гьархьхьуну ганин ляличIинура ххирану дия, гъурбатрая зана хьусса га вайннуя буччин хъанай бакъая. Цуппа ялтту занай хъун хьусса аьрщарайх, цила кIанайх, ччиту кунма, куклуну ша бизлай, яла аскима цурку кунма, бачин багьлай бия, хаварсиз цучIав ялун къауккан анаварну бурчIила букьан бия. Цийнма цуппа мукIру хьун ччай бакъанугу, дакIнил куртIниву: — Цана? Цивана? — тIисса хIайплил агъу бия.\n«Ттула шяраву нава чил бура» — тIий бия пикри.\n— Ва чIун дакъа чIумалсса цуру? — куну, цайминнангу баяншиврул лахъну увкуна ппалав оьлин за дичин нанисса хIучI кусса Аьшура тIисса къарил.\n— Жу буручарч чIу лахъ мабулларда, Аьшурай, — увкуна Маликлул.\n— Шарда ца хьхьу дан най бурача, заннаху щихьчIав мабусара гъар, Аьшурай, — лиргъ куна Бадрижатлулгу.\n— Зу бухьурча за бакъар, ттун цуркинт ххивача. ЩихьчIавгу къабусанна, валлагь. Ттун муния цир?\n— Ахир хайр дурссар вил.\nХьуна бавкьуми личIи хьуна. Уссилгу кумаг бувну, Бадрижат чIирайх лавай ниттиуссил ларзулун лавхъуна: къапурду лавкьуну аьнт бувну бия.\nЖуннийна цурку най унуккар, щарссай? — увкуна Маммалавл, хIаллих чулухун щуну, чантI чин дурсса щарссанихь.\n— ВичIи, вичIи.\nМяйжаннугу ларзулух инсан заназисса шаттирал чIу хьуна. Маммалав янна лахлан ивкIуна, къари хъющу хьуна, кьатIату нузайн хIаллих кьутI куна.\n— Цума ура? — цIувххуна къужал дахьва баянну.\n— На бура ниттиуссу, бизияра, — увкуна Бадрижатлулгу кIукунма.\n— Асттагъфируллагь! Инагу дизукьай, ил.\n— Дизлай дура.\nКъарил нуз тIиртIуна, чирахъ къалавхъунма, Бадрижат кIанттуй щябивкIуна.\n— Ци иш бурартал, на бакъания махъ цукун буру? — цIувххуна Бадрижатлул.\n— Жуния оьккину бакъару. Ина цукун бивкIра? — увкуна къужал.\n— Кьянатсса чIун дурхха, ккаши-мякьвагу къавхьурав, чIявусса ккавкрив? — хIала дурххуна къаригу.\n— ЛичIину чIявуссагу къаккавккунни, ккашилгу бала бакъая. БнвкIра да аллагьнангу, ттунмагу кIулсса куццуй.\n— Ци банну туну, яхI ба, бавал.\n— Ххуллийх шяраву цучIавгу хьуна авкьурив? — цIувххуна Маммалавл.\n— Аьшура хьхьичIун дагьну, щихьчIав къабусанна куну хъва бувунни.\n— ТIайлассар, цила яла хьхьичIунма дуснахь кьюлтIну бакъа къабусантIиссар. Танилгу циламанахь, кIаналгу цаманахь буслай, шанма гьантлувунин щала щарнин кIул хьунтIиссар. Душмантал тIийнугу мачча ва гъансса бур, чIаххува чIаравсса бур, бивкIулийн бивкIу хьуну цивппагу къуману бур. Тайннал янилун багьлай цанни жура хIая дакъашиву дуллан. Ина гьунттий кьунниялва Щаравва насу, ссил душ. Иттав щинал кIунтIгу хъинссар, адав дакъашиву къалайкьссар. Дулу ил, Барзулавхъахь ва ккаккан шилунма нани уча. ЩихьчIав букъасан, оьрчIангу кIул мабару уча.\nКъари ларгуна. Барзулав ва Аьишат бувкIуна, виримукьалгу бувцIуну, яла чани хъананнин ваничIа хавардай ливчIуна. Гьунтти кьунниял Маммалавл маслихIат лайкьну чIалай, Малик ва Бадрижат Щаравва лавгуна. Мюрщимий уссурвал ва ссурвал Бадрижатлун хъинну ххира бан ччай буссия. ХIайп, ккакканмагу къабивтуна.\nЦа зурува Бадрижат цIунилгу Мюахъун ца аьлтту буккан лавгуна, амма ва ссапар буттахъанний хьуна.\n— Явара Бадрижатлух зуннийнма цIухла най бур! — куну, ца щарсса анаварну цила нанинин ларгуна.\n— Хула, шихун бухху, — ччанналу май дархIуну хъагу дирхьуну, Барзулавнал Бадрижат мурцIух мюрайн лавхъсса варсух бацIан бувна, — щаквагу къабагьанссарив кьай, ил?\n— Къабагьну бикIайссарив? ЦIухла яла чув бишин тIий буххура. Кьаллуву къалмувун личIирчан? — муслихIат бувна Аьишатлулгу.\n— Тивуннив къабуругайсса?\n— Туну буцурдуй лултту-ялттуссаннувух биширча?\n— Мюахъиян кIулссар, баркуш, цIухла бишин. Пайда бакъассар. Хьумур хьуссар, ттул душ, Маликлул яннагу лаххича, абарккану цIияллайхчIин Атта Оьмарихъаннийн бачу. Танияр вихшаласса кIану бакъар.\nАтта Оьмарихъулгу къатта ляхну бия, «лихъащаргу» тайннанний хьуна.\nБарзулавхъул цIухла бучIаннин, «пIявгу бивкIун», ялугьлай бия, амма цIухла най бакъая. Цирив, ца щарссанин Бадрижат Оьмарихъаннийн бухлай ххал хьуну бия. Утти Барзулавхъаннийн нанисса цIухлагу Оьмарихъаннийн тIайла бувну бия.\nКIизивулийсса къатлул чIавахьулттийх ссаячIав хавар бакъасса Бадрижат хIаллих кIичIиравун бурувгуна. Юзбаши — ревкомрал председатель МахIаммалул янийн я тIайла бавцIуна. Га ия шяраву бусравсса хъуна чу. Бадрижат хIурхIа махъунмай хьуна. ЧIиралух магъулун бияннин кунний ку бивхьусса ххарттал къаврдайн хIаллих лавхъуна, чIиралун ттиликIну лявкIуна, ялтту ца къавгу бивхьуна.\nЧIавахьулттин кIанай тIаннул нузру дусса кIа къатта цIансса бия. КIиву оьнкьурал бакIу бия, туртул ва цIушал къарду дия. КIива тIааьн дакъасса лухрулул, ххялцул чухърал кьанкь дия.\nЛучIинний гьарзатгу ххилу дурну, гьар затрайн кашгу куну, цIухла кIийн лавхъуна.\nГулайса, ганил буцай оьрчI, мунал буттауссу Аьлил, АьйнилавхъачIа къазахъсса даргири оьрчI, гайннащал щарнил хъунама хьулувух буххайсса Бадрижатлун ххуйну чIалай бия. Нажагь ттучIана цучIав гъан хьурча, Аьлиллул ляла анаварну кIяла кьуру дурккун, палцIа тIий чаш буккан бувну, цайнма цивппа бучIаннин анаварну ливхъун гьанна, — тIисса пикри хьуна Бадрижатлун най бунува. ЛабикIан нанини, ласун хъама бивтун, цIана ванихь ярагъ бакъая. КъюкIмур даг-даг тIий ришлай дия.\n— Шивуния ливхъун нанисса бюрхвагу къабацIанссар! — увкуна, энчIгу дурну, председательнал.\nМуслихIат хьунмурния буллай ура, амма аькьлу бусса акъахьунссара. ЦIухла нархха бишайсса, зу мих бацIияра, учин къашайсса ина ци хIакинна? Шикку ца хатIа хьурча, хула, ина ци банна? — дакIнин багьуна Бадрижатлун кIа цIана.\nОьнкьурайн ччанну щуна, гивун шишру ливкIуна, цIушал къар, туртул ччитри ппив бувна.\n— Вагь, аьршлул бюкьусса хьунссар, — куну, Аьлил мюрш ивкIун тивун — шивун уруглай ия. Аьйнилавхъал хъусгу Гулайса буцлацисса уссил арснай дацIлай духьукун, къужан гайннал душман укъавгьуну къаитан хъинну ччай бия.\n— Ванал баба хъахъи ивкIун нигьа увсун ия: ва шиву бикIантIиссар, — куну, даргиричу ххарттал къаврду щяв бичлан ивкIуна. Бадрижат хIаллих чIиралу лагь хъанан бивкIуна. Шанма-мукьва бакъа къаливчIсса чIумал, оьрчI кIайннул ялун лавхъуна. Бадрижатлул вичIилух ва бухчIинссаннуй ччангума бивзуна. ТалихI, танай бурчул усру дикIаву: Бадрижатлун цIун къавхьуна, бивзунангу Бадрижат кIул къавхьуна.\n— Бакъар, — увкуна дарганнал.\n— Бакъахьунссия, — увкуна Мусал.\n— Балики, та щарссанил щялмахъ бухьунссия, — увкуна Гулайсал.\n— Танил щялмахъ къабикIайссар. Ванил шива къупар дурссар, — хьумур бувчIин бувна Аьлиллул.\nЦIухла лавгуна.\n— Бакъар, Оьмари, къабивкIун бур, багьишла банач хьу мишан дуруна Аьлиллул.\n— За бакъар. Щак марцI бувну хъинссар, — тIайла адиминал ихтилат бувна Оьмарилгу. НукIу кIий цIухла бихьлахьхьини, Оьмари чIирттарайн хъап чавай, кьяпа никирайх бищавай, кIиссурайн кьацIа ишавай, къазразанну уссия; ганайн, бурхьнисса чунайн, вихшалдарай аманат бувсса сурахъуйл арснал душнин бюхъайва сситтуву хатIа хьун, мувагу къахьурча, бучIиссия биявургу бувну махъунмай зана бан, ххишала шяравун бурукъагай бан. Яла цукуна Оьмарил Барзулавнайн лажин дугьантIисса, цукуна халкьуннавун уккантIисса? Гана, я пIякьлил, я вевлул чIу къавхьуна.\nУтти, ттурлу-кIа яла ларгукун, Оьмари, ххарил пиш-пишгу тIий, кIийн лавхъуна.\n— Ттаттал аслан. Ххялцул чухълух, хьхьилул кюрттарах лаивкIун ххассал хьусса МахIаммад идавс [16], ци къел дурссия, ттаттал аслан, ина тайннал яру бавхIуну бияхха?\n— Тти кьаикIу, Оьмарий. Ттул талихI рикIирал кьукьинтIи бакъар, — Бадрижатлул хьумур бувсуна.\nЛаргуна Щарав кIигу, кIинтнил хъирив интгу, н��й дия гъигу. Так, оьттун бувккун, чил шярава шаппай къабучIаварча, инагу чу бура, ци зий бура учайсса я паччахIлугъ, я шариаьт, я цучIав акъая. Кьисасния щилъя ласайсса, аьщунния щилъя бизайсса — танива бувсса цила аьрзирахвагу уругайсса акъая. Хаварду бия шариаьтрал суд букьан бувну, совет паччахIлугърал суд битантIиссар тIисса. Хъирив уккугу акъахьукун, Бадрижатлул дело ча-ча занай, чу-чу утту дирхьуну лахъи лаглай дуссияв, ялун личлай дакъая. Хъунмур шаръэ махIкамагу Бадрижатлуйх хьунну бакъахьунссия.\nАмма шаппайгу захIматну бакъа аьлтту хьун къашаву, ялун бучIантIимур къакIулшиву кIуну бия, цирив ца балаллунсса хIучI дакIнива буклай бакъая. Ца гъидяризулул хьхьуну паракьат къахъанахъисса къюкIлил Бадрижат уттигу шаппай буцуна.\nЦа зурул хьхьичI Садикь Баршлив леххаврий лавгуна. Гилу уссал усттарну зий уссия танал ссил лас Бадруттин. Бадруттиннуй баргъ лавчIун гужну къашавай ивкIун ия. ЧIал къавхьуну га ххуй хъанан ивкIуна. Ази лаглан икIайхту, уссал усттарнал ччуччисса каруннан ци банссия — зун багьуна.\n— Нануварч, куяв, му вила пиша ттунгу лахьхьин ба, — тавакъю бувна Садикьлул.\n— Гьум... Инания вила хъу-лухччинулгу яанссара, вин пиша ссан аьркинссар, щарниуссу? — цIуххуна Бадруттиннул.\n— Пишагу хъинниххар. Жул Бадрижат бикIайссар захIматшивруву хIухчушивунияр пиша бучIи лякъайссар тIий. Нагу кIа ххари бан шила усттар хьуну гьан ччай ура.\n— Туну ина ттун магариш хъунмасса баи багьанссархха.\n— Ай вил къаттай, куяв, магариш на вин кьува байссар.\n— Кьува къачча, ца бан багьантIиссар.\n— Байссар.\n— Ачу туну, ва ххалаххи бахIи.\n— КъакIулссарххарч.\n— Укун бахIайссар. Ккавкрив?\n— Ккавккунни, — Садикь бахIлан ивкIуна.\n— Мукун бакъар, хIухчуй, ва вин бурчул усру дуруххан сасулухун хьхьа бучIаву ххай урав — укун, укун.\n— Гьав-гьав, лахъунттарахуннивав лахьхьин бантIисса!\n— ХхуххутIул бярчала ласласи къаувнува, чирахърал пюрун бякъиннин зун шания цалагу чантI чин къаувнува, цалагу ккашил хIалдания къаувтуна, чагуртнан мукьра-ххюра шинай лахьхьин къабайсса зат мукьва-ххюва гьантлий лахьхьин буллалавугу къагьану, хъярч бухIансса тIакьатгу дакъарив? АцIукьай на ина цукун бурчуя ланцIа тIутIи арав... Агьа, мукун. ТтирихIача, цIунилгу бахIи. Цал ттигу бахIи... — Садикьлул кIилагу ххуйну бавхIуна.\n— Ачу тти ина ахттайнсса хIалал дуннича дукан.\nАхттая махъ Бадруттин Садикьлун «ус жиг учин» дан лахьхьин буллан ивкIуна. Ганал куццуйн цала лавхсса вихчIануцIун буруххан ца — кIива ххалаххи цала бувкIуна, яла Садикьгу букIлакIи увна.\n— Юх, щарниуссу, ина къаккашил ивчIан икIанссара. ХIалалли вин бурчул чин, — цIа дуруна Бадруттиннул, ус дакI дакьинну жиг учин дурукуч.\n— ЦIу дуну цIаннай къаикIаинакьай, — хъярч бувна Садикьлулгу.\nГьунтти, сарану, кьияну бакIччанну, чIанну, кьяржив ттисин, куццуй кIункIу дан, дуруххан лахьхьин бувна, тахталий ппурдух ккутIру дуклай, гиву тIаннул мярду бихьлай, кьютIилттух мярду бищун лахьхьин бувна. Лахьхьин бувна щикI буклай, нихъри, чIанул зумарду дючIан дан, тIаннуссух, пюрундалих, ттуршах чIан пIяй-пIяй тIутIи дан.\n— Улу ца ттурзан яттил навалу ттизлай ваксса захIмат къашайвача, — да ва бивкIсса захIматсса пишакьай!\n— Мукун зийри жу ччатI лякъайсса.\n— Цалчинсса чакмарду Бадрижатлун данна.\n— Ва хурун [17], вай чIанну, вай ярагъ, му ина, ачу дува.\nКьини бархан Садикь къатIуя икъавзуна, бакI гьаз къадуруна, кару дакъарцIуна. МаркIачIаннай ца чакма къуртал хьуна, чIанулух тIаннусси дурккуна, ялтту пюрун бивтуна.\n— Ухьвай! Цукуна, куяв? — Садикьлул чакма ххарину Бадруттиннул каруннивун руртуна.\n— Маша аллагь, оьсса чунал я къалачIуннав! — укуна Бадрутттиннул гьар чулуха чакмагу ххал дурну. — Укун чакма кIулакъуннарагу къадайссар. Ачу ва чIанулух маз бита, — Садикь чIан душлан ивкIуна. — Ххуйну атил да... Ма утти му чIанулух ва ттархь ритлату.\nСадикьлул, укун зий, чIан дючIан дурну, пIяй- пIяй тIутIи дуруна.\n— Гьа, тти вихра, чагурт, щарсса вин ххирашиврий, — укуна ахиргу Бадруттиннул.\n— Вингу барчаллагь, усттар. Инагу чагуртнава махIмуз дуккан къакIулма акъара.\nЦа нюжмардул мутталий Бадрижатлул цIа Садикьлул цимиллагу кIицI дуруна. Гъурбатрай, нигьал ва хьуллил дянив цукун бурвав тIий, кIа ганал бакIрава буклай бакъая. Бадруттиннунгу му ччянива хIисав хьуна, бувчIуна. Цувагу ххуй хьуну ухьукун, ца чакма дурну ца даннин ссавур дакъа, кIилчинмур шарда дан Садикь авчукун, Бадруттингу рязи хьуна:\n— Насуварч, насу на тти ххуй хьунна, вилгу шаппа ищру бурча.\nЛаккуйн увкIун, БадрижатлучIан хIакьину-гьунтти гьан-хьун тIий, ва-та хьхьичIун багьлай, гьан къавхьуна, кIилчинмур чакма дан ка кIи дахIин къабюхъунува цаппара гьантри хьуна.\nГьаман му чIумал нитти-буттал ца акъа акъасса ххюра шин хьусса оьрчI гьанзулттувун агьну, кьумулувух лавгун, ххурупIайлулгу палцI увну ухчантнилух ливчуна, неххал лавсун авчуна. Му ххал хьусса Садикь, янналущала ххявххун, бугъа хьусса Хъун неххава ивкIусса оьрчI личин увна. Га хьхьугу Садикьлул, чу канаки бувну, кувссай варсуву шанай гьан дуруна. Неххаву аьвкъуссияв, кувссал лавмартшинна дурссияв, ссатилжан хьусса та утти аьлтту буккан цуркни шаппай бувкIсса Бадрижатлун, цIарал ччуччуну най, къакру тIий, марглил шанийх ивхьуну лявкъуна.\n«Салимат дур цичIана нану тIий, къананна, ттула БадрижатлучIан най ура», — куну, лахьхьу-цархьхьу диркIусса щарссанил цIагу кIицI дурну, цинявгу ав-ав тIутIи бувну, Садикь Бадрижатлул янилу ивкIуна.\nТа хьхьуну Алла БуттахъацIун шяравуцири мачча-гъанмигу шанан къабивкIуна. Гьунтти кIюрххилгу яс бувнува бия. Мюахъ мяулийн къаувккса хъинну чанну ливчIуна, гьав диявай дия.\n— Ва кьини дурксса чIумал ялун бувкIун тIий аьйгу мадарувартал, гьаксса жунмагу кьурчIину бур — Бадрижат шива буцин багьлай бур: зунма кIулли шяравун ва бувкIун къаччиссагу бушиву, — укуна щарнил хъунаманал.\n— Тай личIи инс��нтал бакъаххурав?!\n— Пайда бакъассар.\n— Насу, насу.\n— Ина гьаксса вийва бумур бунни, — тIий бия хъами.\nЧара ция, ярагъуннищалсса шама адиминащал Бадрижат лавгуна. КIайннал кIа ца заллу шава акъасса къатлувун бавкьуна, цивппагу махъа кьункьулагу дирхьуну, лавгуна.\nЧIавахьулттин кIанайсса шанмурцIусса ххярацулттивух Бадрижатлун хIатталлугу, гьав дуклай ккуркки лавгсса аранталгу чIалай бия. Цийнма, цинма хьумунийн, ивкIусса ласначIа бацIан къашайсса оьрмулийн сси чIуллай бия. Шярава ягин хьусса ясрал чIу баллан бивкIуна: туну Садикьлул чуртту шаппату буккан буллай бикIантIиссар. Цинма ччимур хьуча куну, Бадрижат ххярацулттива чартту буклай булукьуна, цуппа буккан уксса гьарта хьукун, бакI лахъи дурну, кьатIув бурувгуна: чIавахьулттилу цамур къатлул цIиялу дия, ялтту лухIисса варсигу ливчусса Садикьлул чуртту, куннал куннахьхьун буллай лавсун най бия. Бадрижатлул иттату чани лавсуна. Цал ттупанг цIияллийн бувтуна, ганил хъирив цуппагу ххявххуна, гичча гагу лавсун, кIичIиравун тIанкI куна, га ссят хIатталлив хьуна.\nЛажин-кIизгу бивттуну, аьтIий макь духларгсса, чIу бувкьсса Бадрижатлул, мунащал нагу бишара тIий, гьаттавун ххяхлай, тамансса ккаккан бувна.\n— Бадрижат, жул вихь учинсса бурча, шийнмай хьула, — Барзулавнал ва Маммалавл та арантурава тийнмай бувцуна.\n— Лас вил ивчIарча, арс Жавгьаратлулли ивкIусса. Гьаттавун тайгу цаягу ухлай урив? — цIуххуна Маммалавл.\n— Акъар.\n— Туну ина циван инсантал цалла даву дан къабитлай, халкь хъяхъи буллай бура? — укуна Барзулавнал.\n— Тти та ивкIуссар, акъассар, ина ци зурчагу, занагу къахьунтIиссар. Гьархха цIимилий макь рутIирчагу, — бувчIин бувна ниттиуссийл.\n— Бачу, буттал, хIаллих шаппай, ма винмагу, чингу захIмат хъанардача, — маслихIат бувна бутталгу.\nАрантуннал Бадрижат шаппай биян баннин, Садикь увччуну, гьав цIакь дурну, кIяла барзгу бацIан бувна.\n* * *\nАзарлий урчIттуршлий кьуния шан кусса шин дайдирхьуна. Базардаву хъус гьарза хьуна, арцуй гуж хьуна, дугьан хъу дакъасса мискин-гъаривнал ишру утти къулай хьуна: минначIа хъу хьуна, аваданминнаща зевххусса зунттурду гъинттул аьрщидакъултрал яттил кьюкьу багьлун канай бия; ишру ялу-ялун бакьлай, агьалий яшасун Совет хIукумат тIий бия, халкьуннаву шавкь дия. Амма дуснакьрайсса Бадрижатлул чурххавумур та хьхьнчIава гьавас бакъая.\nДурксса кьини, чунал кунна лахъаннахха, тIий, цуксса цилла дакI цилла дулларчагу, чичIа къуццу ххаралунсса бакъа къабулларчагу, чун-чун биявавав, бакIран ци-ци ккаккавивав, тIий, Бадрижатлул утти бакI хьхьичIун рутайва.\nЦа мукун дакIнийх ттурлу даркьусса чIумал милицанал га домзакрал канцелярданийн буцуна. Тивугу АьвдулпаттахI акъа цучIав акъая, милицагу кьатIува авцIуна. Инагу, вил кумаггу! Цир виша бан бюхъайссача, тIисса зат дакIнин багьуна Бадрижатлун.\n— Ивзрав!\n— Инагу бивзрав. ЩябикIу. Ци иш бур?\n— Ххуйну бура.\n— Жул милиционертурал ина азурда буллайвагу бакъарав?\n— Махъ учин къахьунссар: ттущал гьакссагу хъинсса бур.\n— Му хъина. Вил дело къуртал хъанай дур, чIал къадурну, судрахьхьунгу дулунссар...\n— Туну на ци бави?\n— Ци бунугу бан аьркинни, акъахьурча, ахир ххуйну къахьунссар. — Бадрижатлул дахьра хъачIру ссукь учин дуруна. — Цархьхьу ттучIан вил нину ва уссугу букIуна.\n— Туну?\n— Кьаллуя оьл, рукIлила ниц, кIиллула чву булунну тIива, агар на вин цичIав барча.\n— Туну?\n— Совет зузалтран лулттурасса ласун къабучIиссар, учав, бугу къабучIиссар... Цукун хьунссия жува вин ца законныйсса чаран лякъирча?\n— Ттуща ци чаран лякъин шайссар?\n— Кумаг бан нагу ва цир. Нану жува ина щар булун.\n— Гьа-гьа... Ва оьккишиву канища дурксса, дуснакьрава та буккавав къакIулсса на щилла буцайсса?\n— ИкIайссар мукунссагу.\n— Цу икIайссар? — цIуххуна Бадрижатлул милицанал хъунама, авлия хьуну урив ягу ганал дакIний цамур зат бурив ккаккан.\n— КIа БуцIукIиял АьвдулпаттахIгума ур, хьурча ина буцин хIадурну.\n— Хъунасса адиминал ми ци хъярчрурарч? На хъярчру бухIин шайсса хIалданий бурав?\n— ЦичIавгу хъярч бакъар, на буниялттарайра тIутIисса.\n— Яр му ци хаварди?\n— ВичIи диша, ци хавар бурив? — махъун биту учин сант дагъну, адимина улувкьуна. — Ина урчIра — ацIра шин дуллуну лагерьдайн Аьрасатнавун ягу Сибирлив гьан барча (вин мукун бакъа суд къабантIиссар) — вин тиву цукунсса ца бакIрайн багьавив, ци кьини дуккавив тиха сагъну занавагу хьував-къахьував къакIулссар. УрчIра-ацIра шин — му ца адиминал оьрмур. ХIайп бакъаравварч, му куццуй пар-пар тIисса, му куццуй къирият дусса ина, нухьхьавух къама кунма гьан! Ина ттун хьурча, жува ва цIана бишинтIиссар магьар. Ттун вияр ххирасса зат дунияллий къадикIантIиссар. Нагу, туну, чан-кьансса махъгу занай бухьукун, ттула кулпат мурахас бан цичIав махъун битанссарив! Ва ца бакъа ина тива буккансса ххуллу цамур бакъассар.\nИна хъяврин бувну, мукьахунмай ттухава зайлази бан ччайгу акъара. Ттул щарсса диркIуну шанна-мукьра шинни. Мукьва оьрчIгу буссар. Тти дурцумунин кIу къабизлан мюрщими лябукканнин авцIуну ивкIра. Ванияргу ххишала, ва вияр дурусну ацIния мукьра-ххюра шинал хъунасса ура. Вагу хъинну хIисавравун ласунсса затри.\nЦи бави вил муштари цалсса укунсса акъа-акъар. КIива-шанма гьантлул мутталлий хъинну пикри ба: бюхъанссарив вища ттул ятинтурал нинушиву дан? Бюхъарча, я нагу, виха зий, вичIан агьантIиссара, я инагу ттучIа бикIан мива личинтIиссара. Вассалам.\n— Вил багьа цал ккаккансса ласначIа вардиш хьусса ттун ина цукунна кьамул хьун? Ина ура ттул ппуксса, ура начальник. Яр вин нач къашайрив, вила душ уксса ттухь — дуснакьнахь винма хьу тIун?\n— Вагь, нач циванни? Гьарцаннал цанма хъин-хъинмурди байсса. Инагу винма хъинмур бакъа мабувара.\n— Яр на адимина бивтун увтсса, ина акъа бацIан къахъанай, вин хьунъяв. Ттулла къирият дуруччин, арамтал хъанних шилтагъну бурукъагай бан бакъаяв.\n— Я, ми гьарзад тI��йлассар. Амма паччахIлугъран вил гьунар виричушивручIату хъинну архну чIалачIиссар. Вин шива лажин кIялану личинни аьркинсса. Пикри ба.\n— Пикрир: агар ина на дуснакьрава буккан бантIисса винма буцин хьурча, вил захIмат нахIакьссар!\n— Хъинни. Нагу къиячи акъара. Амма на тIутIимур винма цуксса хуш бакъанугу, цаппара хIаллавагу дакIнин ци багьайрив ккакки. Гъай, балики... учин бакъассар.\nБадрижатлун кIула, ци хьурчагу, цуппа цанния кIива къахьунтIишиву, мунийн бувну, ххишала ссихIгу къадурккуна. АьвдулпаттахIлулгу, милица учIан увну, та цила камералувун гьан бувна.\nУкунсса хьуна Бадрижатлул оьрмулул инт. Цукунсса хьунссияв гъи, ссут, кIи. Му ургъилмур ганил дакIния тачIав буккан тIий бакъая.\nГа дуснакьрава личинссия: ганихлу бажар бусса, ххуй-ххуйсса арантал букканссия, ганий Совет властьрал цIими бишинссия. Дюхълидушгу бакъахьукун «кьянкьа бурчуйн лахъан» (кьянкьасса бурчуйнгу лавхъун, хъа байсса бивкIссар Дюхълив, ххишала щар къахьунна тIий), жагьилсса ганил дакIгу бюхъайва цIулаган.\nАмма ци ласнахух, ци оьрчIахух, ци дунияллухух гьарчагу, Садикьлул аьпалул ва Аслан ХIусайннул оьттул ганил дакI цимилгу кIулаган данссия.\n1965–1967 ш. ш. МахIачкъала\n[1] Маччайннал дадайн-бавайн зайза учай.\n[2] Райца — рельсирайнни тIутIисса.\n[3] Лаган — наган, магьузар — маузер — тупангирттал журарду.\n[4] Фикьгьи — бусурманнал суд-дивандалул элмур.\n[5] Мааьн — мазрал пасихIшивруясса элмур.\n[6] Мантикь — пикри тIайлану нукун бан аьркинссарив лахьхьин буллалисса элмур — логикар.\n[7] Тани совет властьрайн щура хIукумат учайсса бнвкксар.\n[8] Та заманнай цIансса инсантал дуниял аьршлул (ссавнил — аьраб мазри) бугълуй дарц!уну луссар тIий бивкIссар.\n[9] Осодмилица — Общество содействия милиции — тай шиннардий гьарца шяраву цивппа рязину милицанан кумагру баван ккаккан бувсса инсантал бивкIссар.\n[10] НахIия — округри (аьраб мазрай).\n[11] МахIкам а — судри, трибуналли (аьраб мазрай).\n[12] XIакьикьат — тIайламур, мяйжанну хьумур.\n[13] Аьъза — члентал.\n[14] Бадрижатлун, ина ттул душмантурая ттуянияр хъуннасса лулттурассагу ларсун, суд тайннахлу буллай ура, учинни ччисса.\n[15] Мубарак — барачатма (аьраб мазрай) — революция хьуннин Лаккуй бусравну ивкIсса ца диндалул адаминайнни тIутIисса.\n[16] МахIаммад идавс ивчIаи хъирив багьсса бивкIссар, тIар. Та нуххулу лаивкIун, цIанхьулий хьхьилул кюру бувну, хьулувух ххялцул чухъа лирчуссар, тIар. Шиву инсан ивкIссания, хьулуву вай затру къадикIайссия куну, хъирив багьми зана хьуссар, тIар.\n[17] Xурун — хромрал бурчуйнни тIисса.\n____________\n© Текст — Абачара Хусеннаев\n© Сетевая версия — A.U.L. 03.2011. a-u-l.narod.ru lakkumaz.narod.ru","id":"","dump":"CC-MAIN-2017-17","url":"http:\/\/lakkumaz.narod.ru\/Abachara-Husannaev_Badrigat.html","date":"2017-04-27T18:32:35Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2017-17\/segments\/1492917122619.71\/warc\/CC-MAIN-20170423031202-00198-ip-10-145-167-34.ec2.internal.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9620930552,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":21,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9620930552482605, \"tab_Cyrl_score\": 0.017515890300273895}","num_words":55906,"character_repetition_ratio":0.031,"word_repetition_ratio":0.002,"special_characters_ratio":0.186,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.973,"perplexity_score":2741.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"КӀундими\n|Сельсовет\n\n\nКундынский\nКӀундими (оьрус Кунды) — …\nКӀундиннал шяравалу, хьхьичӀавасса халкьуннал мухъурттийн бувну лярхъуну дур, Ссибир бувну гьан бувсса халкь цачӀун хьуну мащив дурну тӀий. Шяравалу щаллу хъанахъисса ппурттуву диркӀун дур шанна мащи. Шинну ларгун махъ халкь чӀяву хъанай аьрщи диял къахъанай тӀий хъун хъанай дайдирхьуну дур. 1998 шинал КӀундиннал шяраву 360 къатта бивкӀун бур. Махъсса 6-7 шинал дяниву шяравалу цӀу дуклай, хъун хъанай дур.\nШяравалу дирхьуну дур шанма зунттул дяниву. ХьхьичӀава чӀирисса щарнил лагма бивкӀун бур вацӀри, амма мичча личӀи-личӀисса жанаварт буклай буну тӀий ми бакъа бувну бури.\nКӀундиннал шяраву дуссар личӀи-личӀисса тяхъашивуртту. Гьарица шинал дувайссар хъарас щаврил байрам инттухуннай. Му нийн учайссар \"ХЪурдиккава\"\nЧилПравить\n|Ва макьала кьурхь дури, хIадур хьун дурасса.\n\n\nКумаг бува Лакрал Википедиялун, макьала.","id":"","dump":"CC-MAIN-2017-17","url":"https:\/\/lbe.m.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D3%80%D1%83%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D0%BC%D0%B8","date":"2017-04-23T05:33:02Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2017-17\/segments\/1492917118477.15\/warc\/CC-MAIN-20170423031158-00394-ip-10-145-167-34.ec2.internal.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9704828262,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":51,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9704828262329102, \"tab_Cyrl_score\": 0.020360896363854408}","num_words":186,"character_repetition_ratio":0.072,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.181,"stopwords_ratio":0.016,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.974,"perplexity_score":6326.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"ХӀайван\nЖунма кIулли хIайвант бикIайшиву урттулсса дукаймигу, дикIулсса дукаймигу. Му багьайссар ичIаллил хIайвантирттайнгу, вахIшиминнуйнгу. Ав, бюрх, бюрни, варани, ку, тта, гьинта, оьл, ниц, къяча, бугъа, дунгъуз, буркI, пил, ттукку, кьяца, цIуку, чу, ккацца, балчан – вай урттулсса дукайми хIайвантри. Ккаччи, барцI, цулчIа, цуша, цIиникь, аслан, къаплан – вай дикIулсса дукайми хIайвантри. Бюрх анаварну лихъайсса хIайван бур. Амма бурцIил бюрх бувгьунни. Утти бурцIил га букантIиссар. Асландалухьхьун гьинта биривунни.\nХIайвандалул базурду[дакьин дуван | править код]\nКьяца ичIаллил хIайванни. Ва дикI дукай хIайван бакъар. Ва уртту дукай хIайванни. Кьяцлул кIива хъи буссар. Кьяцлул хъиртту бикIайссар ккуртта бивкIсса. Кьяцлул хъиртту кIура-кIура бавссагу бикIайссар. Кьяца ччаннай бавцIуну бикIайссар. ХIайвандалул хьхьичIми ччаннайн ссанну учайссар. Ссан – му хIайвандалул хьхьичIмур ччанни. Кьяцлул магъ чIириссар. Кьяцлул ссирссилтту къадикIайссар, амма чIири бикIайссар. Кьяца бурхьнисса хIайванни. Вана цIуку. ЦIуку кьяцлул чутри. ЦIуку ццуссар. Кьяцлул ва цIукул оьрчIайн гада учайссар.\n→ →[дакьин дуван | править код]\nПримечания[дакьин дуван | править код]\n|Ва макьала кьурхь дури, хIадур хьун дурасса.\n\n\nКумаг бува Лакрал Википедиялун, макьала.","id":"","dump":"CC-MAIN-2017-51","url":"https:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A5%D3%80%D0%B0%D0%B9%D0%B2%D0%B0%D0%BD","date":"2017-12-12T14:21:47Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2017-51\/segments\/1512948517181.32\/warc\/CC-MAIN-20171212134318-20171212154318-00616.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9769155979,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":139,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9769155979156494}","num_words":342,"character_repetition_ratio":0.088,"word_repetition_ratio":0.018,"special_characters_ratio":0.186,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.986,"perplexity_score":2384.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"Мартрал 10-нний МахIачкъалалив хьунни «Аьрасатнал Халкьуннал Ассамблея» тIисса Щалвагу Аьрасатнал жяматийсса организациялул Дагъусттаннал отделениялул конференция.\nКонференциялий бусравсса хъамаличу хIисаврай гьуртту хьунни Аьрасатнал Халкьуннал Ассамблеялул Советрал председательнал хъиривчу Ирина Галанова.\nКонференциялий хъунмур махъ лавхъунни Ассамблеялул Дагъусттаннал отделениялул (ДРО-рал) председатель Зикруллагь Илиясовлул. Ганал бусаврийн бувну, Ассамблеялул Дагъусттаннал отделение юридийну сакин хьуссар 2015 шинал, амма му цIанагу щаллуну сакин къархьуссар. ЦIанасса ппурттуву организациялуву хIисавну бур 7 азаллийсса инсантал.\nЗикруллагь Илиясовлул бувсунни ДРО-рал дурсса давурттал хIасиллая. «2016 шинал республикалий Аьрасатнал Халкьуннал Ассамблеялул» сипталийну дурну дур 10-нния лирчусса давуртту. Ми давуртту дурссар Аьрасатнал Миллатирттал политикалул стратегиялуцIун бавкьуну.\nДагъусттаннал Миллатирттал политикалул министерствалул кабакьу бувну ва «Дагъусттанлувтал Аьрасатнал кьадардануву» Дагестанцы в судьбе России» тIисса ДР-лул Миллатирттал министерствалул проект дузрайн дуккан даврил лагрулуву итабавкьуну бур республикалул цIа дурксса вакилтураясса луттирду: «Дагъусттаннал Вирттал: Ватандалул цIанийсса оьрму ва бивкIу, «Дагъусттанлувтал Аьрасатнал кьадардануву», — увкунни З. Илиясовлул.\nДагъусттаннал мазру буруччаврия ихтилат буллай, З. Илиясовлул бувсунни, Ассамблеялул кумаграйну итабавкьуну бушиву Александр Пушкиннул «Евгений Онегин» тIисса роман яруссаннал мазрай.\nГанал мукунма бувсунни Аьрасатнал Халкьуннал Ассамблеялул» ДРО-рал бувну бивкIшиву сайки ацIваксса «ккуркки столлу» миллатирттал ва диннал масъаларттан хас бувну, террорчишиврийн къаршисса ва цаймигу масъаларттан хас бувну.\nГаная махъ ихтилат буллай, Ассамблеялул ДРО-рал член Сусанна Мирзахановал организациялул вакилтурахь тавакъю бунни социал сетирдаву чялишну гьаз буллан ниттил мазру буруччаврил хIакъиравусса масъалартту, мазру машгьур буллан жагьилтурал ккураннаву.\nКонференциялий махъ лавхъунни «Аьрасатнал Халкьуннал Ассамблеялул» Советрал председательнал хъиривчу Ирина Галановал, ДРО-рал члентал Умар-Усман ХIажиевлул, Хан Башировлул, Салауттин Зайналовлул, Людмила Авшалумовал, Аьли Камаловлул.\nКонференциялул хIасиллайн бувну, «Аьрасатнал Халкьуннал Ассамблея» тIисса жяматийсса организациялул отчетру дулаврил ва бувчIавурттал VII съездрайнсса делегатътал бувчIунни.","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-09","url":"http:\/\/ilchi.info\/2017\/03\/%D0%B0%D1%8C%D1%80%D0%B0%D1%81%D0%B0%D1%82%D0%BD%D0%B0%D0%BB-%D1%85%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D1%8C%D1%83%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D0%BB-%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%BB%D0%B5%D1%8F%D0%BB%D1%83%D0%BB\/","date":"2018-02-20T13:13:13Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-09\/segments\/1518891812959.48\/warc\/CC-MAIN-20180220125836-20180220145836-00600.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9351614714,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":5,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9351614713668823, \"kum_Cyrl_score\": 0.011013866402208805}","num_words":696,"character_repetition_ratio":0.108,"word_repetition_ratio":0.071,"special_characters_ratio":0.139,"stopwords_ratio":0.001,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.958,"perplexity_score":2503.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ялун нанисса жагьилсса никирал цIуллу-сагъну оьрму бутаву мурадрай ларгсса шинал тамансса давуртту сакин дурунни панкратиондалул Дагъусттаннал цачIундур командалул хъунама тренер, МахIачкъалаллал дуккаврил управлениялул вакил, МахIачкъала шагьрулул 57-мур школалул директорнал оьрчIру тарбия баврил давурттал хъиривчу Карашатусса Аьбдулкарим Айгуновлул сакиншиндарайну.\nХI. Аьдилов\nОьрчIан тарбиялунсса дарс хьунсса ихтилатру бувссар 1-мур, 2-мур, 18-мур, 57-мур школардай, Сергокъалалив, Национал библиотекалий. ЛачIун буккаврил дунияллул чемпион КIурамахIаммад КIурамахIаммадовлул, Олимпий тIуркIурдай 2-мур кIану бувгьусса МахIаммад Ибрагьимовлул мастер-классру бувссар МахIачкъалаллал ШВМС-рай. Дзюдорал мастер-классру бувссар МахIачкъалаллал циняв школардал дуклаки оьрчIан МахIаммад Жяъпаровлул ва Жяъпар Жяъпаровлул – кIиягу дунияллул халкьуннал даражалийсса спортрал усттарталли ва Аьрасатнал лайкь хьусса тренерталли. ЛачIун буккаврил мастер-класс Лакрал райондалул ва Гъумучиял шяраваллил ялапарлувтуран ккаккан бувссар Аьрасатнал спортрал усттар Куршалиев Маккашариплул (лаккучури). Дагъусттаннал боевой самборал хъунама тренер Расул МахIаммадаьлиевлул «ИГЛС ММА» тIисса спортклубраву МахIачкъалаллал школардал дуклаки оьрчIан ккаккан бунни хIала-ккаласса дандибуккавурттал мастер-класс.\nСубботник сакин дурну диркIссар 57-мур школалущал цачIу Олимпиадалий 2-мур кIану бувгьусса ИFС-лул даражалий биян буклакисса Олимпий тIуркIурдай 2-мур кIану бувгьусса МахIаммад Ибрагьимовлул ва кьяйдарду дакъа бияврил (бои без правил) дунияллул чемпион Рамазан Эмиев гьурттуну.\nМахIачкъалаллал пляжрай оьрчIан кIюрххилсса зарядка сакин дурссар лачIун буккаврил Олимпий чемпион Ширвани Мурадовлул ва Дагъусттаннал Халкьуннал Мажлисрал депутат Амирхан Амирхановлул. Мискинсса кулпатирттал оьрчIан, инвалидсса оьрчIан ва ятинтуран ихIсандалунсса концертгу ккаккан дурссар, бахшишругу дарчIуссар, 4-мур школалун телевизоргу буллуссар генерал Муслим Даххаевлуяту. Микку балайрду увкуссар Лариса ХIажиевал, Нурианна Каллаевал, Аьбдул Мурадовлул ва цайминналгу, къавтIавуртту дурссар хореографиялул ансамбльданул. МахIачкъалаллал 15-мур школалул оьрчIан «Кванториум» тIисса технопаркраву кIюрххилсса зарядка сакин дурссар Аьрасатнал лайкь хьусса тренер Аьбдулманап НурмахIаммадовлул, мува технопаркраву личIи-��ичIисса школардал оьрчIахь тарбиялунсса насихIатругу бувсун, миннал суаллахьхьун жавабругу дуллуссар лачIун буккаврил Олимпий тIуркIурдал чемпион Шарип Шариповлул. Гьарца нюжмардий цала спортшколалул оьрчIру бяст-ччаллайн хIадур буллай ур «Армар», «Спартак», ШВСМ клубирттаву.\nАьбдулкарим Айгуновлул ЦIусса шинал хьхьичIми гьантрай дунни оьрчIан ва чIава жагьилтуран панкратиондалул турнир. Карашатусса ХIажиев Рамазаннул микку бувгьунни 1-мур кIану.\nУкунсса давуртту Айгуновлул дуллантIиссар ттинияр тиннайгу, жагьилсса ник тIайласса ххуллий тарбия даву мурадрай.","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-09","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/01\/sportsasd\/","date":"2018-02-20T13:07:08Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-09\/segments\/1518891812959.48\/warc\/CC-MAIN-20180220125836-20180220145836-00003.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8768868446,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":5,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8768868446350098, \"inh_Cyrl_score\": 0.03743691369891167, \"kum_Cyrl_score\": 0.0181942880153656, \"che_Cyrl_score\": 0.012022032402455807, \"ava_Cyrl_score\": 0.01150380540639162, \"lez_Cyrl_score\": 0.011000948958098888}","num_words":897,"character_repetition_ratio":0.067,"word_repetition_ratio":0.045,"special_characters_ratio":0.137,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.911,"perplexity_score":2636.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ларгсса бигьалагай кьинирдай Гуржиянал Ттуплис шагьрулий хьунни лачIун буккаврил Европанал чемпионат. Турнирданул хIасиллайну, командарттал бувгьусса кIанттурду хIисавравун лавсун, Аьрасатналсса хьхьичIунну дур. Хъаннил командалуву 2 мусил, 1 арцул ва 2 чарвитул медаллу ларсунни, лачIунбуккулт – классиктурал – 2 мусил, 2 арцул ва 1 чарвитулсса. Миннах бурувгун вольниктурал гьашину хьхьара дурну дур: 2 мусил ва 3 чарвитул медаль, хьхьичIми шиннардих бурувгун ми чанссар. Читать далее\nМарт байбихьулул гьантрай Псков шагьрулий хьунни хIала-ккаласса боевой искусстварттал «ориентал» журалул дунияллул халкьуннал турнир.\nМуданма кунма, га турнирданий гьуртту хьунни Дагъусттаннал ММА-рал хъунама тренер ва федерациялул президент Аьбдулкерим Айгуновлул вардиш буллалисса оьрчIру. Читать далее\nМартрал 17-нний цIуну тIивтIусса «Анжи-арена» стадиондалий «Анжи» ччалли дурккуна Самараллал «Крылья Советовращал». Най буна бусанну: билаятрал первенствалийгу тIайлабацIу къавхьуна жулла командалун.\n«Анжи» (МахIачкъала) – «Крылья Советов» (Самара) 1:1.\nГоллу: Корниленко, Траоре.\nЦIусса «Анжи-ареналул» трибунартту щапI куну бувцIуну бия тамашачитурал, тIуркIу байбишиннинма. Стадиондалий шадлугърал тагьар дия, га кьини тIивтIуна цуппа цIусса стадионгу. Читать далее\nВай гьантрай кIул хьунни Дюкъуллал шяравасса Аьбдулкьадирдул ва Пирдавслул арс Халилов Зурпукьал кикбоксинграхун машхул хьуну, хьхьичIунсса кIанттурдугу бугьлай ушиву.\nВай гьантрай Иркутск шагьрулий хьунни чIава жагьилтурал тайбоксрал Аьрасатнал первенство. Тикку, 57 килорал кIушиврий ччалли увккун, Хасавюртуллал СДЮСШОР-данул спортчи Арслан Батыровлул ларсунни мусил медаль.\nФиналданий лакку оьрчIал муттаэ хьуну ур, Ураллал федерал округрал 2-ла чемпион, Екатеринбург шагьрулиясса Владимир Кузьмин. Ганащал Арслан ччалли увкссар шанна раундрай. Читать далее\nСпорт ххираминнан, спортрал дунияллий хъанахъимуния чанссавагу хавар буминнан ххуйну кIулссар «Молодой Дракон» тIисса оьрчIал ва мюрщи жагьилтурал спортрал профессионал клуб ва мунил каялувчи, республикалий спорт хьхьичIунмай бавриву цаламур захIматрал бутIа бивхьусса, гьунар бусса тренер Олег МахIаммадов. Читать далее\nЛаргсса алхIат кьини къуртал хьунни Красноярск шагьрулий Ярыгиннул цIанийсса лачIун буккаврил дунияллул халкьуннал турнир. Дагъусттаннал лачIунбуккултрал дурххуну дур 3 мусил, 2 арцул ва 2 чарвитул медаллу. Читать далее\nДекабрь зуруй Москавлив хьунни хIала-ккаласса боевой искусствардал (ММА) 12-13 шин хьуминнал турнир. Турнирданийн хIадуршин дурну дия дунияллул чемпион НурмахIаммадов ХIабиблул.\nМикку лачIунбуккавриву гьуртту хьунни МахIачкъалаллал №13-мур школалий 6-мур классраву дуклакисса НицIавкIратусса, Новостройрай ялапар хъанахъисса Оьмаров Жалал. Тренировкардайн занай дахьва 4 барз бакъа хьуну бакъанугу, Жалаллул гьунар ва хIарачат чIалай, тренернан ва Москавлив уцин пикри хьуну бур. Укунсса даражалул турнирданий цалчин гьуртту хъанай ивкIнугу, Жалаллуща бювхъуну бур хьхьичIунсса кIантту бугьан. Ванал ларсунни чарвитул медаль ва диплом. Читать далее\nКару дихьултрал чемпионат най дия Сулайман Стальскийл цIанийсса Лазгиял драмтеатрданул къатраву. Буниялагу кIукIлусса кIанттайгу щябивкIун, театрданул сахIналий бивхьусса кIива столданух кару дихьулт бястлий буккаврих буруглангу иштахIну бия. Ва чемпионатрай гьуртту хъанай бия чIявусса Аьрасатнал ва дунияллул чемпионтал хьусса спортсментал. Читать далее\nДекабрьданул 10-нний «Анжи» ччалли дурккунни Санкт-Петербургуллал «Зенитращал» 1:1 счетрайну ва мунийну къуртал хьунни Аьрасатнал чемпионатрал 1-мур бутIа. ЦIана МахIачкъалаллал «Анжи» дур турнирданул таблицалул 2-мур ххуттай. 2012 шинал премьер-лигалул махъва-махъмур тIуркIу хьуна Санкт- Петербургуллал «Петровский» стадиондалий. Голлу бавкьуна Жоао Карлослул ва Константин Зыряновлул. Читать далее","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-09","url":"http:\/\/ilchi.info\/category\/sport\/page\/9\/","date":"2018-02-20T13:02:43Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-09\/segments\/1518891812959.48\/warc\/CC-MAIN-20180220125836-20180220145836-00077.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8024384975,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.802438497543335, \"inh_Cyrl_score\": 0.09751821309328079, \"che_Cyrl_score\": 0.015236396342515945, \"kum_Cyrl_score\": 0.015203802846372128, \"lez_Cyrl_score\": 0.01469271257519722, \"ava_Cyrl_score\": 0.011506877839565277}","num_words":1154,"character_repetition_ratio":0.057,"word_repetition_ratio":0.017,"special_characters_ratio":0.158,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.83,"perplexity_score":3205.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Декабрьданул 9-нний Москавлий хьунни Аьрасатнал футболданул, гьашину махъва-махъсса, турданул ирглийсса тIуркIу.Футболданул майданнив хьунадаркьунни Москавуллал «Динамо» ва МахIачкъалаллал «Анжи» командартту.\nРуслан Къардашов\nТIуркIу��ул байбихьулийва бивгьуну нанисса «Динамо» командалуща бювхъунни цалчинмур гол бакьин.\n«Динамолул» гьужумчи Ташуевлул «Анжилул» къапулул ттурцIая арх бакъа биривсса ттуп гъапI учин бувну бавкьунни жула къапулувун. «Анжилул» гьужумчи Иванченколгу хьуна гол бакьинсса каши, ванал бивщуну гьан бувсса ттуп «Динамолул» къапулул ялувмур ттурцIайн щуну, чIарах лавгунни.\nКIилчинмур таймрайгу «Динамо» командалул ца ялагу гол бавкьунни. ТIуркIулул дайлитIу хьуннин «Динамо» командалул цала къапу буруччаву ялтту бувккунни «Анжи» командалул гьужумнияр.\nГьужумгу цир, гьужумирал чIалачIин дуллай бия. Ахиргу тIуркIу 2:0 счетрайну къуртал хьунни.\n«Анжилул» хъунама тренер Вадим Скрипченко тIуркIу къуртал хьуну махъ тIий ия:\n— Жуща гьужум буллансса цIусса ххуллурду лякъин къавхьунни. Пикри буссия цамур куццуй бачин бан тIуркIу, дайдихьулийва жула къапулувух бивщусса голданул жул мурад лиян бунни».\n«Динамо» — «Анжи» — 2:0\nГоллу: Ташаев, 7; Луценко, 60\n«Динамо»: Шунин, Хольмен, Шунич, Рыков (Козлов, 35), Морозов, Темников (Соснин, 78), Цаллагов, Соу, Ташаев (Обольский, 90+1), Луценко, Бечирай.\n«Анжи»: Лория, Полуяхтов, Армаш, Тетрашвили, Аронин (Хубулов, 59), Бакаев, Брызгалов, Данченко, Маркелов, Лескано (Прудников, 45), Иванченко (Яковлев, 46).","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-09","url":"http:\/\/ilchi.info\/2017\/12\/sppww\/","date":"2018-02-20T13:09:13Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-09\/segments\/1518891812959.48\/warc\/CC-MAIN-20180220125836-20180220145836-00098.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8067670465,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":5,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8067670464515686, \"lez_Cyrl_score\": 0.037165090441703796, \"che_Cyrl_score\": 0.023152662441134453, \"ava_Cyrl_score\": 0.021943900734186172, \"kum_Cyrl_score\": 0.019642621278762817, \"krc_Cyrl_score\": 0.018223192542791367, \"tab_Cyrl_score\": 0.015757659450173378, \"inh_Cyrl_score\": 0.011613158509135246}","num_words":489,"character_repetition_ratio":0.061,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.206,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.84,"perplexity_score":2625.7,"cluster_detection":-1} +{"text":"«Дагестан» РИА-лул редакциялий хьунни республикалул агьалинан МВД-лул дуллалисса паччахIлугърал электрон журалул хIаллихшиннардая бусласисса пресс-конференция.\nИ. Саидова\nЭлектрон журалул хIаллихшиннарду ишла даврия бусан журналистуращал хьунабавкьунни Миграциялул масъалартталсса буллалисса управлениялул хъунама Виталий Пучков, УГИББД-лул экзаменну дулаврил ва регистрация даврил отделениялул хъунама инспектор Асхабаьли МахIаммадов, ПаччахIлугърал хIаллихшиннардал отделениялул информациялул центрданул хъунмур Гульнара Вердиева, УГИББД МВД-лул районнал дянивсса регистрациялул ва информациялул отделданул инспектор Ссунгъур ХIусманов.\nАсхабаьли МахIаммадовлул бувсунни районнайсса экзаменну дулаврил ва регистрация даврил отделлал электрон журалий дуллалисса хIаллихшиннардая. ХIакьинусса кьини вай отделлай электрон журалий кьамул дуллай бур экзаменну, дуллай бур водительтурахьхьун машинартту бачин бувансса ихтиярду, сияхIрайн ласлай бур транспортру.\n— ХIакьинусса кьини республикалий буссар 8 МРЭП. Так ца ларгсса шинал республикалул МРЭП-ттай электрон журалий щаллу дурну дур 216 329 хIаллихшинна. Му бакъассагу, МВД-лул паччахIлугърал порталданийн вай хIаллихшиннардал хIакъираву бувкIун бур 81408 аьрза, — увкуна МахIаммадовлул.\nВанал кIицI лавгунни агьали хIаллихшиннардал дузал буллалини хIисавравун ласлай бушиву миннал тIутIимур. Мукунма Асхабаьли МахIаммадовлул бувсунни агьалинаща цанма учин ччимуния ва диялдакъашивурттая бусласисса аьрзри кьабитан бюхъайшиву «Ваш контроль. Ru» тIисса МВД-лул сайтрай.\nГульнара Ведиевал бувсунни «Единый портал государственных и муниципальных услуг» сайтрайхчIин ва www.gosuslugi.ru электрон адресрайхчIин гьан буван бюхъайшиву хIаллихшиннарду дузал даврил хIакъиравусса аьрзри.\nВиталий Пучковлул цала ихтилатраву кIицI лавгунни УВМ МВД-лул хIаллихшиннардал порталданийхчIин ласун бюхъайшиву цIусса журалул загранпаспортру, ласун ва баххана буван бюхъайшиву Аьрасатнал граждан паспортру.\nГьашинусса шинал январь ва февраль зуруй МВД-лул порталданийн вай хIаллихшиннардал хIакъираву бувкIун бур 4 азарва аьрза.\nЯла чIяруну ишла даймур хIаллихшинна хъанай дур загранпаспортру ласаврилмур.","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-09","url":"http:\/\/ilchi.info\/2017\/03\/%D0%B0%D0%B3%D1%8C%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%81%D0%B0-%D1%85i%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D1%85%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%B4%D1%83\/","date":"2018-02-20T13:12:59Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-09\/segments\/1518891812959.48\/warc\/CC-MAIN-20180220125836-20180220145836-00100.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8380172849,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":5,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8380172848701477, \"inh_Cyrl_score\": 0.06299735605716705, \"kum_Cyrl_score\": 0.02886713296175003, \"lez_Cyrl_score\": 0.017412304878234863}","num_words":667,"character_repetition_ratio":0.091,"word_repetition_ratio":0.049,"special_characters_ratio":0.138,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.852,"perplexity_score":3907.7,"cluster_detection":-1} +{"text":"Зунттавусса шяраваллаву хIакьину яхъанахъисса жулва халкьуннал хIалкьазия, ялун уруган, къумасса кьакьардавух най чIаларчагу, вайннал къатта-къушлийн увхсса чIумаллив ххуй чулинмайми пикрирдугу хIасул шай. Мукунсса пикрирдащал архIал аьлтта чIалангу бикIай гьарца иширавугу дуллалисса даву бакIуйн дуккавугу инсаннал цалва хIарачатрайн хъар хъанай бикIайшивугу. Гьай-гьай, жулва оьрму чIявумур чIумал жула ялувсса къуллугъчитурал хъит учаврицIунгу бавхIуну бикIай. Мунияту, ларгсса шинал дуван бювхъусса давурттаятугу цIуххин, Ккуллал райондалул хъуниминнал жухарасса аякьа цукунсса дуссарив кказит буккултрахьгу бусан, на хьунаавкьуссияв Ккуллал муниципалитетрал райондалул депутатьтурал собраниялул председатель, Сяидлул арс Гуйдалаев ХIамзатлущал. Ванал ва ттул дянив хьуна укунсса ихтилат. Читать далее\nВа оьрмулуву хьукъашайсса ишру къабикIай. «Вила яруннин ххал къавхьумунийн, вичIан къабавмунийн вих хьун анавар мауккаванна» тIунгу бикIай. Аммарив жува, ца-ца чIумал, мунин личIи-личIисса, аьркиншиннагу дакъанна, инсаннай бакъу бишин, га кьюкьин ансса махъ учингу анавар буккару. Му бунагьрангума ккалли байсса бур. ��мма…\nВа ххуллухсса ттул ихтилатгу, гьамин, укун ца хъис тахсир цайва бакъасса, ялунгума цIа дуван, чIявучин эбратран ккаккан уллансса инсаннай гъибат бишаврия ва тIайламунил, хIакьмунил ахиргу ххуллу ласаврияр. Читать далее\nЛакрал билаят хъунмасса бакъари. ЧартIуйн лавхъун ургарча, щаллара лакрал аьрщи чIалан дикIай: ухссавнил чулуха – ТтурчIайнна зунтту, кьиблалул чулуха – КьукIма-зунтту, баргъбуккаваллил чулуха – Щуну- зунтту, баргълагаваллил чулуха – ПпабакIу-зунтту.\nНа шикку кIицI лагав ЧартIу зунтту тIисса цIагу. Бюхъай чIявуми лакран ЧартIу тIисса цIагу къакIулну дикIан, амма мунияр хъинну лагьсса ТтурчIиял-зунттугу, Щуну-зунттугу кIулссар. ЧартIуй диялдакъашин цари дусса: Бурши бур му цал зунттур тIий, Хьувшигу – цалли тIий. ЧартIул баргъбуккаваллил чулух дур Хьувшиял шяравалу, баргълагавал чулух – Буршиял шяравалу. Читать далее\nХанажи чув бивкIссар, миннал цими къатта бивкIссар, ялагу цайми-цайми суаллу бикIай личIи-личIисса чичрурдаву. Ханажиял щар диркIшиву тарихраву бур, ялагу лакрал улча махIлардайх бавчIусса чIумал, Аьли Къаяевлул чичрулийн бувну, Ханажи бивкIун бур Маччайннал махIлалул дяшяравалуну, цилвагу бивкIун бур азарва къатта, шяравалу цурдагу диркIун дур ВацIиллул ухнилу Хъуннеххал урчIачулий. Ванийну чIалай бур ва шяравалу Хьурттал аьрщарай диркIшиву. Читать далее\nЛаргсса шинал республикалул ихтиярду дуруччай органнайн инсантал бацаврил хIакъиравусса 25 баян баву хьуну дур. Авцуну ур 30 инсан. Читать далее\nЯ, Хъунасса Аллагь, кашилул заллуй, халкь ляхъан бувма, цIими бишайма. Ина ва кIанай бувккусса кьулгьу-кьуран, бивхьусса зикри, дурсса дуаь, цуксса гъалатIну, гъапулну, тадвид дакъа хьуну духьурчагу, инара щаллу дурну, тIайладацIан дурну, кьамул дува. Читать далее\nНедавно в Махачкале в Малом зале Русского театра прошло торжественное вручение премии «Консолидация – Созидание – Толерантность» имени известного журналиста покойного Гаджимурада Камалова.\nМахIачкъалалив журналистътуран дуллай бия чил каних ивкIусса машгьурсса журналист ХIажимурад Камаловлул цIанийсса «Консолидация – Созидание – Толерантность» цIанилусса премия. Читать далее\nБархъаллал шяравасса Лейла СалихIовал цIа хIакьину цIадурксса Дагъусттаннал балайчитуравух дакъахьурчагу, ва ххаллилсса чIу бусса душ ялун машгьур хьуншиврий хъисвагу щак бакъар ва ххуйну кIулминнан. Лейла дуклай бур ХIасановлул цIанийсса музыкалул училищалуву 4-мур курсирай, пианистнал ва вокалистнал пиша лахьлай, зийгу бур «Джислам» тIисса ПаччахIлугърал балайрдал театрдануву. Ва театрданул гьану бивзун мяйра шин хьуну дур. Ва сакингу бувну, хIакьинусса кьининин ваний каялувшиву дуллай бур Шерпув Исяевна. Театрдануву увагу ххюя инсан зий ур. Вай архIал ягу личIину гьуртту шай личIи-личIисса паччахIлугърал мероприятиярттай, чIюлу бай цумурцагу цивппа гьуртту хъанахъисса мажлис. Читать далее\nКкавкказуллал халкьуннал Аьрасатнал конгрессрал Исполкомрал цIусса председатель увчIуну усса ур. «Дагестан» РИА-лул баян баврийн бувну, председательну ивтун ур Москавуллал «Дагъусттан» культуралул центрданул вице-президент, этнополитикалул хъиривлаявуртту дуллалисса «Континент» фондрал директор, РКНК-рал (укун учай кутIану конгрессрайн) Президиумрал член, профессор МахIаммад Оьмаров. Мунал оьрмулия жунма кIулмур бусанну. Читать далее\nМахIачкъалаллал маршруткардал шофертурал ният дур февральданул 1-нния махъ багьри ххи бан. Читать далее\nИнсан ссавнийсса лелуххантрах уруглай, миннуй хIайран хъанай, дахьа аькьлу-кIулши хъанахъисса чIумала, «аман, хьурдай кIа ссавнийн гьаз хьун» тIий икIайхьунссия.\nБиялсса хIал хьунни, ва макьала чичин хъинавав, къахъинавав тIий. Чичаврил сававгу хьунни ва жула лаккучу, ЧIяйннал шяравасса Мяммал арс Камалуттиннул, цала бакIрайн бигьа дакъасса давугу ларсун, диялсса арцугу харж дурну, лицензиягу ларсун, лахъшиву ххирасса, гьаваллавун гьаз хьун гъира бусса инсантал лахънийн гьавалул шарданий гьаз буллай. Читать далее\nЦувалусса предприниматель ягу яла чIиримур бизнесрал тархъансса художник – укун учин бучIир Самаралий яхъанахъисса Ибрагьин ХIамадовлуйн. Ибрагьиннул ляличIисса статус бур. Му ур Волгалийсса шагьрулул сагъ-саламатсса аьламат (достопримечательность). Мунан цанмавагу кIулссаххай бакъара цува Самара шагьрулул символ хъанай ушиву. Читать далее\nИтни кьини Лакрал райондалул администрациялий хьунни цIуну ивтсса виваллил иширттал отделданул каялувчи Марат МахIмудов райондалул активращал кIул уллалисса батIаву.\nЗулайхат Тахакьаева\nМ ахъсса шиннардий Лакрал райондалул виваллил иширттал отделданул каялувчину зий уссия Буниямин Айдиев. Ва МахIачкъалалив цамур къуллугърай ивтун махъ, чIумуйнусса буржру биттур буллай уссия РОВД-лул каялувчинал хъиривчу Закир МухIадов. ЦIусса каялувчи цIакь ан райондалийн увкIун ия ДР-лул МВД-лул жяматийсса низам дуруччаврил управлениялул каялувчи Минкаил Маккашарипов. Читать далее\nС 14 по 17 января в Дагестане проходил семинар «Защита прав журналистов», организованный Союзом журналистов РФ, Союзом журналистов РД, Международной федерацией журналистов, Центром защиты прав СМИ. Программа семинара началась с пресс-конференции в Махачкале, посвященной безопасности журналистов. В редакции газеты «Истина» прошел семинар на тему «Техника юридической безопасности журналиста», который вела директор Центра защиты прав СМИ Галина Аронова Читать далее\nЦа-кIива зурул хьхьичI Мадиналив ялапар хъанахъисса тIарикьатрал щайхнал Ингушетиянал агьалинан дуллуссия уттинин цачIара диркIсса МухIаммад Идавсил (с.аь.с.) барачатсса чIара. Му ишираву хъунмур кабакьаву дурну дур меценат Башид Корзоевлул. Читать далее\n— Год назад ушел из жизни неожиданно быстро, оставив много неосуществленных задумок и свои великолепные роли великих людей исторического прошлого, Заслуженный артист РД, замечательный человек Магомедов Магомед Мусаланович. Уроженец селения Кума Лакского района Магомед Магомедов пришел в Лакский театр в 1973 году, после окончания актерской студии Ереванского театрального института. На днях в Махачкале в Фонде культуры прошел Вечер памяти Магомеда Мусалановича. В нем приняли участие коллеги, родственники, друзья, поклонники артиста. Магомед Мусаланович Магомедов останется в памяти всех, кто его знал, как замечательный артист, добрый человек, добропорядочный семьянин и член коллектива. Читать далее\nАлигаджи Щамхалов на дагестанском звездном олимпе занимает достойное место. Его поклонников можно встретить не толко среди лакцев, но и среди других представителей дагестанских национальностей.\nАьлихIажинал, мяйжаннугу, бур микрофон бакъана зал буцIин бансса, фонограмма дакъана экьинани бувну балай учинсса чIу. ЧIумул тIалавшиннану хъанахъисса, уттизаманнай дурагу ишла къадурнугу чара бакъасса фонограмма аьркин дулларчагу, цал къаучирча цал цалва чIуний, инсантурал хьхьичIун увккун балай учинсса бюхъу, даража бикIан аьркинни цува мяйжаннугусса балайчира тIисса инсаннал. Читать далее\nЦи хъунмасса къуллугърай зий ивкIун ухьурчагу, къуллугърал къаувай инсан бюхттул, так ца къуллугъралшиврий къаличIай бусравну ванал цIа илданий. Халкьуннаву ххуйсса цIа личIан дан хъинну захIматссар. Мукун хьуншиврул инсан цилва заманалулва язи увгьусса икIан аьркинссар.Аьвдуразакьлул арс Абакаров Рапинал цанна маччасса Ккуллал райондалул хъунаманал къуллугърай зий дурну дур дурагу 5 шин. Читать далее\nСутIаева ПатIимат Сулайманнул душ бувну бур 1909 шинал СумбатIуллал шяраву, хъудугьул кулпатраву. ПатIиматлул бутта Щамххалов Сулайман ия бюхттулсса, загълунсса, кьуват бусса адамина. Мукун загълунсса, кьянкьасса ухьувкун, мунаха балай тIун бикIайва, «Бюрунттул дарвач бусса, чаннамирал дакI дусса МаркIачIихъал Сулайман» тIий. Читать далее\nДекабрьданул 28-нний Каспийск шагьрулий «Москва» тIисса культуралул ва бялахъайсса къатраву хьуна чемпионтурал ЦIусса шинал бал. Тиккун бавтIун бия Дагъусттаннал яла хьхьичIунми спортчитал лаглагисса шинал хIасиллу дуван. Тикку гьуртту хьуна ДР-лул Президент МахIаммадссалам МахIаммадов, Халкьуннал Мажлисрал Председатель МахIаммад-Султан МахIаммадов, ДР-лул ХIукуматрал Председатель МахIаммад Аьбдуллаев ва цаймигу. Читать далее\nДекабрь зурул 28-нний Гъумучиял клубраву хьунни ЦIусса шинал байран. Муний гьуртту хьунни «Лакрал район» МР-данул бакIчи Юсуп МахIаммадов, Лакрал райондалул администрациялул бакIчи Абакар Къюннуев, райондалул администрациялул бакIчинал хъиривчу Юсуп Рамазанов, идарарттал хъуними. Читать далее\nЦума-цаннангу кIулсса хIучча бур жулла республикалий, жяматийсса низам дуруччаврил чулухуннайсса ��авриву чIярусса диялдакъашивуртту душаврийн бувну, агьалинал мюхчаншиву дуруччавугу, паракьатшивугу шиная шинайн къаххуймур чулиннай даххана хъанай душиву. Читать далее\nВай гьантрай, «Илчи» кказит буклай байбивхьуния мукьах корректорну зузисса, цилла даву ххирасса, пасихIсса мукъул кьадру-кьимат хъинну кIулсса, хъярч-махсара усттарну бан кIулсса, дакI-аьмал аьчухсса жул Загьрани Аьбдуллаевал 50 шинал юбилейри.\nЖун вих хьунгума захIматри жулва аьнтIикIа Загьранин 50 шин хъанахъишиврийн. Амма жу вихну буру лакрал миллатрал кказитрай зий дурсса кьунияхъайсса шинну Загьрани Аьбдуллаевал цинма ххирасса миллатран хайр-мюнпатранну гьан Читать далее\nЛахъину ЦIусса шин хьунадакьлай жува вардишсса кьинилул, дукралул, багьу-бизулул низам зия шай. Цаппара кьинирдал дянив иммунитет лагь шай, буч шару, лякьа лияй ва м.ц. Байрандалул ссупралий дакъасса къадикIай, ччарча цIил дурсса, ччарча нацIусса, ччарча аьгъусса, мунияту лякьа къарургьуну канай бивкIминнал, гьай-гьай, лякьлул, ххюттукалул, ттиликIрал цIуцIавуртту ялун личлан дикIай. Читать далее","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-09","url":"http:\/\/ilchi.info\/category\/oll\/page\/39\/","date":"2018-02-20T13:17:14Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-09\/segments\/1518891812959.48\/warc\/CC-MAIN-20180220125836-20180220145836-00119.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8398449421,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8398449420928955, \"inh_Cyrl_score\": 0.08315254747867584, \"lez_Cyrl_score\": 0.018169475719332695, \"kum_Cyrl_score\": 0.01795441284775734}","num_words":3284,"character_repetition_ratio":0.046,"word_repetition_ratio":0.009,"special_characters_ratio":0.153,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.868,"perplexity_score":3125.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ноябрьданул 26-нний Ростов-на-Дону шагьрулий хьунни Аьрасатнал чемпионатрал ирглийсса тIуркIу. «Ростов» командалущал ччалли дурккунни МахIачкъалаллал «Анжи» команда.\nР. Къардашов\nСсуттихуннай ххувшаврил кьанкьрагу къарирщусса «Ростов» командалул тамашачитурал хьхьичI, къакъунттул хъирив багьну нанисса барзул кунма, ххувшаврил магъ дургьуну, ялтту буккаврил мякь лиххан бан ччай бия. ТIуркIулул 44-мур минутIрай бурвав-бакъарвав тIисса пенальтилийну (му пенальти цуппагу щак бивкIусса бакъая!) бавкьусса голданул ккаккан бунни щил чулух буссарив тIайлабацIулул бияла. Муттаэтурал команда хьхьичIун дурккунни – 1:0.\n«Ростов» командалул гьужумчи Бухаровлул бахттилул хьхьури лахъисса духьунссия, 58-мур тIуркIулул минутIрайгу Калачевлул угловойлия бивщусса ттуп ванал жула къапулувух бакIрах бивщуну бавкьунни. Яла «Анжи» командалул хIарачат буллай бия «кIива къалпуз ца каних бугьан», амма ва кьини мукунсса тIайлабацIу къавхьунни. ХьхьичIун уккан, хъирив лаяннияр бигьар. Ахиргу тIуркIу 2:0 счетрайну къуртал хьунни.\n«Ростов» — «Анжи» — 2:0\nГоллу: Бухаров (44, 58)\nРостов: Абаев, Паршивлюк, Макеев, Ингасон, Вилюш, Байрамян, Калачев (Зуев, 58), Гацкан, Майер, Ионов (Думбия, 86), Бухаров (Дядюн, 69).\n«Анжи»: Лория, Тетрашвили, Самарджич, Брызгалов, Полуяхтов, Чайковский, Бакаев, Данченко (Яковлев, 74) Ка��аев (Лескало, 63), Маркелов, Прудников (Иванченко, 70).\n«Анжи» командалул хъиривмур тIуркIу хьунтIиссар МахIачкъалалив Хабаровскаллал команда «СКА»-лущал, жула чIаххувращал, «Анжи» команда дур цалсса Аьрасатнал чемпионатрал 15-мур ххуттай, «СКА» – 16-нний.","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-09","url":"http:\/\/ilchi.info\/2017\/12\/baklav\/","date":"2018-02-20T13:10:21Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-09\/segments\/1518891812959.48\/warc\/CC-MAIN-20180220125836-20180220145836-00372.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8206937909,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":7,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8206937909126282, \"inh_Cyrl_score\": 0.06241227686405182, \"krc_Cyrl_score\": 0.02241593599319458, \"che_Cyrl_score\": 0.018881993368268013, \"ava_Cyrl_score\": 0.012438857927918434, \"lez_Cyrl_score\": 0.011124835349619389}","num_words":504,"character_repetition_ratio":0.067,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.21,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.887,"perplexity_score":2306.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Октябрьданул 11-нний Дагъусттаннал БакIчинал кIанайма Владимир Васильев гьуртту хьунни АьФ-лул ФС-лул ПаччахIлугърал Думалул батIаврий.\nРеспубликалул каялувчинал парламентарийтурахь тавакъю бунни Дагъусттаннан федерал бюджетравату арцуйнусса кумаг ххи бан, ми харж даврихлусса жаваб дулавугу бакIрайн лавсун.\n«ХIакьину Дагъусттан Республикалийн гьарца инсаннан хIисавну, яла чанмур кумаг най бур федерал бюджетравату (самая низшая подушевая поддержка). Ттун кIулли зу зула региондалий гьарца харж дурсса къурушрахлу жаваб дуллай бушиву. Мунияту на бакIрайн ласлай ура: агана му аьркинну бухьурча, на хIадурссара чIумуя чIумуйн комитетрал залдануву жун итадаркьусса ва жура харж дурсса арцул жаваб дулаван. На му зат бусав Дагъусттаннал цайми каялувчитурахьгу, ми халкьуннал арцур – жу миннул жаваб дуллантIиссару. Жун кIулли ми арцу жун итадакьлай бушиву чара бакъа аьркинну дунутIий. Ттун кIулли цуксса къабигьану буссарив Аьрасатнал цайми регионнайгу. Амма ми арцу жун итадакьлакьиссар бувчIлай буну тIий, цаппара шиннардива жу донортал хьун бюхъайшиву хIакьину республикалийсса каширдугу хIисавравун ларсун», — увкунни Владимир Васильевлул.\nПаччахIлугърал Думалул пленар заседаниялий ПаччахIлугърал Думалул Председатель Вячеслав Володиннул депутатътурахь тавакъю бунни Дагъусттаннал БакIчинал кIанайма Владимир Васильевлун кумаг бан.","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-09","url":"http:\/\/ilchi.info\/2017\/10\/vla_vla\/","date":"2018-02-20T13:12:32Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-09\/segments\/1518891812959.48\/warc\/CC-MAIN-20180220125836-20180220145836-00480.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9158443809,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":5,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9158443808555603, \"lez_Cyrl_score\": 0.01476206723600626, \"tab_Cyrl_score\": 0.01408024039119482}","num_words":398,"character_repetition_ratio":0.08,"word_repetition_ratio":0.041,"special_characters_ratio":0.141,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.938,"perplexity_score":3455.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Декабрьданул 20-нний Москавлив Дунияллул машлул центрдануву хьунни Аьрасатнал Президентнал пресс-конференция. Пресс-конференциялийн ккаккан бувну бия 1000-яр ххишаласса Аьрасатнал ва сайки 200 чил билаятирттал журналистътал.\nЖурналистътурахь аьла-ссалам бувну махъ, В. Путиннул бувсунни цаппара экономикалул ккаккиярттан хасъсса цифрардая. Вай цифрарду бур гьашину январьдания октябрьданийннинсса. Аьрасатнал Президентнал бувсмунийн бувну, ВВП (валовый внутренний доход) гьарза хьуну дур 3,7 процентрал. Ва дукIуминнуяр чанссар, дукIу 4,3 процентрал ххи хьуну диркIссар. Амма еврозоналий хьусса рецессиялул ишругу, США-нал экономика хьхьичIуннай шаврил бущи хIурхIа лагавугу хIисавравун ласурча, ттул пикрилий, ва жулламур ххуйсса ккаккия хъанахъиссар.\n«ВВП ххишаврил бущи хIурхIа лагаврил цалчинмур савав – дунияллул экономика хьхьичIуннай хъанахъаврил бущи хIурхIа лагавур, еврозоналул экономика махъун дагьавур. КIилчинмур савав – му жулва билаятрал виваллил проблемар. Му бавхIуну бур жучIара бакIлахъия ххуйсса къашаврицIун. ДукIу жучIара къалмул бакIлахъия хьуна 90 миллион тонна, гьашину тIурча – 74-яр чансса ххишаласса. Мунийну инфляциягу хьунни, гьай-гьай, 3-мур ва 4-мур кварталлай экономикалул бущигу хIурхIа лавгунни. Амма, аьмну лавсун, ттул пикрилий, хIасил къаоьккисса хьуссар.\nИнфляциялул хIакъираву тIурча, зунгу кIулсса куццуй, дукIумур шиналсса махъсса 20 шинал лажиндарай дия яла чанмур. Му ххуйсса ишри, цанчирча тамансса хIаллай жува буссияв инфляциялущал талай, га чан дансса кьасттирай. ХIасил хьунни. Гьашину (декабрьданий) га чан-кьансса лахъ хьунни – 6,3 процентрал, амма ляличIисса дахханашиву къархьуссар.\nДукIумур шинал промышленностьраву хьхьичIуннайшиву хьуна 4,7 процентрал, гьашину – 2,7 процентрал, яни иширайну сайки кIилий чанну. Гьай-гьай, мунил жува ххари къабувру. МуницIунма дакI тирх учин дансса ишгу бур: хъунмур капиталданувунсса инвестициярду чан хьуну дакъар, хIатта чансса ххигума хьуну дур. ДукIу диркIссар 8,3 процент, гьашину – 8,4 процент. Обработкалул предприятиярттай промышленностьрал ккаккияртту ххи хьуну дур 4,4 процентрал.\nУтти социал масъаларттал хIакъираву. Дянивну лавсъсса харж 2011 шинал 23,369 къуруш, гьашину ноябрьданий тIурча – 27,607 къуруш. ДукIу харжру 2,8 процентрал ххи хьуну бивкIхьурча, гьашину ххи хьуну бур 8,8 процентрал. Му ххуйсса ккаккияр.\nДавудакъашиврул даража дукIу жучIава бивкIссар 6,6 процентрал, гьашину ноябрьданий тIурча 5,3 – 5,4 процентрал. Мугу ххуйсса ккаккияр, дунияллий яла хьхьичIунсса экономикартту дусса билаятирттал ххуйми ккаккиярттавасса ца хъанахъиссар.\nАгьалинал арцу доходру дукIу ххи хьуссия 0,8 процентрал, гьашину – 4 процентрал. Му бавхIуну бур аьралуннал, МВД-лул зузалтрал хажру ххи баврицIун, пенсионертурал пенсияртту 1,6-ла ххи баврицIун. Социал бутIувугу ххи хьунни харжру, ми бур школардал учительтал, вузирдал преподавательтал. Харжру ххи хьуссар цIуллушиву дуруччаврил бутIувугу. Миннуйну харжру 4% ххи хьуссар.\nЗахIматрал пенсия жучIава бивкIссар 8 876 къуруш, гьашину октябрьданий хьуссар 9 810 къуруш. Социал пенсиярттугу ххи хьуссар, амма цуксса хIайпнугу ми уттигу чансса бур: буссия 5.200, хьуссар 5.942 къуруш – амма му бур социал пенсия.\nЖува ххи дуллай буссару кулпатрансса арцу (материнский капитал). Ми уттигу ххи дулланну. Агарда дукIу кулпатирттансса арцу диркIхьурча 365.698 къуруш, гьашину ми хьуну дур 387.640 къуруш, 2013 шинал январьданул 1-нния махъ ми хьунтIиссар 408.961 къуруш», — увкунни Аьрасатнал Президентнал.\n[youtube]xPabzCjWM6Q[\/youtube]\nВладимир Путиннул бувсунни мукунма жулва билаят ВТО-равун буххавриву хьусса ва хьунтIисса дахханашивурттая, банкирдал системалувусса иширттая, демографиялул иширттая. Яла жавабру дуллунни журналистътурал суаллахьхьун.\n[gview file=»http:\/\/ilchi.info\/wp-content\/uploads\/2012\/12\/foto\/50\/ilchi50.pdf» save=»1″]","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-13","url":"http:\/\/ilchi.info\/2012\/12\/%D0%B0%D1%8C%D1%80%D0%B0%D1%81%D0%B0%D1%82%D0%BD%D0%B0%D0%BB-%D1%84%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%83%D0%BB-%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B7%D0%B8%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%BD%D0%B0\/","date":"2018-03-25T01:20:17Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-13\/segments\/1521257651481.98\/warc\/CC-MAIN-20180325005509-20180325025509-00279.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9214323759,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":6,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.921432375907898, \"inh_Cyrl_score\": 0.03689734637737274}","num_words":1136,"character_repetition_ratio":0.057,"word_repetition_ratio":0.011,"special_characters_ratio":0.195,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.929,"perplexity_score":3080.7,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ларгсса нюжмар кьини Дагъусттаннал паччахIлугърал педагогический университетрал конференц-залдануву «Лакку маз буруччаву ва хьхьичIунмай баву» тIисса Читать далее\nАьлил арс ХIасанов МахIаммад-ТIагьир\nОьрмулул 78 шинаву жуятува личIи хьунни Вихьуллал шяравасса Ханнал Аьлихъал тухумраясса Аьлил арс ХIасанов МахIаммад-ТIагьир. Ва цала бусса оьрмулий зий ивкIссар буттал шяраву учительну. Читать далее\nЯлун нанисса заманнай Аьрасатнал захIматрал рынокрай асар хьунсса дахханашивуртту хьунтIий дусса дур. Масалдаран, ялу-ялун маэшат чан хъанан бикIайхту, Читать далее\nЖул кIунттихьхьун биривунни 2012-ку шинал Симферопольлай итабавкьусса «Амет-Хан – гордость Крыма! Сын Алупки в памяти народной» тIисса лу. Читать далее\nФевральданул 21-нний Дагъусттаннал БакIчинал кIанайма Владимир Васильев хьунаавкьунни республикалул политикалул партиярттал вакилтуращал, Читать далее\nФевральданул 20-нний ДР-лул ХIукуматрал Председатель Артем Здунов увкIунни ДР-лул Дуккаврил ва элмулул министерствалийн. Мунащал архIал ивзунни ДР-лул экономикалул министр ХIусман ХIасбулатов.\nПремьер-министрнал ихтилат бунни ведомствалул каялувчи Уммупазил Оьмароващал ва зузалтращал, министерствалул структуралул, къуллугъчитурал биттур дуллансса давурттал хIакъираву.\nХьунабакьаврий гьаз бунни захIматнихун багьсса масъалартту: школартту дарсирдал луттирдал щаллу баву, школардай 3 сменалий дарсру дихьлай бушиву, оьрчIал садикирттай кIанттурду биялну бакъашиву ва цаймигу.\nМинистерствалул къуллугъчитурал ихтилатирттах вичIи дирхьуну махъ, Артем Здуновлул маслихIатну ккавккунни цайми регионнал дуккаврил министерстварттал давуртту лахьхьин. Мунищала архIал ганал бувсу��ни къулагъас дуван аьркиншиву тарбиялул масъаларттах, жагьилтал ватан ххирану тарбия баврих, сянаткаршиврул давурттах ва педагогтурал кIулшиврул даража лавай баврих.\nПремьер-министрнал цIа дунни 2017-2018 дуккаврил шиннардий дуклаки оьрчIал щалагу Аьрасатнал олимпиадалий дурсса давурттая ва профориентациялул давурттая.\n***\nДР-лул ХIукуматрал Председатель Артем Здунов ивунни республикалул ТIабиаьтрал луртаннал ва экологиялул министерствалийн. Хьунабакьаврий гьуртту хьунни вице-премьернал кIанайма Билал Оьмаров ва министерствалул каялувчи Набиюлла Къарачаев.\nПремьер-министрнал бувсунни министерствалул зузалтрал дуллан аьркинсса давурттая, инвестицияртту дучIан дуллан аьркиншиврия. Ихтилат хьунни мукунма лагмасса тIабиаьт дуручлан аьркиншиврия, шагьрурдай цIинцI-ччюрк цила чIумал дукьан къадуллай бушиврия, Каспий хьхьирил экологиялул тагьардания. Ххал бивгьунни республикалул чавахъирттал хозяйствалул комплексрал лябуккулул масъалагу.\n***\nФевральданул 20-нний ДР-лул ХIукуматрал Председатель хьунаавкьунни ДР-лул Культуралул министерствалул зузалтращал. Ганал вичIи дирхьунни ведомствалул давурттал хIакъираву бувсмуних, кIул хьунни захIматнихун багьми масъаларттащал, яла бувсунни культуралул бутIуй дуван аьркинсса агьамми давурттая. Премьер-министрнал бусаврийн бувну, министерствалул хьхьичI бур хъунисса стратегиялул даражалийсса масъалартту. Ихтилат хьунни музейрдал, библиотекарттал, театрдал идарарттал хIакъираву.\nФевральданул 20-нний МахIачкъалалив Аьрасатнал ПрезидентначIасса халкьуннал ихтиярду дуруччавриха зузисса советрал вакилтал бувкIунни. Читать далее\nФевраль зурул 27-нния март зурул 2-ннийн бияннин Дагъусттаннай хьунтIиссар (WorldSkills Russia) «Жагьилсса пишакартал» тIисса региондалул III-мур чемпионат. Читать далее","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-13","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/02\/24\/","date":"2018-03-25T03:18:37Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-13\/segments\/1521257651780.99\/warc\/CC-MAIN-20180325025050-20180325045050-00551.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.7907999754,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":7,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.7907999753952026, \"inh_Cyrl_score\": 0.08860835433006287, \"lez_Cyrl_score\": 0.024874744936823845, \"kum_Cyrl_score\": 0.01857943646609783, \"ava_Cyrl_score\": 0.01663995161652565}","num_words":996,"character_repetition_ratio":0.07,"word_repetition_ratio":0.022,"special_characters_ratio":0.138,"stopwords_ratio":0.002,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.838,"perplexity_score":2949.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"АьФ-лул ПаччахIлугърал санитариялул хъунмур хIакин Анна Поповал каялувшиндаралу хьунни муштаритурал ихтиярду дуруччаврил ва инсантурал ахIвал-хIал къулай баврил хIакъиравусса маслихIатшин.\nИмара Саидова\nМикку ххал бивгьунни «Гриппрал ва ОРВИ-лул эпидемиологиялул тагьарданул» ва «Гъинттулсса цIуллу-сагъшиву дуруччаврил кампаниярттал» масъалартту. Микку гьуртту хьунни ДР-лул ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил министерствалул вакилтал ва республикалул кIантту-кIанттурдайсса Роспотребнадзорданул управлениярттал хъуними.\nЦIанакул республикалий ОРВИ-лул къашавайсса инсантурал аьдад дянивсса дур. Ца нюжмардул мутталий, февраль зурул 12-нния 18-ннийн бияннин, республикалий 2869 иш сияхIрайн лавсун бур ОРВИ-лул къашайсса инсантурал. Ларгмур нюжмардух бурувгун, ОРВИ-лул къашайсса инсантал 5% чан хьуну бур.\nДР-лул Роспотребнадзорданул управлениялул зузалт ялув бавцIуну бур пневмония хьусса къашайшалт лях гьан къабитаву мурадрай. Махъсса нюжмардий дурсса ххал бигьавурттайну аьлтту хьунни азарханалийн къабагьсса, пневмония дусса 164 къашайшала.\nРеспубликалий ОРВИ-лул къашавайминнал тагьар тамансса къулай хьуну дур, сезон дайдишиннин гриппрал вакцинарду баврийну. Эпидемиялул сезон дайдишин хьхьичI республикалий 1 150 235 инсаннан бувну бур гриппрал вакцина.\nМукунма ххал бивгьунни гъинттулсса цIуллу-сагъшиву дуруччавриха зузисса кампаниярттал хIадуршиннардал масъалартту.","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-13","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/03\/dejyg\/","date":"2018-03-25T03:30:44Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-13\/segments\/1521257651780.99\/warc\/CC-MAIN-20180325025050-20180325045050-00573.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9035048485,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9035048484802246, \"lez_Cyrl_score\": 0.03250618651509285, \"kum_Cyrl_score\": 0.018529020249843597}","num_words":392,"character_repetition_ratio":0.087,"word_repetition_ratio":0.037,"special_characters_ratio":0.148,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.911,"perplexity_score":3050.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"МахIачкъалаллал аэропортрай ноябрь зуруй «Азимут» авиакомпаниялул тIитIлай дур Ростоврая МахIачкъалалив ва Краснодардайнсса рейсру. ЦIуну тIитIлатIисса рейсирдая бусан «Дагестан» РИА-лул редакциялий журналистуращал хьунаавкьунни «Азимут» авиакомпаниялул директор Эдуард Теплицкий.\nИмара Саидова\nВанал бувсунни рейсру дуллантIишиву Sukhoi Superjet 100 модификациялул цIусса самолетирттай. Ва рейсрайнсса яла лагьмур багьа промо-тарифрайн бувну 888 къуруш хъанай бур. Мунивун духлахиссар пассажирнал ларсун нанисса 10 кг. кIушиврул дусса кьай-кьуйгу.\n«Азимут» авиакомпаниялул тIайланнасса рейсру дуллантIиссар Аьрасатнал цаймигу субъектирдайн. 2017 шинал август зуруй ва авиакомпаниялун дуллуну дур пассажиртал ххилан ихтияр дусса сертификат. ЦIанасса чIумал компаниялул база бур Ростов шагьрулул аэропортрай. Декабрь зуруй «Азимут» авиакомпания дизантIиссар «Платов» тIисса Ростоврал областьрал центрданийсса аэропортрайн. Авиапредприятиялун кумагрансса аэропортну хъанахъиссар Краснодардал аэропорт. Пикрилий бур Краснодардал аэропортрай «Азимут» авиакомпаниялул филиал тIитIин. Авиакомпаниялул сияхIрай дур Sukhoi Superjet 100 модификациялул 4 самолет. 2022 шинайн бияннин авиакомпаниялул самолетирттал базалул сияхIрай дикIан най дур 16 самолет.\nЭдуард Теплицкийл бувсунни, сентябрь зурул 21-нния байбивхьуну, авиакомпаниялул 10 азарахъул пассажиртал биян бувшиву ва 2018 шинал 800 азара пассажир ххилансса пикрилий бушиву.\nМахIачкъалаллал аэропортрал директор Арсен ПирмахIаммадовлул бувсунни цIуну тIитIлатIисса рейсру авиапредприятиялул хьхьи��I бивхьусса агьамсса масъаларттавасса ца хъанахъишиву.\n— Жу хIарачат буллай буру Дагъусттаннал авиапредприятиялущал зун ччисса авиакомпаниярттансса ххуллурду тIитIин. ХIакьинусса кьини МахIачкъалаллал аэропортрая Москавлив, Санкт-Петербурглив ва чил билаятирттайн пассажиртал ххилаххисса 10-хъул авиакомпанияртту дуссар. «Азимут» авиакомпаниялул самолетирттал база Ростов шагьрулий бушивриягу пассажиртуран хъуннасса къулайшинна дур. Экономикалул тагьар захIматсса ппурттуву цIусса авиакомпания сакин давугу хъуннасса даврин ккаллиссар, — увкунни Арсен ПирмахIаммадовлул.\nАвиакомпаниялул вакилтурал кIицI лавгунни компания тIитIаврин савав хьушиву махъсса ппурттуву цIуллу-сагъшиврул масъаларттал ялув Ростоврайн заназисса инсантал гьарза шаву.\nА. ПирмахIаммадовлул мукунма бувсунни МахIачкъалаллал авиапредприятиялун цIуну тIитIин пикрилийсса маршрутирттаягу. Ванал бусаврийн бувну, пикрилий бур ЦIусса Уренгойрайн ва Тюменнайнсса рейсру тIитIин ва кьутIирду дуллай бур Къазаннайн ва Екатеринбурграйсса рейсирдал хIакъиравугу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-13","url":"http:\/\/ilchi.info\/2017\/10\/samolet\/","date":"2018-03-25T03:30:10Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-13\/segments\/1521257651780.99\/warc\/CC-MAIN-20180325025050-20180325045050-00620.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8772364259,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":6,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8772364258766174, \"lez_Cyrl_score\": 0.02002660557627678, \"kum_Cyrl_score\": 0.019263984635472298, \"inh_Cyrl_score\": 0.01569841057062149, \"krc_Cyrl_score\": 0.015114041976630688}","num_words":832,"character_repetition_ratio":0.103,"word_repetition_ratio":0.039,"special_characters_ratio":0.14,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.888,"perplexity_score":2627.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"Барча тIий ура зухь дунияллул халкьуннал дянивсса Хъаннил кьини!\nВа байран жура дувару ляличIисса асардащал, жулва амудадахъулгу, ниттихъулгу, ссурвалгу, кулпатругу, душругу ляличIину ххари хьунсса куццуй. Ва кьини жулва чIаравсса аьзизсса душварачIан, хъанничIан зана шай жулла дакIру, ххирашиврул ва ххаришиврул дурцIуну.\nЗуву дур дурчIин захIматсса ляличIисса кьюлтIшиву – зу лябукку буну зий буру зула давурттайгу, жяматийсса иширттайгу, ичIаллилссагу буллай бунува. Зу зулва оьрчI-бакI ххуйсса тарбиялий, къайгъулий хъуни буллай буру, зу шавкь рутлай буру жувун, арамтуравун, давурттай бюхттулсса шачIанттайн лахъан.\nАьзизсса хъамий, чIа тIий ура зун цIуллушиву, талихI-тирхханну, чIярусса шиннардий яхьунсса цIакьшивугу, гъирагу!\nДагъусттан Республикалул БакIчинал кIанайма В. Васильев","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-13","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/03\/%D0%B0%D1%8C%D0%B7%D0%B8%D0%B7%D1%81%D1%81%D0%B0-%D1%85%D1%8A%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%B9\/","date":"2018-03-25T01:11:13Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-13\/segments\/1521257651481.98\/warc\/CC-MAIN-20180325005509-20180325025509-00517.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9918656349,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":5,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9918656349182129}","num_words":230,"character_repetition_ratio":0.023,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.155,"stopwords_ratio":0.022,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.993,"perplexity_score":2261.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"МахIаммадлул душ Сулайманова Аьишат\nФевраль зурул 28-нний дунияллияту лавгунни ххаллилсса хъамитайпа, Хьурттал шяравасса Сулайманова Аьишат МахIаммадлул душ.\nАьишат бувну бур 1932 шинал Хьурттал шяраву. Арулва классгу къуртал бувну, зун байбивхьуну бур Гъумук кассирну. 1952-ку шинал щар хьуну бур Сулайманов Ахъвердин, Азирбижаннаву ссяткарну зузисса. 1991-ку шинайнин тийх ялапар хъанай буссия. Гания махъ МахIачкъалалив ялапар хъанай буссия. Аьишат бия хъинну инсантуращал бавкьусса, цищава шаймур цила гъан-маччанан, кIулминнан бан хIадурсса.\nИнттухунмай Лаккуйн цила ласнащал Ахъвердищал лагайссия. Хьурттал шяраву ванил сипталийну Мусал зиярат бакьин бувссия, ПартIу ПатIимал зиярат бан дакIнийнгу бувтун, цила ласнащал та буллалисса чIумал ялув бавцIуну, тикку зузисса усттартуран дукра дуллай, тайннан аьркинмур щаллу дайссия.\nАьишат аьпалул шаврил къумашиву кIидачIлай, жижара буллай буру ванил цинявппагу гъан-маччанахь. Имандалий лавгун лякъиннав, рухI алжаннул ххари даннав, гьав нурданул дуцIиннав. Махъминнал оьрмурдай барачат бишиннав.\nХьурттал, ХьурукIуннал жямат\nЯрахIмадил арс Аьлиев Кьади\nВай гьантрай, захIматсса азаруннияр ххув хьун къавхьуну, оьрмулул аргъираву дунияллия лавгунни ххаллилсса лаккучу, Кумиял шяравасса ЯрахIмадил арс Аьлиев Кьади. Увну ур Кьади 1969 шинал Кумиял шяраву. Ххуйсса кьиматирттай Ккурккуллал дянивмур даражалул школагу къуртал бувну, 1986 шинал увххун ур Дагъусттаннал педуниверситетрал художествалул ва графикалул факультетрайн.\n1992 шинал институтгу къуртал бувну, зун увкIун ур Ккурккуллал школалийн. Шикку дарс дихьлай ивкIун ур 8 шинай.\n2000-2016 шиннардий Кьади сурат дишаврил ва черчениялул учительну, мукуна художник-оформительну зий ивкIун ур МахIачкъалаллал 7-мур гимназиялий. АрхIала зий ивкIун ур МахIачкъалаллал 56-мур гимназиялий ва искусствалул школалийгу. Кьади ия цала даву ххирасса, оьрчIащал маз лякъин кIулсса учитель, ххаллилсса ппу. Ванал хIурмат хъунмасса бия учительтурал ва дуклаки оьрчIал дянив. ДакI-аьмал хъинсса, хасиятрал аьчухсса Кьади ххирасса ия гъан-маччанан ва чIахху-чIарахнан.\nЛавгунни аьпалухьхьун, аьзизсса кулпат ва кIия арсгу махъ кьабивтун.\nКьади аьпалул шаврил кьурчIишиву кIидачIлай, жижара буллай буру кулпатрахь, арсурваврахь, ссурваврахь, махъсса гъан-маччанахь. Имандалий лавгун лякъиннав. РухI алжаннул ххари даннав. Махъминнал оьрмурдай барачат бишиннав.\nКкурккуллал\nва Кумиял жямат","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-13","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/03\/%D0%B6%D0%B8%D0%B6%D0%B0%D1%80%D0%B0-163\/","date":"2018-03-25T03:36:20Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-13\/segments\/1521257651780.99\/warc\/CC-MAIN-20180325025050-20180325045050-00032.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9429911971,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":5,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9429911971092224, \"inh_Cyrl_score\": 0.017328277230262756, \"lez_Cyrl_score\": 0.013007435016334057}","num_words":667,"character_repetition_ratio":0.054,"word_repetition_ratio":0.076,"special_characters_ratio":0.166,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.957,"perplexity_score":3310.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ттун чIалачIиссаксса, ттущала ар��Iал дуклай бивкIминнан Гъумучиял дянивмур даражалул школалий хъунмасса тIайлабацIу хьуну бур учительтурал чулуха.\nДиректорну ия Чалабов Ибрагьин Исмяилович, учительтал: Маммаев Нураттин МахIаммадович, Къажлаев Расул Камилович, Шахшаев АхIмад Камилович, Парамазова Эльза Алексеевна, Кканккаева Шамай Абаевна, Багъдуева Алла Ивановна ва цаймигу.\nИбрагьин Исмяилович ва Нураттин МахIаммадович бия ттул шяравучутал. Ттул минная хъунмасса пахру бикIайва. Ми цивппагу бия хъинну чурххал исвагьисса, бюхттулсса, гьайват дусса, аькьлу-кIулшилул бувччусса, цалла дишайсса элмурдал профессионалтал.\nТтухь Ибрагьин Исмяиловичлул дарс къадирхьуссар, амма ттун кIулли, жула хъуниминнал буслай, му ивкIшиву чIивинийва хъинну итххявхсса, зирангсса, ка усттарсса.\nНураттин МахIаммадовичлул ттухь 9-10-ми классирттаву дирхьуссар математикалул дарсру. Лакрал жяматрал мунайн учайва «Лакрал Ломоносов» куну, ЯтIул дипломращал къуртал бувну тIий Москавуллал Ломоносовлул цIанийсса университет. Учительнал гьунар мунан буллуну бия цилва тIабиаьтралва.\nНураттин МахIаммадовичлул дарс дирхьуминнава биялсса инсантал хъуни-хъунисса къуллугъирттай зий бур, хьхьичIунсса аьлимтал хьуну бур.\nХIакьинусса кьинигу дакIнийн утлай, мунал дуклаки оьрчIахсса ччаврияту буслай, бусан къахъанай бикIай ми. Буслан бикIай мунал буллай ивкIсса мяъна куртIсса хъярчирдая. Жул жяматрал гьарца иширавух чялишну гьуртту шайва цувагу. Мунал бивщусса мандолиналул чIу ляличIинува бавкьусса бикIайва.\nЦума-цаннангу итабакьай Заннал цанмасса оьрмулул бутIа, цува ляхъан увсса аьрщарай лахъину-кутIану бутансса чIумул мутта. Амма Нураттин МахIаммадовичлун Заннал къабуллуну бия мутта лахъину оьрму бутансса.\nЖула лакрал миллатрал дянивату чансса бивзун бакъар цала пагьму-гьунарданийну, къучагъсса захIматрайну цалла цIа тарихраву чирчусса, хъамакъаритансса аьшру кьадиртсса чиваркI. Миннавух чара бакъа буссар Ибрагьин Исмяилович ва Нураттин МахIаммадовичгу.\nМалик Гъапуров,\nш. Читтур","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-13","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/03\/ghhgyfutj\/","date":"2018-03-25T03:35:44Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-13\/segments\/1521257651780.99\/warc\/CC-MAIN-20180325025050-20180325045050-00214.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.964671433,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":7,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9646714329719543}","num_words":607,"character_repetition_ratio":0.083,"word_repetition_ratio":0.03,"special_characters_ratio":0.144,"stopwords_ratio":0.016,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.975,"perplexity_score":2340.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ларгсса шиналсса кварталданух бурувгун, МахIачкъалаллал аэропортрай 2018 шинал 31% гьарза хьуну бур пассажиртал, аьмну 295 229 пассажир кьамул увну ур (ларгсса шиналсса кварталданий -225 758). Мукунна 27 % гьарза хьуну дур аэропортрая лаглагисса ва аэропортрайн дукIлакIисса самолетирттал рейсругу. Январь, февраль, март зурдардий дурну дур 2 366 рейс.\nИмара Саидова\nМахIачкъалалаллал аэропорт Дагъусттаннай хъинну хьхьичIавасса, бувагу бусса ца авиапредприятияну хъа��ахъиссар. ХIакьинусса кьини шичча Аьрасатнал шагьрурдайн лехлай ур ссятрал мутталий 200 пассажир, кьамул уллай бур дазул кьатIувсса билаятирттайн 60 пассажир.\n2016 шинал февраль зуруя шихунмай МахIачкъалаллал аэропортрай буллай байбивхьуну бур 8000 квадратный метра дусса, 190 пассажир ссятрал мутталий кьамул уван бюхъайсса цIусса терминал.\n2017 шинал май зурул 3-нний МахIачкъалаллал аэропортрахьхьун ихтияр дуллуну дур хъунисса салонну бусса Boeing -767-200, Boeing767-200ER, Boeing- 767-300, Boeing-767-300ER ва Airbus A-330-200 модификациярттал самолетругу кьамул дуллансса.\nГьарица кьини шичча Москавлийн лехлай дуссар ацIрахъул самолетру, мукунна — Санк-Петербурглив, Сургутлив, Ростоврайн, Сочилийн, Минводылийн, Къазахъисттаннайн, Туркнавун ва цаймигу билаятирттайн.\nДекабрь зурул 12-нний 2017 шинал Дагъусттаннал аэропортрал кьамул бувсса пассажиртурал сияхI миллиондалийн лархъунни. Ва иширан хас дурсса мероприятиярттай гьуртту хьунни ДР-лул БакIчинал кIанайсса Владимир Васильевгу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-17","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/04\/forttuna\/","date":"2018-04-22T06:21:05Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-17\/segments\/1524125945497.22\/warc\/CC-MAIN-20180422061121-20180422081121-00556.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9706483483,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":5,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9706483483314514}","num_words":394,"character_repetition_ratio":0.076,"word_repetition_ratio":0.013,"special_characters_ratio":0.205,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.976,"perplexity_score":3887.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"Мартрал 29-нний МахIачкъалалив хьунни ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал 20-мур сессия. Му бачин бувну ия парламентрал спикер Хизри Шихсаидов.\nДепутатътурал ххал бивгьунни сайки 17 масъала. Миннувух бия ДР-лул МВД-лул давурттал жаваб (отчет) дулаврил ва ДР-лул Счетная палаталул давурттал хIакъиравусса масъалартту. Сессиялий ххал бивгьунни Дагъусттаннал инсаннал ихтиярдал вакил цIусса итаврил хIакъиравусса ва республикалул бюджетраву дахханашивуртту даврил хIакъиравусса масъаларттугу.\nМиннуяр ххишала, сессиялий ххал диргьунни «Дагъусттан Республикалул Кодексраву дахханашивуртту даврил хIакъираву» тIисса закондалул проект, «Дагъусттан Республикалий бюджетрал иширттал ва бюджетирттал дянивсса арардал хIакъираву» тIисса ДР-лул Закондалуву дахханашивуртту даврил проект.\nСессиялий ххал диргьунни цаймигу законнал проектру.\nХIадур бувссар ХI. Аьдиловлул","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-22","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/03\/parlament_ytr\/","date":"2018-05-26T21:22:22Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-22\/segments\/1526794867904.94\/warc\/CC-MAIN-20180526210057-20180526230057-00584.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8183351755,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":6,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8183351755142212, \"kum_Cyrl_score\": 0.04614558815956116, \"lez_Cyrl_score\": 0.02953885681927204, \"inh_Cyrl_score\": 0.023786349222064018, \"dar_Cyrl_score\": 0.018783338367938995, \"ava_Cyrl_score\": 0.011700185015797615}","num_words":249,"character_repetition_ratio":0.1,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.144,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.831,"perplexity_score":3361.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"КъатIайлабацIусса, духIан захIматсса къювулийсса нюжмар хьунни жула щалагу билаятран ва нюжма��. Вай гьантрай Аьрасатнал цуппа ца шагьру Читать далее\nМартрал 27-нний ДР-лул БакIчинал кIанайма Владимир Васильевлул каялувшиврий хьунни Антитеррорданул комиссиялул батIаву.БатIаврий ххал бивгьунни районнал ва шагьрурдал антитеррорданул комиссиярттал давурттаясса мюнпат лахъ баврил, Читать далее\nМартрал 28-нний ДР-лул БакIчинал кIанайма Владимир Васильев хьунаавкьунни Аьрасатнал паччахIлугърал ва политикалул ишккакку, СССР-данул лайкь хьусса спортрал усттар, Читать далее\nМартрал 29-нний МахIачкъалалив хьунни ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал 20-мур сессия. Му бачин бувну ия парламентрал спикер Хизри Шихсаидов.\nЧитать далее\nЦала цIуллу-сагъшиврул ялув авцIусса инсаннал цукунчIав ва чIун чIарах итакъадакьинтIиссар, ишла дантIиссар, бюхъайссаксса, цала дукиялуву уртту. Банкардавусса консервардаха цукунчIав лащан дан къабучIиссар интнил цалчинсса уртту-щин. Дуччин дувара зула организм цалчинсса витаминнал. Читать далее","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-22","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/03\/30\/","date":"2018-05-26T21:29:47Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-22\/segments\/1526794867904.94\/warc\/CC-MAIN-20180526210057-20180526230057-00589.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9072741866,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":6,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9072741866111755, \"inh_Cyrl_score\": 0.034525010734796524, \"ava_Cyrl_score\": 0.01424969919025898, \"lez_Cyrl_score\": 0.010539118200540543, \"kum_Cyrl_score\": 0.010339325293898582}","num_words":313,"character_repetition_ratio":0.081,"word_repetition_ratio":0.138,"special_characters_ratio":0.145,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.94,"perplexity_score":2491.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Феврал зурул 15-нний Ваччиял школалий хьунни райондалул школарттал дуклаки оьрчIал дянивсса шахматирттай буккаврил турнир.\nТурнирданий гьуртту хъанай бия Хъусращиял, Ккуллал кIивагу, Ваччиял, ЧIяйннал, ЦIуйшиял школарттал оьрчIру. Турнир дия 2004-ку шинал ва мунияр махъ бувсса оьрчIал дянивсса. Вай буклай бия школарттал командарттаву.\nВайннаяр бугьарами, 2001-ку шинал бувми оьрчIру ва душру, цахлува цивппа буклай бия. Турнир хIасул дурну дия Ккуллал райондалул УО-лул. Муний каялувшиву дуллай ия УО-лул пишакар АхIмадов Нуруттин.\nТурнирданул жям хьуна укунсса: командарттуну буклай бивкIминнаву 1-мур кIану бувгьуна Ккуллал 1-мур школалул, кIилчинмур – Ваччиял школалул, шамилчинмур – Хъусращиял школалул.\nЦахлува цивппа буклай бивкIсса оьрчIаву 1-мур кIану бувгьуна АьвдурахIманов Шамхаллул (ЧIяйннал школа), кIилчинмур – МахIаммадов Русланнул (Ккуллал 2-мур школа), шамилчинмур — Исякьов МахIмудлул (Ккуллал 1-мур школа).\nЦахлува цивппа буклай бивкIсса душвараву 1-мур кIану бувгьуна Оьмариева Галинал (Ккуллал 1-мур школа), кIилчинмур – Дайтиева ПатIимал (ЦIуйшиял школа), шамилчинмур – Амирова Розал (Ккуллал кIилчинмур школа).\nХхув хьуминнан дуллуна УО-лул чулухасса грамотартту.","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-22","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/03\/chess_igra\/","date":"2018-05-26T21:27:54Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-22\/segments\/1526794867904.94\/warc\/CC-MAIN-20180526210057-20180526230057-00606.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8489609957,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8489609956741333, \"kum_Cyrl_score\": 0.023041540756821632, \"inh_Cyrl_score\": 0.02073865756392479, \"che_Cyrl_score\": 0.011911139823496342, \"ava_Cyrl_score\": 0.010882711969316006}","num_words":360,"character_repetition_ratio":0.09,"word_repetition_ratio":0.006,"special_characters_ratio":0.184,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.893,"perplexity_score":2918.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"ЦIуссалакрал райондалийсса Чапаевкаллал шяравусса Солнышко» садикрай хьунни яла хьхьичIунмур тарбиячи язи угьлагьисса конкурс. Шикку гьуртту хьунни ЦIуссалакрал шяравусса «Буратино»,Чапаевкаллал шяравусса «Солнышко», ЦIуссаккуллал шяравусса «Дюймовочка»,цIуминалийсса ЦIуссалакрал шяравусса «Сказка», цIуминалийсса ЦIуссачIурттащиял шяравусса «Радуга№1» ва ЦIуссачIурттащиял шяравусса «Радуга» багъирдал тарбиячитал ва каялувчитал.\nИмара Саидова\nКонкурсрал даву дайдихьлахьисса ва ххув хьуми барча буллалисса давриву гьурттушинна дунни ЦIуссалакрал райондалул бакIчинал хъиривчутал Алик Исрапиловлул ва ХIажи ХIажиевлул.\nТарбиячитурал пишалул магьиршиврун кьимат бишлашисса жюрилуву бия КIулшивуртту дулаврил управлениялул хъунаманал бигарду биттур буллалисса Ирина Разуева, управлениялул хьхьичIунсса пишакартал Светлана Рамазанова ва Мисиду Шагьмандарова.\nЦинявппагу ва конкурсрай гьуртту хьусса тарбиячитурал цанна ккаккан дурсса дарсру дирхьунни Чапаевкаллал шяравусса «Солнышко» садикрал оьрчIахь.\nКонкурсрал даву най дия кIива гьантлий. Цалчинмур кьини тарбиячитурал ккаккан бунни мастер-классру, кIибавчIунни цала даврил опыт.\nКIилчинмур кьини дирхьунни педагогшиврул усттаршиву аьч дуллалисса дарсру.\nЖюрилун хъинну захIматну бия гьунар бусса, цаннаяр ца итххявхсса тарбиячитурал даврин кьимат бищун. Конкурсрай цалчинсса кIану бувгьунни ЦIуссалакрал шяравусса «Буратино» садикрал тарбиячи Амина Ханиговал, кIилчинсса кIану – Чапаевкаллал «Солнышко» садикрал тарбиячи Эмилия Муслимовал ва шамилчинмур кIану – ЦIуссалакрал шяравусса «Сказка» садикрал тарбиячи Мариям Расуловал.\nШиккува кIицI лаган, конкурсрал даву лавайсса даражалий шаву мурадрай, хъунмасса захIмат бивхьуну бия «Солнышко» садикрал хъунмур Оксана Исмяиловал.","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-22","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/04\/orchru_hhiramant\/","date":"2018-05-23T20:53:31Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-22\/segments\/1526794865809.59\/warc\/CC-MAIN-20180523200115-20180523220115-00013.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9197567701,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9197567701339722, \"lez_Cyrl_score\": 0.024743445217609406, \"inh_Cyrl_score\": 0.013732950203120708}","num_words":545,"character_repetition_ratio":0.108,"word_repetition_ratio":0.035,"special_characters_ratio":0.135,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.912,"perplexity_score":2626.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ххувшаврил байрандалул хьхьичI кьини Лакрал райондалий ялапар хъанахъисса Хъун дяъвилул ветеран Ибрагьимов Жамалуттин Республикалул БакIчинал цIания барча ан бувкIун бия ДР-лул культуралул министр Зарема Буттаева. Цала чулуха му барча ан бувкIун бия виваллил иширттал министр Аьвдурашид МахIаммадов ва Халкьуннал Мажлисрал депутат ЖахIпар Абуев.\nРайондалул бакIчи Юсуп МахIаммадовлущал делегация лавгуна ГьунчIукьатIув. Ветеран ва ванал кулпат Баянат барчагу бувну, бахшишру дуллуну махъ ми гьуртту хьуна дяъвилия зана къавхьуминнансса гьайкалданучIа Ххувшаврил кьинилун хас дурсса дуклаки оьрчIал линейкалий. Мичча делегация, Хан-Муртазааьлил гьайкалданучIа тIутIал шалкригу бивхьуну, лавгуна Убрав ттигъанну дунияллия батIул хьусса дяъвилул ветеран Къардашов ХIусманнул жижара бан.\nЯла лавгуна, Аьрасатнал МВД-лул «Лакский» МО-лул хIаятраву дацIан дурсса, къуллугърал бурж биттур буллай ливтIусса полицалул зузалтрал гьайкалданучIа тIутIив дишин. Делегация гьуртту хьунни Гъумучиял школалул дуклаки оьрчIал линейкалийгу. Дяъвилия зана къавхьуминнансса гьайкалданучIа бивхьунни тIутIал шалкри.\nХIадур бувссар\nЗулайхат Тахакьаевал","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-22","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/05\/hfdgus\/","date":"2018-05-23T20:49:21Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-22\/segments\/1526794865809.59\/warc\/CC-MAIN-20180523200115-20180523220115-00013.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8035158515,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":5,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8035158514976501, \"kum_Cyrl_score\": 0.0608208104968071, \"ava_Cyrl_score\": 0.034180447459220886, \"lez_Cyrl_score\": 0.03095063380897045, \"inh_Cyrl_score\": 0.02078612521290779, \"tab_Cyrl_score\": 0.014061474241316319}","num_words":348,"character_repetition_ratio":0.068,"word_repetition_ratio":0.041,"special_characters_ratio":0.134,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.869,"perplexity_score":2482.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"Апрельданул 4-нний ДР-лул БакIчинал кIанайма Владимир Васильев аэропортрай хьунаавкьунни Аьрасатнал цачIундур командалувусса Дагъусттаннал лачIунбуккултращал. Ми шаппай зана хьуну бур Европанал чемпионатрайн хIадур хъанай бивкIсса Сочилия.\nСбордайн гьаннин республикалул лачIунбуккулт Болгариянавун лавгун бивкIссар, дунияллул халкьуннал дянивсса турнирданий гьуртту хьун, тиккугу медаллу ларсъссар.\nВладимир Васильевлул барча кунни спортсментурахь махъсса турнирдай ларсъсса наградартту ва чIа кунни Европанал чемпионатрай хьхьичIунсса кIанттурду.\n— Зу тамансса наградартту ларсун дур уттинин, на дакI дарцIуну ура уттигу зу лайкьсса кIанттурду бугьаншиврий», — увкунни В. Васильевлул.\nМунал мукунма бувсунни чIал дакъа жучIара хьунтIисса Европанал чемпионатрал ва микку жулва лачIунбуккултрал хьхьичIунсса кIанттурду бугьаврил жулла республикалун ляличIину хъуннасса мяъна душиву.\nЛачIун буккаврил Дагъусттаннал цачIундур командалул капитан, Олимпий чемпион Аьвдурашид МахIаммадовлул Васильевлухь барчаллагь кунни, бусраврай кьамулгу бувну, тIайлабацIуртту чIа учаврихлу.\nХIадур бувссар ХI. Аьдиловлул","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-22","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/04\/res_bakchi\/","date":"2018-05-23T20:53:29Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-22\/segments\/1526794865809.59\/warc\/CC-MAIN-20180523200115-20180523220115-00212.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9481102824,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":6,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9481102824211121}","num_words":334,"character_repetition_ratio":0.08,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.13,"stopwords_ratio":0.024,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.966,"perplexity_score":2545.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Аьрасатнал Президентнал ОьрчIшиврул ацIрашинал (2018-2027 ш.ш.) программалул лагрулий баян бувну бур оьрчIал ва чIаважагьилтурал, шаэртурал – балайрду чичултрал (песенниктурал) Национал конкурс, «Талант, согревающий добром» тIисса цIанилу\nВа конкурсрал гьанумур мурадну хIисав буллай бур, балайрду чичаврил пагьму-гьунар бусса оьрчIру лявкъуну, миннацIун кабакьаву, хаснува ятинсса, мушакъатсса, чIявусса оьрчIру бусса кулпатирттаву хъуни хъанахъисса, интернатирттай тарбия хъанахъисса оьрчIан ка-кумаг баву.\nКонкурсрай гьурттушинна дуван оьвтIий бур 10 шинава 25 шинавун бияннинсса оьрчIайн. Аьрзарду кьамул буллантIий бур октябрь зурул 1-нин ва электрон адресрай: email@example.com («Конкурс» тIисса махъгу чивчуну) ягу почталийхчIин: 119034, г. Москва, ул. Пречистенка, д. 10\/2, офис 45, (мукунма конвертрай «Конкурс» тIисса махъгу чивчуну).\nКонкурсрая балжину бувсун бур электрон адресрай ккаккан дурсса сайтрай.\nДагъусттаннал кIулшиву дулаврил ва элмулул министерствагу оьвтIий бур республикалул оьрчIайн, ва конкурсраву гьуртту хьияра, зула чичаврил бюхъу-гьунар ккаккан бувара тIий. Жулгу умуд бур учительтуралгу дагьайкунсса къулагъас дуванссар конкурсрах, зучIава дуклакисса, назмурду чичаврил пагьму бусса оьрчIан конкурсрай гьуртту хьун маслихIатгу, кумаггу буванссар тIисса.\nП. Рамазанова","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-22","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/04\/konkkurs\/","date":"2018-05-23T20:54:17Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-22\/segments\/1526794865809.59\/warc\/CC-MAIN-20180523200115-20180523220115-00319.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9302152991,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9302152991294861, \"kum_Cyrl_score\": 0.016711844131350517, \"lez_Cyrl_score\": 0.010277459397912025}","num_words":382,"character_repetition_ratio":0.057,"word_repetition_ratio":0.011,"special_characters_ratio":0.178,"stopwords_ratio":0.029,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.94,"perplexity_score":2383.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"МахIаммадлул арс Макьсудов ЯхIъянал вай гьантрай лахъа-хъунну кIицI ларгунни ниттил увну 70 шин шаврин хас дурсса ххарисса кьини.\nЧIяйннал шяравасса унугу, увнугу, хъуна хьунугу ур Туркманнаву. Чарджоу шагьрулий. Ссяткарну зузисса кIанттай кIулгу хьуну, цанма щарну бувцуну бур Макьаева Аьйша. 2000-ку шинал вайннал кулпат бивзун бур МахIачкъалалив.\nЯхIъя, пенсиялийн увккун махъгу зий ур МАДИ-лий мюхчаншиврул инструкторну. Кулпат ва душ Зарема медиктал бур, зий бур Диагностикалул центрданий. Ххирар ЯхIъянан цала ца бакъа-бакъасса душ, куяв Султан, душнил душ Залму ва душнил арс МухIаммад.\nБарча дуллай вил 70 шинал юбилей, чIа тIий буру цIакьсса цIуллушиву.\nИтаннав ина, я Аллагь, вила наслулул ххари уллай, оьрмулул уччинцIа, тирхханну-талихI вил ялату къагьаннав.\nВин хъиншивуртту чIа тIий, виха дуаьлийсса цинявппагу ина ххирами","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-22","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/03\/barcha_b-2\/","date":"2018-05-26T21:25:17Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-22\/segments\/1526794867904.94\/warc\/CC-MAIN-20180526210057-20180526230057-00057.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9712080956,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9712080955505371}","num_words":257,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.178,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.97,"perplexity_score":2288.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Жула цIанихсса скульптор, Дагъусттаннал Халкьуннал художник Ражав-ХIажинал арс МахIаммад-Аьли Аьлиевлун дуллунни «Аьрасатнал художествалул академиялул хIурмат лавайсса член» тIисса цIа.\nМоскавлив Аьрасатнал художествалул академиялул Президиумрал батIаврий ванахьхьун тапшур бувунни му членшиврул дипломгу, мантиягу.\nМахIаммад-Аьли Аьлиев чIявуссаннан кIулссар жула Дагъусттаннай дурсса цаннияр ца ххаллилсса давурттайну. Гъумукун нани ххуллий дацIан дурсса лакрал миллатрал арснал ва душнил Хан-Муртазялил ва ПартIу ПатIимал эмаратсса гьайкаллугу ва художникнал кIунттила дурксса гьайкаллур.\nДакIнихтуну барча дуллай буру жула Дагъусттаннал лайкьсса арс, бюхттулсса гьунарданул заллу МахIаммад-Аьли Аьлиевлун дуллусса хъуннасса цIа. ЧIа тIий буру ванан вания тиннайгу чIяру-чIярусса ххуй-хъиншивуртту, тIайлабацIуртту.\n«Илчи» кказитрал коллектив, дустал, гьалмахтал","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-26","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/06\/edhhf\/","date":"2018-06-22T13:20:43Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-26\/segments\/1529267864482.90\/warc\/CC-MAIN-20180622123642-20180622143642-00522.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9656075239,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9656075239181519}","num_words":282,"character_repetition_ratio":0.082,"word_repetition_ratio":0.044,"special_characters_ratio":0.135,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.977,"perplexity_score":1958.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"КьурванмахIаммадлул арс Гъаранов ХIасанхIусайн Оьрмулул 87 шинаву жуятува лавгунни хIакьсса динчи, яхI-къириятрал заллу, ЧIяйннал шяравасса КьурванмахIаммадлул арс Гъаранов ХIасанхIусайн.\nУвну ур ХIасанхIусайн 1931 шинал ЧIяйннал шяраву КьурванмахIаммадлул ва Хадижатлул кулпатраву. Ванал ппу, ятIул партизантурал командир, ччяни ивкIуну, ниттин Хадижатлун багьну бур ми захIматсса шиннардий 4 оьрчI хъуни буллан. Мунияту ХIасанхIусайн чIивину уна ризкьичину зун ивкIун ур. Школа къуртал байхту, Дянивмур Азиянавун лавгун цанма маэшат буллай ивкIун ур, кьяпри буллай, буттукьри буллай. Лархьхьуну дур тIаннул усттаршивугу. Муния махъ, 40 шинал оьрмулуву, увххун университетрал строительстволул факультетрайн, къуртал бувну мугу, зий ивкIун ур прорабну личIи-личIисса кIанттурдай. УвчIуну ивкIун ур горсоветрал депутатнугу.\nЧув зий ивкIхьурчагу, ХIасанхIусайннул ккаккан бувссар цува грамотнайсса, коллективраву авкьусса, ватан ххирасса инсан ушиву. КIулссия ацIвахъул мазру, гъалгъа бан бюхъайсса куццуй. Пенсиялийн увккун махъ лавхьхьуна аьжамрай буккин ва чичингу. КIула дакIних чIявусса Кьурандалувасса аятру. Ивссар хIажлийнгу шамийла. Диндалул масъалартту щаллу буллай, кумаг байва, чIарав ацIайва цума-цанналгу. ХIасанхIусайннул хIурмат лавайссия РувхIаний управлениялийгу.\nОьрмулул ххуллий ванал чIарав мудан бивкIссар кулпат Зубайдат (аьпа баннав цил).\nХIасанхIусайн ахиратрал шаврил хъуннасса кьурчIишиву кIидачIлай, жижара буллай буру ванал гъан-маччанахь, дустурахь, агьлу-авладрахь, цинявннахьвагу. ХIасанхIусайн-хIажинал рухI хъинний дишиннав, гьав нурданул дуцIиннав, махънал оьрмурдай барачат бишиннав. Амин.\nЧIяйннал жямат\nАьвдулвагьавлул арс ХIусайнов Аьвдулжалал\nУттигъанну, захIматсса цIуцIаврища ххассал къавхьуну, аьпалухьхьун лавгунни ЧIурттащатусса яхI-къириятрал заллу, захIматчи, Венгернал иширттаву чялишсса гьурттушинна дурсса, Аьвдулвагьавлул арс ХIусайнов Аьвдулжалал.\nУвну ур Аьвдулжалал 1936-ку шинал ЧIурттахь Аьвдулвагьавлул ва Халлугълул кулпатраву. ЧIурттал школа буккайхтува, Аьвдулжалал увцуну ур аьралий къуллугъ буллан 3 шинайсса. Дахьа-дахьа аьрали ишру ва ярагъ лахьлахьисса чIумал, цакуну Венгриянаву хьусса ишру сававну, хьхьунил лякьлуву чун наниссаривгу къабувсун, ва хIаласса аьралитал Будапештлив ликкан бувну бур. Цайва бивхьусса бурж марцIну биттур бувну, медальданущал шавай зана хьуну ур. Армиялия зана хьуну махъ лавгун ур Ашхабадрайн, цала ниттилссурваврачIан, ссурахъаврачIан, цанма пиша лахьхьин. Тиккува щупиртал шайсса курсругу къуртал бувну, кулпатгу бувну, цаппара шиннардий Ашхабадрай уссия. Яла махъсса шиннардий Каспийскалийнай ивзун, Каспийскаллал ччатI шахьай заводрай зий уссия, пенсиялийн укканцIа. Цала иминсса кулпат Липащал, ххуйсса къатта-къушгу дузал бувну, 4 душгу хъуни бувна.\nАьвдулжалал уссия жяматраву авкьусса, гьарцаннайва цIими байсса, инсаннал чIарав ацIан чялишсса инсангу, кулпатран ххуйсса заллугу, душвавран ххуйсса ппугу.\nАьвдулжалаллул бивкIулул хъуннасса кьурчIишиву кIидачIлай, жижара буллай буру кулпатрахь, душваврахь, ссурахъаврахь, гъан-маччанахь цинявннахьвагу.\nЦал гьав нурданул дуцIиннав, алжаннул къапурду тIивтIуну лякъиннав. Махънал оьрмурдай барачат бишиннав. Амин!\nКIивагу ЧIурттащиял\nжямат","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-30","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/07\/kdhss\/","date":"2018-07-22T17:51:41Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-30\/segments\/1531676593438.33\/warc\/CC-MAIN-20180722174538-20180722194538-00129.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9784625173,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9784625172615051}","num_words":980,"character_repetition_ratio":0.054,"word_repetition_ratio":0.054,"special_characters_ratio":0.15,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.985,"perplexity_score":2035.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Нанисса шинал сентябрь зуруй хьунтIий дур «ЦIарая мюхчан баврил Аьрасатнал хьхьичIунсса пишакар – 2018» цIанилусса Щалагу Аьрасатнал цалчинсса конкурс.\nА. Аьбдуллаева\nВанил сакиншинначиталну хъанай бур Башкирнал захIмат буруччаврил институт (Институт охраны труда, экологии и безопасности на производстве), Аьрасатнал Граждан обороналул иширттал министерство, Аьрасатнал ххассалбувултрал союз. Ва даврин кабакьу буллай бур «Пожарное дело» журналданул редакциягу.\nКонкурсрал агьаммур мурад бур цIарая мюхчан баврил пишакарнал сий гьаз даву, идарарттал хъуниминнал ва зузалтрал агьалигу, хъусгу цIарая мюхчан даврих ххишаласса къулагъас дан баву.\nКонкурсраву гьурттушинна дан бюхъайссар цIарая мюхчан баврил къуллугърай зий дачIи шинаяр чIивисса хIал къавхьусса пишакарнаща, цувагу Аьрасатнал аьрщарай сияхIрайсса вазузисса идаралийсса.\nКонкурсраву гьуртту хьун ччиминнаясса аьрзри кьамул буллалиссар сентябрь зурул 16-ннийн бияннин\nва адресрай: e-mail pr@вmipk.ru.\nСентябрь зурул 5-ннийнин регистрация дурминнащал сентябрь зурул 6-нний ва 13-нний пробное тестирование хьунтIиссар (ссят 10-нния 13-ннийн бияннинсса чIумуву) деморежимрай.\nКонкурс хьунтIиссар сентябрь зурул 20-нний, электрон форматрай дистанционный тестирование дурну. Му кьини, ссят 10.00 хьусса чIумал цинявппагу гьуртту хъанахъиминнан тIитIинтIиссар тестру.\nХIасиллу дантIиссар автомат режимрайсса программалийну. Ххув хьуманан ккаллиссар яла чIявусса баллу лавсъма. 1-сса, 2-сса ва 3-сса кIанттурду бувгьуминнан булунтIиссар дипломру ва «ЦIарая мюхчан баврил хьхьичIунсса пишакар – 2018» тIисса цIа.\nХхал бантIиссар личIи-личIисса номинациярттай ххув хьумигу, мукунма «Конкурсрал яла жагьилма гьурттучи», «ЦIарая мюхчан баврил къуллугърай чIярусса шиннардий зузима». Конкурсрал хIасиллу ва цIарая мюхчан баврил Аьрасатнал хьхьичIунсса 100 пишакарнал цIарду рищунтIиссар печатьрай.","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-30","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/07\/edgtyj\/","date":"2018-07-22T17:53:19Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-30\/segments\/1531676593438.33\/warc\/CC-MAIN-20180722174538-20180722194538-00337.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9259069562,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9259069561958313, \"inh_Cyrl_score\": 0.027439333498477936, \"lez_Cyrl_score\": 0.011835291981697083}","num_words":597,"character_repetition_ratio":0.097,"word_repetition_ratio":0.017,"special_characters_ratio":0.164,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.937,"perplexity_score":2240.7,"cluster_detection":-1} +{"text":"«Илчи» кказитрал корреспондентну зузисса шиннардий на чIярусса макьалартту чирчуссар Хъун дяъвилул ветерантурал оьрмурдая, миннал виричушивурттая. Читать далее\nАпрель зурул 21-нний МахIачкъалаллал 37-мур школалий хьунни «Тебе доверяет Родина» тIисса военно-патриотический клубрал заседание.\nВа хас дурну дия Хъунмасса Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилий къучагъну талай ивкIсса Италиянал Виричу, Читать далее\nЧиттурув, чIяву оьрчIру бусса кулпатраву, 1937 шинал увсса Нажмуттинов Бадруттин хъанай ур кулпатраву ряххулчинма оьрчIну. Тай шиннардил оьрчIал кунна, Бадруттиннул оьрчIшивугу, гьай-гьай, захIматсса дия. Читать далее\nАпрель зурул 24-нний, МахIачкъалаллал аэропортрай байбивхьунни «Георгиевская ленточка» тIисса акция. Читать далее","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-30","url":"http:\/\/ilchi.info\/2017\/04\/25\/","date":"2018-07-22T18:14:55Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-30\/segments\/1531676593438.33\/warc\/CC-MAIN-20180722174538-20180722194538-00457.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8503831029,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8503831028938293, \"inh_Cyrl_score\": 0.04174863174557686, \"krc_Cyrl_score\": 0.013740299269557, \"lez_Cyrl_score\": 0.013457856141030788, \"rus_Cyrl_score\": 0.010557356290519238}","num_words":236,"character_repetition_ratio":0.086,"word_repetition_ratio":0.079,"special_characters_ratio":0.161,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.884,"perplexity_score":2647.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Сегодня, 8апреля, в рамках всероссийской акции «Вместе против террора» в память о жертвах теракта в метро Санкт-Петербурга 3 апреля 2017 года в Лакском районе Читать далее\nХIакьину, апрель зурул 8-нний, МахIачкъалалив хьунни, Санкт-Петербурглив теракт сававну ливтIуми дакIнийн бичлачисса батIаву. Читать далее\nЦири жунма кIулсса хIанттия, бакIру авлия бувну, увччу айссар тIисса зат бакъасса?\n* * *\nЩавуйн лачIун дурсса лейкопластырь, цIун къахьунну, Читать далее\nГьунчIукьатIрал къутандалий апрельданул 9-нний хъув уклай, на, Чавтараев Сиражуттин ХIажинал арс, оьвтIий ура цинявппагу ГьунчIукьатIрал жяматрайн (Лаккуйссагу, шагьрурдайссагу), бучIан ччисса хъамаллурайн ва цинявппагу дус-ихтивартурайн. Читать далее\n2016 шинал Дагъусттаннай ккаччал кьацI увкуну бивкIссар 4 азаллий 852 инсаннайн (2015 шинал 4812), Читать далее\nХIурмат бусса жямат!\nБалики зунма экстремизмалуцIун ва терроризмалуцIун дархIусса тахсиркаршивуртту дурсса ягу ми дан хIадур хъанахъисса кIул хьурча, зулла цIа кьюлтI дурну, чичара ва сайтрайн: skfo mvd. ru. Читать далее","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-30","url":"http:\/\/ilchi.info\/2017\/04\/08\/","date":"2018-07-22T18:16:54Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-30\/segments\/1531676593438.33\/warc\/CC-MAIN-20180722174538-20180722194538-00548.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8153765202,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8153765201568604, \"inh_Cyrl_score\": 0.08817176520824432, \"kum_Cyrl_score\": 0.01933448575437069, \"rus_Cyrl_score\": 0.013281242921948433}","num_words":375,"character_repetition_ratio":0.075,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.19,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.847,"perplexity_score":2379.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ларгсса хамискьини Лакрал театрданул Гъумук ва Ваччав хъунмасса тIайлабацIулущал ккаккан бунни ттигъанну МахIачкъалалив премьера хьусса С. Кьасумовлул «Оьтту ва макь» тIисса спектакль.\nЧитать далее\nЛакрал цIанихсса шаэр, караматсса лирик, уздансса чув Мирза МахIанмадовлул юбилейрал кьини лархъун хъунма хIал къавхьунни. КIицI ларгунни му кьини сийлий Лакрал театрданувугу, чIявусса лакрал поэзия ххирамигу бавтIун. Читать далее\nЛаккуй, лакку учкъулалий, лакку маз лакрал анжагъ цанма ччан бивкIукуннив ( хушрайрив) лахьлантIисса? Миннай цалва маз лахьлансса ва кIулну бикIан аьркинсса ялуршин къадикIантIиссарив? Читать далее\nВай гьантрай Лакрал театрдануву хьунни аьлимчу-тарихчи Тимур Айтберовлущалсса хьунабакьаву, цувгу хас дурсса чIал къавхьуну Лакрал театрданул сахIналий бишинтIиссаДагъусттаннал халкьуннал шаэр Сибирбаг Кьасумовлул чивчусса «Оьттугу, макьгу» тIисса трагедиялул Читать далее\nЛаргсса нюжмардий Ярагъскийл ДГПУ-лул художествалул ва графикалул факультетрай хьунни синааьрщарая ва чария дурсса затирттал выставка. Читать далее\nГьунар бусса чичу, хIакин, тарихчи, художник, публицист Мариян Ибрагьимовал 100 шинал юбилейрайн 15 том дунияллийн Читать далее\nМиллатирттал дянивсса журналистикалул (межэтническая журналистика) Гильди��лул сипталийн бувну, мартрал 20-нния июньдалул 1-ннийн Читать далее\nЛякьазара ккашил, танмал дякъилли ивчIайсса.\nЛяхъин бакъасса ташу цуппалу авлахърайсса мурхьри. Читать далее\nМоскавлив ЯтIул Майданнив хьусса «Красная Площадь» луттирдал фестивальданий вай гьантрай хьунни хIакин, чичу Мариян Ибрагьимовал 16 томрал презентация. Читать далее\nМайрал ахирданий МахIачкъала шагьрулул 37-мур школалул дуклаки оьрчIру ва душру хьунабавкьунни лакрал машгьурсса чичу, шаэр Ссугъури Увайсовлущал. Читать далее\nДагъусттаннал паччахIлугърал университерал филологиялул факультетрай хьунни Дагъусттаннал хъунасса шаэр, чичу, таржумачи МахIаммад-Загьид Аминовлул 80 шиналюбилейран хас дурсса элмийсса конференция. Му хIадур дурну дия ДГУ-лул Читать далее\nМайрал 27-нний кIицI лагайсса Библиотекарттал кьинилун хасну ДР-лул Культуралул министерствалий хьунни республикалул библиотекарттал зузалтран бахшишру дуллалисса батIаву.\nЧитать далее\nМай зурул 21-нний Ккуллал шяраваллил библиотекалий хьунни лакрал чичу Зияуттин Айдамировлун 90 шин шаврин хас дурсса кьини. Читать далее\nОьрчIру буруччаврил кьинилун хасну хьунни «Кулпатрал парад». Мунивух гьуртту хьунни ДР-лул ХIукуматрал председательнал цалчинсса хъиривчу Анатолий Карибовгу. Читать далее\nХIакьину Гъумучиял оьрчIал магьирлугърал школалийн занай бур 200-ннийн бивсса оьрчIру.\nЧитать далее\nИюнь зурул 1-нний Шяъваннул арс ХIасан КIуруховлун хьунтIиссия 64 шин. Читать далее\nЛаргсса нюжмаркьини Лакрал театрдануву лайкьсса даражалий хьунни лакрал хъунасса шаэр, прозаик, таржумачи, аьлимчу МахIаммад-Загьид Аминовлул 80 шинал юбилейран хас бувсса, Читать далее\n«Культура – Дагъусттаннал оьрчIан» тIисса цIанилусса проект оьрчIащал архIал дуклакиссар каникуллайн. Вай гьантрай тIурча, Ккуллал, Лакрал, Читать далее\nПоэзиялул театрдануву хьунни Дагъусттаннал литературалул классик, МухIуттин Чариновлун 125 шин шаврин хас бувсса аьпалул мажлис. Читать далее\nСинааьрщарахасса кушулул инсан рахIат уккан айссар\nМайрал 16-нния 19-ннийн бияннин МахIачкъалалив ятинсса ва ургала акъа ливчIсса оьрчIансса 4-мур школа-интернатрай хьунни Читать далее\nВай гьантрай Дагъусттаннал литературалул классик МухIуттин Чаринов дунияллийн увккун там хъанай дур 125 шин.Цувгу ккаллину ивкIун ур ХХ-мур ттуршукулул 30-ку шиннардий Дагъусттанналлитературалул Читать далее\nМайрал 19-нния 20-ннийнсса хьхьуну щалагу билаятрай хьунни «Музейрдал хьхьу» цIанилусса ирглийсса акция. Жулла республикалий му акциялувух гьуртту хьунни 6 азаруннийн ивсса инсан.\nБадрижамал Аьлиева\nШиная шинайн ва акция машгьур хъанай дур, Читать далее\nКулпатрал кьинилун хасну, Сергокъалаллал райондалий Дегва шяраву хьунни 16-чин дуллалисса кулпатрал художествалул творчествалул фестиваль – «Дагъусттаннал кулпат». Му Читать далее\nТамашачитурал хьхьичIун бувккунни Т. Мурадовлул цIа��ийсса Дагъусттаннал паччахIлугърал филармониялул цIусса ансамбль – трио: Амина Гунашева Читать далее","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-30","url":"http:\/\/ilchi.info\/category\/%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0\/","date":"2018-07-22T18:23:37Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-30\/segments\/1531676593438.33\/warc\/CC-MAIN-20180722174538-20180722194538-00582.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8642476201,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8642476201057434, \"inh_Cyrl_score\": 0.04699758067727089, \"lez_Cyrl_score\": 0.02721329964697361, \"che_Cyrl_score\": 0.010942980647087097, \"kum_Cyrl_score\": 0.010461191646754742}","num_words":1270,"character_repetition_ratio":0.086,"word_repetition_ratio":0.017,"special_characters_ratio":0.155,"stopwords_ratio":0.001,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.873,"perplexity_score":2983.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Август зурул 6-нний Журналистътурал къатлувун увкIунни Республикалул ХIукуматрал хъунама Артем Здунов, информатизациялул, связьрал ва массовый коммуникациярттал цIусса министр цIакь уван.\nП. Рамазанова\nМунащал бия республикалул БакIчинал ва ХIукуматрал администрациялул информациялул политикалул управлениялул хъунама Зубайру Зубайруев ва цаймигу къуллугъчитал.\nСергей Снегирев чIумуйнусса информатизациялул, связьрал ва массовый коммуникациярттал министрнал къуллугърай цIакь увайхту, Артем Здуновлул кIицI лавгунни хIакьину информациялул ва цифровой технологияртту оьрмулуву ялу-ялун сийлувун дагьлай душиву, кьатIаллил билаятирттай миннул бияла хьхьичIунну бушиву ва жунмагу му ишираву махъун багьлан къабучIишиву. Бувсунни цIусса министрнал му даву сантирайн рутанссар тIисса умуд бушиву.\n«Печатьрал ва информациялул экс-министр Рашид Забитович филологиялул элмурдал доктор ур, мунан ччан бивкIунни хьхьичIрамур даврий, Дагъусттаннал университетрал преподавательну зун, цала даврил опыт ва кIулшивуртту журналистал хъанахъиминнан лахьхьин дуллай зунтIиссар уттиния тинайгу», — увкунни Артем Здуновлул.\nРашид Акавовлул министерствалул коллективрахь барчаллагь увкунни, бюхъулий ва сантирай зий бивкIсса цинявннахьвагу.\nСергей Снегиревлул барчаллагь увкунни къабигьасса даву цайнна вихшала даврихлу ва бувсунни хIарачатрай зунтIишиву министерствалул хъачIунттайсса хъар лайкьну ларсун ачин.\n«Илчилул» коллективгу дакIнихтуну барчаллагьрай буру Рашид Забитовичлуйн, ва къабигьасса чIумал журналистикалул, печатьрал даву ххуйсса даражалийн гьаз дувансса бюхъулий зий ивкIун тIий. Журналистътурал кьюкьлуву му хъинну авкьусса ия, сийлий, хIурматрай ия.\nСергей Снегиревгу уттинингу министрнал хъиривчуну зий ивкIсса, журналистикалул ва журналистътурал къайгъурду ххуйну кIулсса ухьувкун, ххуй чулийннайсса дахханашивуртту мунал цIаницIун дахIинсса умудрай буру, тIайлабацIу чIа тIий буру. Миллатрал прессалул масъаларттах къулагъас ххи дуванссар тIисса умудрай, уртакьну зун хIадурну буру.","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-34","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/08\/fhdhfhd\/","date":"2018-08-15T09:36:54Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-34\/segments\/1534221210040.24\/warc\/CC-MAIN-20180815083101-20180815103101-00675.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8917164803,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.891716480255127, \"kum_Cyrl_score\": 0.02671302855014801, \"lez_Cyrl_score\": 0.026466190814971924, \"tab_Cyrl_score\": 0.013611565344035625, \"inh_Cyrl_score\": 0.010305170901119709, \"krc_Cyrl_score\": 0.010065102949738503}","num_words":617,"character_repetition_ratio":0.059,"word_repetition_ratio":0.043,"special_characters_ratio":0.13,"stopwords_ratio":0.002,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.912,"perplexity_score":2765.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"«Анжи» футболданул командалул февральданул 20-нний хъамалу оьвкунни Дагъусттаннал журналистурайн. ФК «Анжилул» вакилтурал вице-президент Зайнуттин Жамбулатовлул, «Анжилул» директор Сяид Аьбдуллаевлул, «Анжи-Академиялул» хъунама МахIаммад Исяевлул ва ванал хъиривчу Шагьабуттин Микаиловлул, бувкIми хъамалугу бувну, ккаккан бувунни цукун хIадур хъанай буссарив футболистал гьашинусса футболданул сезондалийн.\nР. Къардашов\nЛавгру, бурувгру, ххал бигьарду тIуркIулул хьхьичI футболистал хIадур шайсса кIанттурду: физподготовкалул, массажрал, теориялул хIадур байсса, дукра дукайсса къатри. Лавгру «Академия-Анжилул» тренировкалийн. Шикку бия футболданий тIуркIу тIий 6 шинава 17-ннийн бияннинсса мюрщи оьрчIру ва чIаважагьилтал. Ссуттил 2000 шинал бувсса футболистурал командалул, ххув хьуну, лавсун бур РФС -рал Кубок. Гьашину ва команда гьуртту хьун най дур Европанал чемпионтурал Кубокрал турнирданий.\nМоскавлив Кубок РФС-рал финалданийн нанисса чIумал жу лавсъссия гиккунсса ва махъунмайсса авиабилетру жулва хIалданух бурувгун, группалул турнир къуртал хьуну махъ. Амма ххув хьуру группалул турнирданий, яла — четвертьфиналданий, полуфиналданий. Ахиргу ххув хьуссару Москавуллал\n«Спартакраяр» финалданий. Москавуллал командарттал академияртту къалавсун, цачIу бишин ласунну «Краснодардал Академия». Вайннал ур чIава футболистурал сияхIрай 12 азара оьрчI, жула – 280. Мукун бухьурчангу, «Анжи-Академия» хьунни чемпион, бюхъай ялунчIил жучIанмагу бучIан чIава «Реал», «Барселона», «Челси», — буслай ия академиялул хъунаманал хъиривчу Шагьабуттин Микаилов.\n«Анжи» командалул тагьардания бувсунни вице-президент Зайнуттин Жамбулатовлул. Команда хIадур хъанай дур, умудгу бур ялунчIилгу премьер-лигалуву личIансса. «Анжилул» директор Сяид Аьбдуллаевлул бувсунни гъинттулнин команда тIуркIу тIуншиву «Анжи» стадиондалий, яла чув дуклантIиссарив команда балжийну кIулну бакъар.\nМартрал 2-нний МахIачкъалалив «Анжилул» «Рубин» командалущал тIитIлатIиссар цIусса футболданул сезон. Бухьхьияра тIуркIулийн. Жува чIарав бацIарчан, умуд бур жула «Анжи», ччех лавгун, цалчинмур лигалувун къабагьанссар тIисса. Ахиргу, журналистал кьамул бунни «Анжи дустурал» командалувун ва пишкаш бувунни цала-цала цIанилусса «Анжилул» футболкартту.","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-34","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/02\/footbol\/","date":"2018-08-15T09:37:06Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-34\/segments\/1534221210040.24\/warc\/CC-MAIN-20180815083101-20180815103101-00692.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8484879136,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.848487913608551, \"inh_Cyrl_score\": 0.03822262957692146, \"lez_Cyrl_score\": 0.020284108817577362, \"che_Cyrl_score\": 0.014854617416858673, \"kum_Cyrl_score\": 0.011814654804766178, \"ava_Cyrl_score\": 0.01180188450962305, \"tab_Cyrl_score\": 0.011347883380949497}","num_words":721,"character_repetition_ratio":0.05,"word_repetition_ratio":0.039,"special_characters_ratio":0.165,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.89,"perplexity_score":2337.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"Шамил Рамазанов ЦIуйшиял шяраву\nИюль зурул ахирданий Ккуллал райондалул бакIчи Рамазанов Шамил хьунаавкьунни ЦIуйшиял ва СумбатIуллал шяраваллал жяматирттащал.\nХIажимурад ХIусайнов\nВай хьунабакьавурттай гьуртту хъанай бия мукунма райондалул бакIчинал хъиривми, экономикалул, финансирттал, райондалул вивсса политикалул отделлал каялувчиталгу. Хьунабакьавурттай шяраваллал жяматирттал чIявуми мурадру бия цала шяраваллал бакIчитурайн багьайсса. Бия шяраваллаву, ттукIрал ххаллу дух хьусса душаврийн бувну, ччя-ччяни чани лешлан бикIайшивриясса ихтилатру. Гьаз буллай бия шяраваллавусса инсантурал дянив ятту-гъаттара ябаврил низам дакъашиврул ва цаймигу масъалартту.","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-34","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/08\/irgilissa\/","date":"2018-08-15T09:36:47Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-34\/segments\/1534221210040.24\/warc\/CC-MAIN-20180815083101-20180815103101-00166.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8651196361,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8651196360588074, \"lez_Cyrl_score\": 0.05853549763560295, \"inh_Cyrl_score\": 0.023538967594504356, \"kum_Cyrl_score\": 0.01620543748140335}","num_words":180,"character_repetition_ratio":0.085,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.126,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.846,"perplexity_score":2723.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"АрвахIкьини Дагъусттаннал паччахIлугърал технический университетраву хьунни Дагъусттаннал промышленность хьхьичIуннай даврин хасъсса VII-мур стратегиялул сессия.\nИмара Саидова\nШикку гьуртту хьунни ДР-лул ХIукуматрал председательнал хъиривчу ХIажимахIаммад ХIусайнов, Республикалул экономикалул министр ХIусман ХIасбулатов, ДР-лул промышленностьрал ва энергетикалул министрнал буржру биттур буллалисса Арслан Арсланов, промышленностьрал идарарттал каялувчитал, элмийсса экспертътал ва жяматийсса ишккаккулт.\nХIакьинусса Дагъусттаннал промышленность цукунсса тагьарданий дуссарив бусласисса ихтилат бунни ХIажимахIаммад ХIусайновлул.\n— Дагъусттаннайсса производствалул итадакьлакьимур дур 7,6 % дирсса. ХIакьинусса кьини ва аралуву 22 азара инсан зий ушиврийн бувну, чIалай бур хьхьичIуннай дансса приоритетру душиву. Мунийн бувну жунма чул бищун багьлай бур федерал ведомстварттал паччахIлугърал программарттайн, — увкунни вице-премьернал.\nВай масъаларттая балжину бусласисса доклад бунни Арслан Арслановлул. Ванал кIицI лавгунни промышленниктурал хьхьичI бивхьусса агьамсса масъаларттуну хъанахъишиву паччахIлугърал обороналул заказру гьарза даву, приоритетсса инвестициярттал проектру иширайну зузи даву, предприятияртту цIу дуккан даву.\nВанал мукунма бувсунни министерствалул хъуннасса даву дуршиву, паччахIлугърал ва федерал цIакусса программарттаву дурсса гьу��ттушиннардал. 2017 шинал республикалул 15 промышленностьрал предприятие ва 7 идара гьуртту хьуну бур промышленность хьхьичIуннай даву мурадрайсса АьФ-лул 10-хъул паччахIлугърал программарттавух. Вайннул хIасиллайн бувну, республикалийн дучIан дурну дур 6,6 миллиард арцул, миннува 736 миллиондалунсса паччахIлугърал обороналул заказру.\nКластертурал Ассоциациялул Аьрасатнал технопаркращал цачIуну дайдирхьуну дур республикалий строительствалул материаллал промышленность сакин дуллалисса проект. Дагъусттаннал республикалий сакин бувну бур 5 индустриялул парк. Вайннул дучIан дурну дур 3,6 миллион арцул доходирттал ва сакин бувну бур 800 инсаннансса зузи кIану.\nДокладру къуртал хьуну махъ сессиялул гьурттучитал зун бивкIунни республикалул промышленность хьхьичIуннай даву мурадрайсса приоритетсса ххуллу-чаранну лякъавриха.\nПромышленность хьхьичIуннай даву мурадрайсса приоритетсса ххуллурдуну хIисав бунни элмийсса технологияртту цIу дуккан даву, производстварду гьануцIакул цIулаган даву, индустриялул паркру сакин ва хьхьичIунмай баву, кадрарду хIадур баву, куклу промышленностьру хьхьичIуннай даву.\nДакIнийн бутанну Стратегиялул сессия буллалишиву 2035 шинайн бияннин, ДР-лул социал-экономика хьхьичIуннай даву мурадрай кьамул дурсса программарттал лагрулий.","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-34","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/08\/fjgfjj\/","date":"2018-08-15T09:36:40Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-34\/segments\/1534221210040.24\/warc\/CC-MAIN-20180815083101-20180815103101-00172.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9193498492,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":5,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9193498492240906, \"inh_Cyrl_score\": 0.019152915105223656, \"lez_Cyrl_score\": 0.011085126549005508}","num_words":755,"character_repetition_ratio":0.103,"word_repetition_ratio":0.055,"special_characters_ratio":0.135,"stopwords_ratio":0.001,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.934,"perplexity_score":3407.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"Жям буллай учин, я Бакар тIисса цIанищалсса оьрчIал ппу, ягу «варанттул оьрчIая хьусса бутта» тIисса мяъналущал Абу Бакр тIисса цIанил дахIаву дакъашиврий утти щилчIав щак къаливчIссар.\nМяйжаннугу, Эса Халидовичлул тIийкун, ва аьрабначIа ччянияцIара диркIсса цIа дур. Амма, ттун чIалачIиссаксса, ва цIа идавсил (с.аь.с) вихшаласса дус ва асхIаб Аьбдуллагь ибн Оьсманнун (р.А.аь.) цалчин дирзсса, ваная дайдирхьусса, хьхьичIунмаймур тарихраву къахьунадакьайсса цIа дур. Мяъналувусса ссигълун жавабрахгу шикку луглан аьркинну бур. ТIайласса мяъналучIансса ххуллу марцI баншиврул хIисавравун ласун багьлай бур ва цIа «хьхьичIоьрчIал ппу» тIисса мяъналий дирзсса дикIан къабюхъайшиву. Циван? ХьхьичIма «Бакр» ухьурчан, хъиривма «Сани» («кIилчинма») икIан бюхъайссар. Амма ца цалашиврий (цалчинма икIу, кIилчинма икIу) пахрулийсса, гама цала акъашиврий мукIрусса буттахъул къабикIайссар, ваниятур «хьхьичIоьрчIал ппу» тIисса мяъналий «Абу Бакар» тIиссагу, «кIилчинманал ппу» тIисса мяъналий «Абу Сани» тIиссагу цIарду къадиркIсса, уттигу дакъасса.\nТуну увагу щил ппур ивкIсса ва цIа хьхьичIра-хьхьичI дизан лайкь хьусса Аьбдуллагь ибн Оьсман, цувгу яла махъ, идавсил (с.аь.с.) ссавруннайнсса ссапар – МихIраж баву мяйжаншиврий барашинна даврихлу ас-Сиддикь («ТIайлама») тIисса хIурматсса цIанин лайкь хьусса?! Гьай-гьай, га ивкIссар идавсил (с.аь.с.) щарссанил Аьйшал (р.А.аь.) ппу. «Бакр» тIисса мукъул чIярусса мяънардавух (варанттул оьрчI, чIавасса варани; ччясса кIюрх; хьхьичIоьрчI (первенец), цалчинсса оьрчI; цалчинсса хъарас щаву дуссар «душшиву» (девственность, целомудрие) тIисса мяънагу (Ургу. Х.К.Баранов. Арабско-русский словарь. М. 1962 с.99). КIулсса куццуй, идавсил (с.аь.с.) циняв хъами, ца Аьйша (р.А.аь.) личIаннин, бивкIссар щахъами, душну щар хьусса так ца Аьйшар (р.А.аь.). Абу Бакар – «душну щар хьумунил ппу» («отец девственницы», «отец целомудрия»). Вана ва гьарцаннан кIулсса ишри Абу Бакар (жучIара дахханану чирчусса Абубакар) тIисса цIанил мяъналуву бусса.\nУкунсса бур цалчинми бусурмантуравасса цаннал, мукьа аслахIсса халипанава («хулафа ар-рашидун») цалчинманал, идавсил (с.аь.с.) щарнил буттал Аьбдуллагь ибн Оьсман ас-Сиддикь Абу Бакардул (р.А.аь. – разий Аллагьу аьнгьу) цIанил тарих.\nУтти буруганну Абакар тIисса цIанилмур тарихрах.\nХьхьичIуннай кIицI ларгсса макьалалий Эса Халидович буслай ур «Абубакар» тIисса цIа даххана хьуну, «Абакар» тIисса цIа хьушиву, цурдагу жучIара, Дагъусттаннай хьушиву. «ЧIявуминнал, хаснува аьраб мазрая хавар бакъаминнал, гъалгъалуву зумух ласайни, мукъувусса шанма мурччалми чIурду «-б-» (А-буб-акар) кIункIу хьуну, ца «-б-» чIунийн лавгссар, яъни «Абубакар» баххана хьуну, «Абакар» тIий зумух ласайсса бивкIссар», — тIий ур профессор. Мяйжаннугу, укунсса кIункIу шаву (стяжение) мазраву хъанахъиссар, хаснува хьхьарасса позициялуву. Аьраб чичрулуву «Абу Бакр» тIисса цIа цачIун ларчIун чичин къашайссар, базулувусса чIурдугу (слогру «-бУ», «бА-») лахъиссар, гьамин, ва цIакьсса позицияр, кIива чIу кIункIу хьуну, цаннийн кIура баянсса шартIру чичрулуву дакъассар. Учиннуча, чичрулуву ва дахханашиву хьун къабюхъайссия.\nУтти къулагъас дара аьлимчунал дурсса чIуручIаврах. «ЧIявуминнал, хаснува аьраб мазрая хавар бакъаминнал…». «Аьраб мазрая хавар бакъаминнал», яъни буккин-чичин къакIулсса, махъру так гъалгъалуву ишла буллалисса аьвамсса халкьуннал зумух ласавривур дахханашиву хьусса. Зумух ласайсса куццуй чигу-чичлай, вания хьуссар «цIусса», «Абакар» тIисса цIа. Гьамин, ванийн бувнур цачIара аьрабначIа, ягинну нанисса мазрал процессру бусса кIанайра къархьуну, кIицI ларгсса дахханашиву жучIара, Дагъусттаннай, хьусса. Ва цIа, Дагъусттаннай дакъа, цайми миллатирттачIа хьунагу къадакьайссар.\nВа бакъасса, бухьунссар цаймигу ххуллурду «Абакар» тIисса цIа хIасул хьун бюхъайсса. Амма Эса Халидовичлул бувсмур версия, ттул пикрилий, агьаммурну ккаллиссар, цанчирча хIакьинусса кьинигума пIякь бивкIун чIалай бур жучIава, хаснува лакрачIа, мазраву хъанахъисса ишру «мазрая хавар бакъаминнал» биялалулу бушиву.\nБусанна гайми версиярдая. 1). Дагъусттаннал мазурдиву хьунабакьайссар чил мазурдива дуркIсса цIардал хьхьичIун тIивтIу чIу ххи бувсса кIанттурду. масала, Рустам – Арустам, РайхIанат – ИрайхIанат ва цаймигу. Бюхъайссар «Абакар» тIисса цIагу «Бакар» (Бекир, Букар) тIисса цIанил хьхьичIун тIивтIу чIу «а» ххи баврийну хьуну дикIангу.\n2). Дагъусттаннал халкьунначIа дуссар, мюрщи оьрчIру ххира буллай, лагунтту дуллай, чIяру аьдатрай цIа учаву ягу лащан бавуртту. Масала, ссавруннай ца-ца бунувагу, чIивитIуйн «ттул Баргъру, ттул Барзру!» учаву, «ттул чанихъул, ттул ххирахъул» учаву. Укунна хIасул шайссар цIардугу. Агъалар (агъатал), Ханлар (хантал), Дагълар (зунттурду), АсхIаб (дустал, сахIибтал). ЛакрачIа дур ЧIиви тIиссаннищал архIал Мюрщи тIисса цIагу. Ва кьяйдалий бюхъайссар «Абкар» (хьхьичIоьрчIру) тIисса цIа хьуну дикIангу, вания – «Абакар».\n3). Дагъусттаннал цIардаву чил мазурдивасса махъру (цIардугу) баххана шайссар гивусса чIурду баххана шаврийну (метатеза). оьмру – оьрму, ришхант – рихшант, Ибрагьим – Ирбагьин, Марьям – Майрам, Амир – Амри, Шагьмардан – Шагьимандар ва ц. Бюхъайссар «Акбар» тIисса цIанивугу вай ишру хьуну («Абкар»), лавкьу чIурдал дянивун тIивтIу чIу ххи бувну, «Абакар» тIисса цIа хьуну дикIангу.\n4). Дагъусттаннал цIарду хIасул шаврил ца ххуллу буссар гайннал касму-сянат ккаккан дайсса махъру цIардайн кIура даллалисса. Усттар, Удаман, Гьарайзу, Аьлим, Хавча, Ттупчи. Абакар тIисса цIагу бюхъайссар «ссяткар» тIисса мукъул журалий хьусса рахIурду буруххай дарзинайн чайсса сянат-махъ бикIан. «аба» – арантурал рахIу, «-кар» – «сянат, касму» тIисса мяъналийсса махъру сакин бай суффикс.\nУтти цIуххин бюхъай, аьраб мукъурттил гьанулийсса махъ ляличIину Дагъусттаннай циван хьун бюхъайссар куну. Яъни, циванни Дагъусттаннал аьрщарай ххярхсса аьраб гьаннарал бакIлахъия? Цалчин, дагъусттан мазурдиву кIанттул миллатирттал мазурдийсса инсантурал цIарду хъинну чанссар. (Цайми мазурдивугу тагьар сайки укуннассар – оьрус мазравусса цIардугу чIяруми грек, латин ва цайми мазурдива дуркIссар, хIатта яла машгьурмур «Иван» тIисса цIагума оьрус цIа дакъархха!). Аьдатравун багьсса ишри чулий цIардугума чил мазурдий дизаву. Вана укун цIуну ляхъан дуллалимургу чил мазрал гьанулий дурну дур. КIилчин, цайми машрикь миллатирттах бурувгун, Дагъусттаннай аьраб маз кIулшиврул даража хъинну лавайсса бивкIссар. Мюрш миллатирттал ляхсса арардаву аьмсса гъалгъалул мазну аьраб маз къабивкIхьурчангу, чичрулул маз хIисаврай, иширал чагъардал (делопроизводство), кувннал кувнначIан рисаларду (послания) чичлачисса мазну (переписка), адабиятрал ва элмулул мазну бивкIссар аьраб маз. Маз лахьхьавугу диркIссар чичрулийнусса (тюрк маз кунма гъалгъалийну лахьхьинсса шартIру къадиркIссар). Чичрулул аьраб мазгу Дагъусттаннай Кьуръандалул мазри бивкIсса. Ва тагьар хIисав хьунур хъунасса аьлимчу-в��стоковед И.Ю.Крачковский (1883–1951ш.ш.) пахрулий ивкIсса Дагъусттаннаясса цалва учениктуран «классический аьраб маз» кIулшиврий. Укунсса тагьар цайми аьжам миллатирттачIа (къааьраб миллатирттачIа) къадиркIссар. Дагъусттаннал мазурдивун хIадурнувасса аьраб махъру бучIаврицIун, аьраб мукъурттил гьанулий ва махъру хIасул шай кьяйдардай шиккувагу хъанай бивкIссар цIусса махъру. Ванияту жучIара чIяруссар аьраб мазрай мяъна дусса, амма цачIара аьрабначIа инсантуран дизайсса цIардуну къаишласса «аьраб-дагъусттан» цIарду. Вана укунссар «Абакар» тIисса цIагу. Ва цIа цурдагу, чIяруну къатIайлану «Абубакар» тIисса цIанил кутIа журану (вариантну) ишла дулларчагу, цийнура цурдасса цIар. ХьхьичIуннай кIицI ларгсса цалла макьалалий Казбек Микаиловлул чивчуну бия, ай, машгьурсса Дагъусттаннал халкьуннал чичу АхIмадхан Абу-Бакардул фамилия укун чирчуссагу, тIайласса цIа даххана хьуну, къатIайлану «Абакаров» тIий цIакь хьусса гъалатI тIайла бацIан баву мурадрайри, куну. Вагу хIакьмуния архсса хаварди. «Абу-Бакар» – чичу, драматург, киносценарист Абакаров АхIмадхан Абакаровичлул (1931 – 1991ш.ш.) тухумрай къадиркIсса цIар, ванал цалла язи дургьусса псевдонимри.","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-34","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/02\/abubakar_gero\/","date":"2018-08-15T09:37:01Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-34\/segments\/1534221210040.24\/warc\/CC-MAIN-20180815083101-20180815103101-00372.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9372142553,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":5,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9372142553329468, \"inh_Cyrl_score\": 0.03978031501173973}","num_words":2517,"character_repetition_ratio":0.063,"word_repetition_ratio":0.018,"special_characters_ratio":0.185,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.961,"perplexity_score":2330.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ттигъанну Лакрал райондалийн даврил аьрххилий бувкIун бия ДР-лул связьрал ва телекоммуникациярттал министр Сефер Аьлиев, ванал хъиривчу Марина Оьмарова, Халкьуннал Мажлисрал депутат, Миллатирттал дянивсса арардал, жяматийсса ва диндалул ккураннал комитетрал хъунама Камил Давдиев, республикалул агьалинан паччахIлугърал ва муниципал хIаллихшиннарду щаллу дайсса МФЦ-лул хъунама ХIусман Хасбулатов.\nЗулайхат Тахакьаева\nВайннал аьрххилул мурад бия паччахIлугърал ва муниципал хIаллихшиннарду дузал даврийн багьайсса 210-мур Федерал закон зузи даву. МФЦ-лийн даврийн кьамул буллалисса зузалтрал кIулшиву ххал дан бувкIун бия Связьрал ва телекоммуникациярттал министерствалул пишакартал.\nВа масъалалул ялув Лакрал райондалул администрациялул актовый залдануву хьунни Лакрал ва Ккуллал районнал идарарттал каялувчиталгу гьурттусса батIаву. Му тIитIлай, Лакрал райондалул бакIчи Юсуп МахIаммадовлул кIицI лавгуна 210-мур Федерал закон зузи даву республикалий агьамсса кIанттай душиву ва райондалийгу му аралуву хъуннасса даву дурну душиву. Компьютерданувун ларсун дусса дур 600 муниципал хIаллихшинна, рирщуну дусса дур 300 хIаллихшинна. Щалла даву дуллай бусса бур хъунмурчIин администрациялул пишакартал, шяраваллал бакIчитал ва шко��арттал директортал тIурча хьхьарану зий бусса бур му закон зузи давриву. МФЦ-лий зунсса 16 кIанттайн конкурсрайн документру буллуну бусса бур 34 инсаннал. Бувсуна даврийн кьамул бантIишиву Связьрал ва телекоммуникациярттал министерствалия бувкIсса пишакартуран кIулшивурттай дакI даркьуми. КIицI лавгуна райондалул администрациялий зунсса пишакарталгу конкурсрал гьанулий кьамул байшиву.\nСвязьрал ва телекоммуникациярттал министр Сефер Аьлиевлул бувсуна 2010 шинал март зурул 27-нний кьамул дурсса 210-мур Федерал закондалийн бувну, 2011 шиная гихунмай биттур дуллан багьлай бивкIшиву му закондалуву ккаккан дурсса давуртту, хьхьичIра-хьхьичI паччахIлугърал хIаллихшиннарду сияхIрайн ласун. КIицI лавгуна ми давуртту Лакрал райондалий Ккуллал райондалийнияр ххуйну дуллай бушиву. 660 хIаллихшинналува цаппарасса документру бивщуну бушиву, лирчIмур давугу бакIуйн дуккавай душиву. Гьарца шяраву аьркинсса давуртту дурну духьурчагу, хьхьичI бивхьусса мурадругу биттур бан багьлай бушиву. Бувсуна букъавчIайсса суаллал ялув министерствалул зузалтрал аьркинсса методический кумаг бантIишиву.\n— 2012 шинал июль зурул 1-нния шинмай субсидиялул центрданийн увкIсса инсаннахь бикIан аьркинссар шанма документ – паспорт, къатлул лу ва зузи кIанттаясса справка, ливчIми документру тIурча аьркинссар центрданул зузалтрал цалва батIин. УвкIсса инсанная цаймигу документру тIалав буллансса ихтияр центрданул зузалтрахь дакъассар, агарда тIалав булларча, центрданул каялувчи жаваблувшиннарайн кIункIу ан аьркинссар. Уттинин испольнительныйсса власть ва МахIачкъала шагьру ишла дуллай бивкIсса 116 хIаллихшиннарал ялун ххи дурссар электрон журалийн дурцусса 23 хIаллихшиннагу. Инсаннахь дуссар ихтияр цува чув ухьурчагу электрон журалий хIаллихшинна тIалав дан, центрданул зузалт тIурча буржлувссар миннан кумаг бан. МФЦ сакин буллалиссар хIаллихшиннарду даврил даража ххуй баву мурадрай, — увкуна Сефер Аьлиевлул.\nВанал бувсуна агьалинахь паччахIлугърал ва муниципал хIаллихшиннарду дузал даврил тагьар хIакьинусса кьининийн цукунсса дуссарив ва МФЦ-лул зузалт гихунмай цукун зун аьркинссарив.\nСвязьрал ва телекоммуникациярттал министрнал хъиривчу Марина Оьмаровал кIицI лавгуна МФЦ-лул давривусса диялдакъашивуртту. Хаснува ми диялдакъашивуртту душиву идарарттал зузалтрал дагьайсса кIулшивуртту дакъашивруцIун дархIусса ва мунийн бувну МФЦ-лул зузалтран багьлай бушиву министерствалул пишакартурачIа кIулшиву ласун.\nХIусман Хасбулатовлул балжину бувсуна многофункциональный центрданул агьалинан буллалисса паччахIлугърал ва муниципал хIаллихшиннардая. Агьамми хIаллихшиннарду дусса дур социал, аьрщарал ва хъуслил, паспортно-визовый къуллугърал ва частныйсса хIаллихшиннарду: автомобиллу ва къатри буруччаврил, юридический кумаг баврил ва му бакъассагу, МФЦ-лий бюхъан тIий бусса бур самолетирттайнсса ва поездирттайнсса билетругу машан ласун.\nКIицI лавгуна МФЦ-лул даврил ххуймур ккаккия хъанахъишиву миккун агьали заназаву, масалдаран ларгсса шинал Каспийскалий МФЦ-лул щаллу дурну дур 38 азарва хIаллихшинна.","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-39","url":"http:\/\/ilchi.info\/2014\/03\/%D0%B0%D0%B3%D1%8C%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%81%D0%B0-%D1%85i%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D1%85%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B0%D0%BB-%D0%B4%D0%B0%D0%B2%D1%83-%D0%BA\/","date":"2018-09-19T20:21:13Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-39\/segments\/1537267156305.13\/warc\/CC-MAIN-20180919200547-20180919220547-00374.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9449253678,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":6,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9449253678321838, \"inh_Cyrl_score\": 0.012667504139244556}","num_words":1220,"character_repetition_ratio":0.081,"word_repetition_ratio":0.066,"special_characters_ratio":0.143,"stopwords_ratio":0.002,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.952,"perplexity_score":3410.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Октябрьданул 1-нний МахIачкъалалив, Къумукьнал театрдануву, тIиртIунни Дунияллул халкьуннал дянивсса «Порт-Петровские ассамблеи» тIисса цIанилусса ХI музыкалул фестиваль. Фестиваль дуллалиссар Т. Мурадовлул цIанийсса Дагъусттаннал паччахIлугърал филармониялул, Дагъусттаннал БакIчи Владимир Васильевлул кабакьаврийну.\nБадрижамал Аьлиева\nФестиваль тIитIлатIисса шадлугъравух гьуртту хьусса ДР-лул ХIукуматрал председательнал цалчинма хъиривчу Анатолий Карибовлул Республикалул БакIчинал чулухасса барча буллалисса махъ лавхъунни:\n— Гьарца шинал республикалий дуллалисса музыкалул байрандалул региондалул культуралул оьрмулуву бугьлагьисса кIану ялу-ялун цIакь ва агьам хъанай бур. Фестивальданул лагрулий музыка ххираминнаща ва муниву за бувчIайминнаща бюхълай бур цIанихсса усттартурал щаллу буллалисса академ музыкалул язими произведенияртту баян, уттизаманнул композитортурал чивчусса цIусса произведениярттащал кIул хьун. ДакI дарцIуну ура «Порт-Петровские Ассамблеи» фестивальданул хъунмасса бучIантIимур бушиврий, — тIий бия Президентнал ихтилатраву.\nШадлугърай мукунма гьуртту хьунни ДР-лул культуралул министрнал буржру чIумуйну биттур буллалисса Зарема Буттаева, захIматрал ва социал хьхьичIуннайшиврул министрнал буржру чIумуйну биттур буллалисса Расул Ибрагьимов, КIулшиврул, элмулул, культуралул, жагьилтурал иширттал, спортрал ва туризмалул иширттал комитетрал председательнал хъиривчу Анна Безрукова, Республикалул БакIчинал ва ХIукуматрал Администрациялул управлениялул бакIчинал хъиривчу Рашия Аьлиева.\nФестивальданул цалчинсса кьини тIиртIунни дунияллийх цIа дурксса музыкантътурал: Турциянавасса балайчи Сибель Косел ва Санкт-Петербурграясса джазрал пианист, продюсер Алексей Черемизовлуя, дачIучи Вячеслав Великийя ва контрабасист Владимир Кольцов-Крутовлуя сакин хьусса Триолул.","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-43","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/10\/lgscrs\/","date":"2018-10-18T06:41:14Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-43\/segments\/1539583511744.53\/warc\/CC-MAIN-20181018063902-20181018085402-00458.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8904453516,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.890445351600647, \"krc_Cyrl_score\": 0.015530863776803017, \"lez_Cyrl_score\": 0.015351270325481892, \"kum_Cyrl_score\": 0.01348751038312912, \"inh_Cyrl_score\": 0.012833122164011002}","num_words":533,"character_repetition_ratio":0.055,"word_repetition_ratio":0.038,"special_characters_ratio":0.125,"stopwords_ratio":0.002,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.913,"perplexity_score":2261.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Май зурул 16-нния июньдалул 13-ннийн бияннин щалвагу билаятрай, мукунма жулла республикалийгу, най буссар «Внимание – дети» операция. Читать далее\nЛаргсса нюжмар кьини кIюрххицIун оьсса къув-аьслил шанава ццах учин бунна. Шанавух ттун га къув-аьсшивугума къабувчIуна цал, шагьру пIякь учин бувсса ххива. Нигьа-нигьа буслайнма, гъан хьура чIавахьулттичIан… щукру, АлхIамдулиллагь, вания къув-аьс бивкIун бур. Къюнарттах ларчIсса гъаравух бувкра ххуллийн: «Республикалул бучIантIимур ниттихъал кIунттихьри бусса» тIисса республикалул цалчинсса Хъаннил форумрай кьамул бувсса «Ниттил насихIат» Лакрал райондалий ххалбигьин наниссар ДР-лул экономикалул министрнал хъиривчу Сакинат Каллаева. Миккунни ттул аьрххигу. Читать далее\nБуттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилийн хъундакъасса жул Шахьуйннал шярава лавгун ур 72 адамина, миннавагу бачIими зана къавхьуну бур буттал шяравун. Шяраву ливчIми инсантуралмур оьрмугу къабигьасса бивкIун бур, вайми шяраваллаву кунма. Шяравусса давурттив хъаннихун, къари-къужрахун, мюрщи оьрчIахун дагьну диркIун дур. МиннуцIун, цIуцIавуртталгу инсантал бас буллай бивкIун бур. 1942 шинал так кIива зурул дянив, мусикъип дирну, шяраву 43 оьрчI бивкIуну бур. Читать далее\nХъуннасса Ххувшаврил байран Лаккуй, буттал шяраваллаву, хьунадакьлакьаву ялу-ялун сийлувун дагьлай дур. Му хъинну ххуйсса аьдатгу дур. Шяраваллава бакъаяв, туну, цалва-цалва гъилисса ужагъругу, ххирасса кулпатру ва гъан-маччамигу кьабивтун, дяъвилул цIаравун лавгсса лакрал чиваркI. Ва ххаллилсса аьдатрайн бувну, Ххувшаврил байран буттал шяраву дуван бавтIун бия Лакрал райондалийсса КIувурдал шяраваллил жяматгу. Мукун, буттахъал, ттаттахъал дурсса къучагъшивуртту цал уттигу дакIнийн дутан, миннал цIарду аьпалущал цал ххишалагу зумух ласун, Ххувшаву гъан дуллай, захIматралмур фронтрай оьттул гьухъ дутIлай бивкIминнахь барчаллагь учин биялсса халкь бувкIун бия республикалул шагьрурдая ва ЦIуссалакрал райондалия. Читать далее\nМайрал 12-нний Ккуллал райондалийсса кIулшиву дулаврил идарарттал дянив хьунни буттал улча, тIабиаьт кIулшиврун хас бувсса, туристурал дянивсса бяст-ччал. Му бяст-ччал цуппагу най бия 1-мур ЦIувкIрав нанисса ххуллул лув, Хъуннеххал тия чулийсса даралуву.\nХIажимурад ХIусайнов\nВа бяст-ччал 59-чин хъанахъисса бусса бия. Шикку хьуртту хъанай дия: Хъусращиял, кIивагу Ккуллал, 2-мур ЦIувкIуллал, Ваччиял, ЧIяйннал, Хъювхъиял, ЦIуйшиял, Вихьуллал школардал командартту. Читать далее\nМайрал 15-нний Дагъусттаннал педуниверситетраву кIицI ларгунни дагъусттаннал филологиялул факультет тIивтIуну 10 шин хъанахъисса шадлугъ.\nЗалму АьбдурахIманова\nШикку гьурттушинна дан бувкIсса хIурмат бусса хъамаллуравух бия ХI. ЦIадассал цIанийсса Мазрал, литературалул ва искусствалул институтрал директор МахIаммад МахIаммадов, ДР-лул Чичултрал союзрал председатель МахIаммад АхIмадов, чичулт Тубхат Зургалова ва Аминат Аьбдулманапова, ДГПУ-лул декантал, проректортал. Читать далее\nТтун дия та чIумал ряхра шин. Жу, нинугу буттая личIи хьуну, яхъанан лавгссияв чIирисса Шафрикан тIисса узбакIнал шяраву. Та чIумал дия Совет хIукумат, халкьгу чув хъус лякъин шайрив, чув цанма къулайрив, лагайва Совет хIукуматрайх ххуй бивзний мина дуван. ЩилкIуй щихькIуй къацIуххайва, ина ци миллатрал инсанна, ча агьссара шиккун куну – бия циняв совет халкь. Читать далее\nМай зурул 8-нний 1894 шинал увссар революционер, драматург, шаэр, публицист, редактор Гьарун Саэдов.\nГьаруннул гьайкалданучIасса ва сурат цумур шинал рирщусса дуссарив къакIулли, вай шиккусса оьрчIру ччяниваинститутру, техникумругу къуртал бувну, зий шинну хьуну дур. Вайннал цалва-цалва кулпатру, оьрчIру, оьрчIал оьрчIругума бур. УрчIа чулух бавцIусса школалул учительница, художествалул самодеятельностьрал каялувчи Гулизар МахIаммадовна чIярусса шиннардил хьхьичIва аьпалул\nхьунни. Читать далее\nУттигъанну БахIикIуллал шяравасса Аьлиев Идрислул ва Куматусса Басиратлул кулпатравун ххарисса хавар бувкIунни вайннал арс ХIажибутта къуллугъ буллалисса 3474 аьрали частьрава. Читать далее\nЦIусса президент итайхту ягу увчIайхту, цIулагай агьалинал мунайнсса хьул-умудругу. Ялугьлан бикIай цIу-цIусса, хъинчулиннайсса дахханашивурттах, цIусса хIукъулух кунма. ЦIуинтних кунма. Баянавав цIусса президентнан агьалинал чIу? БувчIинавав халкьуннал дакIниймур?\nЦуку-цукунсса умудру бурвав агьалинал уттима президентнайн? Читать далее\nВспоминая прошлое, колхоз «Красное Знамя» селения Унчукатль был одним из самых крупных и передовых в Лакском районе. Славился он не только в районе, но и в республике своими садами , тучными ошарами овец , наличием большого количества КРС. Получением плановых урожаев зерновых и овощей, как в горах так и на прикутанных землях.\nПри входе в городской сад в городе Махачкале висела на арке доска с наименованием колхоза «Красное Знамя» села. Читать далее\nАпрельданул 18-нний Москавлив байбивхьунни Аьрасатнал Журналистътурал союзрал X съезд.\nАьФ-лул Президент Владимир Путиннул Съездрал делегатътуран ва хъамаллуран тIайла бувккунни аьла-ссаламрал чагъар. Тикку бур укунсса махъру:\n«Журналистнал тIайласса мукъул мяъна, мурад хъунмасса бур, га аьркиннугу бур.\nСентябрь зуруй Дагъусттаннай цIакь увантIиссар республикалул бакIчи. Жунма къакIулли му къуллугърай цу итантIиссарив, ягу цу увчIинтIиссарив. Му иширал хIакъираву агьали кIи-шан бивщуну бур: цавай бур парламентрал увчIин аьркинссар президент тIий, цавайгу – дагьайкунсса бувчIавуртту дурну увчIин аьркин��сар тIий. Президент вилгу, ттулгу, гьарманалгу, гьаннайсса, президент ур. Гьарманахьгу ихтияр дур цалвамур пикри бусансса. Читать далее\nАпрельданул 10-нний МахIачкъалалив хьунни ДР-лул Муниципал сакиншиннал советрал ассоциациялул батIаву. БатIаврий гьуртту хьунни ДР-лул Президентнал кIанайма Рамазан АьбдуллатIипов.\nБатIаврий махъ лахълай, Муниципал сакиншиннал советрал председатель, МахIачкъалаллал бакIчи Сяид Амировлул бувсунни ххалбигьин бушиву Советрал 2012 шинал дурсса давурттал хIасиллу, ккаккан бан захIматсса масъалартту, ми щаллу бансса чаранну ва ялун дучIансса чIумул масъалартту. Читать далее\nМартрал 5-7-нний МахIачкъалалив Р. ХIамзатовлул цIанийсса Миллатирттал библиотекалуву хьунни регионнал дянивсса «Совершенствование деятельности культурно-досуговых учреждений клубного типа как Центров по сохранению традиционной культуры народов России» цIанилусса совещание-семинар. Мунил сакиншинначитал бия ДР-лул Культуралул министерство, Республикалул Халкьуннал творчествалул къатта, Республикалул дуккаврил ва методикалул центр. Читать далее\nЛакрал хъуншагьрулий, мина-гьанулул агьлу сайки бухвалавгун, лагма щархъавасса, хIатта чил миллатиртталссагума чIяву хьусса чIумал, ппухълуннал аьдатру ядангу къабигьар. Инт дучIаврищал лакрал щархъаву байбивхьунни Хъарас щаврил байранну дуллай. Читать далее\nУттигъанну МахIачкъалалив СайидмухIаммад-хIажи Абубакаровлул цIанийсса фондрай хьуну бур Теологиялул институтрал муаьллим Аьйшат-хIажи ХIажиевал «Лакрал щайхтал, валийтал, аьлимтал» тIисса лу дунияллийн буккаврин хасъсса хъунмасса конференция. Ва иширая чивчуну буссия жул хьхьичIмур номерданийгу. Читать далее\nАпрельданул 10-нний Журналистурал пресс-клубраву хьунни чIал къавхьуну Дагъусттаннай хьунтIисса цалчинсса образовательная выставкалун хас дурсса пресс-конференция. Щалвагу Аьрасатнал лагрулийсса му выставка «Путь к карьере: ученик – студент – профессионал» тIисса цIанилу дикIантIий дур Р. ХIамзатовлул цIанийсса Миллатрал библиотекалуву апрель зурул 19-20-нний. Читать далее\n1 апреля в Лакском театре прошел показ комедийного спектакля «Московский жених» На сцене играли уже известные зрителю и молодые талантливые артисты театра.\nМартрал 31-нний (бигьалагай кьини) ДР-лул Президентнал кIанайма Рамазан АьбдуллатIипов гьуртту хьунни «За будущее Дагестана» тIисса Жагьилтурал стратегиялул сессиялий. Сессия хьунни Дагъусттаннал халкьуннал хозяйствалул институтраву. Читать далее\nЛаргсса нюжмар Ккуллал райондалий инсантуращал къуллугъчитал хьунабакьаврил чулуха авадансса дия. Гьай-гьай, укун хьунабавкьусса чIумал гьаз буллан бикIай жямат чара бакъа биттур буван багьлагьисса буруккинттарайн буклакисса масаларттугу. Ялагу ххи буван ччива ца укунсса затгу. Читать далее\nЛаргсса нюжмар кьини Лакрал райондалий хьунни ДР-лул ХIукуматрал хъунаманал хъиривчу Юсуп МахIаммадовлул райондалул активращалсса хьунаакьаву.\nЗулайхат Тахакьаева\nЮсуп МахIамадовлущал бувкIун бия ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал миллатирттал дянивсса арардал, жяматийсса ва диндалул ккураннал комитетрал хъунама Камил Давдиев, ДР-лул Жяматийсса Палаталул хъунаманал хъиривчу, «Вираж» СМУ-рал хъунама Ссапар Аьбдуллаев. Читать далее\nТтигъанну Лакрал райондалий хьунни аьдатравун багьсса ватандалухасса балайрдал конкурс «Ттун ина ххирара, Аьрасат» тIисса темалун хас бувсса. Конкурсрал сакиншинначитал бур райондалул администрациялул Жагьилтуращалсса ва оьрчIащалсса даврил ва туризмалул отдел, КIулшиву дулаврил управление, Магьирлугърал къатта ва библиотека. Читать далее\nМартрал 26-нний МахIачкъалалив ДР-лул Россельхознадзорданул Управлениялий хьунни ва идаралул ларгмур шинал дурсса давурттал хIасиллая бусласисса пресс-конференция.\nШикку гьурттушинна дурунни ДР-лул Россельхознадзорданул Управлениялул каялувчинал буржру биттур буллалисса Идрис Аьзиевлул, АьФ-лул хIукуматрал дазуйсса Ветеринар контрольданул ва транспортрал отделданул хъунама ХIажимурад Аьзаевлул, Россельхознадзорданул Управлениялул каялувчинал хъиривчу Карим Каримовлул, АьФ-лул хIукуматрал дазуйсса Фитосанитариялул контрольданул отделданул хъунмур Марина Мурсаловал. Читать далее","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-43","url":"http:\/\/ilchi.info\/category\/oll\/page\/70\/","date":"2018-10-19T00:59:34Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-43\/segments\/1539583512161.28\/warc\/CC-MAIN-20181018235424-20181019020924-00324.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.864048481,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8640484809875488, \"inh_Cyrl_score\": 0.06043574586510658, \"kum_Cyrl_score\": 0.019519006833434105, \"lez_Cyrl_score\": 0.0135992132127285, \"ava_Cyrl_score\": 0.010034558363258839}","num_words":2919,"character_repetition_ratio":0.051,"word_repetition_ratio":0.035,"special_characters_ratio":0.151,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.89,"perplexity_score":2763.7,"cluster_detection":-1} +{"text":"Октябрь зурул 4-5-нний Дагъусттаннай хьунтIиссар «Экстремизмалийн ва терроризмалийн цифрардал дунияллийгу къаршину бацIаву» тIисса цIанилусса Дунияллул халкьуннал дянивсса V-мур элмийсса конференция.\nГьарца шинах дайсса ва мероприятиялул сакиншинначиталну хъанахъиссар ДР-лул Информатизациялул, связьрал ва массовый коммуникациярттал министерство. ВайннацIун кабакьу буллай бур Аьрасатнал террорданийн къаршисса Национал комитетрал.\nКонференциялул агьаммур мурадну бур терроризмалул ва экстремизмалул идеологиялийн информациялийну къарши бацIаврил Аьрасатнал ва цайми билаятирттал опыт ххал бигьаву.\nМикку гьуртту хъанахъисса спикертураву бикIантIиссар Ливаннаясса, Пакисттаннаясса, Сербиянавасса ва Иракьнавасса экспертътал. Мукунма гьуртту хьунтIиссар Аьрасатнал террорданийн къаршисса национал комитетрал, Дагъусттаннайсса террорданийн къаршисса комиссиялул, Дагъусттаннал ХIукуматрал, «Инфорус» АО-лул, Саид Апаннинал цIанийсса Дагъусттаннал теологиялул институтрал ва цаймигу идарарттал вакилтал.\nКIилчинмур кьини, октябрь зурул 5-нний, бикIантIиссар интернетраву экстремизмалул ва терроризмалул идеологиялийн къарши бацIаврил хIакъиравусса тIивтIусса лекцияртту.\nХьунтIиссар Дагъусттаннайсса террорданийн къаршисса комиссиялул даврил опытрая бусласисса, «Дагъусттан» ГТРК-лий хIадур дурсса фильмрал презентация. Конференция най дуссар Тюбе поселокрай (Бизнес-отель « Сарыкум » ).\nА. Аьбдуллаева","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-43","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/10\/jgdsaer\/","date":"2018-10-18T07:36:31Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-43\/segments\/1539583511744.53\/warc\/CC-MAIN-20181018063902-20181018085402-00166.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8380758166,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8380758166313171, \"inh_Cyrl_score\": 0.0673295110464096, \"krc_Cyrl_score\": 0.02966768480837345, \"kum_Cyrl_score\": 0.020689578726887703}","num_words":417,"character_repetition_ratio":0.089,"word_repetition_ratio":0.059,"special_characters_ratio":0.13,"stopwords_ratio":0.002,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.884,"perplexity_score":3233.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"Сентябрь зурул 26-нний Ваччиял шяраву хьунни «Ирс» цIанилусса фольклорданул фестиваль. Вара кьини хьунни «Пагьламан» тIисса фестивальгу. Читать далее\nЛениннул комсомолданун 100 шин шаврил юбилейрал хьунийн Къаякантуллал райондалий «Новокъаякант» тIисса аэродромрай сентябрьданул 29-нний хьунни «Кубок Каспия» тIисса парашютрал спортрал Аьрасатнал бяст-ччаллу.\nМахъсса шанмагу тIуркIулий «Анжи» командалул ххувшаву ларсунни. Москавлив дух дунни «Динамо» команда 1:0 счетрайну.\n1943-1944-ку шиннардий Бабаюртуллал райондалийсса Львовскаллал номердай ялапар хъанай бивкIсса нимиц бизан бувну, Читать далее","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-43","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/10\/01\/","date":"2018-10-18T07:41:57Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-43\/segments\/1539583511744.53\/warc\/CC-MAIN-20181018063902-20181018085402-00245.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8006450534,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8006450533866882, \"krc_Cyrl_score\": 0.03861017897725105, \"inh_Cyrl_score\": 0.027529112994670868, \"che_Cyrl_score\": 0.021196842193603516, \"rus_Cyrl_score\": 0.019548669457435608, \"lez_Cyrl_score\": 0.013189070858061314}","num_words":188,"character_repetition_ratio":0.044,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.179,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.86,"perplexity_score":3009.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"Му шинал Ломоносовлул цIанийсса МГУ-лул 339 студент-физик гъинттулсса каникуллал чIумал лавгун ивкIссар Къазахъисттаннайсса цилиналул давурттайн. Муния махъ, шин дурккуну, ялу-ялун хъунна хъанан диркIссар кьюкьрал аьдадгу, географиягу. Яла хъунмур аргъ тIурча, хьуссар 60-ку — 80-ку шиннардий: студентътурал кьюкьри гьуртту хъанан диркIссар халкьуннал хозяйствалул хъуни-хъунисса объектирдай, «ударнай стройкардай». Му суккушин ккаллину диркIссар жагьилтал захIматрал адаптациялул хьун буллалисса сайки социал институтран – муксса хъунмасса бияла бивкIссар мунихь.\nСтудентътурал кьюкьрал иширацIун цIакь хьуну дуссия церемониал зумунусса лишаннугу, диркIссар хасъсса форма, «командир», «комиссар», «врач» «мастер» тIисса чичрурдугу дусса. Гьарца шинах итадакьайссия значокругу. Ми кьюкьрацIун хIасул хьусса романтикалул би��лалий лявхъуну бикIайссия ляличIиссава балайрду, шеърирду. ЧIявуссаннан хIакьинугу дакIний бикIантIиссар «Яростный стройотряд» тIисса балай.\nМу ххаллилсса школалувух бувкссар паччахIлугърай цIа дурксса инсантал, ишккаккулт. Ми стройотрядирттаву цивппа бивкIсса чIунну хъунмасса гъирарай ва кьадрулий дакIнийн дичлан бикIай: Владимир Путин, Дмитрий Медведев, Нурсултан Назарбаев, Сергей Лавров, Александр Бастрыкин, Юрий Лужков, Вячеслав Володин, Геннадий Зюганов ва чIявусса цаймигу.\nМура сияхIрай кIицI къалавгун кьабитан къахьунссар ми кьюкьраву бивкIсса жула Дагъусттанналми активистал ва сакиншинначиталгу: МахIаммадмирза МахIаммадов, Низами Казиев, ТIагьир Исмяилов, Сефер Аьлиев, Камил Мажидов, Абубакар Сулайманов, Вадим Данелян, Дибир ХIажиев, Ссупиян Абакаров, Сажид Загълиев, Арбули МахIаммадов, Исямуттин Абакаров, Владимир Анидзе, МахIаммад Мамедов, Дибир Дибиров, ХIажимурад МахIаммадов, Садуллагь Крымов, Тимур Шагьвердиев, МахIаммадшапи Аьвдулжалилов, МахIаммад Аммаев, Ольга Портнягина, ПатIимат Чурланова, Ольга Лебедева, Зумрут Сулайманова, Анатолий Карибов, Аьлибас ХIажиев ва м.ц.\nДагъусттаннай му ххуллийхсса суккушин дайдирхьуссар 1969-ку шинал, ДГУ-лул студентътал ЧIиркIайннал ГЭС буллалисса давурттайн лавгун бивкIсса чIумал.\nАзарунния ливчусса жула студентътал лаглай бивкIссар Дагъусттаннал кьатIувгу – Амурдал областьрайсса Зейскаллал ГЭС-райн, Атоммашрайн, Архангельскаллал, Белгородрал, Тюменнал, Смоленскаллал обласирттайсса стройкарттайн.\nДагъусттаннал студентътурал кьюкьраву бивкIссар жула вузирдаву ккалаккисса дазул кьатIатусса студентъталгу – Вьетнамнавасса, Кубанавасса.\nШаназарахъул студентътал ва дуклаки оьрчIру гьарца шинах, сезондалул чIумал, лагайсса бивкIссар жулла республикалул вивсса давурттайнгу, консервалул заводру бусса Дарбантлив, Белиджилийн, Кьасумкантлив, Хасаврайн, Щурагьун, зунттавусса Ххажалмащилийн, ЦIахъарав, Щаржавуллайн, УнцIукIуллайн ва м.ц.\nХъинну асар хьунсса кумаг шайсса бивкIссар студентътурал чулуха лухIитIутIи батIайсса чIумалгу, 1-мур ва 5-мур курсирал студентътал личIаннин лагайсса бивкIссар гайми циняв.\nСтудентътурал стройотрядирттаву зий бивкIсса жула 63 студентнан СССР-данул Верховный Советрал Президиумрал дуллуссар орденну ва медаллу, ттуршунния ливчуссаннан дуллуссар ЦК ВЛКСМ-рал ва Дагъусттаннал обком комсомолданул хIурматрал грамотартту, 26 инсаннал ларсъссар ДАССР-нул Верховный Советрал Президиумрал цIаниясса хIурматрал грамотартту.\nДакIнийхтуну барча тIий ура та чIумалсса «захIматрал семестрдаву» гьуртту хьусса цинявннахьвагу комсомолданул 100 шинал юбилей! ЧIа тIий ура хIакьинусса студентътуран, жагьилтуран жула паччахIлугърал иширттавухсса ва давурттавухсса чялишсса гьурттушиву, ххисса романтика ва ххаллилсса дуккаву.\nАьбдурахIман Адамов,\n1980-1984 шиннардийсса\nреспубликалул\nстудентъ��урал\nстройотрядирттал командир","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-47","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/10\/bam_rw\/","date":"2018-11-17T10:36:29Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-47\/segments\/1542039743353.54\/warc\/CC-MAIN-20181117102757-20181117124757-00208.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.7990245223,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.7990245223045349, \"inh_Cyrl_score\": 0.10152743011713028, \"lez_Cyrl_score\": 0.015768669545650482, \"kum_Cyrl_score\": 0.014443846419453621, \"krc_Cyrl_score\": 0.01182717364281416}","num_words":1178,"character_repetition_ratio":0.059,"word_repetition_ratio":0.005,"special_characters_ratio":0.151,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.842,"perplexity_score":2295.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"ТIайлабацIу хьурча, Расуллул цIа лахъантIий дур Гиннесрал рекордирттал луттирайн\nП. Рамазанова\nМай зурул 26-нний, хьхьуниву, ссят ацIния кIиннил дачIи хьусса чIумал, Санкт-Петербурглив агьали хIайран бувансса номер ккаккан буван хIадур хъанай ур 1-мур ЦIувкIратусса цIанихсса пагьламантурал тухумрал варис Расул Абакаров.\nДворцовый ламул дянийх хьхьа бавхIуну, мунийх лахъан кьаст лархIуну ур пагьламанчи. Хьхьуттал лахъишиву дикIантIий дур 35 метра, лахъшиву — 45 метра.\n«Зурул хьхьичIва альпинистурал ва каскадертурал группагу бавтIун, зий буссия, хIадур хъанай. Яла захIмат-жапамур даву алхъан дахIавур. Хьхьугу-кьинигу тренировкартту дуллай, зий уссар Расул: ламу зурзу тIисса бушиву, марч — цимурцагу хIисавравун лавсун, хIадур хъанай уссар Нева неххал ялтту пагьламан лахъан», — тIий ур арснан кумаг буллалисса цIа дурксса артист Мухтар Абакаров.\nОьрмулул 32 шинавусса Расул Абакаровлул гьунар ккаккан чIявусса агьали тамашалий буккантIий бур. ТIайлабацIу хьуну, цала оьрчIнияцIавасса хиял дузрайн буккан бан хьурча, Расул Абакаровлул цIа ласунтIий дур Гиннесрал рекордирттал луттирайнгу.\n«Яраппий, Расул, вин тIайлабацIу баннав!» — чинну жувагу, вас-ццахгу хъиривну","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-47","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/05\/neva_lehhan\/","date":"2018-11-13T00:26:47Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-47\/segments\/1542039741176.4\/warc\/CC-MAIN-20181113000225-20181113022225-00303.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9512395859,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9512395858764648, \"tab_Cyrl_score\": 0.014674928039312363}","num_words":396,"character_repetition_ratio":0.068,"word_repetition_ratio":0.031,"special_characters_ratio":0.172,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.966,"perplexity_score":2004.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Вверх\nЯттич1ан занай, ттун ялу-ялун щют1 учин лавхьхьуна. Ятту хъинну бигьая ябан ттукринияр, цанчирча ятту, архну бухьурчагу щют1 куну, ч1уч1а ливчун зана бик1айва, амма ттукри гъанну бухьурчангу, ци вев-гьай т1ур-чагу, зана къабик1айва, лавгун ч1арав га бурх1айн ттархь лаян къадурну.\nХ1ухчил щют1уххух дуцайсса макьан щют1лих дуцин лархьхьуна ттун. Х1ухчу Мах1алли ттуч1ан гъансса зунттай ттардач1а ик1айва. Щют1уххи бищайну т1ий, к1а ттун хъинну ххирая. Мах1аллил ттун балабантту бансса ч1ах1ри бусса к1ану ккаккан бувуна.\nКьяцригума нигьа бусайсса к1анайх, ч1иллух ххунт1уллив дуклай, ччан бац1ансса шач1антту буллай, балабантту бансса ч1ах1ри бувну увк1ун, балабантту бувну бишлан ивк1ра. Кув бавц1уну, кув канай, кув утту бивхьуну, ца-ца, к1и-к1и багьну бия ятту. Лагмасса к1анттурду ч1алач1исса зунттул хъач1рай, ца ччаннайн гуж бувтун ттуршайнгу агьну, балабантту бивщуну уссияв.\nТтул балабанттал ч1у баллан бик1айва лагмасса гъансса щархъавун. Ца-ца ч1умал на усса к1анайн бувк1ун, жагьилсса душру-оьрч1ру ссувх1ат буллай, бялахъайва ттул балабанттахун. На, балабантту бищайну т1ий, цинияв жагьи-жугьултран ххира хьуну ияв. Щархъаватугу жагьилтал оьвт1ий буч1айва ттуч1ан цала мажлисрайн балай учин, балабантту бищун, хавар бусан нану т1ий.\nТтуршамачув дяъвай ухьурчагу цала арснахун, лащинсса ттуч1а маац1ара, ттуч1а щямаик1ара, аваданминнач1а щяилук1у, аваданминнач1а алуц1у т1ий, ялагу ттуршамачувнал арс увк1ун ттуч1а щяик1айва, буттал увкумур къабувну. Цан чирча арс жагьил уну т1ий, жагьилнан дялахъру ххирану т1ий.\nЦал гъансса шяравун оьвкуну, увцура ч1явусса халкь бавт1сса хъунмасса хъат1уйн. Тикку жагьилтал ххари хьуна, щяивтра на ца к1анай. Ттуяту арх бакъа хъаралу ссятругу дусса, лажин-каруннил гьайбатгу хъинну дюрч1уну ч1алач1исса ца-к1ия малла тайпагу ч1алай бия язими дукралуч1ан гъанну.\nНа балабантту бищун уч1аврияту жагьилтурал ххаришиву дуллай ва на сан уллай, ттущал жагьилтал хъннну тяхъану бушиву маллатуран хас къабизлай, цайнна зад кьут1лат1исса кунма ч1алай бия. Хьу-хьунал х1урмат буллай, ттюнгъану я хьусса гайннал хасиятираща му зад бух1ан жапа хъанай бия.\nКъуллугъчинал буюр бувна хъамаличувнайн:\n— Ва кьуругу х1авч1ун, ца балай уча!..\nДукьра х1анттил кьуругу х1авч1ун, ита бакьав ца балай:\nХхит ххилт1у т1ий дуч1анссар инт,\nК1интнил чинссар махъунмай хъит,\nЗунчардия хьунссари вит,\nБарча буллай ура мажлис.\nНа балай увкукун, жагьилтурал хъинну гьура куну, ч1яп1ри рирщуна. Амма маллатурал я ч1яп1ри къарирщуна, я гьура къаувкуна. Яла га ца малланал увкуна ттухь:\n— Ина му балай инава ляхъан бав, юхсса щиц1ак1уй лавхьхьурив? — куну.\n— Ва балай цавай илт1асса ятту ябуллалисса х1yxчия лавхьхьур ттун, амма бан ччарча ттущавагу ляхъан бан шай.\nМаллатал, аьраб мазрайгу гъалгъа т1ий, цаннахь-ца аьжаивну щурщу буллай ч1алай бия.\nТа ца маллагу балайчи ивк1ун, «Мах1муди малла, балай учин тти вийри!» — куна къуллугъчинал.\nЩархъаяту увк1ун ури\nТтукрал х1ухчу балай чин.\nМунах вич1и дишаймигу\nЦиняв авлияссари.\nМунал цал балай учиннин\nБисмиллагь чин лахьхьича.\nАьнак1уя гъалгъа т1уннин\nБарзу цирив к1ул шача.\nМиккугу рирщуна жагьилтурал ч1яп1ри, нагу рищав. Амма му малланал ч1ат1арак1 ритаву ттун т1ааьн къабивзуна. Гъира багьуна ттун ганан жавабран к1илчингу 6aлай учин:\nЛеххаймунил ниц1 дайхьурча.\nБалайлух дишара вич1и:\nНайран хъурзилу диширча,\nБарзун аьркинни парачи.\nХалкь авлиясса бунугу.\nДюълилсса бур вил хьхьич1 пулав.\nБисмиллагь тикралсса хъинну\nЧ1арав бур барт дукай къюрмав.\nЖагьилтурал хъиннура ч1яп1агу рирщуну, хъиннува гьурра-гьайта куну, «Хъинсса балайчи савлугъиннан гьурра-а-а-а!» — учаврищал, и��зун ххявххуна малла ттуйн иян. Жагьилтурал къаивтуна га ттуй гуж бан.\nХъаралусса ссятрахгу бурувгун, бивзун лавгуна к1иягу малла.\nКьурваннулгу увкуна:\n— Вай маллатал бахчилан бик1айча мажлисрахуп, вай цамур къатлувун гьан бувну рах1атшиву дик1айссар жунна.\nХъуннасса хъяхъавугу дурну, к1ут1у-к1ут1угу дурну ц1униц1акул кагу дургьуну, «Хъинсса балайчи савлугъиннан гьурра!» — куну, цинявннал хъун увра тикку.\n04.12.2018 • Мудрые мысли\nКаждый год я ощущаю восторг от того, как много всего изменил, сколько всего нового выучил и как мало я в то же время знаю. Это помогает мне подвергнуть сомнению то, что раньше я считал неопровержимым. И это повод поразмышлять над тем, как я стал лучше и что этому поспособствовало. Я уверен, что ч ... Читать далее","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-51","url":"http:\/\/lakku-bilayat.ru\/tvorchestvo\/stikhi\/34-abutalib-gafurov\/545-barzu-tsiriv-kiulshacha-abutalib-gafurov-rasskaz-na-lakskom-yazyke.html","date":"2018-12-15T21:44:13Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-51\/segments\/1544376827097.43\/warc\/CC-MAIN-20181215200626-20181215222626-00440.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9638239741,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":8,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9638239741325378}","num_words":1341,"character_repetition_ratio":0.04,"word_repetition_ratio":0.005,"special_characters_ratio":0.207,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.967,"perplexity_score":3758.7,"cluster_detection":-1} +{"text":"Уттигъанну МахIачкъалалив СайидмухIаммад-хIажи Абубакаровлул цIанийсса фондрай хьуну бур Теологиялул институтрал муаьллим Аьйшат-хIажи ХIажиевал «Лакрал щайхтал, валийтал, аьлимтал» тIисса лу дунияллийн буккаврин хасъсса хъунмасса конференция. Ва иширая чивчуну буссия жул хьхьичIмур номерданийгу. Читать далее\nАпрель зурул 15-нний 75 шин хьунтIиссар ттизаманнул медицина хьхьичIуннай давриву биялсса бутIа бивхьусса ва медициналул тарихраву цIа личIантIисса машгьурсса хирургнан, 1-мур ЦIувкIратусса Щайхрамазаннул арс Рамазанов КьурбанмахIаммадлун, медициналул элмурдал докторнан, профессорнан, восстановительно-сосудистая хирургиялул центрданул хъунаманан. Читать далее\nАпрельданул 10-нний Журналистурал пресс-клубраву хьунни чIал къавхьуну Дагъусттаннай хьунтIисса цалчинсса образовательная выставкалун хас дурсса пресс-конференция. Щалвагу Аьрасатнал лагрулийсса му выставка «Путь к карьере: ученик – студент – профессионал» тIисса цIанилу дикIантIий дур Р. ХIамзатовлул цIанийсса Миллатрал библиотекалуву апрель зурул 19-20-нний. Читать далее\nСсайну дакIний лирчIри вин ларгсса нюжмар? Ва суал булару жу сайки гьарцагу номерданий. Читать далее\nМартрал 15-18-нний Москавуллал областьрайсса Раменское шагьрулий хьусса, яруннин чани чанминнал дянив шайсса, дзюдолул Аьрасатнал чемпионатрай ххув хьунни лакку оьрчI Заур Жабраилов. Жун кIулну ва хъанай ур лакравату хьусса дзюдолул цалчинма билаятрал чемпион. Читать далее\nМартрал 29-31-нний Бакуй хьунни М-1 ва К-1 версиярттайсса стритфайтинграл Европанал чемпионат (хIала-ккаласса боевой искусствардал чемпионат). Читать далее\nКкуллал райондалий, Ккулув ва ��ихьлив, бур кIива жагьилтурал спортрал школа. ЧIун-чIумуй вай школардал дянив шай бяст-ччаллий буклакисса хьунабакьавуртту.\nАпрельданул 7-нний Вихьуллал шяравусса спортшколалул залдануву хьунни ацIра волейболданул команда бяст-ччаллий дуклакисса соревнования. Читать далее\nХIанапихъал Малик Ибрагьиннул арс\nОьхIалсса апатI савав хьуну, март зурул ахирданий, оьрмулул аргъираву ахиратравун лавгунни Вихьлиятусса ХIанапихъал Ибрагьиннул арс Малик. Маликлул дия оьрмулул дурагу зувиллий шанна шин.\nМалик увссар 1979 шинал Вихьлиясса Ибрагьиннул ва Къяниясса Уммусалиматлул кулпатраву. Читать далее\nАпрельданул 4-нний МахIачкъалалив Къумукьнал театрдануву хьунни «Дагъусттаннал ялунбучIантIимур ниттихъал кIунттихьри» тIисса республикалул цалчинсса ниттихъал форум.\nШикку гьурттушинна дурунни Дагъусттаннал Президентнал врио Рамазан АьбдуллатIиповлул, ДР-лул ХIукуматрал Председательнал хъиривчу Анатолий Карибовлул, ДР-лул Жяматийсса палаталул председатель ХIамзат ХIамзатовлул, Дагъусттаннал халкьуннал шаэр Фазу Аьлиевал, ДР-лул министерстварттал ва ведомстварттал вакилтурал, республикалул муниципал сакиншиннардил каялувчитурал, республикалул жяматийсса организациярдал каялувчитурал, личIи-личIисса сферардаву зузисса хъаннил ва кулпатраву чIявусса оьрчIру бусса ниттихъал. Читать далее\nАпрельданул 2-нний ДР-лул Президентнал кIанайма Рамазан АьбдуллатIиповлул дунни республикалул ялув бацIай органнал даву лайкьсса даражалийн диян даврин хасъсса совещание.\nСовещание тIитIлай, Р. АьбдуллатIиповлул бувсунни контроль му хъинну агьамсса ва бунияласса даву душиву. Ганал мукъурттийн бувну, махъсса ппурттуву жулва гужру мадара чялишну къуццу тIий бур. Экономикалул мюхчаншиврул управлениялул бунни цаппара тIайлабацIусса акцияртту. Читать далее\n1 апреля в Лакском театре прошел показ комедийного спектакля «Московский жених» На сцене играли уже известные зрителю и молодые талантливые артисты театра.\nМартрал 31-нний (бигьалагай кьини) ДР-лул Президентнал кIанайма Рамазан АьбдуллатIипов гьуртту хьунни «За будущее Дагестана» тIисса Жагьилтурал стратегиялул сессиялий. Сессия хьунни Дагъусттаннал халкьуннал хозяйствалул институтраву. Читать далее\nЛаргсса нюжмар Ккуллал райондалий инсантуращал къуллугъчитал хьунабакьаврил чулуха авадансса дия. Гьай-гьай, укун хьунабавкьусса чIумал гьаз буллан бикIай жямат чара бакъа биттур буван багьлагьисса буруккинттарайн буклакисса масаларттугу. Ялагу ххи буван ччива ца укунсса затгу. Читать далее\nЛаргсса нюжмар кьини Лакрал райондалий хьунни ДР-лул ХIукуматрал хъунаманал хъиривчу Юсуп МахIаммадовлул райондалул активращалсса хьунаакьаву.\nЗулайхат Тахакьаева\nЮсуп МахIамадовлущал бувкIун бия ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал миллатирттал дянивсса арардал, жяматийсса ва диндалул ккураннал комитетрал хъунама Камил Д��вдиев, ДР-лул Жяматийсса Палаталул хъунаманал хъиривчу, «Вираж» СМУ-рал хъунама Ссапар Аьбдуллаев. Читать далее\nТтигъанну Лакрал райондалий хьунни аьдатравун багьсса ватандалухасса балайрдал конкурс «Ттун ина ххирара, Аьрасат» тIисса темалун хас бувсса. Конкурсрал сакиншинначитал бур райондалул администрациялул Жагьилтуращалсса ва оьрчIащалсса даврил ва туризмалул отдел, КIулшиву дулаврил управление, Магьирлугърал къатта ва библиотека. Читать далее\nЛаргсса нюжмардий, мартрал 28-нний МахIачкъалалив А. Тахо-Годил цIанийсса Дагъусттаннал ПаччахIлугърал цачIун був тарихрал ва архитектуралул музейраву хьунни Дагъусттаннал халкьуннал чичу, ДР-лул Хъаннил союзрал председатель, «Зунттал хъами» журналданул хъунмур редактор Фазу Аьлиевал творчествалун хас дурсса батIаву. Мунивух гьуртту хьунни шагьрулул интеллигенция, дуклаки оьрчIру. Читать далее\nХьхьичIрасса, буттахъал аьдатирттава жучIанна дирссаннувасса цану хъанай дур Хъурдаккаврил байран. Интдайдихьулул гьантрай, тIабиаьт шанава чантI увкуну, щюллишиву, ущу-щулгъи чаннайн, гъилишиврийн кIункIу тIун бикIайхту, жулла шяраваллаву байбишай ва байрандалун хасъсса мажлисру буллай. Март зурул 30-нний ГьунчIукьатIрал шяравугу хьунни Хъурдаккаврил байран. Читать далее\nМартрал 26-нний МахIачкъалалив ДР-лул Россельхознадзорданул Управлениялий хьунни ва идаралул ларгмур шинал дурсса давурттал хIасиллая бусласисса пресс-конференция.\nШикку гьурттушинна дурунни ДР-лул Россельхознадзорданул Управлениялул каялувчинал буржру биттур буллалисса Идрис Аьзиевлул, АьФ-лул хIукуматрал дазуйсса Ветеринар контрольданул ва транспортрал отделданул хъунама ХIажимурад Аьзаевлул, Россельхознадзорданул Управлениялул каялувчинал хъиривчу Карим Каримовлул, АьФ-лул хIукуматрал дазуйсса Фитосанитариялул контрольданул отделданул хъунмур Марина Мурсаловал. Читать далее\nЧIявучин кIулсса куццуй, Гъумуксса тарихрал ва буттал улча лахьхьаврил, Муса Маннаровлул цIанийсса музей бивхьуну буссар жула ххаллилсса зунтталчу, Совет Союзрал Виричу, жуна цинявннанагу бусравсса Муса Ххираманнул арснал къатраву. Къатри бувну бур 1989 шинал. Декабрьданул 21-нний, 2012 шинал там хьунни 25 шин Муса аьламравун левххун. Читать далее\nУрттугу щюллисса\nЩингу дяркъусса,\nЩамагу хьхьинякIсса,\nТтул буттал улчай.\nУкунсса махъру дакIнийн багьуна ттун, жула Ккуллал райондалул хъунмурну хъанахъисса, Ваччиял шярава, Ккул-Хъусрал чулинмайсса ххуллияту, пагьламантурал шяраваллил чулинмай нанисса ххуллийн увккун, бакIрал ялувсса зунттурду янилун багьайхту. Читать далее\nКIулушацIрал администрациялувун духлай дур шанна шяравалу: ЧIурттащи, КIулушацIи, Читтур. Шаннагу шяраву ялапар хъанай ур 420 инсан. Гъинттул чIумал бучIай шагьрурдаягу. Читать далее\nМахIаммадов Ярагъинал цалва аькьлу-кIулшиву ишла дуллай щалва цалва оьрмулул ягинми шинну хас дурссар Ккуллал райондалул школардал оьрчIан, щаллара райондалул инсантурал кутак гьаз дуллалаврил ялувгу чIярусса бакIцIуцIаву дуллай икIаврингу. Читать далее\nДР-лул Культуралул министрнал хъиривчу, Халкьуннал творчествалул къатлул директор Марита МухIадова март зурул 25-нний гьуртту хьунни Москавлив магьирлугърал жагьилсса деятельтуран Аьрасатнал Президентнал премияртту дуллалисса шадлугърай, Аьрасатнал ПрезидентначIасса магьирлугърал советрал член хIисаврай. Читать далее\nВай гьантрай Журналистътурал союзрай хьунни ДР-лул физкультуралул ва спортрал министр МахIаммад МахIаммадовлул пресс-конференция. Га бачин бувну ия ДР-лул Журналистътурал союзрал председатель Аьли Камалов. Читать далее","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-51","url":"http:\/\/ilchi.info\/page\/277\/","date":"2018-12-11T19:06:03Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-51\/segments\/1544376823674.34\/warc\/CC-MAIN-20181211172919-20181211194419-00026.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8531045318,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8531045317649841, \"inh_Cyrl_score\": 0.06285133957862854, \"kum_Cyrl_score\": 0.02113865315914154, \"lez_Cyrl_score\": 0.015372058376669884, \"ava_Cyrl_score\": 0.010372281074523926}","num_words":2329,"character_repetition_ratio":0.061,"word_repetition_ratio":0.033,"special_characters_ratio":0.143,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.891,"perplexity_score":2947.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ноябрьданул 16-нний МахIачкъалалив хьунни «Дагъусттаннал мусил ссут» тIисса республикалул шяраваллил хозяйствалул форум.\nМуний шяраваллил хозяйствалул зузалтрал ккаккан дурунни цалла бакIлахъия ва сурсатру. ХьхьичIунсса ккаккияртту хьун дурминнан дуллунни бахшишру.\nФорум тIитIаврий гьуртту хьунни Дагъусттаннал ХIукуматрал председатель Артем Здунов, ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал председательнал хъиривчу СайгидахIмад АхIмадов, ДР-лул шяраваллил хозяйствалул ва бакIлахъиялул министр Аьбдулмуслим Аьбдулмуслимов, шяраваллил хозяйствалул предприятиярттал бакIчитал ва цаймигу.\nАртем Здуновлул форумрал гьурттучитурахь ва бувкIсса хъамаллурахь барча дунни Шяраваллил хозяйствалул кьини ва форум баву. Мунал тIимунийну, Дагъусттаннал аграриялул бутIуву хъанай дур итталун дагьлагьисса дахханашивуртту: «ТIитIлай бур цIусса ризкьилул фермарду, аьнакIал фабрикартту, теплицарду, гьар шинал бугьлай бур азардахъул гектардал ахъулссаннул ва къюмайтIутIул багъру, шяраваллаву дуллай бур социал инфраструктура».\nАртем Здуновлул хъузалтрахь барчаллагь кунни миннал буллалисса захIматрахлу, форумран чIа кунни тIайлабацIу, шяраваллил хозяйствалун – хьхьичIуннайсса ккакияртту.\nПремьер-министрнал хъирив махъ лавхъунни Дагъусттаннал парламентрал спикер СайгидахIмад АхIмадовлул. Мунал тIимунийну, хIакьинусса кьини шяраваллил хозяйствалул давурттавух гьурттуну бур 55% республикалул агьалинал.\nШяраваллил хозяйствалул ва бакIлахъиялул министр Аьвдулмуслим Аьвдулмуслимовлул гьарза-гьартану бувсунни му бутIул тагьарданул ва мунил бучIантIимунил хIакъираву. Мунал тIимунийну, Дагъусттаннал ВРП-лул (Валовый регион��льный продукт) 5 бутIул ца бутIа хъанай дур шяраваллил хозяйство, микку зий бур захIмат буван бюхъайсса агьалинал 30%.\nГьашину 9 зуруй Дагъусттаннал агропромышленностьрал комплексран кумагран личIи дурссар 2,1 млрд. къуруш, миннувату федерал бюджетрава – 1 млрд ва 921 млн. къуруш, республикалул бюджетрава – 181,1 млн. къуруш. Гьашину 9 зурул мутталий шяраваллил хозяйствалул валовый продукциялул лагру хьуну дур 76,9 млрд. къуруш, дукIу вара чIумалних бурувгун – 102,1 процент. Дагъусттаннай ахънилссаннул цивппагу щаллу хьуну, Аьрасатнал цайми регионнайнгу дахлай бур 500-600 азарда тонна. Ризкьилул сурсатирттал хIакъираву тIурча, гьашину ларсун дур дукIунияр ххишаласса дикI ва дикIул сурсатру.\nАПК-лул цаппара предприятиярттан дуллунни хIукуматрал грамотартту ва бахшишру, мукунна — ДР-лул Шяраваллил хозяйствалул бахшишругу.\nХIадур бувссар\nХI. Аьдиловлул","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-51","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/11\/%D0%B4%D0%B0%D0%B3%D1%8A%D1%83%D1%81%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D0%BB-%D0%BC%D1%83%D1%81%D0%B8%D0%BB-%D1%81%D1%81%D1%83%D1%82\/","date":"2018-12-19T10:05:57Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-51\/segments\/1544376831933.96\/warc\/CC-MAIN-20181219090209-20181219112209-00352.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8228386045,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8228386044502258, \"inh_Cyrl_score\": 0.047410160303115845, \"kum_Cyrl_score\": 0.025130148977041245, \"lez_Cyrl_score\": 0.02127406746149063, \"tab_Cyrl_score\": 0.02002643793821335, \"ava_Cyrl_score\": 0.017193861305713654, \"anp_Deva_score\": 0.01311511266976595}","num_words":718,"character_repetition_ratio":0.111,"word_repetition_ratio":0.023,"special_characters_ratio":0.153,"stopwords_ratio":0.001,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.858,"perplexity_score":2671.7,"cluster_detection":-1} +{"text":"Мариян Дандамаевал цIанийсса Гъумучиял магьирлугърал школалул дуклаки оьрчIру гьарца шинал хьхьичIунну гьуртту шай «Ттул ужагъ Дагъусттанни» тIисса аьдатсса Республикалул кIулшиву дулаврил министерствалул конкурсрай. Ттигъанну Буйнакскалий хьусса арулла райондалул дянивсса конкурсрай гьуртту хьусса шаннагу ансамбльданул бувгьунни хьхьичIунсса кIанттурду.\nЗулайхат Тахакьаева\nМиллатирттал инструментирттай руцаврил номенациялий «ЧIава музыкантътурал» ансамбльданул бувгьунни шамилчинмур кIану. (каялувчитал — Сулайманов Амир, Мудунов Карин ва МахIаммадов ХIасан-ХIусайн). Халкьуннал балайлул номинациялий «Лакку билаят» ансамбльданул бувгьунни цалчинмур кIану (каялувчи ХIусманов Султан). Халкьуннал къавтIаврил номенациялий «Гъази-Гъумучи» къавтIаврил ансамбльданул бувгьунни цалчинмур кIану (каялувчи Мудунова Шагьризада).\nВай гьантрай тIурча, къавтIалтрал ансамбль ххув хьунни ацIра зоналул дянив хьусса республикалул конкурсрайгу.Вайннал ккаккан дурунни «Шярлу» тIисса Жамалуттин Муслимовлул къавтIаву. Шиккува кIицI бан, махъсса шиннардийсса конкурсирттай «Гъази-Гъумучи» ансамбль лув-ялув гьарца шинал ххув шайссар. Сакиншинначитурал лавайсса кьиматрай кIицI лавгунни Гъумучиял магьирлугърал школа, гьарца шинал гьарца номинациялий хьхьичIунну гьуртту шаврихлу.\nКонкурсрал жюрилул хъунама, яруссаннал композитор АхIмад Амирхановлул кIицI лавгунни гьуртту хьусса коллективрттаву так ца «ГъазиГъумучи» ансамбльданул диркIшиву конкурсрал тIалавшиндарацIун даркьусса къавтIаву (миллатрал аьдат къавтIаврищал хIаласса). Барчаллагь увкунни школалул директор МахIаммад Хъунбуттаевлухь, методист Зарема Рашкъуевахь ва оьрчIащал зузисса цинявппагу пишакартурахь. Цалчинмур даражалул дипломращал ансамбльданун пишкаш дурунни дачIу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-51","url":"http:\/\/ilchi.info\/2018\/11\/gumuch\/","date":"2018-12-19T09:47:15Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-51\/segments\/1544376831933.96\/warc\/CC-MAIN-20181219090209-20181219112209-00524.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9253287315,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9253287315368652, \"inh_Cyrl_score\": 0.01616055890917778, \"lez_Cyrl_score\": 0.01597248762845993}","num_words":533,"character_repetition_ratio":0.08,"word_repetition_ratio":0.027,"special_characters_ratio":0.133,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.941,"perplexity_score":1818.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"Рамазаннул душ Разият АхIмадова, 1988 шинал Щурагь учительтал хIадур байсса училищагу къуртал бувну, зун бувкIун бур Ккуллал шяравусса «Бургъил оьрчI» тIисса оьрчIал багъраву. Читать далее\nДагъусттаннал БакIчинал указрайн бувну, жулва бусравсса лаккудуш, гьунар ххисса педагог, Дагъусттан Республикалул лайкь хьусса учитель, Аьрасатнал Федерациялул хIурмат лавайсса зузала, Читать далее\nАпрель зурул 12-нний бувну бур жул щалагу агьлу-авладран бишин-битан кIану бакъа ххирасса ттул ссу, КIундиннал шяравасса Шагьимарданнул душ Дадаева Саламат. Читать далее\nАпрель зурул 14-нний оьрмулул 70 шин бартлаглай дур ххаллилсса пишакар ва инсаншиврул бутIа буллусса хъамитайпа, ОьмархIажинал душ ХIажиева ХIабибатлун.\nХIабибат бур цила оьрму инсантурал цIуллу-сагъшиву дуруччаврин хас бувсса зузала. Читать далее\nАпрельданул 4-нний цалла оьрмулул 90 шинал юбилей хьунадаркьунни цIанихсса аьлимчу, профессор, медициналул элмурдал доктор, Аьрасатнал Федерациялул элмулул лайкь хьу_сса ишккакку, Дагъусттан Республикалул халкьуннал хIакин, РАН-лул член-корреспондент, Асланнул арс Оьмаров Султан-Мурадлул. Читать далее\nАпрель зурул 10-нний Дагъусттаннал УФСИН-лул хъунама, виваллил службалул генерал-майор МахIаммадлул арс Муслим Даххаев ниттил увну оьрмулул 55 шин бартлаглай дур. Читать далее\nАпрель зурул 12-нний оьрмулул 70 шин бартлаглай дур ГьунчIукьатIатусса Рамазанов Гьаруннул ва Халункачардул арснан МахIаммадлун. Читать далее\nУттигъанну Аьрасатнал ХIукуматрачIасса Финансирттал университетраву хьуссия жагьилсса бухгалтертурал, аналитиктурал ва аудитортурал дянивсса дунияллул халкьуннал конкурс. Читать далее\nМарт зурул 14-16-нний МахIачкъалалив хьунни цала-цала районнай ниттил мазрал дарс дишаврил конкурсраву ххув хьуминнал дянивсса республикалул зумунусса ацIулчинсса конкурс . Читать далее\nМарт зурул 22-нний оьрмулул 60 шин бартлаглай дур КIундиннал шяравасса Шихаьлил арс Дадаев Аьвдулжалиллун.\nДагъусттаннал автоххуллурдал техникум къуртал бувну махъ, Аьвдулжалил зун ивкIссар «Дагъусттан автодорданий» мастерну. Зий унува, заочнайну къуртал бувссар Дагъусттаннал автоххуллурдал институт. Читать далее\nРеспубликалул циняв районнай ва шагьрурдай сакин бувну бур Дагъусттаннал МЧС-рал канилусса диспетчертурал къуллугъру. Вай дежурство дуллан бикIай 24 ссятрай.\nРайондалий хьусса хатIарттая, къашайшалачIан бувкIсса анаварсса медициналул кумаграя ва мукунмасса цаймигу иширттая цалчин баян бувайсса бур Аьрасатнаву цасса 112 номерданий. Читать далее\nМарт зурул 9-нний бартлаглай дур 60 шин ххаллилсса лаккучу, ТIюхчардал шяраватусса виричу Бурчакьов Насир Бурчакьлул арснан.\nВа ур хъунанал хIурматгу, чIивинал хатиргу кIулсса инсан. Цала маччачунайн, дуснайн, кIулманайн кьини дурксса чIумал, Насир гьарца чулий чIарав ацIайссар. Читать далее\nЛавайсса хIурмат бусса ХIажимирзаев Малик ХIажимирзал арс февраль зурул 25-нний ниттил увну 70 шин бартлаглай дур.\nХхирасса Малик, дакIнийхтуну барча дуллай буру вил юбилей. Ина уттиния тихунайгу чIярусса шиннардий жу ххари буллай, цIуллуну, сагъну, дуллалимуниву тIайлабацIу буну оьрму бутланнав. Читать далее\nДакIнийхтуну барча буллай буру жунма хъинну ххирасса, бакъа чара бакъасса, аьзизсса нину, «ДР-лул лайкь хьусса связист», Хидирдул душ АьбдурахIимова Биби ниттил бувсса кьинилущал. Читать далее\nЯнварьданул 29-нний 75 шин бартлаглай дур ххаллилсса лаккучу, Хьурттал шяраватусса Аьвдуллагьлул арс ХIажиев Набинан. ЧIивинияцIа захIмат ххирасса, дуккавриву итххявхсса Наби, ххуйну школагу къуртал бувну,\nДагъусттаннал университетрал строительный факультетгу къуртал бувну, экономикалул элмулул кандидатгу хьуну, личIи-личIисса жаваб дулайсса давурттай зий уссия. Читать далее\nСсавруннай чаннацIукIуй,\nТтул ичIува гъели баргъ,\nТтул ххазинай, ттул талихI,\nНурданул чирахъ, уссай. Читать далее\nЯнварь зурул 13-нний МахIачкъалалив Расул ХIамзатовлул цIанийсса Миллатрал библиотекалуву хьунни Аьрасатнал печатьрал кьинилун хас дурсса шадлугърал мажлис. Мунил сиптачитал хьунни ДР-лул Печатьрал ва информациялул министерство. Читать далее\nКкурккуллал школалул директор, шаэр Даниял Магьдиев ур, шяраву ва райондалий акъассагу, республикалийгу чIявучин кIулсса, бусравсса инсан. 42 шин хьуну дур ванал Ккурккуллал дянивмур даражалул школалий дарс дихьлай, миннува 35 шинай школалул директорну Даниял МахIаммадаьлиевичлул Читать далее\nДакIнийхтуну барча буллай буру жунма ххирасса, хIурмат бусса, Гьухъалиятусса ХIанапинал душ Ханова Разият оьрмулул 70 шинал юбилейращал.\nЧIа тIий буру вин уттиния тинмайгу цIуллусса, ххарисса, тIайлабацIу бусса оьрму. Ина вила ичIуссаннащал оьрмулул буччиннин битаннав. Читать далее\nДекабрь зурул 15-мур кьини жула ххаллилсса дагъусттанлув, лаккучу, «Илчи» кказитрал хьхьичIунсса дус, Шамиллул арс АхIмадов Аьлил (Алеша) ниттил увсса кьинир.\nДакIнийхтуну барча дуллай буру Аьлиллухь му бусравсса кьини. Му кьинилул ххаришиву жулгу ххаришивур, му кьинилул ххуйшиву жулгу ххуйшивур. Читать далее\nУттигъанну жулла республикалий хьуну диркIссар элмулул ахттар дуллалисса жагьилсса аьлимтурал дянивсса конкурс. Ванил сакиншиннагу цайнна ларсун диркIссар ДР-лул КIулшивуртту дулаврил ва элмулул министерствалул, «Дагестанский государственный университет» ВО ФГБОУ-лул ва РАН-рал Дагъусттаннал элмийсса центрданул. Читать далее\nДекабрь зурул 5-нний оьрмулул 50 шин бартлаглай дур Бархъаллал шяравасса ххаллилсса агьлу-авладрал арс МахIмудов Марат ЯхIияевичлун.\nЗахIматсса ва нигьачIисса полициялул зузалал пиша язи бувгьуну, кьунияхъайсса шинну дурну дур Маратлул ихтиярду дуруччай органнаву къуллугъ буллай. Читать далее\nХIурмат бусса Аьвдулмажид Варисович!\nДР-лул 12-мур округрал избирательтал дакIнийхтуну барча дуллай бур вил юбилей.\nИна бивтсса оьрмулул ххуллу дахIалай чинсса бур.\nВила хъунмасса бюхъулийну, захIмат ххирашиврийну, цумур-цагу масъала усттарну бартбигьин шайсса ушиврийну ина мудангу чIумул хьхьичIмур ххуттайх ша ласлай нанисса ура. Читать далее\nЖу уттинингу бувсъссия жулва кказитрай Гъумук щинавун оькьлакьисса 5 шинавусса оьрчI ххассал увсса виричусса душваврая: Муслимова Аминая ва Садикьова Аидая. Ноябрьданул 1-нний вай душваврайн оьвкуну бур Москавливгу, Аьрасатнал ПрезидентначIасса Дагъусттаннал постпред Изумруд МухIуттиновал душвавран Постпредствалул цIаниятусса Барчаллагьрал чагъарду буллуну бур. Читать далее","id":"","dump":"CC-MAIN-2018-51","url":"http:\/\/ilchi.info\/category\/%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%87%D0%B0-%D0%B1%D1%83%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D0%B9-%D0%B1%D1%83%D1%80%D1%83\/page\/5\/","date":"2018-12-11T19:56:36Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-51\/segments\/1544376823702.46\/warc\/CC-MAIN-20181211194359-20181211215859-00065.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9594131112,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9594131112098694, \"inh_Cyrl_score\": 0.010753585956990719}","num_words":1868,"character_repetition_ratio":0.082,"word_repetition_ratio":0.037,"special_characters_ratio":0.155,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.972,"perplexity_score":2769.7,"cluster_detection":-1} +{"text":"МахIачкъалалив Къумукьнал театрдануву хьунни ДР-лул ХIукуматрал «Душа Дагестана» премиялун 2018 шинал лайкь хьуми барча буллалисса батIаву ва гала-концерт. Шадлугърал сакиншинначитал бия ДР-лул Культуралул министерство, Республикалул Халкьуннал творчествалул къатта. Читать далее\nЛаргсса нюжмардий Гъумучиял клубраву лахъа-хъунсса даражалий кIицI ларгунни хIакин, ахттарчи, чичу, художник Мариян Ибрагьимова дунияллийн бувккун 100 шин шаврин хас бувсса мажлис. Читать далее\nГлава Дагестана Владимир Васильев направил губернатору Челябинской области Борису Дубровскому телеграмму с соболезнованиями по поводу трагедии в Магнитогорске.\nЧитать далее\nВ преддверии новогодних праздников премьер-министр Дагестана Артём Здунов посетил онкогематологическое отделение Детской республиканской клинической больницы имени Кураева. Читать далее\nДекабрьданул 25-нний «Аьрасат – ттул тарих» тIисса музейраву хьунни «Язи увгьусса 100 ишбажаранчи» тIисса республикалул конкурсрай ххув хьуминнан бахшишру дуллалисса шадлугъ.\nЧитать далее\nЛакку билаят. Ва хъинну авадансса кIанур. Му аваданшивугу хIасул хъанай дур цалчин тIабиаьтрайну, кIилчин ва билаятрай яхъанахъисса инсантурайну. Жува вай иширттайн мукIруну бикIан аьркинссару. Читать далее\nУттигъанну цила оьрмулул ххаллилсса юбилей хьунадаркьунни Дагъусттан Республикалул культуралул лайкь хьусса зузала, лакрал халкьуннал ца язисса балайчи, хIатта «Зыкинангума» ккалли бувайсса Гадаева Асли ХIусайннул душнил. Читать далее\nЯнварь зурул 1-нний оьрмулул 65 шин хьунтIиссар Дагъусттаннал лайкь хьусса строитель, щалвагу оьрму агьали яхъанансса къатри дуллай гьан бувсса, Читать далее\nДекабрьданул 21-нний Дагъусттаннал Журналистурал союзрай, гьар шинах дуллай жулла республикалий аьдатравун дагьсса, ливтIусса журналистурал аьпалун хас дурсса батIаву хьунни. Читать далее\nЛакрал райондалул Хъунисриннал советрал чулуха дакIнийхтуну барча дуллай ура щалагу лакрал жяматрахь ЦIусса шин! Читать далее","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-04","url":"http:\/\/ilchi.info\/2019\/01\/01\/","date":"2019-01-23T18:25:39Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-04\/segments\/1547584336901.97\/warc\/CC-MAIN-20190123172047-20190123194047-00262.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.806784451,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.806784451007843, \"inh_Cyrl_score\": 0.08466973900794983, \"kum_Cyrl_score\": 0.025010796263813972, \"lez_Cyrl_score\": 0.013137701898813248, \"krc_Cyrl_score\": 0.01191675290465355, \"ava_Cyrl_score\": 0.011129563674330711}","num_words":583,"character_repetition_ratio":0.072,"word_repetition_ratio":0.007,"special_characters_ratio":0.148,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.829,"perplexity_score":3904.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"НиттицIун бавхIусса махърува бур зумух ласун кIукIлусса, вичIан баян тIааьнсса. Цаппара зурдардил хьхьичI ттун бахтти хьуна Ккуллал райондалийсса ЧIяйннал шяраву ца кулпатрал тяхъашиврувух гьуртту хьун. Га бия СутIаевхъал кулпат.\nЦа лахIзалий СутIаева ПатIиматлул арснал Рустамлул, нинугу цачIаннай хъачIрайн хьхьачин дурну: «Инарахха на увсса», — тIисса балайлувасса махъру кIицI бувна. Буниялагу, жува цинявппагу ниттихъаллухха бувсса. Мунияту, тачIав жунна дуниял дуллусса ниттихъул хъамаритан къабучIиссар. Ми хъамакъаританшиврул хIукуматрал ккаккан дурну дур ноябрь зурул махъра-махъсса алхIаткьини ниттихъал кьинилул байранну.\nДунияллийн увксса инсаннал цала ниттицIун дур ялагу кIира нину: ца – буттал бава, гамур – ниттил бава. Жула лакрал вайннайн хъун-бавахъул учай.Ттулгу дуссия мукунсса шанна бава. Ттул буттал бава, НичIихIиял шяравасса, даргиял миллатрал Хамис тIисса хъамитайпа дикIайва. Ва цила чIумал НичIихI къалайчину зий ивкIсса ттул ттаттан ХIусайннун щар хьуну диркIссар. Хасиятрал чулуха Хамис хъинну иминсса, тачIав цилами оьрчIайн ва душ-оьрчIалми оьрчIайн чIу лахъ къабайсса хъамитайпа бикIайва. Ванил дия ца диялдакъашиву. Хамислуща жула кIарттуву ччатI буван къашайва. Мунияту цIабиркьирал вилаххав кьалакьи дусса тавалуву хъинну нахIусса ччатI-цулхъри дувайва. Мунияту духьунссия ва цурдагу дунияллий яхьусса 98 шинай.\nТтул ниттил бавайн ПатIима учайссия. Ва КIуруххъал Кьурбанаьлин щар хьуну диркIссар. Ванил ия кIия, Шяъван ва КIурух тIисса, арсгу, ХIурия тIисса душгу. ХIурия ттул буттан, Хамислул арснан, Шяъваннун щар хьуну бивкIссар. ПатIиман, цилами арсурваврал оьрчIру кунма, душнил оьрчIругу ххирану бикIайва. Амма цурда кьянкьасса хасиятрал, каялувшиву дуллан ххирасса дикIайва. КьутI щун бангу хIадурнура дикIайва. ПатIима-бавачIан та гьарчангу, ци-дунугу къадуллуну на къаитайвав. Барчаллагь, хъун-бавай!\nТтул бавал ХIуриял хъунмур оьрму шяраву бувтссар.Ттул бутта Шяъван шярава кулпат бувну ацIра шинава хIалтIилухун лавгния махъ шагьрулий яхъанай икIайва. Бавахь: «Нану шагьрулийн яхъанан», — тIий унува бутта, дуцин къархьуна. Ванин шагьрулул оьрму тIааьн къабизайва.\nНа ттущава шайсса кумаг бувайссия баван. Яла, шагьрулий яхъанахъинийгу, отпускалий лагайссияв ххулув буван. Валлагь, цинна дуниял бахшиш дурссаксса рязину дикIайва. ДучIайва цурдагу шагьрулийн хъамалу. Амма лахъи къалагайва. Дурургссар ттулами оьрчIахгу. ХIайп, бавал ХIуриял оьрму чIивисса бивкIун бия.\nДуруччара бюхълахъиссаксса зулла шаннагу бава!\nХIажимурад ХIусайнов","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-09","url":"http:\/\/ilchi.info\/2017\/12\/%D1%88%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0-%D0%B1%D0%B0%D0%B2%D0%B0\/","date":"2019-02-19T22:37:38Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-09\/segments\/1550247493803.26\/warc\/CC-MAIN-20190219223509-20190220005509-00032.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9672848582,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9672848582267761}","num_words":758,"character_repetition_ratio":0.043,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.158,"stopwords_ratio":0.03,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.98,"perplexity_score":2542.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Февраль зурул 3-нний цIуминалийсса ЦIуссалакрал шяравусса дзюдорал ва гимнастикалул спортзалдануву хьунни ЦIуссалакрал 1-мур ДЮСШ-рал спортсментурал дянивсса акробатикалул турнир.\nШикку гьуртту хьунни опыт бусса тренер-муаьллим ХIусайнова Анисатлул ЦIуссаккуллал ва Чапаевкаллал спортшколарттай хIадур бувсса оьрчIру ва душру. Гьашину акробатикалул турнирданий цалчин гьуртту хьунни ЦIуссалакрал спортшколалул тренер КьурбанмахIаммадова Зуйлишаннул вардиш бувсса оьрчIругу.\nЧIава спортсментуран тIайлабацIу чIа тIутIисса ихтилатру бувна ЦIуссалакрал райондалул бакIчи ХIажи Айдиевлул ва ванал хъиривчу ХIажи ХIажиевлул.\nБяст-ччаллаву гьуртту хьусса ва ххув хьусса оьрчIан буллунни ЦIуссалакрал райондалул администрациялул чулухасса кубокру, дипломру ва цаймигу бахшишру.\nНитти-буттал комитетрал ва жяматрал барчаллагь баян бунни акробатикалул спортрацIун кабакьу баврин 100 азарда къуруш дулун махъ буллусса ЦIуссалакрал райондалул бакIчи ХIажи Айдиевлухь.\nХIадур бувссар\nИмара Саидовал","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-09","url":"http:\/\/ilchi.info\/2019\/02\/%D0%BE%D1%8C%D1%80%D1%87i%D0%B0%D0%BB-%D1%82%D0%B8%D1%80%D1%85%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%83-%D1%81%D0%BF%D0%BE%D1%80%D1%82\/","date":"2019-02-19T23:39:25Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-09\/segments\/1550247493803.26\/warc\/CC-MAIN-20190219223509-20190220005509-00084.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9631693363,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9631693363189697}","num_words":305,"character_repetition_ratio":0.104,"word_repetition_ratio":0.034,"special_characters_ratio":0.129,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.968,"perplexity_score":2334.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Гьашину Лакрал райондалий школа къуртал буллай ур 212 дуклаки оьрчI.\nГъумучиял школа къуртал буллай бур 72 дуклаки оьрчI ва душ.\nГъумучиял лицей къуртал буллай бур 31 дуклаки оьрчI ва душ. Вайннава кIия ур мусил медальданийн кIункIу тIутIисса.\nГъумук\nГьарцагу шинал Лакрал райондалул администрациялул зузалт лагай райондалул школарттайн Махъра-махъсса занглил байрандалийн, школа къуртал буллалими барча бан, миннахь ххуллухъин учин.\nГьарца школалул дур шиннардий цIакь хьусса ва байрандалун хасъсса хъин-хъинсса аьдатру. Гъумучиял школалий, гьарца шинал кунма, ва кьинигу школа къуртал буллалими чут-чутну бувккуна хIаятравун. Яла къавтIун бивзуна школалул вальсрай. Муния махъ бавцIуна линейкалий. Гихунмай шеърирдайну, балайрдайну барчаллагь тIий бия учительтурахь ва школалухь. ХIисав къархьуну къаличIлай дия миннал симаннайсса ххаришивугу, хъювусулшивугу.\nШадлугъ тIигу-тIиртIуну, дачин дурну бия школалул завуч Зухра Аьлиева. Школалул 74-мур выпускрал оьрчIру барча буллай, директор Жяъпар Кканккаевлул бувсуна гьашину школа къуртал буллалиминнал дуккавриву ва спортраву дурсса хьхьичIуннайшивурттая.\nЦалва итталу хъуни хьусса оьрчIахь ххуллухъин тIисса ихтилатру бувуна миннаву цалла дакI дирхьуну зий бивкIсса цалчинсса учительница ХIабибат Буттаевал ва ПатIимат Аьлиевал, классирттай каялувшиву дуллалисса Жавгьарат Алхасовал ва Минажат Муслимовал.\nОьрмулул кIи-шанбачIулул ххуллийн буклакисса школа къуртал буллалими барча бан, ва оьлувкъусса заманалий щаращисса дунияллий, вилаххав душмантал чIяву хъанахъисса республикалий цалвамур ххуллу лагу-лявкъуну му ххуллу бигу-битан бигьану къабикIантIишивугу кIицI лаглай, гьарца бивзсса шаттираву миннан тIайлабацIу чIа тIутIисса ихтилатру бувуна «Лакрал район» МР-данул бакIчи Юсуп МахIаммадовлул, КIулшиву дулаврил управлениялул управлениялул каялувчи Явсупи ХIамзаевлул, Гъумучиял шяраваллил администрациялул бакIчи Апанни Макьаевлул. Нитти-буттахъал цIания школа къуртал буллалиминнан тIайлабацIу чIа увкуна АьбдурахIимов Мурадлул.\nХъуними уссу-ссурваврахь чаннасса кьини барчагу дан, гихунмайсса оьрмугу га кьини кунма чаннану ва ххарину гьаннав учин бувкIун бия цалчинмур класс къуртал буллалими. Гайнналгу мюрщими уссу-ссурвавран, ацIра шинава цайрагу гара кьини дацIантIишиврий чIурчIав дуллай, хъамакъабитулунсса бахшишру дуллуна.\nАхирданий рирщуна Махъра-махъсса занг. Гихунмаймур бутIа бия куннал гьухърай кув тIайлабацIулул махъру чичлачисса.\nГъумучиял лицейравугу дур цилла аьдатру. Лицей къуртал буллалими чут-чутну бувккун бацIай, лицейрал хIаятравусса, дяъвилия зана къавхьуминнал аьпалун дацIан дурсса гьайкалданучIа. Школалухь барчаллагь тIутIисса цала хъуними уссурссуннал байран лахъа-хъун дан линейкалий бацIай арулчинмур классрал дуклаки оьрчIругу. Лицейрал директор МахIаммад Хъунбуттаевлул школа къуртал буллалиминнахь ххуллухъин увкуну махъ, выпускниктурал учай лицейрал гимн. Ххуллухъиндарал махъру миннахь ялагу увкуна «Лакрал район» МР-данул бакIчи Юсуп МахIаммадовлул, КIулшиву дулаврил управлениялул каялувчи Явсупи ХIамзаевлул, Гъумучиял администрациялул бакIчи Апанни Макьаевлул, цалчинсса учительницахъал: ХIабибат Буттаевал ва Шуаьнат Аьбдуллаевал, классрай каялувшиву дуллалисса Рая Куяевал. Дуклаки оьрчIал нитти-буттахъал цIания ихтилат бувуна Рукьижат Оьмаровал ва Рамазан МахIаммадовлул.\nЛицей къуртал буллалими балайрдайну барчаллагь тIий бия учительтурахьгу, директортурахьгу, интернатрал зузалтрахьгу.\nГъумучиял школалийгу, лицейравугу Махъра-махъсса занглил байран чIюлу дуруна Гъумучиял оьрчIал магьирлугърал школалул къавтIалтрал.\nШадлугърал дязаннив ялун ивуна Гъумук цIуну дуллалисса РОВД-лул къатрал ялтту уккан увкIсса ДР-лул виваллил иширттал министр Аьбдурашид МахIаммадовгу. Ванал школа къуртал буллалими барчагу бувну, тIайлабацIу чIа увкуна ЕГЭ-рдайгу, гихуннайсса дуккавривугу, оьрмулувугу.\nЗулайхат Тахакьаева\nДучIив\nГьарцагу инсаннал оьрмулуву цал дайсса шадлугъ дур Махъра-махъмур занглил байран. Вай махъсса шиннардий Махъра-махъсса занглил байрандалийн жу Новостройрайн лагару. Га лакрал миллатрал цIуну мина дихьлахьисса кIану хъанай буну тIий, школардал выпусниктал итабакьлай, мюрщулт цалчинми классирттавун занай, хIалли-хIаллих тIиссакссагу гийх оьрму нирхиравун багьлай буну тIий.\nЛавгру жу гьашинугу ДучIинналмур школалийн. Му школалул учительтурал коллектив мудангу дакIнийхтуну ххари шай миллатрал кказитрал журналистал цачIанма бучIаврия. Жухва ялугьлай бунийн дакIгу дачайхха. Ва ялагу. ДакIру ххари шай шикку дарсирдал итххявхсса, кIулшивуртту дусса гьунар бусса оьрчIру ккавккукун. Ва школалий ляличIисса къулагъас дур классрал кьатIувсса даврих. Шикку зий дур оьрчIал гьунарду ялун личин буллалисса, личIи-личIисса кружокру, секциярду.\nДучIиннал школа зий бур 2000 шиная шинмай, зий ур аьмну 32 учитель. Миннавух тамансса бур лаваймур категориялул учительтал, личIи-личIисса хIурматрал лишаннан лайкь хьусса педагогтал.\n2010 шинал дурну дур цIусса, кIира зивулийсса, ххуйсса къатри школданун. Школалий каялувшиву дуллай бур лавайсса категориялул учитель, АьФ-лул аьмсса кIулшиву дулаврил бусравсса зузала Къиталаева Шамсият.\nКIюрххи-кIюрххила, марххалттанул рангирай пар-пар тIутIисса кIяла гьухъраву, школа къуртал бувминнахь ххуллухъин учин бавтIун бия мюрщими классирттал оьрчIру, нитти-буттахъул, учительтал. Выпускниктал барча бан бувкIун бия мукунма ЦIуссалакрал райондалул администрациялул бакIчинал хъиривчу Аьли Исрапилов, ДучIиннал шяраваллил администрациялул хъунама АбутIалиб Аминов ва цаймигу бусравсса хъамал. Гьар шинал кунма, дуккавриву хьхьичIунсса ва школ оьрмулул иширттавух чялишну хIала бувхсса выпускниктуран ва 9-мур классрал оьрчIан дуллуна ХIурматрал грамотарду. Выпускниктурахь ххуллухъин тIутIисса маслихIатрайсса ихтилатру къуртал хьуну махъ, школалул коллективрахь барчаллагь тIутIисса ихтилатру бувна выпускниктурал ва миннал нитти-буттахъал.\nЮсупова Аьйшат, выпускница:\n— На цалчинмур классрава байбивхьуну ва школалий дуклай буссияв. Ца чулуха, ххарину бура нава школа къуртал буллай, ттула хьхьичI цIусса оьрмулул ххуллу тIитIлай. Ччай бур студентка хьун, гихуннай ттулла кIулшивуртту цIакь дуллан, пиша лахьхьин. Вамур чулухагу пашманшиву дур, вайксса шиннардий архIал щябикIлай-бизлай бивкIсса архIал дуклакиминная, жулва ххирасса учительтурая личIи хъанай. Учительтурал чулуха жун хъунмасса тIайлабацIу хьуссар, цалла даву хъинну кIулсса учительтал – минахуртал бур ва школалий. Миннайн цинявннайн барчаллагьрай буру. ЛичIинува барчаллагь учин ччива 5-мур классрава тихунмай жулва классрай каялувшиву дуллай бивкIсса ПатIимат Оьмаровнайн.\nРаджабова Гулизар, выпускницал нину:\n— Цинявппа нитти-буттахъал цIанияту на хъунмасса барчаллагь учин ччай бура школалул директор Шамсият ХIайдаровнайн, завуч МахIаммад Неъматуллаевичлуйн, цинявппагу учительтурайн.\nХхарину бура ттулва душнил ва школа ххуйсса кьиматирттай къуртал буллай. ОьрчIан кIулшивуртту дулавриву хъунмасса бияла учительтуралгу буссар, ванияр хьхьичIсса ттул кIивагу душнилгу школа ххуйсса кьиматирттай къуртал бунни. Жул школалий оьрчIан дуккаврих гъира бутлатисса учительтал зий бур, миннал даврил хIасиллугу ххуйсса хъанай дур.\nКьурбанова ПатIимат, классрал каялувчи, «Шинал учитель» конкурсрайгу, «Лакку мазрал яла ххуйма учитель» тIисса конкурсрайгу кIил-кIилва ххув хьумур, Дагъусттаннал халкьуннал просвещениялул отличник:\n— Ва класс бувцуну най бивкIра 5-мур классрава шихунмай. Арулла шинай хъунмасса захIмат бишин багьунни вай куннал кув чIарав бацIайсса, бавкьусса коллектив сакин бан. ЦачIу бувкусса ччатIул оьрчIру куннащал кув дус байшиву кIулну, на ми оьрчIащал цимилвагу экскурсия бав. Лавгру жу Гъунив, Сулакь неххал зуманив, Гъумукун, хьхьичIмур ватандалийн ДучIив (Новолакрайн), цалла гийхмур шяравалу ккаккан дан. Му бакъассагу, кьурчIишиврийгу, ххаришиврийгу кунначIа кув бавцIуру.\nНа ттулва захIмат дузрайн бувккун, гьай-гьай, ххарину бура. Амма вайнная личIи хъанай дакIниву пашманшиву дур.\nВа щалва школалунгу бусравсса, хъуннасса хъар лахълай бивкIсса, олимпиадарттай, спортрал соревнованиярттай, КВН-ннай хьхьичIунсса кIанттурду бугьлай, школалул цIа гьаз дуллай бивкIсса кл��ссри. Классраву 14 оьрчI ур, миннавату арула оьрчIал ххуйну къуртал бунни школа. Оьрмулул ххуллу тIайлабацIусса хьуннав тIий, чIа тIий бура вайннан цIуллушиву, ссавур. Нитти-буттангу хъунмасса барчаллагь тарбиялул, дуккаврил давриву, гьарца иширттаву жула чIарав бацIлай бивкIун тIий.\n* * *\nШколалул дуклаки оьрчIру, нитти-буттахъул ва учительтурал коллектив хъунмасса барчаллагьрай бия Махъра-махъсса занглил байран лахъа-хъун дуван МахIачкъалалия Лакрал театрданул артистал бучIан бувсса Райондалул Мажлисрал депутат КъитIалаев ХIайдардуйн ва шяраваллил администрациялул хъунама АбутIалиб Аминовлуйн.\nП. Рамазанова\nА. Аьбдуллаева\nКкулув\nГюнгутIул чIунихун жува муданмагу кIулшивручIан шару ласлай аьдат хьуну буру. Ттюнгъасса щютIуххул чIуниха лахьлахьисса макьандалул муксса гуж бурхха, му чIу хъанан бикIай инсаннал оьрмулул гьанулучIансса ххуллул дайдихьунугу. Аьдатравун дурххун дур школа къуртал буллалисса оьрчIру экзаменнайн итабакьлакьисса 25-мур майрал кьини ми цIусса оьрмулувун бухлахисса кьинилул байрандалун хIисав хъанай душивугу.\nВа кьини ттунгу бахтти хьуна Ккуллал райондалийсса Ккуллал шяраваллил кIилчинмур школалул оьрчIру цIусса оьрмулувун итабакьлакьисса байрандалух ябитан.\nБайран дайдишиннин на ва школалия цIувххуссия школалул директор Мурачуев Аьбдул МахIаммадовичлухь. Ванал бувсуна ттухь укунсса затру:\n— На директорну зузисса школалул тарихрал чIапIив дур укунсса. 1974-ку шинал Ккуллал шяраву тIивтIуссар кIилчинмур, мяйва классрал кIулшиву дулайсса, школа. Хъирив, 1981-ку шинал ва школалия бувссар дянивмур даражалул школа. 2008-ку шинал жул школа бизан бувссар ва цIуну дурсса школалул къатравун. Жул школалун, 1998-ку шинал, ЦIуссалакрал райондалий ватандалухлу жан кьурван дурсса жула выпускник Даххаев ХIамзат Рамазановичлул цIа дирзссар. Шиккура, школалул хIаятраву дуссар жул школалул выпускник, аьпа биву, Аьрасатнал Виричу Мурачуев Халид Рашидовичлун дирхьусса гьайкалгу. ЦIана школалий дуклай бур 270 оьрчI. Миннавату гьашину 11 класс къуртал буллай бур 38-ннал, гьарца кьини школалийн занай бивкIсса 19 экстерна дуклай бивкIсса оьрчIалгу. Школалий дарсру дихьлай ур 37 учитель. Ккуллал райондалийсса дянивмур даражалул школарду къуртал буллалиний дулайсса ЕГЭ-рдугу цинявннал жул школалий дулайссар. Мунин сававнугу хъанай бур жул школа цIуну бувсса, уттизаманнул тIалавшиннарду, шартIру дурурччусса школа бушаврийн бувну. Гайми затру винмагу ххал хьунссар школалул хIаятраву байран дайдишайхту…\nБуниялагу ххуй-ххуйсса лаххиярттаву, тIутIал кацIурдищалсса выпускниктурал дакъагу, вайннал нитти-буттахъалгу, тамашалий бувкIминналгу хIаят дурцIуну дия. Ссят 10-нний дайдирхьуна байран. Школалул тарихрая, школалий дуклай бивкIсса оьрчIал дурсса виричушивурттая, пагьму-гьунардаяту кутIасса ихтилат бувуна школалул директор Мурачуев Аьбдуллул. Райондалул чулуха оьрчIру барча буван увкIун ия Ккуллал райондалул хъунаманал 1-ма хъиривчу Амучиев Кьурбан. Ккуллал шяраваллил администрациялул чулуха барча буваву дуруна АьбдурахIимова Сабринал. ОьрчIал нитти-буттал чулухасса тIайлабацIу чIа увкуна Исакьова ПатIиматлул. Гьай-гьай, га кьини хъуниминнал оьрмулул ххуттардийх ша ласласисса оьрчIал цалчинсса учительница Мурачуева Зинаидал цилла ххаришиву цинявннащал кIидарчIуна. ЧIявусса барчаллагьру увкуна такну цинявппагу выпусниктурал цалва учительтурахь. Га кьини лирика ва физика цаннийн ца хъямала дагьлагьисса ххаллилсса кьини дия. ГюнгутIи бивщуну махъ оьрчIал, нитти-буттахъал бувуна ссувхIат, увкуна ххуй-ххуйсса балайрду. Чара бакъа кIицI дуван ччива щалла байран нанисса мутталий синтизаторданух щяивкIсса макьанну руцу Аьлибеков Кьурбаннул цIагу. Хъамакъабитулун, оьрчIру, бугьарами цаннащал ца, аьмну суратру ришлай, хъямала багьлай, ххарину бия. ЩинчIав га байрандалия арх уцан къаччай, ахттая махъгу тяхъашивуртту дуллай, мадарасса ссятру дуруна.\nТIайлабацIу буваннав зун, жагьилтал!\nХIажимурад ХIусайнов","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-09","url":"http:\/\/ilchi.info\/2013\/05\/%D0%B3%D1%8E%D0%BD%D0%B3%D1%83%D1%82i%D1%83%D0%BB-%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D1%80%D0%B0%D0%BD\/","date":"2019-02-19T23:56:39Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-09\/segments\/1550247493803.26\/warc\/CC-MAIN-20190219223509-20190220005509-00129.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9654582739,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9654582738876343}","num_words":3624,"character_repetition_ratio":0.063,"word_repetition_ratio":0.034,"special_characters_ratio":0.149,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.974,"perplexity_score":2595.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"Дагъусттаннал магьирлугърал ттиркьюкьи Мариян Дандамаевал цIанийсса Гъумучиял оьрчIал магьирлугърал школалул юбилей.\nХьхьичIмукъун кIанай\n«ОьрчIру жулва бучIантIимурди» тIисса лозунг дикIайва на чIивисса чIумал яла агьаммур. Мура лозунг хIакьинугу дур яхьуну. Амма таний лозунгирттащал оьрчIах дагьайссаксса аякьагу, къулагъасгу дия паччахIлугъралгу, школардалгу, учительтуралгу, жяматралгу. Сайки гьарцагу школалий хьхьичIунсса кIанттай дия художествалул самодеятельностьралгу, оьрчIал организацияртталгу даву, личIи-личIисса кружокру. Ми цирдагу, анжагъ, багьандарансса, дуссар учинсса дакъая, микку зий бия бунияла оьрчIай дакI цIуцIисса, цалла давриву дакI дирхьусса энтузиастал.\nНа дуклакисса заманнай жул школалий художествалул самодеятельностьрал даврих хъуннасса къулагъас дия, райондалул цайми школарттащалсса дахIаву цIакьсса дия. Ми школарттащал дайва КВН-нну, викторинарду. Жул школалул дуклаки оьрчIру, райондалул шяраваллавун бакъассагу, лагайссия чIаххувсса Хургъиял, ЧIурппиял шяраваллавунгу художествалул самодеятельностьрал концертру ккаккан дан. Мукунма ми школарттал дуклаки оьрчIру бучIайва жучIангу.\nХхуйну дакIний бур 80-ку шиннардил ахирданий, школалул учительтал, дуклаки оьрчIру, детсадрал зузалт ва шяраву бусса гьунар бусса хъами-чиваркIгу гьурттуну, Магьирлугърал къатлул ��узалтрал хIадур дурсса ххаллилсса концерт ва пьеса так ца жулла райондалул щархъавун бакъассагу, Дагъусттаннал цайми районнайн ва шагьрурдайн гастроллай лавгун, гьарца кIанттай бусравну кьамулгу бувну, барчаллагьран лайкьгу хьуну, дипломирттащал, бахшиширттащал зана хьусса. Цаппарасса кIанттурдайн, жяматрал тавакъюрайн бувну, кIилчингума лавгун буссия.\nХудожествалул самодеятельностьрал давривух хIала-гьурттусса оьрчIай дакI мяшну ваймигу бикIайссия. КъабикIави туну, щалва школалул хьхьичI барчаллагь учаврицIун, миннал цIарду хIурматрал улттуйн лархъунная дикIайсса. Вайми оьрчIругу цавувами гьунарду ялун личин бан гихунмай хIарачат буллай бикIайссия. Гьай-гьай, ча шайссия оьрчIан вяйлиянсса чIун? ЧIири-хъунсса тIул дакъашиву дурманал карикатура муссят школалул чIирайн лахъан дантIиссия.\nНахIакьсса дакъахьунссар искусство тарбиялул ца агьамсса ххуллуну ккалли буллалаву, оьрчIру бяйкьу ххуллийн багьавринсса барулун хIисав буллалаву. Цанчирча, цалчин, ми цивппа даврил байгьуну бур. КIилчингу, ххуймуниха зузисса, ххуйсса пикри бакIраву бусса оьрчIру оьккимунийн кIункIу хьун анаваргу къабуккантIиссар.\nХIакьинусса лозунгру бюхъай хьхьичIраминнуяр бюхттулсса дикIан, амма ми дур дачIрасса. Бюхттулсса трибунардая «багьлай бур», «аьркинну бур» тIий, кьацIру ххябуккавай, цуксса леххаву тIурчагу, дакъар хъун хъанахъисса никирах дагьайссаксса къулагъас. Жува жулла хьхьичIмур никиран ххирану бивкIссаннул бачIикссавагу къаххирар жунма жула хъирив наними. ХьхьичIва кунмасса хIакьсса энтузиасталгу кIиссурттай буккинукссавагу бакъар. Дазу-зума дакъа барчаллагьрай бикIара мукунсса энтузиастурайн, цанчирча хъун хъанахъисса ник канища дурккун нанисса заманнай, ттуршуннава ацIа ухьурчагу оьрчI ттизаманнул оьцIуцIаврия урувччуну ушиврийнсса вихшала ттунна миннал дуну тIий дуллай. МахIатталгума хъанан бикIара гьарма цала ду-дакъашиврулсса буллалисса, так цанма хайрмур буллалисса заманнай укунсса халкь жула дянив яшаврийгума.\nЛакрал райондалул щалва жяматрал барчаллагьран лайкьсса даву дуллалисса энтузиастнан на ккалли бара Мариян Дандамаевал цIанийсса Гъумучиял магьирлугърал школалул директор Лида Кьурбанова. Щалва билаятрайва оьрчIал дуккаврихгу, гьунардахгу къулагъас чан хьусса чIумал, райондалул оьрчIру оьмуния байщун баву, миннаву личIи-личIисса гьунарду итххяххан баву мурадрай, я цийва, я зузалтрай рахIму къабувну, хъунмасса захIмат бихьлахьисса каялувчи бур.\nВа анжагъ каялувчи бакъар. Та буххарчагу, ттун Лида Мусаевна ххал шай янна ягу махIсив бурухлай. Школалул модельергу, костюмергу, дарзигу цуппар. Гьуртту хъанахъиминнал лаххансса сайки цинярда костюмру дуруххайссар цилла, хореограф Аджана Мусаевал кумаграцIух, цалва буттукьирттавасса яннардая.\nГьарца шинал Гъумучиял клубраву шайссар магьирлугърал школалул даврил хIасиллу дуллалисса концерт. М��нийнгу хъуннасса жаваблувшиннарай дакI цIий хIадур шайссар магьирлугърал школалул зузалт. Концертирттал гьарза-гьартасса, авадансса программардах бурувгун, залдануву щябивкIминнан исват шайссар магьирлугърал школалийн заназисса оьрчIал чIун оьнна лаглай дакъашиву. Му бакъассагу, чялишсса гьурттушинна дайссар оьрчIал райондалий хъанахъисса цинярдагу мероприятиярдай.\nГьунардал ссурулккуртлул 30 шин\nГьашину Мариян Дандамаевал цIанийсса Гъумучиял Магьирлугърал школа цIунил зий байбивхьуну хьуссар 30 шин. Ларгсса нюжмардий Гъумучиял клубраву хьунни юбилейрал шадлугъ. Мунийн бувкIун бия бусравсса хъамал: Дагъусттаннал ва Аьрасатнал Халкьуннал артист, Дагъусттаннал ва Аьрасатнал паччахIлугърал премиярттал лауреат, Дагъусттан Республикалул гимнрал автор Ширвани Чаллаев; ДР-лул Жяматийсса Палаталул хъунаманал хъиривчу, «Вираж» СМУ-рал директор Сапар Аьбдуллаев; ДР-лул Жяматийсса Палаталул член, «Энергострой МН» идаралул хъунама Аьбдулхаликь Халикьов; «Горцы» литературалул ва художествалул кказитрал хъунама редактор Марат ХIажиев; Дагъусттаннал Халкьуннал артистка Лариса ХIажиева; ишбажаранчи Гулшан Хасаева; Дагъусттаннал магьирлугърал лайкь хьусса деятель, Аьрасатнал культуралул лайкь хьусса зузала, композитор Мазагьиб Шарипов; Дагъусттаннал Халкьуннал артист, Дагъусттаннал Музыкантътурал союзрал хъунама Хан Баширов; ДР-лул лайкь хьусса учитель, Дагъусттаннал магьирлугърал колледжрал преподаватель КьурбанмахIаммад Жидалаев; ДР-лул Культуралул министерствалул методический кабинетрал директорнал хъиривчу Нана-Ханум Мащилиева; МахIачкъалаллал 42-мур школалий музыкалул дарсру дихьлахьисса Гъазихан Рамазанов, цувгу ва школа цIунил тIивтIуну мукьахсса цалчинсса учитель; Нуруллагь Шагьмурадов, школа къуртал бувну махъ цаппара шиннардий шикку зий ивкIсса; Апанни КьурбанмахIаммадовлул цIанийсса ЦIуссалакрал райондалул магьирлугърал школалул хъунмур Рашидат ХIасанхIусайнова бакIчисса делегация; Лаващиял райондалул «Чуглинка» ансамбльданул каялувчи ХIажи МахIаммадов бакIчисса делегация.\nШадлугъ дайдишин хьхьичI, «Лакрал район» МР-данул бакIчи Юсуп МахIаммадовлул магьирлугърал школалун юбилейрайн пишкаш бувсса пианинолий, Ширвани Чаллаевлул руцлацисса макьандалухун, залданувуцири лавай бивзун увкуна Лакрал гимн. Хъирив Гъумук музыкалул кружок дихьлай ивкIсса Шагьимардан Акниевлул макьанну рурцуна Дагъусттаннал халкьуннал артист Хан Башировлулгу.\nЮбилейрал концерт дайдирхьуна, Струвел макьандалийсса, Кондрашенкол мукъурттийсса, ливтIусса вирттаврал ниттихъан хас бувсса балайлул хорданийну. Хъирив хорданул увкуна Р. Рождественскийл мукъурттийсса ва А. Пахмутовал макьандалийсса балай. Хорданул солист — вокалданул дарс дихьлахьисса Ханов Арсен. Яла увкуна Чичковлул макьандалийсса Плецковскийл мукъурттийсса «ОьрчIшиврухасса» балай. Хорданул солист -Гъумучиял школалул 5-мур классрал дуклаки душ Садикьова Аида. Дирижершиву дуллай бия магьирлугърал школалул директор Лида Кьурбанова.\nГихунмай Лида Кьурбановал бувсуна магьирлугърал школалул тарихрая.\nМуния махъ «Гъази-Гъумучи» ансамбльданул къавтIалтрал ккаккан дуруна уссурвалсса аьсатIиннал миллатрал къавтIаву.\nОьрчIал гьунарду цачIу биширча ссурулккуртта хьунссия. Концертрал программалуву ялагу дия дагъусттаннал халкьуннал (лакрал, яруссаннал, ссурхIиял) къавтIавурттугу, классикалул къавтIавурттугу. Руцлай бия халкьуннал инструментирттай (дачIу, гармонь, мандолина). Садикьова Аидал ччергъилттухун увкуна халкьуннал балай. Пианинолий Абакарова Сабина руцлай, Аидал ялагу увкуна Бетховеннул макьандалийсса балай. Сабина Абакаровал увкуна оьрус мазрайсса «Ккавкказнахасса» ва «Дагъусттаннахасса» балайрду. Буттаева Сонял ва Закарижаева Дианал рурцуна пианинолий макьанну. Концерт чIюлу дуруна Лаващиял райондалул «Чуглинка» ансамбльданул къавтIалтрал. Концерт дачин дурну бия Оьмарова Асият ва Щамхалов Аьбдул.\nМагьирлугърал школалул зузалтгу, дуклаки оьрчIругу барча буллай, «Лакрал район» МР-данул бакIчи Юсуп МахIаммадовлул кIицI лавгуна магьирлугърал школалул оьрчIру цивппа чув гьуртту хъанарчагу, райондалул цIа гьаз дурну, лажин кIяла дурну зана шайшиву. Мунищала архIал райондалул магьирлугъ ядавриву хъуннасса хъар цайнна ларсун бушиву, райондалий хъанахъисса цумурцагу мероприятие вайннал гьурттушинна дакъа къашайшиву.\nШирвани Чаллаевлул кIицI лавгуна Гъумучиял школалий музыкалул кружок дихьлай ивкIсса, аьпа биву, Шагьимардан Акниевлул сакин дурсса оьрчIал лакку мазрайсса хор Москавлив олимпиадалул чIумал Кремлилуву гьуртту хьуну, цалчинмур кIану бувгьуну бивкIшиву. Мукуннасса хьхьичIуннайшивуртту чIа увкуна гихуннайгу. «Лакку балайрду щалла дунияллийх машгьур буллай уссар тIий ттуя пахрурду къабуллай, ччива лакрал вирдакIниву жулвами балайрдахсса къулагъас ххишаласса дуну, жулламур магьирлугъ ххирану, жулламур хьхьичIуннай дуллай,» — увкуна ванал. Хъирив Лариса ХIажиеващал увкуна балайрдугу.\nМазагьиб Шариповлул бувсуна цува школалул директорну зун увкIсса чIумал къурув зузисса нитти-буттахъачIах уклай бавтIшиву школалийнсса оьрчIру. Тани музыкалул школалийн занай ивкIун ур 25 оьрчI. Тайннава ванан яла дакIний ливчIун ур усттарну гармонь бищайсса Халилов Шамил.\nМагьирлугърал школалул зузалтгу, дуклаки оьрчIругу барча буллалисса ихтилатру ялагу бувуна: Дагъусттаннал халкьуннал артист Хан Башировлул; Жяматийсса Палаталул член Аьбдулхаликь Халикьовлул; ва школалий дарс дихьлай ивкIсса Гъазихан Рамазановлул; ДР-лул Культуралул министерствалучIасса методический центрданул хъунаманал хъиривчу Нана-Ханум Мащилиевал; ЦIуссалакрал магьирлугърал школалул хъунмур Рашидат ХIасанхIусайновал; Ккурккуллал школал��л директор Даниял Магьдиевлул; Гъумучиял лицейрал директор МахIаммад Хъунбуттаевлул; магьирлугърал школа къуртал бувсса Жамила МухIуевал; райондалул библиотекалул хъунмур Аьишат Хизриевал. Нитти-буттахъал цIания барча бувуна ПатIимат ЛухIуевал, Кумсият МахIаммадовал, Гьумаюн Аьлиевал. Барча буллалисса телеграмма дуркIуна профессор, Лида Кьурбанова дуклакисса чIумал Дагъусттаннал пединститутрал музыкально-педагогический факультетрал деканну зий ивкIсса Киров Султановлуя.\nАхирданий Лида Кьурбановал кIицI лавгуна махъсса шиннардий цанна хъинну асар хьушиву магьирлугърал школалухсса аякьа, къулагъас. Барчаллагь увкуна музыкалул инструментру ласун 150 азарда къуруш дуллусса ДР-лул имуществалул иширттал министр Марат Илиясовлухь, къавтIалтран миллатрал костюмру ласунсса арцу дуллусса райондалул бакIчи Юсуп МахIаммадовлухь, школалун матахI ласун арцу дуллусса Райондалул КIулшиву дулаврил управлениялул каялувчи Явсупи ХIамзаевлухь.\n— Магьирлугърал школа КIулшиву дулаврил управлениялухьхьун булаврийну жун хъунмасса тIайлабацIу хьуссар. ЧIярусса шиннардий тамашачитурал хьхьичIун къабувксса оьрчIру концертру ккаккан дулланссагу ва республикалулгу, щалва Аьрасатналгу конкурсирдай хьхьичIунсса кIанттурду бугьланссагу даражалийн лавхъсса Явсупи МахIаммадовичлул хIарачатрайнур. Ваниннин ацIниясса шиннардил хьхьичIва къавтIаврил ансамбль цIубуккан бан ччай бушиву бусайхту, муних щилчIав къулагъас къадуруна. 2007 шинал цува КIулшиву дулаврил управлениялул каялувчину ацIайхтува Явсупи МахIаммадовичлул кумаг бувна ансамбльдануву зунсса хореограф учIан ан.\nШиккува цал уттигу барчаллагь учин ччива «Озорные девчата» ансамбль Сочи шагьрулийн лавгсса чIумал жула чIарав бавцIусса Ххюлусматусса Аьлишаевхъал кулпатрахь.\nХъин-хъинсса ссайгъатирттащал бувкIунни жучIанма бусравсса хъамалгу. Сапар Аьбдуллаевлул, Аьбдулхаликь Халикьовлул, Гулшан Хасаевал бувкIунни аккордеон, мандолина ва дачIу. ЦIуссалакрал магьирлугърал школалул пишкаш бунни гитара. Арцущалсса конвертру буллунни райондалул магьирлугърал управлениялул ва архиврал зузалтрал чулуха, ЗАГС-рал хъунмур Изольда ХIажиевал, бахшишру дунни оьрчIал нитти-буттахъалгу. Хъамаллуран ссупра тIитIин кумаг бунни Гъумучиял СПК-лул председатель Халид Апразовлул. Барчаллагь хъунмасса цинявннан, — увкуна Лида Кьурбановал.\nЮбилейрал концерт къуртал дуруна концертрай гьуртту хъанахъицириннал тIутIисса «Маленькая страна» балайлийну.\nШколалул тарих ва хьхьичIуннайшивуртту\nГъумук оьрчIал музыкалул школа тIивтIуну бур 1967 шинал. Мунил хъунмурну зий бивкIун бур МахIачкъалаллал музыкалул училище къуртал бувсса Зинаида Абакарова. 1968 шиная 1972 шинайннин школалул директорну зий ивкIун ур Мазагьиб Шарипов. Фортепианолий ва халкьуннал инструментирттай руцин лахьхьин буллай ивкIун ур Гъумук ялапар хъанахъисса г��унар бусса оьрчIан.\nМазагьиб Шарипов шагьрулийн ивзукун школа цаппара шиннардий лавкьуну бивкIун бур. 1983 шинал, Дагъусттаннал пединститутрал музыкально-педагогический факультет къуртал бувну, Гъумучиял дянивмур даражалул школалий музыкалул дарсру дихьлахьисса Гъазихан Рамазановлул каялувшиннаралу, школа цIунил зун бивкIун бур, оьрчIан халкьуннал инструментирттай руцин лахьхьин буллай.\n1985 шинал сентябрь зуруя шихунмай школалий каялувшиву дуллай бур Дагъусттаннал пединститутрал музыкально-педагогический факультет къуртал бувсса Лида Кьурбанова.\n1990 шинал школалий тIиртIуну дур хореографиялул отделение, цувгу зий диркIун дур ряхра шинай. Ва отделениялучIа сакин дурсса къавтIаврил ансамбль «Озорные девчата» гьуртту шайсса диркIун дур республикалул ва мунил кьатIувсса конкурсирдай. Мукунна гьуртту шайсса диркIун дур «Радуга-дуга», «Звезды Дагестана», «Перепелочка» телепередачардаву. Гьарца шинал шайсса «Сабля Шамиля» тIисса республикалул конкурсрай цимилвагу лув-ялув бувгьуну бур цалчинсса кIантту.\n1996 шинал школалун дирзун дур лакрал булбул Мариян Дандамаевал цIа. 2003 шинал культуралул министерствалучIасса методический кабинетрал сипталийну музыкалул школалия бувну бур магьирлугърал школа. 2005 шинайннин школа зий бивкIун бур райондалул магьирлугърал управлениялул каялувшиннаралу. Му шинал школа буллуну бур КIулшиву дулаврил управлениялухьхьун. ХIарачат буллай бур школалул коллектив Дагъусттаннал магьирлугърал тарихраву цил цIа мусил хIарпирдай чирчусса бюхттулсса балайчи, лакрал булбул Марияннул цIа лайкьну дуруччин. ЧIярур магьирлугърал школалул хьхьичIуннайшивурттугу. 2005 – 2007 шиннардий лув-ялув цалчинми кIантту бувгьуну бур Г. ХIасановлул цIанийсса республикалул магьирлугърал школарттал дянивсса пианистурал конкурсрай (Хъунбуттаев Рашидлул ва ХIажиев Мусал). Лида Кьурбановал бусласимунийн бувну, хIакьинугу бусса бур школалий вава конкурсрай хьхьичIунну буккантIишиврийн вихшала дишинсса душру.\n«Гъази-Гъумучи» къавтIаврил ансамбльданул цалчинсса кIантту бувгьуну бур 2007 шинал ва 2011 шинал «Щунудагъ» фестивальданий; 2008 шинал Сочилий «Молодые таланты России» конкурсрай ккавкказнал къавтIавурттал номинациялуву бувгьуну бур кIилчинмур кIану; 2011 шинал республикалул методический центрданул сакин бувсса конкурсрай «Халкьуннал къавтIавурттал» номинациялуву бувгьуну бур кIилчинмур кIану; республикалул Элмулул ва кIулшиву дулаврил министерствалул сакин бувсса «Очаг мой – Дагестан» конкурсрайгу сайки гьарца шинал бугьайссар хьхьичIунсса кIантту. Ттигъанну МахIачкъалалив хьусса ДР-лул Культуралул министерствалучIасса методический центрданул сакин бувсса «Радуга талантов» конкурсрай «Гъази-Гъумучи» ансамбльданул ца къавтIаву лайкь хьунни яла лараймур бахшишран – Гран-Прилун, ца къавтIаврилгу бувгьунни цалчинмур кIану.\nШкола къуртал бувсса ЧIивиев Нурислан, ХIажиев Закир, Шагьмурадов Нуруллагь, дянивсса ва ларайсса музыкалул кIулшивурттугу ларсун, цаппарасса шиннардий зий бивкIун бур ва школалий. Ханов Арсен тIурча хIакьинусса кьинигу зий ур.\n30 шинал лажиндарай школалул итабавкьуну бур 130 оьрчI ва душ. ХIакьину школалийн занай ур 45 дуклаки оьрчI.\nШколалий зий дур ххюра отделение: хорданул (дирижер Лида Кьурбанова): пианино (учитель Лида Кьурбанова); халкьуннал инструментирттай руцаву — аккордеон ва мандолина (учитель Амир Сулайманов); дачIу ( МахIаммад ХIасанов); гармонь (Карин Мудунов); къавтIавуртту – халкьуннал, классикалул, ттизаманнул (Аджана Мусаева); вокал (Арсен Ханов). Ларайсса даражалий дуллай бур цилламур даву методист Зарема Рашкъуева.\nЗулайхат Тахакьаева","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-09","url":"http:\/\/ilchi.info\/2013\/05\/%D0%BC%D0%B0%D0%B3%D1%8C%D0%B8%D1%80%D0%BB%D1%83%D0%B3%D1%8A%D1%80%D0%B0%D0%BB-%D0%B2%D0%B0-%D0%B3%D1%8C%D1%83%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B0%D0%BB-%D0%BA%D1%8E%D1%80%D1%83\/","date":"2019-02-19T23:18:21Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-09\/segments\/1550247493803.26\/warc\/CC-MAIN-20190219223509-20190220005509-00241.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9157999158,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":5,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9157999157905579, \"inh_Cyrl_score\": 0.02420026622712612, \"lez_Cyrl_score\": 0.015891799703240395, \"kum_Cyrl_score\": 0.011715671047568321}","num_words":4805,"character_repetition_ratio":0.067,"word_repetition_ratio":0.054,"special_characters_ratio":0.143,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.938,"perplexity_score":2749.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"29 марта в Дагестан прибыла делегация Министерства здравоохранения Российской федерации во главе с его руководителем Вероникой Скворцовой\nАэропортрай хъамал хьунабавкьунни ДР-лул Президентнал кIанайма Рамазан АьбдуллатIиповлул, ДР-лул Президентнал ва ХIукуматрал Администрациялул каялувчинал кIанайма Шагьаьппас Шагьовлул, ДР-лул цIуллушиву дуруччаврил министрнал кIанайма Танка Ибрагьимовлул ва цайминнал.\nАьрасатнал Минздраврал делегация тиччава лавгунни Дагъусттаннал Кардиологиялул ва къюкIлил ва туннурдал хирургиялул центрданийн. КIукунсса медициналул учреждения цамур бакъассар, хIатта щалва СКФО-райвагу.\nГа центрданул директорну ур ДР-лул ПаччахIлугърал премиялул лауреат, профессор Аьбдуллагь МахIаммадов.\nДагъусттаннал бакIчигу, Аьрасатнал цIуллушиву дуруччаврил министргу кIул хьунни анестезиологиялул ва реанимациялул отделениялул давурттащал, хьунни операция байсса къатлувугу. Центрданул хъунама хIакиннал бувсунни къашавайми хъин байсса яла цIуми журардая. Вероника Скворцовал бувсунни ДР-лул ЦIуллушиву дуруччаврил модернизациялул программа ишакаш дан 2012 шинал 8 млрд. къуруширттал, 2013 шинал тIурча – 16 млрд. къуруширттал личIи дурну душиву. «КIилийну ххишаласса арцу итадаркьуссар, цанчирча медициналул циняв журардал хIаллихшинну, миннувух ххирану бацIайсса операцияртту бавугу, духлахиссар ОМС-рал (обязательное медицинское страхование) системалувун 2013 шинал январьданул 1-нния шинмай. Циняв личIи дурсса арцу дуркIссар зучIан», — увкунни Аьрасатнал министрнал.\nМар��рал 19-нний Дагъусттаннайн бувкIунни АьФ-лул ЦIуллушиву дуруччаврил министерствалул делегация.\nМичча Рамазан АьбдуллатIипов ва Вероника Скворцова лавгунни Республикалул оьрчIал азарханалийн, ххал бунни реанимациялул ва интенсивный терапиялул отделение. Отделениялун дуллуну дур цIусса техника, аппаратру.\nГара кьини, Р. АьбдуллатIиповлул ва В. Скворцовал каялувшиврулу, хьунни ДР-лий ЦIуллушиву дуруччаврил модернизациялун хасъсса совещание.\nТикку ихтилат буллай, Р. АьбдуллатIиповлул бувсунни Дагъусттаннал медициналул ва хIакинтурал каширду хъунисса душиву ва Москавлив, С- Петербурглив къалавгун, шиккува хъин хъанан аьркиншиву. Ганал мукъурттийн бувну, шиккува духтуртал хIадур баврил ва миннал кIулшиврул даража лавай баврил масъала агьамссаннун ккаллину бур.\nХъирив ихтилат бунни Вероника Скворцовал. Ганил бувсмунийн бувну, ччясса мутталий лахъ бан аьркинну бур медициналул даврил мюнпат. ПаччахIлугърал медициналул учреждениярттаву уква хъин буллан аьркинссар, амма конкуренциялул арардугу дикIан аьркинну дур. Махъсса 10 шинал лажиндарай цIуллушиву дуруччаврил бутIувун арцу итадаркьуну дур 10-лий ххишалану. Ганил мукунма бувсунни диспансеризациялул иширттан гьашину итадаркьуну душиву 80 млрд. къуруширттал. Январьданул цанния шинмай циняв агьали диспансердай ххал буллан тIий бур. Совещаниялий ихтилатру бунни Аьрасатнал цIуллушиву дуруччаврил министрнал хъиривчу Татьяна Яковлевал, ОьрчIал медициналул кумаграл департаментрал директор Елена Байбаринал, ДР-лул цIуллушиву дуруччаврил министр Танка Ибрагьимовлул ва цайминналгу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-09","url":"http:\/\/ilchi.info\/2013\/03\/%D0%B4%D0%B0%D0%B3%D1%8A%D1%83%D1%81%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D0%BB-%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%86%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BB-%D0%BA%D0%B0%D1%88%D0%B8-%D1%85%D1%8A%D1%83%D0%BD\/","date":"2019-02-20T00:05:09Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-09\/segments\/1550247493803.26\/warc\/CC-MAIN-20190219223509-20190220005509-00368.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.7926058769,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.7926058769226074, \"inh_Cyrl_score\": 0.0598989874124527, \"kum_Cyrl_score\": 0.036890845745801926, \"anp_Deva_score\": 0.017761770635843277, \"lez_Cyrl_score\": 0.015370797365903854, \"krc_Cyrl_score\": 0.01351797766983509, \"ava_Cyrl_score\": 0.013134188018739223, \"tab_Cyrl_score\": 0.011756854131817818}","num_words":939,"character_repetition_ratio":0.086,"word_repetition_ratio":0.034,"special_characters_ratio":0.144,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.817,"perplexity_score":3080.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Вверх\nАгь ттул буттал кlануй, Лакку билаят,\nЖул цинянналагу аьзизсса нинуй!\nЦи неъмат бунугу чил билаятрай,\nГьич ина кьабитан жуща къашара.\nЦи шагьрурду, багъру кьатlув бунугу,\nВил щархъурду, мащив хъама къаритай,\nЦи арду, майданну лагма бунугу,\nВил муруллив, ххяллу кьаритан къашай.\nЗунттурдив, ратl-ккутlру, щамарал хъачlру,\nДарардавх нанисса жиндралхьу нехру,\nБюхттул барзунттайсса кlяла марххалтту,\nДунъяллул неъматрах жу къабулару.\nЭшкьилул тlутlучlан аьшукьнияргу,\nГьар инт дайдихьулий вичlан лечару,\nЧчаврил щаращучlан шаэрнияргу,\nВил кьянатшивручlан кlура баяру.\nХьичlва-хьичl сихl л��всъсса гьава нацlуссар,\nВил гьава шаравну жун чlалан бикlай,\nБерлиннай, Парижлий жува бунугу,\nДакlмур мудан вичlан кlункlу тlун дикlай.","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-09","url":"http:\/\/xn----7sbbd9ajafg5ef3m.xn--p1ai\/tvorchestvo\/stikhi\/19-mugutdin-charinov\/145-lakku-klanu.html","date":"2019-02-21T01:46:23Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-09\/segments\/1550247497858.46\/warc\/CC-MAIN-20190221010932-20190221032932-00106.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8317949772,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":18,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8317949771881104, \"tab_Cyrl_score\": 0.1152067482471466, \"lez_Cyrl_score\": 0.013000757433474064, \"agx_Cyrl_score\": 0.010965116322040558}","num_words":241,"character_repetition_ratio":0.014,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.171,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.814,"perplexity_score":2065.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Майрал 25-нний 2013 шинал дяхтта ссят 1 хьуну 2 ннийх зий 10 минут1 хьусса ч1умал Дагъусттаннал МВД-лул идаралул хьхьич1 хъамитайпалул теракт дунни. Республикалул ихтиярду дуруччай органнал «Дагестан» РИА -лул бувсунни п1якь чин дуван х1адур дурмур му хъамитайпалул чурххай дирк1шиву.\nТеракт мяйжаннугу хъамитайпалул дуршиву тасттикь буллай бур ихтияр дуруччай органнал дурсса хъирив лаявурттайн бувну. Ва иширал х1акъиравусса хъирив лаявуртту дуллай дуссар.\nИсточник: РИА «Дагестан»","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-09","url":"http:\/\/ilchi.info\/2013\/05\/2228\/","date":"2019-02-19T22:37:31Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-09\/segments\/1550247493803.26\/warc\/CC-MAIN-20190219223509-20190220005509-00491.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9651736617,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":5,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9651736617088318, \"inh_Cyrl_score\": 0.02018577791750431}","num_words":126,"character_repetition_ratio":0.097,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.188,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.974,"perplexity_score":5612.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Вверх\nАтти-ттитти бивк1ун бур, къабивк1унгу цибави, ца шяраву ца Дагьил-Аьли т1исса ца къужа ивк1ун ур. Ганал бивк1ун бур ца хъинну к1улли бугьайсса ччиту. Га ччитун ц1агу Марак1ан дирк1ун дур. Дагьил-Аьлич1а Марак1аннул ац1ния ххюра шин бартларгун дирк1ун дур.\nЦа кьини бувк1ун, Марак1аннул Аьлихь увкуну бур:\nАьлий, ттул ххирасса заллуй, ттул вич1а къуллугъ буллай ац1ния ххюра шинни, утти на хъунмавгу хъанан бивк1ун бура, янин чанигу чан хъанан бивк1ун бур, ккарччивгу дагьлай дур, утти ттун нава бивч1аннин х1ажлин гьан ччай бур. На вихь хъинну тавакъюъ буллай бура на х1ажлин т1айла букки, — куну.\nДагьил-Аьлил куну бур:\n— Агь, ттул ххирасса ччитуй, ттун гьаксса къаччиссия ина ттуятува лич1и хьуну, амма цибави? Тти вин ччан бивк1нахьур, вин ччимур банна, на ина хъиннува ххарину т1айла букканна, — куну.\nМичча Дагьил-Аьлил мугьлат бакъа ххуллийнмай хъин-хъинсса азихъру х1адур бувну бур: ччат1 бивщуну, чулу ччанну шархьун, бакъухъру, аьрайн-гьавккуртту бувну бур. Яла хъунмасса мажлисгу бувну, ччиту х1ажлин т1айла бувккун бур.\nБавчуну бур Марак1ан бюхттулсса барзунттайх, майдансса ардайх, къумасса рат1авух, азихърал ххуржинттугу хъарайх рирщуну. Най, най, га, азихъгу бухлавгун, бувххун, ккагу ккашилну, гъарахьхьунгу биривну, атилгу хьуну, Ч1арахъиял вац1равун бивну бур. Марак1аннул тикку, вац1лул дянивсса ца кьанив гьантта бик1ан кьасттирай, ликказанну дурну дур. Ц1ан лакьлай дирк1ун дур. Марак1ан дякъия буххансса к1анттух луглан бивк1ун бур. Яла ганин цакуну ца цухъ бак1райн дагьну дур. Гивун бувххун, гъургъугу дурцуну, шанан бивк1ун бур. Га цулк1лул хьхьуцану дирк1ун дур. Цаппара х1ал лавгун махъ цулч1а цила шаппай зана хьуну бур. Буххан бавчуну бур цила хьхьуцанттувун, цакуну ччитул гъургъулул ч1у бавну, ццах куну махъунмай т1анк1 куну бур.\nВа циривав, куну, к1илчин хьхьуцанттувун бурувгсса, тиву, ц1аннай ц1урду кунма чанна лавхъсса ччитул яруннийн я т1айла бавц1уну, нигьал дак1 хъя куну, цищава шайкун ака бувну бур.\nЦа манзил лавгсса ч1умал ганин барц1 хьунабавкьуну бур. Танил цулк1лухь ц1увххуну бур:\n— Гьа, цулч1ай, ина анаварну най бурахха, ххуллухъин, чунмайра? — куну.\n— Аман, ттул хьхьуцанттувун ттининту къаккавксса, иттату ц1урду лирчуну нанисса, ца жанавар бувххун бур, танияту ливхъун най бура, — куну бур цулк1лул.\n— Бачу, ци жанаварди бик1айсса, на буч1анна вищалча, — куну бур бурц1ил.\nБавчуну бур барц1 ва цулч1а. Xьхьуцанттуч1анмай гъан хъанан бивк1сса ч1умал, цулч1а махънин багьлан бивк1ун бур. Мунияту бурц1ивунгу нигь дагьну дур. Х1урх1ац1акул гъан хьуну, бурц1ил вич1и дирхьуну дур. Ччитул гъургъулул ч1у цинма баяйхту т1анк1 увкуну махъунмай ххявххун бур. Нигьа бусаврил ссих1 дуккан къархьуну ливхъун бавчуну бур, цулч1агу ганила хъирив левчуну бур, — «Лажинни на макьабитара», — т1ий.\nКуннал ку кьабитлай, ливхъун нанисса барц1 ва цулч1а ххал хьуну, мурхьираяту цухьлул вев куну бур:\n— Да, зу чунмайру, зул анаваршиву цири, ци ливкри зуйн? — куну.\nГай мурхьиралунмай хьуну, цухьлухь цанма хьумур бувсун бур.\n— Гьула бачи ттущал, ци оьсса жанаварди бик1айссача. На банна таниц1ухссача, — куну бур цухьлул.\nЛавгун бур шанмагу хьхьуцанттуч1ан, амма хьхьуцанттуч1ан гъан хъананнинма цулч1а ва барц1 махънин багьлан бивк1ун бур.\n— Гьура, зу цизиссару? Циван махънин багьлай буру? Бачи хьхьич1, ттун ккаккан бара, — т1ий бивк1ун бур цуша.\nГайрив уъ-муъ т1ун бивк1ун бур. Мунияту цухьлувунгу х1уч1 багьну бур. Амма цуппа нигьа бувсшиву к1ул бан къаччай, хъуни махъру буслай бивк1ун бур. Кут1а бувну бусан, гай хьхьуцанттуч1ан гъан хьуну бур. Барц1 ва цулч1а тинмай архну бавц1уну бур, цуша хьхьич1 бавчуну бур. Х1аллих махъу-махъунмайгу буруглай, хьхьуцанттуч1анмай хьуну, вич1и дирхьуну дур. Бавну бур ччитул гъур-гъур т1исса ч1у. Цал нигьа бувсун, цухьлул лихъан кьаст дурну дур, амма цила бувсъсса хъуни махъру дак1нин багьну, цахъигу кьянкьа дурну, хьхьич1унмай хьуну, тивун бурувгун бур. Цухьлул щунщулия чант1 увкусса ччитул ц1урду кунма пар-пар т1исса яру цинма ххал шайхту, цуша вевгу куну, махъунмай ливхъун бур. Цухьлул ч1у цанма баяйхту, нигьал дак1 хъя куну, бурц1ил ва цулк1лул к1ихава ака бувну бур.\nВац1агу кьабивтун, хъинну арх бувксса ч1умал, ялагу шанмагу цач1ун хьуну, ци бан хъиннивав танин т1ий, пикри буллан бивк1ун бур.\nЦухьлул куну бур:\n— Та тива буккан бан хъина, цукунсса ци жанавар бурив ххал бан... Амма щил буккан банссар та тива?..\nЯла хъунмасса х1аллай пикри буллайгу бивк1ун, цухьлул ххи бувну бур:\n— Ттун к1улли та тива буккан бансса куц: та хьхьуцанттул хьхьич1сса кьанив дирхьуну ца хъуннасса ц1угу, кугу бувтун, ца чаг щаращи барча, та ц1арай дик1 щаран дирк1укун ца аьжаивну ххуйсса кьанкьру ппив хьуну дачинт1иссар. Тай кьункьал та чара бакъа буккан бант1иссар кьат1ув. Му ч1умал жува миву-тиву лабивк1ун, та ци дурив ххал данну. Жува утти мукун банну. На т1амагу гъаргъун ц1у дишинна, бурц1ил ку бутанссар, цулч1ай, инагу лавгун шяравату чаг лавсун бухьхьу. Муний циняв рязий хьуну бур. Цухьлул ц1у дишинсса т1ама гъаргъун, х1адур дурну дур, бурц1ил хъунмасса кугу мукьах бивщуну бувк1ун бур. Цулч1агу ца хъунмасса чаггу бак1райх лавххун бувк1ун бур.\nЯла га цухьлул т1исса куццуй, чаггу бивзун, цинявппа лабивк1ун бур. Цуша тинмайсса хъинну хъунмасса гьивхьхьул мурхьирайн лавхъун бур, цулч1а та мурхьирал лув кьат1 хьусса ч1ап1аву лабивк1ун бур, барц1гу к1иха архния мурхьирдава ялугьлан бивк1ун бур.\nМяйжаннугу, цухьлул т1имур т1айла бан, чаг щаран бивк1ун, дик1ул т1ааьнсса кьанкь ппив хъанан дирк1укун бявкъуну синс ливксса Марак1ан, бувккун хьхьуцанттувату, магъгу дац1ан дурну, ц1арал лагмава занан бивк1ун бур.\nМу ишираву ч1ап1аву лабивк1сса цулк1лул щун-щумат1и чансса сукку бувну бур, цинна бургаву къулай дан. Тичча ч1ап1ив сукку хьусса щурк1ал хьуну, та к1улу ххай, Марак1ан шичча тихунмай ххявххун бур. Цулч1а та цинма ххявхссар т1ий, бувккун ч1ап1ава ливхъун бур. Марак1ангу, к1уллун к1анай цулч1а лявкъукун, ццах увкуну, т1анк1 куну мурхьирайн ххявххун бур. Мурхьирайсса цухьлун, цулч1а ливхъукун, ччиту цийнма ххявхсса ххай, нигьал дак1 п1якь увкуну, к1ива ялавай багьну, бивк1уну бур. Барц1мурдив к1ихава никъурал хьхьа буцаннин ливхъун бур. Марак1ангу, ва ци ишри т1ий, цаппара х1аллай мах1аттал хьунугу бивк1ун, бувч1ун, буччиннин цухьлул дик1гу дуркуну, яла ц1у лерщун мукьах куйлссагу дуркуну, махъ лирч1мийгу цинна ххулиннай ххуржинттаву дирхьуну, ххуллин бувккун бур, х1ажлин биян.\nГагу т1айла бувккун, тичча шихунай нагу увк1ра дагьил-Аьлихь цала Марак1аннул дурсса къучагъшиву бусан.","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-09","url":"http:\/\/xn----7sbbd9ajafg5ef3m.xn--p1ai\/tvorchestvo\/skazki\/551-kh1azhlin-lavgssa-chchitu-lakku-maga-koshka-kotoraya-reshila-sovershit-khadzh-skazka-na-lakskom-yazyke.html","date":"2019-02-21T01:37:51Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-09\/segments\/1550247497858.46\/warc\/CC-MAIN-20190221010932-20190221032932-00581.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9748626351,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":11,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9748626351356506, \"tab_Cyrl_score\": 0.020730910822749138}","num_words":1785,"character_repetition_ratio":0.056,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.217,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.974,"perplexity_score":4545.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"Оьруснал театрдануву лайкьсса даражалий хьунни Аьрасатнал магьирлугърал лайкь хьусса ишккакку, ДР-лул паччахIлугърал премиял��л лауреат, профессор Рамазан ХIажиевлун 75 шин там шаврил юбилейран хас бувсса аьпалул мажлис.\nЦIанихсса дирижер ва музыкант Рамазан ХIажиев увну ур Ваччиял шяраву. МахIачкъалаллал музыкалул училищалул хорданул дирижер шайсса отделениялия махъ къуртал бувну бур Л. Собиновлул цIанийсса Саратовуллал паччахIлугърал консерватория. Зий ивкIун ур МахIачкъалаллал музыкалул училищалий, хорданул дарсру дихьлай. 1981 шиная шихунай – Дагъусттаннал паччахIлугърал радиокомитетрал дирижер ва каялувчи.\n2004 шинал Дагъусттаннал ГТРК-лул хор ппив хьуну, Рамазан ХIажиевлул хъунмасса захIмат бивхьуссар му цIудуккан дан.\nВанал хIарачатрацIух тIивтIуну бур 2000 шинал Дагъусттаннай Опералул ва балетрал театр. Зий ивкIун ур хьхьичI дирижерну, яла – хъунама дирижерну ва каялувчину. Ванал каялувшиндаралу чулийн бувккун бур Дагъусттаннай оьрчIансса цалчинсса опера «Красная шапочка» (В. Гокиели), цалчинсса классикалул опера «Алеко» (С. Рахманиновлул), оперетта «Аршин Мал Алан» (У. ХIажибековлул).\nРеспубликалул культура хьхьичIуннай дан 46 шинал манзилданий бувсса захIматрахлу лайкь хьуну ур чIярусса наградарттан.\nЦIанихсса музыкант, дирижер дакIнийн утан бувкIун бия республикалул магьирлугърал ишккаккулт, даврил уртакьтал, учениктал, гьалмахтал ва гъан-маччами. Бусравсса хъамаллуравух бия республикалул культуралул министр Зарема Буттаева.\nМажлисрал сценарий хIадур бувну бия жагьилсса шаэр ва драматург Марат Шахмановлул. Байбихьулий ккаккан бувна музыкантнан хас бувсса видеоролик.\n— Рамазан МахIаммадович ттулгу насихIатчия. ХIакьинусса кьинигу дакIний бур, арулла шинавусса оьрчIру дагъусттаннал, оьруснал ва европанал классиктурал произведениярттащал кIул буллай, цуксса гьавасрай магьирлугърахун машхул буллай бивкIссарув. Багьа бищун къабюхъайсса захIмат бивхьуссар Рамазан МахIаммадовичлул Дагъусттаннал магьирлугъ хьхьичIуннай дан. ХIадур бувссар хордануву балай тIунсса кадрарду, ГТРК-лул музыкалул фондран салкьи бувссар республикалул магьирлугърал ирс гьануну лавсъсса жула композитортурал произведенияртту. Мунал хIарачатрайну тIивтIуссар Дагъусттаннал паччахIлугърал опералул ва балетрал театр, — увкуна цила ихтилатраву Зарема Буттаевал.\nКкуллал райондалул администрациялул отделданул каялувчи Шамхал Хизриевлулгу дакIнийн бувтуна цана Рамазан ХIажиев цалчин ххал хьусса чIумул мутта.\n— Ваччиял школалий ца байрандалун хас дурсса концерт хIадур дуллалисса чIумал, цала аьрххилий буттал шяравун увкIсса Рамазан ХIажиев репетициялийн увкIуна. Балай тIутIисса цала ссу бацIан бувну, ганал увкуна: «Ина му балай дакIнийхтуну тIий бакъара. Балай учавриву яла агьаммур чIу бакъар, балай чара бакъа дакIнивату нанисса бикIан аьркинссар».\nМаэстро дакIнийн утлатисса ихтилатру ялагу бувна Дагъусттаннал Композитортурал союзрал хъунама Рамазан Фаталиевлул, Дагъусттаннал Музыкантътурал союзрал хъунама Хан Башировлул, Аьрасатнал магьирлугърал лайкь хьусса ишккакку, композитор МахIаммад ХIусайновлул, Дагъусттаннал филармониялул каялувчи Ирина Нахтигаллул, Рамазан ХIажиевлул шяравудуш, философиялул элмурдал доктор Асият Буттаевал, Дагъусттаннал ГТРК-лул вакилтурал.\nДагъусттаннал паччахIлугърал опералул ва балетрал театрданул хорданул, МахIачкъалаллал музыкалул училищалул хорданул, театрданул камерный ва симфониялул оркестрданул щаллу бувна дагъусттаннал ва дунияллул классиктурал язими произведенияртту. ДайлиртIуна концерт музыкантнан цанмагу, хорданул солистурангу ца яла ххирасса, С. Прокофьевлул «Многая лета» произведениялийну.\nРамазан ХIажиевлул кулпатрал Залмул ва душнил Каринал барчаллагь увкуна цала ххирасса инсаннал аьпалул мажлис хъун бан бувкIсса цинявннахьвагу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-13","url":"http:\/\/ilchi.info\/2019\/03\/%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B9-%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B0-%D0%B1%D0%B0%D0%BA%D1%8A%D0%B0-%D0%B4%D0%B0%D0%BAi%D0%BD%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D1%82%D1%83-%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%81%D1%81%D0%B0-%D0%B1\/","date":"2019-03-20T21:57:48Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-13\/segments\/1552912202471.4\/warc\/CC-MAIN-20190320210433-20190320231942-00059.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8359408975,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8359408974647522, \"inh_Cyrl_score\": 0.04255914315581322, \"kum_Cyrl_score\": 0.03558908775448799, \"lez_Cyrl_score\": 0.020777950063347816, \"ava_Cyrl_score\": 0.012577060610055923}","num_words":1098,"character_repetition_ratio":0.077,"word_repetition_ratio":0.032,"special_characters_ratio":0.143,"stopwords_ratio":0.002,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.884,"perplexity_score":3288.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Вай гьантрай, «Илчи» кказит буклай байбивхьуния мукьах корректорну зузисса, цилла даву ххирасса, пасихIсса мукъул кьадру-кьимат хъинну кIулсса, хъярч-махсара усттарну бан кIулсса, дакI-аьмал аьчухсса жул Загьрани Аьбдуллаевал 50 шинал юбилейри.\nЖун вих хьунгума захIматри жулва аьнтIикIа Загьранин 50 шин хъанахъишиврийн. Амма жу вихну буру лакрал миллатрал кказитрай зий дурсса кьунияхъайсса шинну Загьрани Аьбдуллаевал цинма ххирасса миллатран хайр-мюнпатранну гьан Читать далее\nЛахъину ЦIусса шин хьунадакьлай жува вардишсса кьинилул, дукралул, багьу-бизулул низам зия шай. Цаппара кьинирдал дянив иммунитет лагь шай, буч шару, лякьа лияй ва м.ц. Байрандалул ссупралий дакъасса къадикIай, ччарча цIил дурсса, ччарча нацIусса, ччарча аьгъусса, мунияту лякьа къарургьуну канай бивкIминнал, гьай-гьай, лякьлул, ххюттукалул, ттиликIрал цIуцIавуртту ялун личлан дикIай. Читать далее\nЛакку билаят. Ванил хъазамравух дуртсса чарслуха лащай ттун жулла дарардал зума-къирагъирттай кюртти бувсса шяраваллу. Чарслуйсса тIункри ранг-рангсса дикIайсса кунна, жулла шяраваллаву яхъанахъисса инсантурал багьу-бизугу, гьай-гьай, аьдатругу цинна лархьхьусса дахханашивурттащалсса дикIай. Буниялагу, ца ссигъасса затну чIалан бикIай ттун Читать далее\nВа ялату нанисса шин авадансса дия республикалул жяматийсса оьрмулуву хьусса иширттал. Ца мукунсса иширан ккалли буван бучIир жулла республикалул делегациялул Турциянавунсса аьрххигу. Ссутдайдихьулий, имам Шамиллул цIанийсса фондрал каялувчи Сагидпаша Умахановлул каялувшиврулусса, Дагъусттаннаясса хъунмасса делегация лавгссар Турциянавун, хьхьичIунну гьуртту хьуссар тийх дуллалисса «Мир Кавказу» цIанилусса фестивальданувух. Читать далее\n2012 шинал 11 зурул дянив республикалул федерал ххуллурдай 451 ДТП хьуну дур. Миннуву 220 инсан ивкIуну ур, 662 инсан лихха-личча хьуну ур. ХьхьичIмур шинал вара чIумуву 482 ДТП хьуну дур, 287 ивкIусса, 668 ивщусса хьуну ур. Читать далее\nАьрасатнаву ХIукуматрал дуллусса къатри инсантурал цайнна лахъан даврил (приватизация жилья, квартир) чIун лахъи лаган даврил хIакъиравусса закондалул проектрацIун къадаркьуну дур Аьрасатнал ХIукумат. Муния бувсун бур парламентрал ЖКХ-лул комитетрал председатель Галина Хованскаял «Российская газета» кказитрай. Читать далее\nВа 2012 шин цила ххуллийх тIайла дуклакисса гьантрай, Турциянаву яхъанахъисса машгьурсса балайчи АхIмад АхIмадовлун Дагъусттаннал халкьуннал артистнал цIа дулаврил ххарисса хавар бавунни. БикIувча ва вас-ццахлийсса 2012 шинал ххуллухъиндаран му ххарисса хаваргу.\nАхIмад АхIмадов куннан гужну ххирасса, куннаннив увагу къаувчIайсса балайчи ур. Читать далее\nЛакку маз ябавриву, гьайгьай, хъунмасса бияла бур му мазраха зузисса идарарттахьгу. Миллатрал кказит-журналлахь чичрулиймур бияла бухьурча, Лакрал театрданухь ва радиолухь бур гъалгъалиймур бияла. Ялу-ялун захIмат хъанай бушиву чIалай бур Лакрал радиолул ва телевидениялул редакциярдан лакку мазрай пасихIну гъалгъа байсса инсантал лякъин. Читать далее\nЦикссагу дагъусттанлувтал бур, хаснува Хъун дяъвилул махъсса шиннардий, билаятрал хъуншагьрулийн дуклан лавгун, тийхва миналул хьусса. ЧIявуми буттал кIанттуя, ниттил мазурдия ят буцлай бухьурчагу, ливчIун бур тайннавугу буттал кIанттухсса ччавугу ядурну, цала халкьуннал хъинсса аьдатирттайн хаин къавхьусса. Миннал сипталийну сакин бувну бур Дагъусттаннал магьирлугърал ва аьдатирттал кюру – Москавливсса дагъусттанлувтурал культуралул центр «Дагестан», цилгу цачIун буллалисса зувиллийсса миллатру. Читать далее\nЖул коллективрангу, «Илчилул» буккултрангу хъинну ххирасса Тамара ХIажиева ниттил бувсса кьинир декабрь зурул 24-мур кьини.\nХхирасса Тамарай!Вищал архIал цачIу зий ларгсса шиннардил жул дакIру авадан дунни, вил аькьилшиврул ва чувшиврул жу хIайран бунну, вил хъярчру жун дарувсса хьунни. Ина хьунна жул, гьарманал, вихшаласса дус, чул бищай ттарцI. Ххирассара ина жун цинявннан. Читать далее\nХIукуматирттал хIарачат бикIай элмулуву, техникалуву, цIуллу-сагъшивруву ва мукунма цаймигу иширттаву хьхьичIун буккан. Миннулгу цанма-цанма хасъсса школа бикIай. Пахру-ххаралий ттигу чIявуссаннал мазрай бур СССР-данул хьхьичIунсса шахматистурал школа, балетрал школа, спортрал школа ва мукунма цаймигу школарду бикIайссия тIий. Амма мин��унгу, гьарца иширттангу, аьркинсса школарттал гьану дуккаврил школалул бизлай бур. Читать далее\nГъан хъанай дур ЦIусса шин, инсантал хIадур хъанай бур муницIун дархIусса шадлугъирттайн. Миннувасса яла хъунмур дур елка баву. МахIачкъалаллал кучардаву бахлай бур елкарду бансса ттарлил мурхьру. Читать далее\nМиллатралгу, га миллатрал мазрай гъалгъа тIисса инсантал яхъанахъисса шяраваллалгу аьмсса культуралущал цинма хасъсса багьу-бизугу, культуралул чулухасса хасъсса аьдатругу дикIай. Ккуллал райондалийсса Вихьуллал шяраваллил халкьунналгу лахъисса аьсрурдал мутталий ядурну дур чIярусса, миллатралнугу, шяраваллилнугу ххазинану хъанахъисса, халкьуннал аьдатру. Читать далее\nМахIаммад Кьурбиев, философиялул элмурдал доктор\nЛакрал кIирагу райондалун хас бувну итабавкьусса вай кIивагу лу, махъ бакъа, ххазинасса луттирду бур, лакрал миллатрал культура хьхьичIуннайы шавриву ва лак цивппа миллатну бушиврул кIулшиву ххишала шавриву вайннул бугьантIисса кIантту хъинну хъунмасса бур.\nЧитать далее\nДекабрьданул 20-нний МахIачкъалаллал администрациялий шагьрулул бакIчи С. Амировлул дунни хъунмасса марххала баврийну шагьрулий оьккисса тагьар шаврин ва га тагьардануву шагьрулул ЖКХ-лул давурттан хасъсса совещание. Читать далее\nГьар шинах декабрьданий кIи дучIайшивугу, кIинттул марххалтту байшивугу, гьай-гьай, цинявннан кIулли, микку махIаттал хьунсса цичIавгу бакъар. Амма кIинттул жулва хъуншагьрулий марххала баврия махIаттал шай чIявусса, цалчин ярглий ЖКХ-лул зузалт. Вайннал пикрилий кIинттул МахIачкъалалив марххала бан къабучIину бусса бур, ваца гъинттул бувссаксса иш хьуну бур. Читать далее\nМы, не то, чтобы привыкли, в какой-то степени смирились с тем, что с выпадением осадков улицы Махачкалы превращаются в непроходимые болота, а круглый год утопают в мусоре. Но никто и не подозревал, что с выпадением первого снега жизнь махачкалинцев превратится в настоящий кошмар. Эти несколько дней стали настоящим испытанием как для водителей, так и для пешеходов. И это в столице одной из крупных республик Северного Кавказа, в «Лучшем городе России»! Читать далее\nС 26 ноября по 6 декабрь в Московском доме национальностей прошла «Неделя Дагестанской культуры в Москве» в рамках празднования 25-летия Дагестанского филиала Российского фонда культуры. В рамкахпрограмы проекта состоялись: выставка работ учащихсяхудожественных школ Дагестана, «Салам Алейкум»,персональная выставка художника-графика Марата Гаджиева. Призентация Кавказской литературно-художественной газеты «Горцы», выставка работ художников, стипендиатов Российского фонда культуры и показ спектакля Дагестанского театра кукол «Тайна персиковой косточки». Читать далее\nУттигъанну Ваччав райондалул культуралул къатлул клубраву хьунни, райондалул цинярда шяраваллал культуралул къатрал зузалтрал цачIуну хIадур дурсса отчетный концерт. Читать далее\nАдамлул ва ХIаввал оьрчIру, тайннал оьрчIру, оьрчIал оьрчIру гьарза хьуссар. Тайнная щаллусса халкь хьуссар. ЧIун наниссаксса тайннан цивппа ляхъан бувсса Зал хъамаивтссар. Инсантурал цала карунних чарттаяту къанчру бувну, тай аллагьталли тIий, тайннуйн лабизлан бивкIссар. Тайннан тай къанчурдил цанма кумаг ягу зарал байсса ххай бивкIссар. Читать далее\nЦIана инсантураву ппив хьусса азарну хъанай дур зависть (сси-къащи ягу дакI мяшшиву). Ванил мархха куртIсса бур. Мунил цIанийри Адам идавсил (аь.с.) ца оьрчIал, ца уссил вама уссу ивкIусса. Бусурманчунан кIулну дикIан аьркинссар ва дарс, ва сси-къащилия бурувччуну бикIан. КIулну бикIан му ссири. Сситтун ччимур мабару, анавар мабуккаванни. Читать далее\nАссаламу аьлайкум ххирасса лак! ЧIалнугу барча буллай бура зу бусурманнал цIусса 1434 шинащал. Гьашину ва дагьунни МухIаррам зуруй 14 ноябрьданий. ЧIа тIийгу бура зун ва шин гьаннав тIайлабацIуну, Аллагьнал кабакьиннав, тавпикь булуннав цIуллушивруцIун, дуллалимуницIун. Читать далее\nВпервые с 2012года в рамках республиканской целевой программы «Сохранение и развитиепрофессионального исскуства и народного творчества Дагестана на 2011-2015 годы» присудили Премию «Душа Дагестана» по аналогии с обероссийской Правительственной премией «Душа России».\nНачиная с 2002 года, премия «Душа России» ежегодно присуждается выдающимся деятелям культуры, отдавшим большую часть своей жизни народному исскуству и народному образованию. Это люди внесшие особый вклад в народную культуру. Их творческий стаж более 20лет. Среди лауреатов премии -руководители коллективов народного творчества,мастера декоративно — прикладныхисскуств. Читать далее\nЛакрачIа яхьуну дур личIи-личIисса хьхьичIарасса аьдатру. Ва хъун дакъасса макьалалуву хьхьичIва-хьхьичI гъалгъа буван ччай бур агьамшиву лирчIсса аьдатирттая. Миннувухсса цану хьунссар ташу баврил чулухуннайсса аьдатгу.\n«Цумур душ буцин бучIир?» тIисса далилдануя байбишинну. Читать далее","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-18","url":"http:\/\/ilchi.info\/category\/oll\/page\/95\/","date":"2019-04-22T15:02:42Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-18\/segments\/1555578555187.49\/warc\/CC-MAIN-20190422135420-20190422161420-00161.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8023884892,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":6,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8023884892463684, \"inh_Cyrl_score\": 0.14875364303588867}","num_words":2779,"character_repetition_ratio":0.046,"word_repetition_ratio":0.001,"special_characters_ratio":0.158,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.835,"perplexity_score":3371.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Вверх\nОпубликовано: 15 марта 2019 • Категория: Абуталиб Гафуров\nВиятувагу усттар хьунсса ххай уссияв — т1ий, бутталгу мадарасса иттах бищаву дуруна ттухь.\n— Пайда бакъар ттул умудирттаяту талих1 бакъахьувкун.\nГъумукун лавгсса к1анай бак1райн агьуна ттун Жунгутайлив заназисса дувссилул усттар, Гъумук дувсси бахлай. К1анал бахлахисса ц1ай-ц1ай т1исса гунгунттах уруглай, к1айннуйх рирщусса кьют1илттал т1айласса щару аьжаив бизлай, зана-кьалалий уна, к1а усттаргу чагурт аьркинсса усттар ивк1ун, хъинну гъелину гъалгъа байбивхьуна ттущал:\n— Ина чассара, ци даврий занай ура?..\nОпубликовано: 26 сентября 2018 • Категория: Абуталиб Гафуров\nЯттич1ан занай, ттун ялу-ялун щют1 учин лавхьхьуна. Ятту хъинну бигьая ябан ттукринияр, цанчирча ятту, архну бухьурчагу щют1 куну, ч1уч1а ливчун зана бик1айва, амма ттукри гъанну бухьурчангу, ци вев-гьай т1ур-чагу, зана къабик1айва, лавгун ч1арав га бурх1айн ттархь лаян къадурну.\nХ1ухчил щют1уххух дуцайсса макьан щют1лих дуцин лархьхьуна ттун. Х1ухчу Мах1алли ттуч1ан гъансса зунттай ттардач1а ик1айва. Щют1уххи бищайну т1ий, к1а ттун хъинну ххирая. Мах1аллил ттун балабантту бансса ч1ах1ри бусса к1ану ккаккан бувуна.\nОпубликовано: 18 декабря 2017 • Категория: Абуталиб Гафуров\nЖул ххуллу чачунгу неххац1ух к1ихунмай бия. Та неххайх ус къалиркна, ялтту ххархху ласун бюхъайва. Гуржиялгу, яруссанналгу дянивсса Бажанназунттул щаращал щин гуржиял чулухун найми - тихун гуржиял чулин най, яруссаннал чулухун найми - шихун яруссаннайн к1урадаллай дия.\nБажанназунттул ухнилу ххуллулсса бавц1уну бик1айва чарвансаралий, цаймигу гьалмахтал ялун буч1аннин, бачин нигьач1и жанавартраяту, цухьраяту. К1юрххил бивзун та зунттуйх лавай най, ахттакьуннин дахьа та зунттул бак1райн лахъайва. К1икку мурхьру бия муксса ганзсса, мурхьхьирал уттуссаннул вив къатри бувну бия ххуллулсса гьантта бик1аван. Та зунттул бак1раяту к1юрххил бивзун бавчуну кьунниялайнин дахьа гуржиял арив буч1айва. Гуржиял к1ану шихаллич1а хъинну лагьсса, гъелисса, авадансса к1ану бия.\nТиккусса халкь цанма ччи-ччикун бик1айхьунссар т1исса хияллай дуна ттул дак1, хилк1рал к1ут1у т1исса халкьуннал ккучунну ххал хъанан дирк1уна ххуллурдал шанбач1урдай, цала-цала бан-битанмунил буруккинттарай къагъ лавгун гьанагьисса.\nТайннай ттула дак1гу тамаша къашайва, цанчирчан та ттунмагу тикралсса багьу-бизу буну т1ий.\nОпубликовано: 14 февраля 2018 • Категория: Абуталиб Гафуров\nИнт дайдирхьуну, баргъ гъелинийх щюллисса урттул ттангъри ххал хъанахъисса ч1ун дия.\nЛак1ирун кунма, пурк1уврал лух1и лаган бувсса магъулусса тталлаяту, лух1и мусил мярду кунма ц1ай-ц1ай т1исса, кьиттул к1унт1ру бурх1айн багьавриятугу чансса нигьач1ий, ттул хъуними ссурвал бия кьалкьи бюхлай щябивк1ун, ххарину жапрай:\n— Утти интту пецци хьунт1иссар, кьюрш хьунт1иссар, нувщи хьунт1иссар, к1уч1алу хьунт1иссар...\nАвчура буттащал Кусттаклив къатри дайсса калпуш кьукьлан. Жу т1айла буккан дурк1уна нину щарнил тия чулийсса хъач1райн дияннин. Яла, тикку ттуйн хъямалагу дагьну, жул каругу дургьуну, ниттил жухь:\n— Утти зун ххуллухъин баннав, Идавсил ссимиялттуй, Жавраиллул хъа ялтту дичиннав зул, - куна.\nОпубликовано: 18 ноября 2017 • Категория: Абуталиб Гафуров\nКуя чулухатусса зунттал хьачlрахату ххяххабургъил тlиннтту итххярххун, урчlа чулийсса лахъми зунттал бакlру чанна лархъун чlалай дия. Тай зунттал рахlаву утту дирхьусса кlяла ттурулливгу, шанашисса кунна паракьатну, паммалул алттаха лахьлай дия.\nКlяла-лухlисса мачlру дирзсса хьхьинякl чухълул къавалайгу ларххун, кув кlанттурдаяту лухlи чlарарду ссурссуну кьачlа чlалачlисса къутта кьяпагу бакlрай бивхьуну, кlира къурхъ дуртсса эн дусса ини бусса чантайгу чулухун бувтун, куя чулийсса ххуллул ялтту чулийсса суннил яхъуцl на бярчру, ттукри ябуллай уссияв.\nСтраница 1 из 2","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-18","url":"http:\/\/lakku-bilayat.ru\/tvorchestvo\/stikhi\/34-abutalib-gafurov.html","date":"2019-04-21T12:24:19Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-18\/segments\/1555578531462.21\/warc\/CC-MAIN-20190421120136-20190421142136-00487.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.980669558,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":30,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9806695580482483}","num_words":1099,"character_repetition_ratio":0.058,"word_repetition_ratio":0.013,"special_characters_ratio":0.195,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.982,"perplexity_score":4340.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Вверх\nОпубликовано: 30 мая 2014 • Категория: Стихи для детей\n\n\nТтатта уссар жул ххуйсса,\nЖу лагма лаган байсса,\nХаварду буслан усттар\nТ1абиаьт ххира хьусса.\nЦа гъинтнил гъели кьини,\nМунал жуйн баян бунни,\nХ1адур хьияра гьунттий\nТ1абиаьт ххал дан бачин.\nГьанну жува кьак дуван,\nК1иччава х1алларавун,\nКкаккан данна зун сурат\nЛагма, ялттусса к1анттул.\nК1юрххила увкра кьат1ув,\nЛавхъра Гурда къалалийн,\nТтаттал т1ийкунсса сурат\nЛагмара ттун ккарккунни,\nТана Вац1иллул сурат,\nХьургу махьлий бивгьуну,\nКиямур ка дургьуну\nХьурук1ул бачин бувсса.\nАгь Вац1илуй, Вац1илуй,\nГъумучиял хъун пахруй,\nГьарца к1юрххил ивзтари,\nЖул хьич1 дац1ай вил сурат.\nТана тинмай хъун зунтту,\nБурх1ай вышка дирхьусса,\nИнсантал бялахъан бан\nСуратру ккаккан дайсса.\nГана архну Щуними,\nЯлув ххяллул ща бусса,\nВич1ату ч1алан бик1ай,\nГъази-Гъумучия.\nБучбак1у бур гъаннува,\nБагьт1ат1 хьуну щябивк1сса,\nКанакира ттул гадрий\nВа ттул кугьлансса чурххай.\nВана Бурх1ай хъункъала,\nГъумучиял къаралчий,\nДушман жуйна авчукун,\nЦиняв талан бат1айсса.\nК1урунна-бак1у ч1арав,\nМавзалейран тарг хьусса,\nИна ххуй дунни сурат\nХъунбярнил ва чинардал.\nКъюнари-бак1угу бур,\nХъанаргу махъ лабивтун,\nРах1ру дур щинал дурц1ун,\nМунил чурххайх нанисса.\n\n\nВанинни жува чайсса,\nХхуй шаврил зунтту, куну\nМюртазалил тур рирщун,\nДушмантал лихъан бувсса.\nДучра урттуй гъаттара,\nКьаний яттил ттурзанну\nАдархъсса Урда нухру,\nЧ1ируннал дурц1уну дур.\nЛух1уваллил зунттуву\nЗунчая хьусса щару,\nК1ичча экьнанисса\nНеххал ч1урду баллай бур.\nБавт1ун бур ттул гьалмахтал,\nТтаттагу аьсавращал,\nБавчуру ах1райн хьуну\nЖува т1исса чулинмай.\nОьх1раяллил ухнилу\nКкарккуна цамур сурат:\nВев кунни жува, цаннал\nТиккун бурги, увкуну.\nКьаркьала дия дагьну,\nСсалливрагу къак1улсса,\nЦа чулух цулч1ал бия,\nГамур чулухгу барзу.\nЦулч1а ццах куну бия,\nКьаркьаллуч1анмай гъан хьун,\nБарзугу мува куццуй,\nЦулк1луя нигьа бувсун.\nЦуманалъяв щют1 кунни,\nБарзу левххун лавгунни,\nЦулч1агу сунух лавай,\nБакъа хьуну бат хьунни.\nЦалаяллил ухнилу\nДия кьакнил мяъданну,\nДурну ч1ярусса кьакьгу,\nТти бавчуру х1алларав!\nГьаркасси ва Дуч1ийми,\nСундарали, Бухсаннахь,\nРух1 дакъари миннуву\nДак1 дач1лай бур ми жущал.\nВайнна, оьрч1рув, вай мурхьру,\nЖунна тяхъашив дайсса,\nТак школдания бувк1ун\nОьрч1ал циняв бувгьусса.\nК1ура бавуру шаппай,\nХъинну рязину бияв,\nУчарду ттаттахьгу жу,\nБарчаллагьри вин хъунмасса.\nУченица Кумухской СШ\nОпубликовано: 19 мая 2014 • Категория: Стихи для детей\nЗагадку знаешь,\nКот - котенок?\n- О ком, о чем,\nКозел - козленок?\n- А погляди-ка\nHа быка,\nЗачем он смотpит\nСвысока?\nКопытца у меня\nДа ножки,\nДа махонькие\nРожки - кpошки,\nА у него,\nКак столб, нога,\nТакие стpашные\nРога!\n(Пеpевод М. З.Аминова)\nСтраница 1 из 2","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-18","url":"http:\/\/lakku-bilayat.ru\/tvorchestvo\/stikhi\/21-stikhi-dlya-detej.html","date":"2019-04-21T12:23:43Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-18\/segments\/1555578531462.21\/warc\/CC-MAIN-20190421120136-20190421142136-00498.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.88694489,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":25,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8869448900222778, \"inh_Cyrl_score\": 0.04983412101864815, \"tab_Cyrl_score\": 0.017566487193107605}","num_words":838,"character_repetition_ratio":0.038,"word_repetition_ratio":0.024,"special_characters_ratio":0.218,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.934,"perplexity_score":2454.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ванил ляличIишивугу ссавур учирча, кафелуву зунтIиссар цIуллу-цIакьсса инсантурал кунма къуццу бан къашайсса, мушакъатсса жагьи-жугьулт. Социал кафе тIитIлатIисса шадлугърай гьуртту хьунни ДР-лул захIматрал ва соцразвитиялул министр Изумруд МухIуттинова, МахIачкъалаллал бакIчинал хъиривчу Запир Алхасов, ДР-лул Жяматийсса палаталул хъунама АьвдулхIалим Мачаев.\nУкунсса журалул кафе жула хъуншагьрулий тIитIин ччянива хиялданий бивкIсса ва проект дузрайн дуккан дан хъунмасса хIарачат бувсса «Жизнь без слез» тIисса жяматийсса сакиншиндарал каялувчи Аьйшат ХIамзаевал дакIнихтунусса барчаллагь баян бувунни шикку зунтIисса жагьилтурал ва цила чулуха социал кафе тIитIин ка-кумаг бувсса цинявннайн. КIицI бувунни ванил хъуннасса чIарахбацIаву цан дуршиву МахIачкъалаллал администрациялул ва ДР-лул ЗахIматрал ва соцразвитиялул министерствалул.\nКафелул хьхьичI ятIул лиссу кьуркьуну махъ хьунни хъамаллурансса ва кафелул муштаритурансса балайрдал ва къавтIавурттал мажлис.","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-18","url":"http:\/\/ilchi.info\/2019\/04\/%D1%86%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B8-%D1%88%D0%B0%D0%B3%D1%8C%D1%80%D1%83%D1%80%D0%B4%D0%B0%D0%B9-%D0%B1%D0%B0%D0%BA%D1%8A%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%B0-%D0%BA%D0%B0%D1%84%D0%B5\/","date":"2019-04-22T14:29:28Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-18\/segments\/1555578555187.49\/warc\/CC-MAIN-20190422135420-20190422161420-00506.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9509476423,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.950947642326355, \"lez_Cyrl_score\": 0.015631848946213722}","num_words":308,"character_repetition_ratio":0.062,"word_repetition_ratio":0.033,"special_characters_ratio":0.13,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.96,"perplexity_score":2426.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Дучи\nКIундиннал шяравалу, хьхьичIавасса халкьуннал мухъурттийн бувну лярхъуну дур, Ссибир бувну гьан бувсса халкь цачIун хьуну мащив дурну тIий. Шяравалу щаллу хъанахъисса ппурттуву диркIун дур шанна мащи. Шинну ларгун махъ халкь чIяву хъанай аьрщи диял къахъанай тIий хъун хъанай дайдирхьуну дур. 1998 шинал КIундиннал шяраву 360 къатта бивкIун бур. Махъсса 6-7 шинал дяниву шяравалу цIу дуклай, хъун хъанай дур.","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-18","url":"https:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%94%D1%83%D1%87%D0%B8","date":"2019-04-20T17:20:04Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-18\/segments\/1555578529898.48\/warc\/CC-MAIN-20190420160858-20190420182858-00087.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9847681522,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9847681522369385, \"tab_Cyrl_score\": 0.014160729013383389}","num_words":81,"character_repetition_ratio":0.059,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.184,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.992,"perplexity_score":6087.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"Гьантлия гьантлийн шаттирду бизлай най, цила аргъиравун духлай дур инт. Мунил хъирив лаянмур буллай, дуван аьркинсса давуртту лях къаличIанмур буллай,щиривкIуну бур хъузалтгу. Миннал «ххуржинттаву» цанмасса кIану лякъинссар тIиссару вай маслихIатиртталгу.\nХхяххиярттан ца кIанайсса мина душманссар\nЧIярусса шиннардий ахънилсса цара-ца кIанай дугьларча, бакIлахъругу мискинсса хъанантIиссар, аьрщигу, чIукьа дурккун, зия хьунтIиссар. Ахънилсса дугьлагьисса кIану баххана буллалийнигу, кIулну бикIан аьркинссар ссал хъирив ци дугьан бучIиссарив, ци дургьуну диркIсса кIанай ци къабучIиссарив.\nНувщи\n— Нувщи цава-ца кIанай 3 шинаяр ххишалану бугьлай къахъинссар. Нувщи бувгьуну хъинссар муниннин калан, къур, чIикIунтIа, кьая бувгьуну бивкIсса аьрщарай.\n— Нувщи мабугьари муниннин помидор дугьлай бивкIсса аьрщарай.\nЧимус\n— Чимус бугьлагьисса кIану 3-4 шинавун баххана бувну хъинссар.\n— Чимусун дакьайссар нисварти, къавахъ, калан, помидор, нувщи бувгьуну бивкIсса аьрщи.\n— Чимусун ххирассар оьргъашивурттал дурччусса, мукунна куклусса, кIукIлусса аьрщи, яргсса чани.\nКъур\n— Къур дургьуну хъинссар нувщи, калан, щюлли уртту (салатрал чIапIив личIаннин) дургьуну диркIсса аьрщарай.\n— Мукунна бучIиссар помидор ва мюрш хъюрув ххяхлай диркIсса аьрщарай дугьан.\nЛаччи\n— Лаччи бугьлагьисса кIану 2 шинай цал баххана буван аьркинссар.\n— Лаччи бувгьуну хъинссар нисварти, нувщи, калан бувгьуну бивкIсса кIанттай.\nКалан\n— Калан цава-ца кIанай бугьан бучIиссар 2-3 шин лях ларгун махъ. Калан бувгьуну хъинссар нувщи, помидор, нисварти, чимус бувгьуну бивкIсса аьрщарай.\n— БучIиссар мюрш хъюрув, шагьнал хъюрув, къур, чIикIунтIа дургьуну диркIсса аьрщарай бугьангу.\nНисварти\n— Нисварти бугьлагьисса кIану гьарца шинал баххана бувну хъинссар. Ми яла ххуйну шайссар калан бувгьуну бивкIсса кIанай.\n— Мукунна нисвартилун дакьайссар помидордая, нувщуя, мюрш хъюруврая ва чIикIунтIалия махъсса аьрщигу.\nПомидор\n— Помидор дургьуну хъинссар калан, къавахъ, хъюрув дургьуну диркIсса аьрщарай, бучIиссар къуруя, чIикIунтIалия, чимусуя махъ дугьангу.\n— Лавайгу увкусса куццуй, нувщун кунна, помидорданунгу къаххирассар нувщи бувгьуну диркIсса аьрщи.\nЧIикIунтIа\n— ЧикIунтIа дугьлагьисса кIану 3-4 шинай цал баххана бувну хъинссар.\n— ЧIикIунтIа ххуйну хьунтIиссар нисварти, калан, помидор, нувщи, хъюрув дургьуну диркIсса аьрщарай.\n— ЧIикIунтIа шпинат дургьуну диркIсса аьрщарай дургьуну къахъинссар.\nКьюнукьи\n— Кьюнукьи бувгьуну хъинссар кьая, салат, гъаран, ччимур журалул хъюрув, къур, чимус, лаччи, сельдерей дургьуну диркIсса кIанай.\n— Нувщи, помидор, нисварти бувгьуну бивкIсса аьрщарай кьюнукьи бугьан бучIиссар так 3-4 шин ларгун махъ.\nБадуржан\n— Бадуржан (баклажан) бувгьуну хъинссар нисварти, чимус, калан бивкIсса кIанай.\n— КъабучIиссар бугьан ларгсса шинал нувщи, помидор, болгар перец ва баклажанну цивппа бувгьуну бивкIсса кIанай.\nР.S. Агарда, бюхълай бухьурча, дачалий ягу хъув чIун-чIумуй уртту-сидерат (шанчIапIи, люцерна ва м.ц.) дугьлансса аьрщарал парча бивтун хъинссар. Ми урттурал аьрщи дигьалаган дувайссар, му гихуннай ахънилсса ххяххан дуллансса гужирал дуцIин дувайссар.\nСидерат-уртту хъанахъиссар цIинцI-уртту хьун къаритлатисса, ахънилсса дугьан хьхьичI аьрщи мюнпатсса затирттал дуччин дуван дугьайсса ххяххияну, ми ккалли дувайссар щюлли оьргъашиврун.\nХIадур бувссар\nБадрижамал Аьлиевал","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-18","url":"http:\/\/ilchi.info\/2019\/04\/%D0%B8%D0%BB%D1%87%D0%B8-%D0%BC%D0%B0%D1%81%D0%BB%D0%B8%D1%85i%D0%B0%D1%82%D1%87%D0%B8-4\/","date":"2019-04-22T14:44:08Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-18\/segments\/1555578555187.49\/warc\/CC-MAIN-20190422135420-20190422161420-00547.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9960615039,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9960615038871765}","num_words":959,"character_repetition_ratio":0.111,"word_repetition_ratio":0.006,"special_characters_ratio":0.171,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.997,"perplexity_score":2682.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"Вверх\nВиятувагу усттар хьунсса ххай уссияв — т1ий, бутталгу мадарасса иттах бищаву дуруна ттухь.\n— Пайда бакъар ттул умудирттаяту талих1 бакъахьувкун.\nГъумукун лавгсса к1анай бак1райн агьуна ттун Жунгутайлив заназисса дувссилул усттар, Гъумук дувсси бахлай. К1анал бахлахисса ц1ай-ц1ай т1исса гунгунттах уруглай, к1айннуйх рирщусса кьют1илттал т1айласса щару аьжаив бизлай, зана-кьалалий уна, к1а усттаргу чагурт аьркинсса усттар ивк1ун, хъинну гъелину гъалгъа байбивхьуна ттущал:\n— Ина чассара, ци даврий занай ура?..\n— Дакъар ттул ц1анакул цич1авгу дулланмур, калпуш кьукьлай ивк1ун, увк1ун ура гила Кусттаклияту. Ттигу ци дулланссарив къак1улну ливч1ун ура.\n— Ява туну вин т1айла бац1у шавай бур. Жун аьркинну ур чагурт оьрч1. Жувагу бачин ч1ал хьун т1ий бакъару, буси инава вила багьа, х1адургу хьу жущал ачин Жунгутайлив. Укунсса гунгунтту, варакъив, саргъасру бан лахьхьин банну винмагу, усттар анну жу ина.\nШинай кьура къурушран лавгра миннащал чагуртну, дувсси ссуку буллан Жунгутайлив.\nГикку ца к1анайх лавай ац1ния ххюва къуш бия усттартурал. Дукнилуха лархьхьусса лажиннугу дусса чагурт оьрч1ругу ч1явуя ца-ца къушлий к1и-к1ия. Гай дувссилул усттартурал ришлашисса кьют1илттул ч1урду к1юрххил байбивхьуну ац1ния цара ссят хьуннин xlypa къашайва. Чагуртнангу каршанналиву ссуку т1авриха бак1 гьаз дансса чара къашайва, ненттабак1равату лирчуну нанисса гьухъал к1унт1ру к1инттулгу зизлан бик1айва дувсси ссуку т1исса варшуйн. Кьунниялай, даву кьариртун мукьахгу, щюлли-няк1 ларгсса каруннил бурчу марц1 бан къахъанай, хъунмасса жапа шайва анжагъ дикI ч1алач1и дан каруннияту. Усттартурал тяхъану, шадну дуллалисса ихтилатру цач1ава зузаврил аьйплу хьуну ливт1усса оьрч1аяту дик1айва: пулан дирисса ия, пулан цала жан ххира къадурну зун ик1айсса ия т1ий. Амма икъавк1ума чагуртнаяту я дирисса ур, я зузисса ур т1исса махъ къабуккайва цанналагу зумату. Балики даву чан хьурча, чагурт лурзимах ссуку дуллали айва рах1ат къахьун. Гайннал чагуртнахь дуссилул зад цич1ар канил дугьан къаитайва, санят къалахьхьин.\nХхунк1 байсса иникьали дурцуну дулайва, чагуртнал гьарзану къадичин. Ца шинай шамила хьуну дия ца чагуртнал лякьлун мадара хьунсса зад дирирсса кьини: цал зумаритавар кьини, цал ряхагу усттарнан дурсса х1алт1амалул к1унк1ур буч1ан бавайсса ч1умал, хъамал бувк1ун архсса к1аная, яла гайннан цайми цlycca дукрарду дан багьну, х1алт1амарттал к1унк1ур т1урча чагуртнайх бувккуна. Цалгу...\nЦ1уртти чансса, барз бакъасса ц1ансса хьхьуниву айгъурчал бак1райх Мах1аммадал, хъинну ссуку-кахгу бувну, хъалул чантай лавххуна. К1илигу дирхьуну, мюрщими дувсси лув бихьлай, цахъий бугьарами ялув бихьлай, хъиннува хъуними саргъасру ялува-ялув ччанаппул алхъанналий ц1акь бувуна яруссаннайн баххан гьан.\nГай бах1лах1исса ч1умалва х1исав хъанай дия ттун айгъурчал вич1ив оьну лярк1уну. Яругу яруннил мурц1авух к1ялами ххину ч1алач1и буллай, угу увкуна Гъазийнал:\n— Щала вихну акъара на ва чайн, вай дувсси лавкьуну т1айла буккаврийн.\nАьлил увкуна:\n— Зад бакъассар, ялунгу махь хьунт1иссар, наниссаксса бухлай ххуллийх.\nДуссукъатлул хьулияту чал хьхьури дургьуну авчуна чагурт. Лагмава хавардугу буслай, дувсси баххан наними т1айла буккан най бия хозяинталгу, нанинахь аькьлугу буслай.\nЖунгутайннал дянийх нанисса чансса щин дусса неххал ялтту халкь занан дирхьусса т1анттач1ан бивуна чу. Ажарттугу к1илчин бивзун э-оь т1ий бия, шяраватусса агьалийгу аргълий нах1у шананаву ч1у-ч1ит1 бакъа бия. Ц1усса дувссилий ттангъа къахьун, хъуни саргъасирттал ялтту ливчусса аьнди варсущал айгъур бавц1уну бия ч1ири неххал ч1арав т1анттач1а, тин лахъаврил пикри буллай. Хозяинтал хьхьич1 лавхъуна неххал тийн. К1илчин, хозяиннал т1ийкун, цува т1аннуйх, чу неххавух к1унк1у бувна чагуртнал. Щинал ххюл бувкуну хьусса валттуч1а ссаннуми тин лархъун, ччанну щинавату дуккавривун зяр-зяр кусса ч1у хьуна айгъурчал бурх1айсса варсулату. Укунмагу цила бурх1айсса гьивулияту гъапул бакъасса айгъурдул, зяр-зярданул ч1унияту ццах куну, анаварну т1анк1 куна. Айгъурчал т1анк1лиха лавхьхьуну хъуни саргъасиртталгу ч1у лахъ бувна. Айгъурчал махъа ччанну, махъуннай ита дакьлай, дач1ул ��туршардин дурккуна. Лип1-лип1т1и дурсса барзул хъаттирду кунма, лип1 т1ий бия хъуни саргъасру айгъурчал чулух. Лавай гьаз шавай, зана хьуну чал чулухун шавай, айгъур къавт1иссаксса, саргъасругу дурцуну бия къавт1алан лархьхьусса ник. Ттур-ттур-ттур-т1ий, хозяинталгу ци банссарив къак1улну къистта хьуну буна хьхьурттарал ланттулах1и дурцун, хьхьури чагуртнал к1унттихь лирч1ун, ливхъуна чу неххамач1ух ялавай оьккину анаварсса лахъсса къяр-къюрданул ч1уний. Тиягу, шиягусса ккаччал ххюлугу х1ала бувххуна га ч1унивун. Яла, дувссилулмур ч1у бухлавгун, ккаччалмур ч1у махъ ливч1уна. Дяъван бивк1уна чагуртнахун:\n— Чу циван ита бакьав?... т1ий.\nЧагуртнал ккаккан дуруна цала урч1а канил ч1уруну дургьусса хьхьури:\n— Вана хьхьури, гьаксса ч1уруну дургьуну урахха,— куну.\nМах1аммадлул цала хъаласса ч1арарду дусса иттац1анттугу, к1яла оьрч1и лаган бувсса яруннил ялун гъасу дик1ан дурну, хъунна ххяппа гьаз дурну, кьаивтуна чагурт щун къадурна.\nЯруссаннал чулинмайсса ххуллугу хъама бивтун, ряхагу адаминан, куннах-ку эцгу бик1лай, чал хъирив бачин багьуна.\nМадарасса манзил бивтун махь, ца к1анай хьхьару буцаннин ххюрхху хьуну най бивк1ун, лах1у-ччах1у хьусса саргъасирттал гъургъаза ляркъуна цавай чарттахун дахчуну.\nЖунгутайгу махъ кьабивтун, мадара гихунмай хьусса ч1умал чани хъяхъа т1ий дайдирхьуна. Ца к1анай хъя къаучин цала дувссилияту ккуртта дик1ан дурну дирхьусса канишгу дусса чал к1иллул к1урмат1и лявкъуна кьунуц1ату бувцун, мюрардий дирзсса дувссилул мач1гу ц1ай-ц1ай т1ий.\nПараул т1исса шяравалу гъанну ч1алай дия. Га шяраваллил шиха чулий к1ира зиву хьунуксса лахъшиврийсса, лувату щинал дуркуну хьусса ца валттух, неххамач1ув ца лух1исса къуркъути ч1алан дирк1уна, га цал янин ххал шайхту мурхьирал ух ххива. Яла жу гъан хъанахъиссаксса, ганиятугу чал сурат хъанай, ч1арав бивукун чу хьуна.\nЦ1уну щинавун щусса кунма, гьухъагу бивтун, ялату пурк1у кунма, ссих1гу най, никирттая яларайми к1юла ликригу чарттал ц1арц1уну оьттул най, зурзу т1ий бавц1уну бия чу. Мяйжаннугу, Аьлил т1ийкун, ххуллийх наниссаксса бувххун, махь хьуну бия чу: бугьайни сукку къавхьуна.\nГичча чугу бувцуну бавчуру махъунмай, ганияту кьат1 хьусса задругу ххал дуллай. Тинмай варакъи лякъай бартгу ч1ангу цанних ца дурургун, щурщу буллалисса гьалмахчувгу гьалмахщаргу кунма, шиннай хава лякъай, амма аьнди варси хьуна къабавкьуна.\nМу хьхьуну хьусса манзила хозяинтурал, кьат1ув буккан къабивтун, къюлт1 бувна, цан чирча миннайн къаршисса, миннан зарал хьуну ччисса, ми ххира бакъасса усттартал бия гикку цала шяраватуссача, гай ххари къахьун.\nГьунттихавай Жунгутайннал шяравусса хъуни-хъуними ххуллурдал шанбач1урдай хъунисса к1унк1урду бивзун, хьхьахьхьартту шахьлай, ца хъунмасса авара ч1алай бия. Циявхьур, кьадийнал хавар бувсун бия жяматрахь: «Цархьхьу кьунну ахир заманнул аьламат загьир хьуну дур, цадакьартту бувара, к1юла ччат1ру бичара», — куну.\nМу кьини хьхьахьхьари ласун гьансса сант дирируна чагуртнахьхьунгу. Цагу му хьуну дия чагуртнал лякьлун нагьар хьусса кьини.\nАвтор: Абуталиб Гафуров • из книги \"Къужлул хаварду\"","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-18","url":"http:\/\/lakku-bilayat.ru\/tvorchestvo\/stikhi\/34-abutalib-gafurov\/574-shinal-muttalij-shamilchin-uchchinnin-dukanssa-zad-diriyavu-abutalib-gafurov.html","date":"2019-04-21T12:57:13Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-18\/segments\/1555578531462.21\/warc\/CC-MAIN-20190421120136-20190421141856-00003.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9817612767,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":8,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9817612767219543}","num_words":2030,"character_repetition_ratio":0.029,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.19,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.982,"perplexity_score":4860.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"Июль зурул 1-мур кьини Новостройрайсса Чапаевкаллал жяматрангу, лагма-ялттусса шяраваллаву яхъанахъиминнангу хъуннасса ххаришиврул кьини хьунни. Му кьини цIуну тIивтIусса «Солнышко» тIисса оьрчIал багъравун кьамул дурссар цалчинсса Читать далее\nМунал хъунмасса барчаллагь увкунни райондалул хъунама ХIажи Айдиевлухь, Читать далее\nЦIуссалакрал райондалий дайдирхьунни ссуттилссаннул бакIлахъия лакьаврил давуртту. Шиная шинайн къалмул бакIлахъия дугьлай ишла дуллалисса аьрщарал ккал цалнияр цал хъунна хъанай най дур. Читать далее\nИюнь зурул 15-нний ЦIуссалакрал райондалий хьунни райондалул администрациялул бакIчи ХIажи Айдиевлул шяраваллал бакIчитуращалсса ва идарарттал каялувчитуращалсса ирглийсса совещание. Читать далее\nЦIуссалакрал райондалий оьрчIал байрандалулсса бан буржлувминнал къулагъас дунни байрандалул кьини майданнив буккан къавхьусса, мушакъатсса оьрчIахагу. Райцентрданул майданнивсса байран къуртал хьуну мукьах, балугъравун къабивсса оьрчIал иширтталсса буллалисса къуллугъ Читать далее\nЦIуссалакрал райондалий мудангу хъуннасса къулагъас дувай район марцIну ядуваву мурадрайсса давурттах, чара бакъа гьар шинах, мюрщи-хъуни къакуну, циняв кьатIув бувккун, дувай субботникругу. Читать далее\nВа кьини ЦIуссалакрал шяравусса майданнив райондалул администрациялул, Культуралул ва КIулшиву дулаврил управлениярттал, оьрчIал искусствалул школардал цачIуну хIасул дурну дия Читать далее\nМайрал 23-нний ДучIиннал шяраву бивщунни школа къуртал буллалиминнансса Махъва-махъсса гюнгутIи.\nКIюрххила школалул хIаят тIутIавун дахьлаган дурну, чанна лахъан дурну дия чIюлуну лархсса выпускниктурал, миннахь ххуллухъин учин бувкIсса нитти-буттахъал ва мюрщими классирттал дуклаки оьрчIал. Читать далее\nГьарицагу инсаннал оьрмулуву дурагу цал кIицI лагайсса, ххарисса ва пашмансса асардацIун дархIусса байран дур школа къуртал буллалиминнан Махъва-махъсса гюнгутIи бишлашисса байран.\nМу байран цинявппагу школардай лагай яргну, оьрмулухун Читать далее\nАпрель зурул 27-нний ЦIуссалакрал администрациялул ирглийсса заседаниялий ххалбивгьунни агьамсса масъалартту. Райондалул хъунама МахIаммадхIажи Айдиевлу�� кIул бунни цIусса хъиривчу Султан ХIамзатовлущал. Бувсунни цала цалчинма хъиривчу Аьбдурашид Буттаевлуйн ЦIуминалийсса агьамсса масъалартталсса ва къайгъурдалсса буллан тапшур буллалишивугу. Читать далее\nШушиннал школалий хьунни Ххувшаву ларсун 70 шин шаврин хас дурсса, учительтурал ва лавайми классирттал оьрчIал гьурттушинна дурсса конференция. Му даврил сиптачигу, сакиншинначигу бия райондалул оьрчIан цIакьсса ва куртIсса кIулшивуртту дуллалаврицIун, краеведениялул даврилмур хъаргу ларсун нанисса МахIрамова ПатIимат. Читать далее\nАпрель зурул 17-нний ЦIуссалакрал райондалий, ДР-лул экономикалул министр Раюдин Юсуповлул каялувшиннаралу, хьунни ЦIуссалакрал райондалия агьали бизан баврил ва Аухуллал район цIудуккан даврил хIакъиравусса масъаларттан хас дурсса совещание. Читать далее\nЦIуссалакрал райондалул администрациялул хъунаманал хъиривчу Аьвдурашид Буттаев ялтту увккунни райондалул школарду ва шяраваллал администрациярду Ххувшаврил байрандалийн цукун хIадур хъанай бурив ккаккан.\nХхалбунни Ххувшаврил юбилейрайн цукун чIюлу бувну Читать далее\nВай гьантрай ТIюхчардал 1-мур школалул актовый залдануву лахъа-хъунну хьунни юбилейрал медаллу дуллалисса шадлугърал мажлис. Медаллу дулун учIан увну ия ТIюхчардал шяравасса, тай дяъвилул шиннардий Читать далее\nЦIуссалакрал райондалул администрациялий Ухссавнил территориал округрайсса Дагъусттаннал БакIчинал полпред Вячеслав Паламарчуклул кьамул бунни агьали. Микку гьуртту хьунни ЦIуссалакрал райондалул администрациялул бакIчи ХIажи Айдиев, ДР-лул Халкьуннал Читать далее\nЦIуссалакрал райондалийсса ЦIуссалакрал 1-мур школалий, «Изучаем родной язык» цIанилу, хьунни ниттил мазрал ва литературалул дарсирдал учительтурал элмийсса ва практикалул конференция. Читать далее\nХIакьинусса кьини ниттил мазру ябаву, буруччаву мурадрай хъинну агьамсса давурттив дуллай бур школарттай зузисса учительтал ва дуклаки оьрчIру. ОьрчIан ниттил маз лахьхьин гъира бутлатисса чаранну ляхълахъисса жура-журасса Читать далее\nМартрал 18-нний, райондалул Культуралул къатлуву хьунни ЦIуссалакрал шяраваллил жяматрал батIаву. БатIаврил сававгу дия цIусса миналий ЦIуссалакрал райондалун цIа дизаврил масъалартту ххалбигьаву. Читать далее\nСсан-бунугу аьркин багьлагьисса документ ласуншиврул уттинин агьалинан ца идаралия ца идаралийн лечлан, очердай бацIлан багьлай бия.\nУтти МФЦ-ду (Многофункциональный центрду) тIивтIуну махъ му чулуха агьалинан хъуннасса бигьашиву хьунни. Къатрансса документру, субсидиярду, оьрчIансса пособияртту ва м.ц. Читать далее\nИнтнил хьхьунил байран дур жула Дагъусттаннал халкьуннал яла ххирамур, ляличIинура кIицI лагаймур байран. ТIабиаьт дахьра чантI кусса, къурнил давуртту дайдишайсса гьантрай, интнил кьинигу, хьхьугу архIал дарцIусса март зурул 22-нния байбивхьуну, 3 гьантлий кIицI лагайссар ххаллилсса интнил байран жула лакрал. Аьвзал заманная шихунмай байбивхьуну, хIакьинусса кьининингу Читать далее\nМарт зурул 11-нний ЦIуссалакрал райондалий жямат бавтIунни 1944 шинал мартрай гужрай цалла минардая бизан баврил зулмулухьхьун биривсса лакрансса гьайкалданучIан. ДакIнийн бутанну гьаманки 1944 шин хьушиву къиялул, аькьувалул ва дардирал дайдихьуну жулва лакран: дяъвилул цIараву кунна лекьа-пIякьу хьуссар 24 шяравалу, лершссар 1900 вилах, зулмулий изан увсса 6 000 инсанная 3 шинавун ливтIуссар 2 азарунничIан ивсса. Читать далее\nХъунмасса Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилуву совет халкьуннал ларсъсса Ххувшаврил дайдихьу дурссар Сталинград шагьрулухсса талатавурттал. Сталинградуллахсса талатавурттая хъар хьуссар Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилулсса дакъассагу, 2-мур Дунияллул дяъвилулссагу ахир.\nЖандалия ка Сталинград буручлай бивкIсса ЯтIул аьралуннал къучагъшиву бусалардавун дагьну дур. Читать далее\n1944 шин жулва миллатран цалла минардая бизан буллалисса ца яла захIматмур шин диркIун дур. Бизан бувну махъгу, цалла жандалий хIайп къаувкуну, ккашигу, мякьгу бувхIуну, зий, захIмат буллай, тIутIайх дичин дурсса, кIилчинмур минану хьусса аьрщигу Читать далее\nЦIуссалакрал райондалийсса ЦIуссалакрал шяраву Аьрасатнал Виричу Мутай Исаевлул цIанийсса гимназиялий хьунни оьрус мазрал ва литературалул дарсирдал учительтурал семинар. Читать далее","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-18","url":"http:\/\/ilchi.info\/category\/%D1%86i%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%BB-%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%8F\/page\/8\/","date":"2019-04-25T04:34:18Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-18\/segments\/1555578681624.79\/warc\/CC-MAIN-20190425034241-20190425060241-00501.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9474986792,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9474986791610718, \"inh_Cyrl_score\": 0.018843375146389008, \"lez_Cyrl_score\": 0.01039173174649477}","num_words":1779,"character_repetition_ratio":0.097,"word_repetition_ratio":0.034,"special_characters_ratio":0.139,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.951,"perplexity_score":3191.7,"cluster_detection":-1} +{"text":"-\n- О лакцах\n- Районы\n- Литература и язык\n- Культура\n- Кухня\n- Видео\n- Музыка\n- Книги\n- Телевидение и Радио\n- Фотогалерея\n- Новости\n- О сайте\n- Кавказ\nОткрыть меню\nВойти:\nЛакцы — один из коренных народов Дагестана. Лакцы исторически проживают в центральной части Нагорного Дагестана. Этнокультурная территория лакцев именуется как Лакия и состоит из Лакского, Кулинского и Новолакского раонов.\nАман на барзу хьурдай лахъну гьава бувайсса,\nК1ля муруллуй щяивк1ун, шаравунай уруган.\nЦа шанма махъ чичивияв дардирал дурц1у дак1нил,\nХъяшхъармарч1ал бак1рава хъахъи т1ут1ив аьт1унсса.\nЛух1и нухлил ялату уругарча къурувай,\nИттату оьттул мукьал Бярдай бяр буц1инссия.\nХьурдай, заллу, на чит1у, мизитраву кюру бан,\nКюрттараву щяивк1ун, мюталимтал ххал буллан.\nДардирдал ч1ярушиврул, пикри гьарзану баврил,\nУрандалул къаугьан, на нигьач1ий ик1ара.\nЛахъисса ссуттил хьхьурдай шанан утту бишару,\nПикрирдай дак1 дунура, чани хьуну жун ��якъай.\nБуслай бусан къашайсса х1ал бури ттул чурххирай,\nКкавккун к1ул къабуваннав ттул дуснан ва душманнан.\nЛещан дуван къашайсса дак1ниц1ух ларч1сса ц1арал\nЧчукъаччайсса чурххирай аьжаившиву дара.\nНамрудлул ц1у кундари ларч1нагу ччукъаччайсса,\nЯ нару, кунний бардан: кьазап бури ттул чурххай.\nТтул дак1ниц1ух ларч1сса ц1у ттул дустуран к1улния,\nМирза Сулайман хьхьич1ну лаххаврий буккансия.\nТтуйва ттун ц1ими хъанай, ц1уну дак1нил бувавай,\nХъюхъу ярундил бавай, хъяхъа таривав чайсса?\nТаривавли ччуччайсса арши бакъа ва ттул чурх,\nКъаччивахха, ттул заллу, Сибир аьрщарай лич1ан.\nЦа нах1ала бан хьурдай Зулалдил дяркъу щинал,\nДак1ниц1ух ларч1сса ц1арал лама къалещай ккаккан?\nДаим жул зуйн лаххаву ххювагу чаклил хъирив,\nДагъусттан зунттавусса абдалтал нукьабаътал!\nКумаг бара жуц1ун, леххаврийгу буккира!\nЗунттуявав ва ттул дак1, ттурлу яла къалагай,\nТтурулливъявав яру, к1унт1ат1исса къабац1ай.\nГьуя-гьарай т1аврил тти бувк1мур зана бик1анхрав?\nБуккавияв жу Лаккуйн, ккаккавивавли Ккурккул?\nЩявагу бик1авував ц1у мизитрал хъун ккурч1ав?\nАлжаннул ккурккай Ккурккул, ккурч1а ххуй бай\nжамааьт!\nВасиятри жул зухьсса: дуаьлуву аманат!\nНахагь сагьсса баярча, жуц1ун кумаг бувара,\nЛивт1унни т1ий баярча, кьулгьу-алх1ам буккира!\nЯт1ул ккурмузул ахъру, даххана хъюртул мурхьру,\nДяркъу щинал щаращив кьабивтсса мяйжанссарвав?\nЛахъину дурсса ссавур ят1ул мусилли чайхха,\nТти жугу дан багьунни, ссайн буккайрив ххал буван.\nАманатри, уссурвал, пашманшиву мадару,\nШава шаний ивк1уну, х1атталлив гьав хьуманай.\nАллагьнайн щукру бара, лухччи-ссав дуц1ин уксса,\nГъужихъал Аьбдурах1ман къуллугъиран уллусса.\nАллагьнал амру буна, цува дурккусса уна,\nСсавур дакъул вай махъру циривавли мачари!\nЦибанссарив къак1улну, бан-битан бухлагаврил,\nКъумасса дак1нивату бувккун лавгсса махърури.\nЦ1у дагьандав ц1унт1айндайн, чил ка хьундав\nчачандайн,\nЗалимнал зулму ливккун, кьазаф хьундав Сугъурдай.\nТ1илит1и т1аоньдалул , Куссурхъи ц1уц1аврил\nЛияндав, лирну гьандав: лирди миннал дуниял.\nПараннугу дагьаннав Патааьлил ц1у къатрайн,\nАьзабирай лич1аннав Аьбдулмажид абадлий.\nМиннац1ун бакьуну т1ий, кьарид хьуннав Кьарахъи.\nМи циняв савав хьуну Сибир хъури Гъумучи.\nГъагъан бури Гъумучи, гъалбурц1ирал дак1русса,\nМахъун кару дарх1уну, сибирлийн бачин бувну.\nУссу-ссухълу къабивтун, мизит, ккурч1а кьабивтун,\nЦукуннивав бик1айсса Тумиский губерналий?\nАсилми аьс бувунни, цаппарава ливт1унни,\nСсук1урай ссук1ул бакъа, х1атталлив кьулгьу бакъа.\nВай ч1явуми бувгьунни гьуя-гьарай хъиривну,\nЦаппарасса мискинтал тахсир бакъа бувгьунни.\nБачин буври къучагьтал гъюжу дурк дак1урдищал\nЩурагьату, Хасаврайн, Хасаврая К1апк1айлийн,\nК1апк1айлия Ростоврайн, Ростоврая Харьковлийн,\nХарьковлия Москавлийн, Москавлив х1урх1а хьури.\nМоскавлий шагьрулуву мукьва зуруй бавц1уну,\nИнтту ппарахут1 бувккун Сибирлив бачин банц1а.\nЧича ина, жул заллу, шаппайн к1ура баяву,\nГъюжу дурк дак1урдищал гъурватирай къалич1ан.\nАьжаившиву дара Бах1ик1уллал Х1ажинай ,\nТамашагу бувара Ккул-Хъусрал бурттигьалтрай,\nМиннаяргу ах1макьсса миннац1ун бавкьуминнай,\nБунт дуван бак1райн лавсун, вай халкь бири-бат бувсса.\nУтти бири-бат хьунни Дагъусттан мюрщи щархъу,\nШимал ухссавнил чулийн машиналий бивчунни.","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-18","url":"https:\/\/lakskysite.ru\/literatura-i-yazyk\/lakskie-stikhotvoreniya\/stikhotvoreniya-lakskikh-poetov\/sibirliya-iz-sibiri.html","date":"2019-04-21T17:10:42Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-18\/segments\/1555578531994.14\/warc\/CC-MAIN-20190421160020-20190421182020-00141.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8729870915,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":8,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8729870915412903, \"inh_Cyrl_score\": 0.03607967868447304, \"tab_Cyrl_score\": 0.03084038570523262, \"lez_Cyrl_score\": 0.012731536291539669, \"ava_Cyrl_score\": 0.010678176768124104}","num_words":1247,"character_repetition_ratio":0.034,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.193,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.901,"perplexity_score":3142.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Бадрижамал Аьлиева\nФестиваль дикIантIиссар февральданул 27-нния апрельданул 4-ннийн дияннин. Му сакин дурну дур ДР-лул Культуралул министерствалул, Дагъусттаннал паччахIлугърал опералул ва балетрал театрданул, Аьрасатнал Композитортурал союзрал Дагъусттанналмур отделениялул.\nРеспубликалий кIилчин дуллалисса фестивальданул цалчинсса кьини Поэзиялул театрдануву хьунни ккуркки стол. Муний гьуртту хьунни музыкалул ишккаккулт, искусствоведтал, композитортал.\nБатIаву тIитIлай, ДР-лул Композитортурал союзрал хъунама Рамазан Фаталиевлул кIицI лавгунни ва фестиваль хъанахъишиву дагъусттаннал музыкалул мяйжаннугусса байран, бувсунни гьашинумур фестивальданул хасшиннардая. ХьхьичIмур фестивальданул шадлугъру нюжмардул дянив най диркIхьурча, гьашинумунилсса зуруйсса лахъи дуккан дуван пикри бувну бур.\nФестивальданул лагрулий хъиривмур кьини Оьруснал театрданул хъунмур залдануву хьунни балетрал вечер.\nЗурул мутталий хьунтIиссар личIи-личIисса шадлугъру: музыкалул комедия «Навруз», хорданул музыкалул концерт, Мурад Къажлаевлул творчествалун хас дурсса вечерду ва м.ц.\nФестиваль дайлитIунтIиссар апрельданул 4-нний Къумукьнал театрдануву.","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-22","url":"http:\/\/ilchi.info\/2019\/03\/%D0%B4%D0%B0%D0%B3%D1%8A%D1%83%D1%81%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D0%BB-%D0%BC%D1%83%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BB-%D0%BF%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B0\/","date":"2019-05-21T03:36:20Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-22\/segments\/1558232256215.47\/warc\/CC-MAIN-20190521022141-20190521044141-00305.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8156918287,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8156918287277222, \"inh_Cyrl_score\": 0.02611958608031273, \"krc_Cyrl_score\": 0.020990239456295967, \"tab_Cyrl_score\": 0.02011481486260891, \"kum_Cyrl_score\": 0.019382301717996597, \"lez_Cyrl_score\": 0.0176075529307127, \"ava_Cyrl_score\": 0.01446510199457407}","num_words":321,"character_repetition_ratio":0.081,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.13,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.848,"perplexity_score":2215.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"23марта, делегация во главе с врио Президента республики Рамазаном Абдулатиповым приняла участие в торжественных мероприятиях, посвященных Дню ��онституции Чеченской республики.\nМартрал 23-нний ДР-лул Президентнал кIанайма Рамазан АьбдуллатIипов бакIчисса Дагъусттаннал делегация гьуртту хьунни Чачаннал Республикалул Конституциялул Кьинилун хасъсса шадлугъирттай.\nДелегациялувух бия ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал Председательнал 1-ма хъиривчу Николай Алчиев, ДР-лул ХIукуматрал Председательнал хъиривчу Абусупиян Хархаров, ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал депутатътал ва цаймигу. Читать далее\nЛакрал райондалий гьарца шинал лахъа-хъунну хьунадакьайссар хьхьичIазаманная шихуннай жула ппухълунная ирсирай нанисса Интнилхьхьунил байран. Махъсса шиннардий диндалул чул бувгьуми му байрандалийн къарши буклай бухьурчагу, ттигъаннунин райондалул бакIчину зий ивкIсса Юсуп МахIаммадовлул сипталийну Интнилхьхьу буттахъал аьдатрай хьунадакьайва. Нажагь, райондалий оьзрусса иш хьурчая Интнилхьхьунин хасъсса тяхъашивуртту къадурнура личIайсса. Читать далее\nС отчетом о работе Союза журналистов РД выступил его председатель Али Камалов. В первую очередь он передал участникам съезда приветствие от врио Президента РД Р Абдулатипова. Перейдя к докладу, А.Камалов отметил:\n— Со дня последней нашей встречи подобного формата прошло 7 лет. Предыдущий съезд проводился в 2006 году. Многое изменилось, проделан большой объем работы, но сказать, что все в журналистской среде благополучно, нельзя. Жизнь дагестанской журналистики и её штаба — Союза журналистов Дагестана — за истекший период была нелегкой, при этом насыщенной и богатой событиями. Читать далее\nДунияллул халкьуннал Театрданул кьини РСФСР-данул лайкь хьусса артистка, хIакьину пенсиялий бигьалаглагисса, Шагьун Ибрагьимова бувкIун бия Лакрал театрданувун жагьилсса актертуращал кIул хьун, ссупралух щябикIан. Ссупрагу тIивтIуну бия ванил харжлугърах. Читать далее\nГьава гъили хьун анавар къабукларчагу, тIутIайх бичлай бур мурхьру, чIа-чIаннин баллай бур лелуххантрал чIурду. Аьрасатнал чIяруми регионнай кIинтнил ва интнил «талатаву гуж хъанай», кIинтнин цуксса къаччарчагу «хьхьури» интнихьхьун дулун, чан-чанну тIий, интнил цила кIунттихьхьун ласлай дур бияла. Интдайдихьулул лишаннавасса цану хъанахъисса, интнил цалчинсса гьантрай дувайсса Интнилхьхьунил байран хьунадаркьунни республикалул шагьрурдай ва районнай. Читать далее\nАгьали цIусса минардайн бизан буллалийни, хьхьичIва-хьхьичI, микку бан аьркинну бикIай азархана ва школарду. Ва кIану хIисавравун лавсун, ЦIуссалакрал агьалинан тIайлабацIу хьуссар учивияв жу. Новостройрайсса сайки циняв школардайн бивру дукIу-гьашину, шагьрурдал школардайн заназиминнал ва нитти-буттахъал дакIру мяш хьун дуллалисса даражалийсса школартту бур. Читать далее\nКкуллал райондалий бур 11800 лухIи гъаттара. Миннуватугу 5650 ттизай оьллу бур. Ятту бур 80500. Миннуватугу 46000 ттарду бур. Балчант, ттукри бур 1250. Найрду 2600 бур. АьнакIив, ин��ушкартту, урдак-къазру 8000, ккаччив 1500 бур.\nЖулла райондалий яхъанахъисса инсантурал хIакьинусса маэшат баврил чулуха цалчинмур кIанттай бур ятту-гъаттара ябуллай, гайннуя дучIаймур кулпат ябуван ишла дуллай бушаву. Читать далее\nСайки ца зурул хьхьичI республикалул бакIчи аххана увунни. ЦIуну ивтсса бакIчинал хIукмулийн бувну, республикалул министерстварттал ва ведомстварттал каялувчиталгу баххана бувну, микку бивтунни цIусса къуллугъчитал.\nМуниннин республикалий диркIсса ВацIлул хозяйствалул Агентствалия Комитетгу бувну, мунил каялувчину ивтун ур Аьлибег ХIажиев.\nЦIуну тIивтIусса Комитетрал даврил жаваблувшинна гьаз даву дакъасса, вайннацIун бавхIунма бур хьхьичIми мурадругу -Дагъусттаннал вацIри ябаву ва цIусса вацIри бугьаву.\nЦаятува ва цалла даврия буслай ур «Дагестан» РИА-лухь ДР-лул ВацIлул хозяйствалул комитетрал хъунама Читать далее\nВай гьантрай МахIачкъалалив «Дагэнергосеть» ОАО-лий хьунни мунил хъунама директор Муртазяли Гитинасуловлул журналистуращалсса пресс-конференция. Муний агьаммур ихтилат бия республикалул электросетевой комплекс цачIун баврия. Читать далее\nЛаргсса нюжмардий Кьубиял шяраву хьунни райондалул идарарттал каялувчитурал агьалинащалсса хьунабакьаву.\nЗулайхат Тахакьаева\nХьунабакьаву тIитIлай, шяраваллил администрациялул бакIчи Заурбаг Исуповлул бувсунни ларгсса шинал шяраву дан бювхъусса ва гьашину дан дакIнийсса давурттая. Читать далее\nЦаннаха-ца лавхьхьусса кьадарду бусса халкь дунияллий бувагу къахьунабакьайхьунссар. Нагу бусанна зухь ца инсаннал кьадардания ва му инсаннал оьрмулуву хьусса дакIни-мазрайрагу къадиркIсса дахханашивурттая.\nХIанапи Мусаев увну ур 1849 шинал Ххажалмащиял шяраву. Та заманнай Ххажалмащиял шяраву бувну бивкIссар имам Шамиллущал талансса паччахIнал аьрал бацIансса къала. Читать далее\nЛаргсса бигьалагай кьинирдай Гуржиянал Ттуплис шагьрулий хьунни лачIун буккаврил Европанал чемпионат. Турнирданул хIасиллайну, командарттал бувгьусса кIанттурду хIисавравун лавсун, Аьрасатналсса хьхьичIунну дур. Хъаннил командалуву 2 мусил, 1 арцул ва 2 чарвитул медаллу ларсунни, лачIунбуккулт – классиктурал – 2 мусил, 2 арцул ва 1 чарвитулсса. Миннах бурувгун вольниктурал гьашину хьхьара дурну дур: 2 мусил ва 3 чарвитул медаль, хьхьичIми шиннардих бурувгун ми чанссар. Читать далее\nП. Рамазанова\nМахъсса шиннардий шагьрурдайсса 1-мур ЦIувкIуллал жяматрал банкетру бай залданувун дуссухун бавтIун, буттахъал аьдатрай тIайла дуккайссия Интнилхьхьунил байран. Жагь МахIачкъалаливсса «Щунудагъ» залданувун, жагьгу Каспийскалийсса «Каспий» залданувун батIайссия миллатрал дукрардая неъмат ласун, куннан кув ккаккан, къавтIун бизан, балайрдах вичIи дишин, дуаьрду дуван. Шяраваллил жямат ца урцIух ккуркки лагаву ххуйсса аьдат дур, гьай-гьай. Читать далее\nШяраву лархьхьусса яла агьаммур дарсну хьуна – тту�� нава ттулва миллатрал, ппухъруннал ххаллилсса аьдатирттал бутIа ушиву.\nИсакьлул арс АхIмадов Эседуллагь увну ур Рутуллал райондалийсса Рутуллал шяраву. Бакуй навтлил ва химиялул Азирбижаннал институтгу къуртал бувну, зий ивкIун ур личIи-личIисса давурттай: электроцехрал инженерну, мастерну, хъунаману, Дагъусттаннал ТЭЦ-рал директорну, «Дагъусттаннал генерация» ОАО-лул хъунаману, «Дагестанэнерго» ООО-лул гендиректорну. Читать далее\n«Ттул ххуллу байбихьлахьиссар ттул миллатрал тарихрава. Мичча най дур ттул дакIнива экьинанисса балайрду тIунсса гьавасланшиву ва гъира». (Эльза Рамазанова)\nМоскавуллал, Дагъусттаннал ва Аьрасатнал тарихраву цалчинъя Москавуллал Миллатирттал Къатлуву аьпалул батIаву хьусса. Ва батIаву дия халкьуннал ва эстрадалул дагъусттаннал балайчи Эльза Рамазанован хасну дурсса. Читать далее\nМахIачкъалалив, ларгсса нюжмар кьини, Оьруснал театрданул ЧIивимур залдануву хьунни ДР-лул ХIукуматрал хорданул отчетрал концерт. Концерт дачин дурну бия хорданул художествалул каялувчи ва дирижер, ДР-лул искусствалул лайкь хьусса деятель Людмила Ханжова ва концертмейстер Людмила Аьбдуллаева.\nЧитать далее\nМарсрайнсса ва махъунмайсса ххуллул манзил кIира шинайсса бур. КIул бан аьркинни, цими инсан цачIу гьан аьркинссарив тиккун. Ца цувалу къабучIир – бизар хъананссар. КIиннангу къабучIир – ца зурувату гай цаннан ца ккавккун къаччантIиссар.\nШама цачIугу къабучIиссар, цанчирча психологтурал маслихIатирттайн бувну, ца зурувату тайннавасса кIия ца хьуну, цаннайн къарши буккайссар. Читать далее\nЛаргсса нюжмардий «Дагестан» РИА-луву хьунни АьФ-лул Сбербанкирал Дагъусттаннал филиалданул управляющийнал хъиривчу Михаил Айрапетяннул пресс-конференция.\nТикку гьуртту хьунни Сбербанкирал Ухссавнил Ккавкказуллал филиалданул прессалул къуллугърал каялувчи Елена Рыбалко. Читать далее\nТталат кьини, март зурул 26-нний, МахIачкъалалив Журналистурал къатрал хьхьичI хьунни къумукьнал халкьуннал митинг. Мунин багьана хьунни март зурул 3-нний МахIачкъалалив къумукьнал Хъунисриннал советрал председатель, республикалул Жяматийсса палаталул член А. Мурзаевлул оьрмулийн кьаст лархIусса иш. Мартрал 3-нний Ахъушинскийл цIанийсса кучалий маскардавусса 4 инсаннал битардах авттун ур А. Мурзаев. Му, цIунцIияртту хьуну, азарханалий уттуишин увну ур. Читать далее\nВ архиве Информационного центра МВД по РД хранятся документы, образовавшиеся в деятельности органов НКВД ДАССР и др. органов. Документы фондов архива могут быть использованы физическими и юридическими лицами. Каков порядок получения архивных справок, справок о реабилитации, копий и выписок в Информационном центре МВД по РД. Читать далее","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-22","url":"http:\/\/ilchi.info\/2013\/03\/29\/","date":"2019-05-21T03:05:01Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-22\/segments\/1558232256215.47\/warc\/CC-MAIN-20190521022141-20190521044141-00344.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.7985432744,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.7985432744026184, \"inh_Cyrl_score\": 0.09774532914161682, \"lez_Cyrl_score\": 0.022132201120257378, \"kum_Cyrl_score\": 0.021038778126239777, \"ava_Cyrl_score\": 0.012800877913832664, \"che_Cyrl_score\": 0.011038030497729778}","num_words":2583,"character_repetition_ratio":0.052,"word_repetition_ratio":0.004,"special_characters_ratio":0.152,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.831,"perplexity_score":3267.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"Рамазан АьбдуллатIипов къуллугърал аьрххилий лавгунни Чачаннал Республикалийн\nМартрал 13-нний ДР-лул Президентнал кIанайсса Рамазан АьбдуллатIипов къуллугърал аьрххилий лавгунни Чачаннал Республикалийн.\nРеспубликалул бакIчинащал архIал бивзунни ДР-лул Президентнал ва ХIукуматрал Администрациялул Каялувчи Шагьаьппас Шагьов, цаппара министерстварттал ва ведомстварттал каялувчитал.\nАдминистратив дазуй Дагъусттаннал делегация хьунабавкьунни Чачаннал Республикалул парламентрал председатель Докуваха АьбдурахIмановлул, ЧР-лул культуралул министр Дикалу Музакаевлул ва цайминнал.\nЧIаххувсса республикалийн бияйхту Дагъусттаннал делегация бивунни Центерой шяравусса ЧР-лул 1-ма Президент, Аьрасатнал Виричу АхIмад-ХIажи Кьадировлул гьаттачIасса зияратрайн, тикку дурккунни дуаь. Читать далее\nМартрал 9-нний ДР-лул Президентнал кIанайма Рамазан АьбдуллатIипов хьунаавкьунни Чачаннал Республикалул парламентрал председатель Докуваха АьбдурахIманов бакIчисса Чачаннал делегациялущал. Читать далее\nМарт зурул 22-нний хьунтIиссар Дагъусттаннал Журналистурал союзрал ирглийсса съезд. Журналистурал съездрайнсса хIадуршинна цукун най дурив, цукунсса хьхьичIуннайшивурттащал най бурив Дагъусттаннал журналистал цалла ирглийсса съездрайн, ци дан бювхъуссарив ци дан лирчIссарив, цукунсса масъалартту щаллу буллан багьлай буссарив Дагъусттаннал журналистуран вания тихуннайсса чIумуву кIул бансса ниятрай, жу ихтилат барду Дагъусттаннал Журналистурал союзрал председатель, Аьрасатнал Журналистурал союзрал секретарь, яруссаннал «ХIакьикьат» кказитрал хъунама редактор Камалов Аьли АхIмадлул арснащал. Читать далее\nМартрал 13-нний МахIачкъалалив «Апельсин» Машлул ва выставкалул комплексраву шадлугърал тагьарданий тIиртIунни ирглийсса, ва ххуллухрив юбилейралмур, выставка «Деловой Дагестан – 2013».\nБадрижамал Аьлиева\nАцIулчинсса «Деловой Дагестан – 2013» выставка тIитIлатIисса шадлугъравух гьуртту хьунни ДР-лул ХIукуматрал Председательнал хъиривчу Абусупиян Хархаров, ДР-лул промышленностьрал ва энергетикалул министр Ризван ГъазимахIаммадов, ДР-лул машлул ва кьатIаллищалсса экономикалул дахIавурттал министр Юсуп Умамов ва мукунма цаймигу. Читать далее\n8-мур мартрал Хъаннил байрандалул хьунийн Оьруснал театрданул Хъунмур залдануву хьунни республикалул личIи-личIисса сферардаву зузисса хъаннинсса хъуннасса шадлугърал концерт.\nКонцертрал тамашачитуравух бия хIукуматрал хъунисса къуллугъирттай зузисса хъанния тIайла хьуну, ихтиярду дуруччай органнаву, кIулшивуртту дулаврил, цIуллу-сагъшиву дуруччаврил ва цаймигу социал сферардаву зузисса душру-хъами. Читать далее\nУттигъанну, Хъаннил байрандалул гьантрай, ЦIуссалакрал райондалийсса Чапаевкаллал шяраву хьунни байрандалун хасъсса хъунмасса мажлис. Шиккун бавтIун бия ва шяраву ялапар хъанахъисса циняв миллатирттаясса, личIи-личIисса оьрмулувусса, личIи-личIисса давурттай зузисса, жагьилссагу, бугьарассагу хъами. Бия чIявусса оьрчIру бусса нинухъру, производствалул передовиктал, захIматрал фронтрай ва къинттуллух зий бивкIми. Вай барча бан увкIун ия шяраваллил администрациялул хъунама МахIаммад-Паша Аьбдуллаев. Читать далее\nРеспубликалул стоматологиялул поликлиникалийсса ФПК-лул ва ППС-рал стоматологиялул кафедралий зий Ккурклиятусса Миясат СалихIовал 20-хъайсса шинну хьуну дур. Миясат бур синттал хIакин-пародонтолог. Шагьрулий ва цилла даву усттарну дайсса, лавайсса даражалул хIакинная къабавсса чансса бухьунссар. Цумур кьини, ци чIумал гьарчагу, МиясатлучIан буххан очерданий бавцIуми чансса чIун къадикIай. Миясат бур республикалий ца яла цила даву ххуйну кIулмур ва яла тIалавмур пародонтолог. Читать далее\nЛаргсса нюжмардий Гъумук хьунни Хъаннил байрандалун хас дурсса гьарза-гьартасса байран. Мунийн оьвкуну бия райондалул оьрмулуву личIи-личIисса арардаву зузисса сайки гьарцагу щархъавасса хъаннийн.\nБайрандалийн бавтIсса хъами барча буллай, райондалул бакIчинал буржру чIумуйну биттур буллалисса Абакар Къюннуевлул бувсуна Аьрасатнаву Хъаннил байран дуллай байбивхьуну гьашину там хъанай душиву 100 шин. Читать далее\nЛаргсса нюжмардий Лакрал райондалул КIамахъаллал къутандалий хьунни шяраваллил хозяйствалул предприятиярттал каялувчитуращалсса совещание.\nСовещание датIин хьхьичI Лакрал райондалул администрациялул бакIчинал буржру чIумуйну биттур буллалисса Абакар Къюннуев лавгуна Сангардал школалийн ва Кьубиял школа-интернатрайн учительницахъул ялун нанисса Хъаннил байрандалущал барча бан. Читать далее\nХIакьину жу жулва кказитрай цIусса рубрикалул хъиндайдихьу дуллай буру. Му рубрикалун цIагу дизлай буру «Варистал». Ялун нанисса ник, му жулла культуралул, аьдатирттал, багьу-бизулул, рувхIанийсса ирс-ххазиналул варистал хъанай дуну тIий. Дагъусттаннал университетраву филологиялул факультетрай лакрал отделениялий дуклакицири студентътал – ми лакку мазрал тIайланмасса варисталли. Мири лакку мазраха зунтIимигу, лакку маз лахьхьин буллантIимигу. Гъирарай ва рубрика тапшур дуллай буру лакрал отделениялул студентътурайн. Читать далее\nКъуллугъ цIакьлин бувгьуну къуццу къабувссар тачIавгу, мудангу хIарачатрай ивкIра тIайламунил чул бугьан, оьмур бувнанмагу оьмур къабуван.\nБуйнакскалийсса финансирдал техникум къуртал бувсса 1951 шинал байбивхьуссар на захIматрал ххуллу, ЦIахъардал райондалул финотделданий бюджетрал хъунама инспекторну зий. Муния махъ цимилагу зузи кIантту баххана бан багьуна ттун, Минфиндалул Контрольно-ревизион управлениялул (КРУ-лул) тIайла увкний зун багьлай. Читать далее\nВай гьантрай 1-мур ЦIувкIуллал шяравасса Мустиев АбутIалиблул кIицI ларгунни оьрмулул 80 шин хъанахъисса юбилей.\nЦIувкIуллал АбутIалиблуксса захIмат бивхьусса, ваналуксса давуртту дурсса чансса бухьунссар.\nИнт дучIайхту, колхозрал, члентурал хъуру гъайтIий, Лахъи къурату айивхьуну Лявкъюрун, Арттабун, Латтайн, ОьрбакIулун, Оьллааривн, Ххулларавун, Мащиларив, Щунулун ияннин, щалва къурнил лагма уккайсса ивкIун ур Читать далее\nВай гьантрай Иркутск шагьрулий хьунни чIава жагьилтурал тайбоксрал Аьрасатнал первенство. Тикку, 57 килорал кIушиврий ччалли увккун, Хасавюртуллал СДЮСШОР-данул спортчи Арслан Батыровлул ларсунни мусил медаль.\nФиналданий лакку оьрчIал муттаэ хьуну ур, Ураллал федерал округрал 2-ла чемпион, Екатеринбург шагьрулиясса Владимир Кузьмин. Ганащал Арслан ччалли увкссар шанна раундрай. Читать далее\nХъусращиял шяравасса Ибрагьимов ХIусман ушу-саньдалухун машхул хьуну ур дукIу. Ванал тренерну ур Руслан Аьбдуллаев.\nХIасан Аьдилов\nФевральданул 23-24-нний хьусса ушу-саньдалул МахIачкъалаллал первенствалий ХIусманнул 3-мур кIану бувгьуну бур. Читать далее\nДукIу Дагъусттаннай композитор Ширвани Чаллаевлун 75 шин шаврил юбилейрал шадлугърай на хьунав Раппи Аьбдуразакьович Абакаровлул чIарав. Га чIумал танал ттухь маслихIат бувна жулва ЦIуссалак цIусса миналийн бизан баврил хIакъираву чичин. Читать далее\nТтун му чIумал шанна шиннагу хьун дурассия, амма чIивима уссу Кьурбан увсса чIун хъинну дакIний лирчIунни. Му дия 1943 шин, июнь зурул 23-мур кьини. Кьурбан ниттил шава увссия, ниттин кумаг буллайгу дуссия акушерка Къажлаева Ххадижат (шяравуминнал мунийн духтур Ххадижат учайва). Уссу 5 килограмм кIушиврул дусса ия. 1940 шинал июль зуруй на уллай бава дирчIавай лирчIссия тIун бикIайва, на 3 кило дусса унува. Читать далее\nМяйжаннугу, Ккуллал Разу цIа дусса арамтал чурххал бюхттулсса, кьуват бусса, мукъул хъирив жиплувун къабуххайсса бикIайхьунссар. Ттулва оьрмулул ххуллуву хьунабавкьусса Разухъул мукунсса бия. Ккуллал Кьубалахъал Аьлил арс Разущал хьунаавкьура 1980 шинал Къизлардал райондалийсса Дагъусттаннал «Скотопромрал», гъаттара буч байсса, Александрийский тIисса совхозраву. Читать далее\nДагъусттаннал КВН-лул тарих байбивхьуну бур жулла хIукуматрай ца яла захIматсса, оьхIалсса, авадантурал ва миски-гъаривнал дяниву хъуннасса кьакьа дуртсса 90-ку шиннардий.\nЖун, жагьилшиврул ва студентсса чIумул яла ххуйми шинну ми шиннардийн тIайла дарцIусса никиран, щалла ххаришиву ва пахру бикIайва «Махачкалинские бродяги» командалул ххувшавуртту ва миннал хьхьичIунсса кIанттурду. Читать далее\nРамазаннул арс Рамазанов ТIажиб\nОьрмулул 94 шинаву жуятува личIи хьунни хIакьсса ла��кучу, хIалимсса дакIнил заллу, Хъун дяъвилул ва захIматрал ветеран, республикалул лайкь хьусса учитель, хъинну чIявучин бусравсса инсан, Хъун ЦIувкIратусса Рамазаннул арс Рамазанов ТIажиб.\nТIажиб увну ур 1919 шинал январь зурул 10-нний Цалчинмур ЦIувкIуллал шяраву. Читать далее\nОьрмулуву хьусса ца-ца иш абадлий дакIний личIайссагу бикIай. Ва дия Совет ХIукумат зия хъанахъисса чIун. Буру ккурчIа бувну, муни-тания ку буслай, ку вичIилий тIисса кунма, чIун гьан дуллай. ЧIявуми ихтилатругу радиолувух, телевизорданувух бавмуния, кказитирттая цалва бувккумуния, цанма укунма муна-таная бавмуния бия. Читать далее","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-22","url":"http:\/\/ilchi.info\/2013\/03\/16\/","date":"2019-05-21T03:00:30Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-22\/segments\/1558232256215.47\/warc\/CC-MAIN-20190521022141-20190521044141-00410.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8945484757,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8945484757423401, \"inh_Cyrl_score\": 0.031995899975299835, \"kum_Cyrl_score\": 0.019371649250388145, \"lez_Cyrl_score\": 0.01366394106298685}","num_words":2579,"character_repetition_ratio":0.057,"word_repetition_ratio":0.037,"special_characters_ratio":0.146,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.921,"perplexity_score":2890.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ххувшаву жуллар\nКьувват каруннихь бур\nттупанг чIувуну,\nАгъзиятрал тамну,\nцIарай бавцIуну,\nКъяртIлих ишлану бур\nкIисса къур хьуну,\nДушманнал язинийн\nцIугу тIиртIуну.\nВиричугу шайсса,\nчувшиву дурнур,\nВа оьрму дуз бувсса\nжанну дуллунур,\nГьалмахчу, виву бур гуж,\nдува чувшиву,\nЖула ялун ххявхсса\nккаччив къир бувну.\nЗузалай, кьутI уча\nвила кьютIилттух,\nФашистътал ппив буван\nина був ччаллух,\nКолхозник, палцI бува\nбайлсса чIиникI, мирхь,\nДушман ххит ай ярагъ\nмугур вил канихь.\nГьалмахчу, ша ласи,\nххувшаву жуллар,\nВатан дур гьаз хьуну\nдушман ххит аврийн,\nАчу, ттул дус, Буттал\nкIанттул дяъвилийн,\nМарш! ХьхьичIунай\nдушманнаяр ххувшаврийн!\n27 август 1941 ш.\nХхуллухъин\nЛухччи тIутIахь дунура,\nЦанни ссав аьраххайсса,\nДахьва хъатIавух буна,\nЦанни аьрххи аьрайнсса?\nНай бур аьрайн жагьилтал\nАьраххуллу бувгьуну,\nЩала щарнил жяматгу\nГай тIайла буккан бувкIун.\nКу бур аьтIий, ку жап тIий,\nХхуллухъин буваннав тIий,\nКугу ххуллухъиндаран\nЧчергъилттухун балай тIий.\nДакIру дачIра хьуннинна\nДучрал хIухIу увкуна,\nГайннул гюнгутIал чIурдал\nБачайшиву бувсуна.\nСсавруннайсса ттурлукIа\nДукьаннин бургъил хьхьичIа,\nЛакрал жагьи-жугьулнал\nКьяпри галай бувуна.\nЦа акъа-акъа арснал\n«Дадай, барчаллагь», — кувкун.\nНиттил кIирисса мукьал\nАьрщи ччуччин дуруна.\n«Заннайн аманат», — куну,\nГьан увуна арс аьрайн,\nВатан тIурча, аманат\nДуруна цила арснайн.\nАбачара ХIусайнаев\n«Хъамалушин»\nНацIур тIар душманнан\nГьидилданул щин,\nНацIур тIар Къиримнал\nтIутIи, апельсин,\nАмма миннуяргу\nчIувну нацIур тIар\nУраллал мяъданну,\nукраин аьрщи.\nХхирассар жун хъамал,\nбанну хъамалу\nМиннуяр ххаллилсса\nдарцIусса чIутIул.\nХъиннува ххирассар\nжун ккашавартал,\nБуванну буччиххин\nчаннаннил ччаллал.\nКаругу чумартссар\nсовет халкьуннал:\nДулунну душманнан\nгьаттансса аьрщи,\nЧяхиргу аьнтссар жул\nШампанналнияр,\nБуцIинну душманнан\nхIасратрал кьуру.\nТIитIинну, гьалмахтал,\nнузру кьатIурдай,\nКьамул банну хъамал\nоьттул мажлисрай,\nНани, «дустал», нани,\nбанну хъамалу\nНякI турлил тиярдах,\nдарцIусса чIутIух.\nАхIмад-Хан Султан – ссавнил пагьливан\nХхиссар брильянтру\nБюхттул зунтталу.\nХхиссар пагьливантал\nЩунул щутталу.\nНа кIучI анна ина,\nСсавнил пагьливан,\nСсавний тархъан авчий,\nАхIмад-Хан Султан!\nИна ссапар бавхIун,\nСсавнийн лавхъукун,\nПулеметрал кайму\nКанил дургьукун,\nАгь, чIатIун икIай щин,\nЛагай къазразан\nБан-битан бухлавгсса\nАскисса душман.\nПар чавай – кьутIавай,\nТиха личавай,\nБивкIулул ххют куна,\nХъирив агьавай,\nУккан ара ина\nЛамарал ххуттайн,\nНа акъар цур тIисса\nХъару ду душман.\nМагьи-душнил чIантIив,\nМюрш оьрчIал мурччив,\nДагъусттан барзунттал\nТалихIрал тIутIив.\nДуруччай, ссавницIух\nЦIу ларчIу чIумал,\nВил пулеметирттал\nЧIутIул чявхъардал!\nПIякь тIий, хъяхъа тIий бур\nМуххал ххуллурдай,\nЛарххунма бур лухIи\nДушру Мюнхеннай.\nЯлугьлагьу, душман,\nТтигу бивкIулух,\nПаранну машиннал\nКьисас – ххурххулух!\nМирза МахIанмадов\nОьрму\nОьрмулул нуз тIиртIуну,\nНа хьулувух уххайхту,\nГьан багьуна дяъвилийн\nТалан так оьрмулухлу.\nОьрмулухлу инсаннан\nБувагу цал булайсса,\nОьрмулухлу дахьа ттун\nЦил тIин-тIааьн кIул хьусса.\nТтул дарвачирайх ришлай,\nНай ия душман гужну,\nНик рищун дан кьасттирай\nВатан ва тархъаншиву.\nДакъая къаучинна\nРирщумур цIун къахъанай,\nУгь тIий дия аьрщира,\nДушманнал ккуччу дуллай.\nГьич ниттил ккукку кунна\nДурвавли нахIусса за?\nГьич тархъаншиву кунна\nДурвавли ххирасса за?\nВатан мютIи шайххивав\nМуххайн ягу ккуллардайн,\nТархъаншив дагьайххивав\nЗулмулул хьхьичI никирттайн?!\nГьаз хьуна буттал улклул\nЩалвава агьлу-авлад, —\nЛивхъуна жул оьрмулул\nБакI кьукьин ччисса жаллад.\nЛивхъуна ццаххандарай\nНикъурал хьхьа буцанцIа.\nОьрму бия хъирив най\nХхувшаврил ттугъ бищунцIа.\nЧивчуссар ттуй ккуллардах\nОьрму уттавашиву,\nДирчIан къашайшив турлих\nХалкьуннал тархъаншиву.\nЧивчуссар оьттух нагу,\nДунияллун кIул буллай,\nХIакьсса, уздансса оьрму\nБушиву ттул аьрщарай.\nКкуллалул цIалцIи\nЦа ттуплил ккуллалул\nцIалцIив щунуя\nЖуйнна кIиннайннагу\nщавурду дирсса.\nИна аьрщараву\nкIучI ан багьуна,\nНа аьрщарал ялув\nсагъну ливчIура.\nИна жандалучIа бувна аманат:\n«Лажиннича, уссу,\nбуси ттул ниттихь…».\nБагъишлагу ити, хьура хиянат:\nЦукунни бусайсса\nвияту ниттихь…\nХьунаавкьуссияв\nна вил ниттищал,\nКIюрххил ттурлу куна,\nнякI муруллущал.\nХъазам буллуссия,\nхъямала дагьан,\nГара вийнгу щусса\nттуплил цIалцIущал.\nИна аьрщараву ура рахIатну,\nТтуплил цIалцIигу дур\nсукку къахъанай.\nНа занайна ура\nаьрщарал ялтту,\nТтуплил цIалцIигу дур\nоьттувух занай.\nЗунттуха баргъ бувккун,\nзунттухун лагай,\nХьхьу ва кьини дукIлай,\nшинну дур хъанай.\nМюршми хъуни хъанай,\nхъуними литIлай,\nАьрщарай оьрму бур\nцила низамрай.\nГьарзадращал архIал\nттуплил цIалцIигу\nЗанай дур чурххавух,\nччамарду буллай,\nДахьра зунттул бакIрайн\nттурлу щунийгу,\nИна дакIнин утлай,\nкъюкIлийн дур кьутIлай.\nКьутIлатIуча дакIнин\nбаргъ бивтунийгу,\nКъадуккара на му,\nкъюву рахIат дан.\nВил дарцIусса дакIнин\nдан къашай къюву\nГанил дуллалуча\nкIилийну ттуву.\nВил ярур увкуну –\nаьрщарах мякьсса,\nВил чувшивур куну –\nаьрщарай дурсса,\nВил ччавур увкуну\nВатандалухсса,\nЧурххаву дикIуча\nва къюву гужсса.\nАьбдул Мирзаев\nВихну ура\nЧарин кIура аянссар тIий,\nНа ниттил къаувссара,\nМудан цичIава икIан\nГанил увну ивкIссара.\nНиттин ччатI булай хьувкун,\nДяъвигу байбивхьуссар,\nТтулми хияллал ялттугу\nЛухIи ттурлу дирхьуссар.\nЧчучлан бивкIссар шагьрурдугу,\nЦIу ларчIссар щархъацIухгу,\nТтикъархIусса хъуруннацIух,\nОьрчIал луттирдацIухгу.\nЧчучлан бивкIссар гай цIараву\nХалкьуннал оьрмурдугу,\nГьунттий жура дантIимургу,\nЛахьхьу жура дурмургу.\nЯлун бала бивну буна\nСсавур дан бюхъайссияв,\nЛеххаву тIий Ватан дуна\nТтуща ацIан шайссияв?\nЯлун дуркIсса кьини лахъан,\nНагу лавгра дяъвилийн,\nГьарца чувнал чумартшиву\nХхуйну ххал дан бюхъайнин.\nДушманнащал талай ивкIра,\nОьрмулия хIайп къатIий,\nМахъва-махъсса дяъвилул цIу\nЧчяни лещан данна тIий.\nТа цIу лещан дурнияцIа\nМукьцIаллахъул шин хьунни,\nДяъви бан ччиманал ахир\nХIакьинугу къархьунни.\nВихну ура, тай мурадрайн\nТачIав къабияншиврийн,\nТти мукьцIалли цалкусса шин\nЦIунил къадучIаншиврийн.","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-22","url":"http:\/\/ilchi.info\/2019\/05\/%D0%B0%D1%8C%D1%80%D0%B0%D0%B9-%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B9-%D0%B1%D0%B8%D0%B2%D0%BAi%D1%81%D1%81%D0%B0-%D1%88%D0%B0%D1%8D%D1%80%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB-%D0%B0%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B0\/","date":"2019-05-21T15:02:48Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-22\/segments\/1558232256426.13\/warc\/CC-MAIN-20190521142548-20190521164548-00212.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9563432336,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9563432335853577, \"tab_Cyrl_score\": 0.024594513699412346}","num_words":1946,"character_repetition_ratio":0.03,"word_repetition_ratio":0.003,"special_characters_ratio":0.173,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.971,"perplexity_score":1412.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ихтилат:Лакрал литература\nПерейти к навигации Перейти к поиску\nРомео ва Джульетта[править код]\nСсавур да, дац1ан да му гьалаксса ка. Чув акъарав ина, кьяпа бак1райсса? Щарсса куна,муксса цан аьт1иссара? Къеллу цири щурсса, чувнан къаляйкьсса?\nЖанавар хханссара ина вах1шийсса, Мах1атталну ура карамат бизлай, Ттун къаххива ина муксса мукунсса. Тибальт ина ивч1ав? Утти ччай урав инавагу ивч1ан, ва бивч1ан ччисса инава ххирасса ч1алач1ин дакъа?\nСсан аьркинссар тухум ина лявхъусса, Ялувсса к1а ссавгу, аьрщигу лувсса? Циванна ина мий кьюкьин дуллайсса? Мий шаннагу вивра яхъанай дуна, Цимурца аьрх1ала лиян ччай урав? Циваннакьай ина кьюкьин буллайсса Бювхъусса вила чурх, аькьлу лавайсса, Багьа бан къашайсса, эшкьи к1ирисса?\nГьаз хьу, багьадурай, да лавай изу, Инава жан дулун х1адурну ивк1сса, Талих1рал ц1укугу лавхъун бурича. Ина ивч1анна т1ий ивк1сса Тибальтгу Инава ивк1унни, къуртал увунни, Мувгу ца талих1рал ц1уку шайссархха!\nЧ1алай бурив шайс��а т1айла бац1урду, Ц1уру-к1уру цири ва оьрмулинсса? Оьрмулуц1а хьуну ахир пуч дайча, Насу хьхьувай ттиккун Джульеттач1ан Дак1нива щин х1арч1ун паракьат буван, Къарал зана хьуннин махъунай уч1ан, Мантуялийн уч1ан ч1ун лич1аншиврул, Мантуялий ац1у ца сант дагьаннин Эшкьи ашкара дан, ппухълу дакьил бан Ххавхсса герцогнахьгу ялтту уч1у чин. Таржума Саэд Хайдаковлул","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-22","url":"https:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%98%D1%85%D1%82%D0%B8%D0%BB%D0%B0%D1%82:%D0%9B%D0%B0%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%BB_%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0","date":"2019-05-23T17:00:10Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-22\/segments\/1558232257316.10\/warc\/CC-MAIN-20190523164007-20190523190007-00244.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9687026739,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9687026739120483}","num_words":402,"character_repetition_ratio":0.015,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.2,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.974,"perplexity_score":4094.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"Май зурул 5-нний «Шереметьево» аэропортрая Москавлия Мурманскалийн лерххун нанисса Sukhoi Superjet 100 самолетрацIух, апатI хьуну, махъуннай щяриртсса чIумал, цIу ларчIунни.\nИмара Саидова\nРейсрай ивкIун ур 78 инсан, миннава 5 – экипажрал члентал. Ва оьзрулуву оьрмурдацIа хьуну ур 41 инсан, ххассал хьуну ур 37 инсан, миннавагу 34 инсан иян увну ур азарханалийн.\nСамолет гьаваллавун гьаз хьуну 28 минутI ларгсса чIумал, пилотътуран му анаварсса мутталий щяритан багьну бур.\nИхтиярду дуруччай органну хьумунил хъирив лаллай бур.\nСамолет гьаваллавун гьаз хьуну 14 минутI ларгсса чIумал лайнерданул командир Денис Евдокимовлуща бювхъуну бур связьрайн уккан. Мунал бувсун бур, самолетрайн цIупар щуну, фюзеляжран зарал хьуну, радиосвязьрал канал зия хьуну душиву ва мунияту самолет анаварну щяритансса хIукму бувшиву.\nХIасил, катастрофалул хIакъиравусса пикрирду цалийн бучIан бувар, миннул хIасиллу данссар хасъсса къуллугърал зузалтрал.","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-22","url":"http:\/\/ilchi.info\/2019\/05\/sukhoi\/","date":"2019-05-21T14:27:16Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-22\/segments\/1558232256426.13\/warc\/CC-MAIN-20190521142548-20190521164548-00290.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9244072437,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9244072437286377, \"lez_Cyrl_score\": 0.0370648168027401, \"tab_Cyrl_score\": 0.010710201226174831}","num_words":314,"character_repetition_ratio":0.064,"word_repetition_ratio":0.072,"special_characters_ratio":0.175,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.913,"perplexity_score":2975.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Июньдалул 1-нний ДР-лул БакIчи Владимир Васильев хьунаавкьунни зузалтрал пишардал VII Национал чемпионатрай гьуртту хьусса Дагъусттаннал цачIундур командалущал.\nХI. Аьдилов\nКъазаннай хьусса пишакаршиврул усттаршиву кIул дайсса чемпионатрай Дагъусттаннал цачIундур командалул ххуйсса хIасиллу ккаккан дунни: ларсунни арцул медаль ва «пишакаршиврухлу» тIисса кIира медальон.\nМу мероприятиялул лагрулий ДР-лул БакIчинал наградартту дуллунни чемпионатрал координациялул центрданул каялувчи Шамил МахIаммадовлун, чемпионатрай заварду ларсминнан ва заварду ларсми хIадур бувминнан.\nЧемпионатрал хIасиллайну Дагъусттаннал циняв гьурттучитал (11 инсан) лавсун бур билаятрал яла хьхьичIунсса 10 компетенциялул сияхIрайн.","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-26","url":"http:\/\/ilchi.info\/2019\/06\/%D1%85%D1%85%D1%83%D0%B2-%D1%85%D1%8C%D1%83%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%81%D0%B0-%D0%BA%D1%8A%D1%83%D0%BB%D0%B0%D0%B3%D1%8A%D0%B0%D1%81\/","date":"2019-06-17T05:32:33Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-26\/segments\/1560627998376.42\/warc\/CC-MAIN-20190617043021-20190617065021-00107.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.7996324897,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.7996324896812439, \"lez_Cyrl_score\": 0.033611562103033066, \"inh_Cyrl_score\": 0.027320317924022675, \"ava_Cyrl_score\": 0.018415499478578568, \"che_Cyrl_score\": 0.017638983204960823, \"kum_Cyrl_score\": 0.01109244953840971}","num_words":196,"character_repetition_ratio":0.094,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.134,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.842,"perplexity_score":3117.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"МахIачкъалалив, Аьрасатнал тарихрал музейраву, Дагъусттаннал Бизнес Клубрал лахъа-хъунну кIицI ларгунни Предпринимательнал кьини.\nАндриана Аьбдуллаева\nШикку гьуртту хьунни Дагъусттаннал ХIукуматрал председательнал цалчинма хъиривчу ХIажимахIаммад ХIусайнов хIаласса республикалул къуллугъчитал, чIири бизнес дачин дурсса ишбажаранчитал, жяматийсса организациярттал вакилтал.\nИшбажаранчитурал дурну дия цала бизнес майшан тIутIисса выставкарттугу.\nМажлис тIитIлай, ихтилат бунни вице-премьернал. Ванал кIицI лавгунни хIакьину дянивсса ва чIири бизнесрахун багьсса ишбажаранчитурал хъуннасса хъар лахълай бушиву республикалул бюджет авадан баврил ххуллий. Бувсунни республикалул каялувчитурал шайсса кабакьу буллантIишиву Дагъусттаннай дянив бизнес ва чIири бизнес хьхьичIуннай дан.\nХъирив ихтилатру бунни Дагъусттаннал шяраваллил хозяйствалул академиялул ректор Зайдин Жамбулатовлул Москавливсса ва Москавуллал областьрайсса МАИБ-рал (Международная организация исламского бизнеса) каялувчинал советник Разита Мушидовал, БизнесрацIун кабакьу байсса центрданул каялувчи Загьиди МахIмудовлул, «Опора России» тIисса ДРО-лул хъаннил ишбажаранчишиврул комитетрал каялувчи Зульгимар Таибова- Ричинскаял ва цаймигу ишбажаранчитурал.\nИхтилатру къуртал хьуну махъ хьхьичIунсса ишбажаранчитуран дуллунни бахшишру. Ми ларсминнавух бия лакку душругу.\nДагъусттаннал Бизнес Клубрал чулухасса ХIурматрал грамота дуллунни жула Разита Мушидовангу. Лотореялул розыгрыш дурну, личIи-личIисса бахшишру ларсунни байрандалий гьуртту хьун бувкIминналгу.\nБайрандалул мажлис къуртал хьуну махъ дунни ифтар. Цила нахIува-нахIусса чуттурдащал ва аьрайнгьавккурттащал бувкIун бия жула Гулханум Гъазиевагу. Ванил аьрайнгьавккуртту янил ляпI учиннин бухлавгуна.\nВа кьини байрандалия бахшиш дакъа цучIав къалавгунни. Ттухьхьунгу биривунни авурсса тIутIал кацI.","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-26","url":"http:\/\/ilchi.info\/2019\/06\/%D0%B1%D0%B8%D0%B7%D0%BD%D0%B5%D1%81%D0%B3%D1%83-%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%83\/","date":"2019-06-17T05:16:56Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-26\/segments\/1560627998376.42\/warc\/CC-MAIN-20190617043021-20190617065021-00241.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8057305813,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8057305812835693, \"lez_Cyrl_score\": 0.0323869064450264, \"inh_Cyrl_score\": 0.0288151353597641, \"kum_Cyrl_score\": 0.02854885905981064, \"dar_Cyrl_score\": 0.027961820363998413, \"ava_Cyrl_score\": 0.017980003729462624, \"krc_Cyrl_score\": 0.013404659926891327}","num_words":555,"character_repetition_ratio":0.071,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.125,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.848,"perplexity_score":2467.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"ДР-лул ХIукуматрал председательнал тIимунийну, Дагъусттаннай, билаятрал цаймигу регионнай кунма, хIарачат буллай бур агьали цифралул вещаниялийн бучIан буван. Цифрардал телевидениялийн бучIайхту, республикалул агьалинал укра ккаклантIиссар 20 канал.\nДР-лул информатизациялул связьрал ва коммуникациярттал министр Сергей Снегиревлул бувсмунийну, му журалийн бучIаврил чIун 21 региондалий лахъи дурссар гьашину октябрьданул 14-ннийн дияннин.\n— Жу хIадурну буру аналограл телевидение лакьин, социал хIаллихшиндарал инсантуралсса личIаннин», — увкунни Сергей Снегиревлул.\nМунал мукунма кIицI лавгунни, билаятрал чIявуми регионнай хIаллихшиндарацIун бавхIусса инсантуран кумаг бан най бушиву, приставкарттал дузал баврийну.\nХIадур бувссар\nХI. Аьдиловлул","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-26","url":"http:\/\/ilchi.info\/2019\/06\/%D1%86%D0%B8%D1%84%D1%80%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D1%83%D1%80-%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%81%D1%83%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%BD-%D0%B1%D1%83%D1%87i%D0%B0%D0%BD-%D1%85%D1%8A\/","date":"2019-06-17T05:39:10Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-26\/segments\/1560627998376.42\/warc\/CC-MAIN-20190617043021-20190617065021-00390.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8154514432,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.815451443195343, \"lez_Cyrl_score\": 0.02244335226714611, \"kum_Cyrl_score\": 0.021228212863206863, \"che_Cyrl_score\": 0.02043003775179386, \"krc_Cyrl_score\": 0.014777427539229393, \"khk_Cyrl_score\": 0.011770917102694511, \"eve_Cyrl_score\": 0.0106427613645792}","num_words":237,"character_repetition_ratio":0.072,"word_repetition_ratio":0.009,"special_characters_ratio":0.146,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.821,"perplexity_score":2338.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"ХIажи-ХIусайннул арс ХIусайнов МахIаммад\nОьрмулул 68 шинаву хар-хавар бакъасса бивкIулул жущава зевххунни хъинсса дакIнил заллу, хIал бавкьусса инсан, Гъумучатусса ХIажи-ХIусайннул арс ХIусайнов МахIаммад.\nМахIаммад увну ур 1951 шинал Таджикисттаннай, Душанбайлив. 1961 шинал ванал нину-ппу бивзун бур Кисловрайн. Школалия махъ МахIаммадлул бувккуну бур строительный институт. Прорабну зий, ванал каялувшиврий дурссар инсантал яхъанансса чIярусса къатри, санаториярттал корпусру, цайми-цаймигу объектру. КъакIула ванан игьалаган, ва ия мяйжаннугусса захIматчи. Хъинну чIявуссаннал чIаравгу ацIайва, байва цащава шайсса ка-кумаг.\nКисловрайсса Дагъусттаннал диаспоралул дянив МахIаммад ия ца яла аьркинма, ца яла дакI цIуцIима инсан. Бачин байва ванал жула аьдатрай хъатIивгу. Биялсса цачIун хьуссар ванал хIалашиврийну ххуй-ххуйсса кулпатру.\nМахIаммад лавгунни Аллагьнангу ххирасса зума дугьул зуруй. ЧIявуя ванахь барчаллагь чин бувкIсса, лак бакъасса, цайми миллатирттал инсанталгу.\nДулуннав Аллагьнал ссавур кулпатрахьхьун, оьрчIахьхьун, гъан-маччанахьхьун.\nЖу яданну дакIурдиву вил чаннасса симан, иминсса пиш, вища ядан бювх��усса дусшиву.\nКисловрайсса\nДагъусттаннал жяматрал\nчулуха дустал, гьалмахтал","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-26","url":"http:\/\/ilchi.info\/2019\/06\/%D0%B6%D0%B8%D0%B6%D0%B0%D1%80%D0%B0-179\/","date":"2019-06-17T04:32:28Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-26\/segments\/1560627998376.42\/warc\/CC-MAIN-20190617043021-20190617065021-00413.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9826388359,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9826388359069824}","num_words":345,"character_repetition_ratio":0.059,"word_repetition_ratio":0.054,"special_characters_ratio":0.156,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.987,"perplexity_score":2655.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Чемпионат хьунни Ухссавнил Ккавкказуллал кубокрал цIаний Къарачай-Чаргаснавусса Домбайрай.\nИслам Мазаевлун 13 шинни, къуртал бувссар 7 класс, кIушиву дур 55 кг. Ванал тарбиячину ур «Ояма-клубрал» тренер Хизри РахIимов.\n«Соревнованияртту мукссара захIматсса дакъая, — тIий ур Ислам. – КIира талатавриву на бигьану ххув хьура. Махъра-махъмур талатаву, тIайлассар, дия захIматсса, цанчирча муттаэ ия ттуяр хъинну загълунсса, 70 кило дусса ца дев. Амма Аллагьнал кумаграйну ганаяргу на ххув хьура».\nТIайлабацIуртту чан къабаннав вин, Ислам!\nМазяйхъал Казбек","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-30","url":"http:\/\/ilchi.info\/2019\/07\/%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%BC-%D0%BC%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%B5%D0%B2-%D1%82%D1%82%D0%B8%D0%B3%D1%83-%D1%85%D1%85%D1%83%D0%B2%D1%88%D0%B0%D0%B2%D1%83-%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BC%D0%B0\/","date":"2019-07-16T12:05:56Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-30\/segments\/1563195524548.22\/warc\/CC-MAIN-20190716115717-20190716141717-00231.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8509616256,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8509616255760193, \"inh_Cyrl_score\": 0.10992079973220825, \"lez_Cyrl_score\": 0.012058011256158352}","num_words":177,"character_repetition_ratio":0.015,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.186,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.839,"perplexity_score":2607.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"РусГидро энергетикалул компаниялул дайдишин най дур Дагъусттаннай ва Ухссавнил Ккавкказнаву ца яла хъунмурну ккаллисса ЧиркIайннал ГЭС цIу буккан буллалисса давуртту. Даххана дан най бур ГЭС-райсса оборудованияртту, занакьулу дан най бур гидротехникалул сооруженияртту. Вай цимурца дурну махъ гьаз хьун най бур станциялул кьуват.\nИмара Саидова\nЦIанасса чIумал Сулакь неххайсса ЧиркIайннал ГЭС-рал кьуват бур 1000 МВт. Станция зузи бувну бивкIссар 1974 шинал. МукьцIалла шинал мутталий зий бивкIсса станциялул оборудованияртту дух хьуну, сайки ишла къадайсса даражалийн дирну дур. «Ленгидропроект» тIисса институтрал хьхьичIунсса зузалтрал дурсса ххал бигьавуртталгу исват бунни ЧиркIайннал ГЭС цIу буккан бан багьлай бушиву. Вайннал хIадур дурну дур проектгу.\nГЭС цIу буккан буллалисса давуртту дачин дантIиссар станциялул бацIан къабивтун, бутIрайх дарчIуну. 2019 шинал ахирданийнин станция цIу буккан бансса оборудованияртту дишинсса предприятиярттал дянив баян бувну бур конкурс. 2021 шиная байбивхьуну, 2027 шинайн бияннин пикрилий бур шикку гидротурбинартту ва гидротехникалул сооруженияртту даххана дан.\nЭнергиялул компаниярттаву РусГидро щалагу билаятрай шамилчинсса кIану бугьлагьисса хъуннасса компания хъанахъахъиссар.","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-30","url":"http:\/\/ilchi.info\/2019\/07\/%D1%86i%D1%83-%D0%B1%D1%83%D0%BA%D0%BA%D0%B0%D0%BD-%D0%B1%D0%B0%D0%BD-%D0%BD%D0%B0%D0%B9-%D0%B1%D1%83%D1%80-%D1%87%D0%B8%D1%80%D0%BAi%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D0%BB-%D0%B3%D1%8D%D1%81\/","date":"2019-07-16T12:34:13Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-30\/segments\/1563195524548.22\/warc\/CC-MAIN-20190716115717-20190716141717-00252.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9684131145,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9684131145477295}","num_words":361,"character_repetition_ratio":0.079,"word_repetition_ratio":0.04,"special_characters_ratio":0.16,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.974,"perplexity_score":3689.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"АхIмадхан Султаннул цIанийсса МахIачкъалаллал аэропортрал директор Арсен ПирмахIаммадов хьунаавкьунни израилнал туриндустриялул вакилтал Рони Мордехай ва Карина Руденкощал.\nХьунабакьаврий гьуртту хьунни «Ухьхьу Кавказрайн» тIисса фондрал директор Станислав Аристов ва Дарбант шагьрулул чулухасса кьатIаллищалсса дахIавурттал хасъсса вакил Сави Ханукаев.\nИмара Саидова\nШикку ххал бивгьунни МахIачкъалаллал аэропортрая Тель-Авиврайн самолетру лехлахи даврил хIакъиравусса масъалартту. Израилнавун Дагъусттанная самолетру лехлахи даврийну республикалийн цаймигу туристътал букIлансса сант ххишала хъанахъиссар.\nСтанислав Аристовлул кIицI лавгунни цивппа хIадурну бушиву вай рейсру тIитIаву мурадрайсса давуртту дачин дан. Ванал бувсунни «IMTM» тIисса Дунияллул халкьуннал дянивсса туристътурал выставкалул даврихсса хъунмур харж бишин пикрилий бушиву, мукунма израилнал туриндустриялул вакилтурансса информациялул тур дан ва аэропортрая Дарбантлив туристал биян буллансса ва буцлансса масъалартту дузал бавриха зун дакIний бушиву.\nХьунабакьаврий гьуртту хьуминнал ххал бунни МахIачкъалаллал аэропортрал даража. Арсен ПирмахIаммадовлул хъамаллуран ккаккан бунни туристътурал автобусру бацIан буллансса цIусса майдан.\nМахIачкъалаллал аэропортрая Тель-Авиврайнсса цалчинсса рейсру дуллан пикрилий бур 2020 шинал инттухунмай.\nЦIанасса ппурттуву тIурча, кIивайвагу зий бур вай рейсирдал хIакъиравусса масъаларттаха.","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-30","url":"http:\/\/ilchi.info\/2019\/07\/%D1%86i%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B0-%D1%80%D0%B5%D0%B9%D1%81%D1%80%D1%83-%D1%82i%D0%B8%D1%82i%D0%B8%D0%BD%D1%81%D1%81%D0%B0-%D0%BF%D0%B8%D0%BA%D1%80%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B9-%D0%B1%D1%83%D1%80\/","date":"2019-07-17T00:30:32Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-30\/segments\/1563195525004.24\/warc\/CC-MAIN-20190717001433-20190717023433-00458.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9343881011,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9343881011009216, \"lez_Cyrl_score\": 0.013631610199809074}","num_words":441,"character_repetition_ratio":0.08,"word_repetition_ratio":0.044,"special_characters_ratio":0.123,"stopwords_ratio":0.002,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.941,"perplexity_score":3354.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Вверх\nАбачара ХIусаннаев лакрал буккултран кIулссар хъун миннансса ва оьрчIансса шеърирдал ва хавардал тамансса жужирдайхчIин. Утти ита бакьлакьисса «Бадрижат» тIисса повестьрал цалчинмур бутIа бищуссар 1967 шиналсса альманах «Дусшиврул» цалчинмур номерданий, «БакIрачIан бувкIмур» тIисса цIагу дирзун. Щала ита бакьин хIадур буллалисса чIумал авторнал даххана дунни повестьрал геройтурал цIарду. «Бадрижат» бишлащиссар чан-кьанну кутIа бувну.\nЖучIара Мюахъиял щар уксса гъелисса шяравалу душиву къакIулли: лахъсса ххяллалун ляркIуну дур, баргъбуккай чулуха ва баргълагавал чулуха марчвагу къабищай: зунттал байщай. Ухссавнил чулухгу бураннал ва дякъил хьхьичIух бару хьуну зунттул хъачI дур.\nМюахъ уксса къатри дан чартту гъансса кIанугу жучIава цамур бу ххай акъара. Чарил усттарталгу Мюахъ чансса къабикIайва. КIайннавугу яла бюхъу бума Аьйнилав ия.\nГъарал ларчIукун, дяшаравухсса кIичIиравух ялавай мугьали буккайва. Ппаллавун, чIаркIурдавун щин къаххяххан, къатрал гьанурду личин къабан, халкь чIатIращал цала-цала чIирттах тий-ший бацIайва.\nМугьалттущалсса хъярч-махсара къаххирасса Аьйнилавл къатрал чIиртталух исвагьину бакьин бувсса чарттал чIултти бивхьуну бия. КIай Аьйнилавл кьувкьуна ххяллил щуттава.\nКIива-шанма чIутI бавкьуну, шамийла бург рирщуну, кишинал ххяллуя чIулу бутайва. Сан бакъа гьарцаннал кьабивтсса кьунттуя Аьйнилавл аьжаивсса кьалагуртту, цIувцIучартту байва.\nАьйнилавл кьунтту цIувцIуну бувсса кIуссив уксса хъунисса кIуссив царагу паччахIлугърал цIигълуя ттинини бувтIушиву къакIулли. Хьулух чIиртталух бивхьусса гайннувун щарссанил щин рутIайва, аьркин дукьайва.\nЦала канил бувсса хъунмасса авурсса дарвазалий чартту муксса ххуйну цIувцIуну, бючIан бувну бивхьуну бияхха, базурду чIалай бакъая.\nАьйнилавл кIяла ларзнил лувсса къатталалу цайминнал тавхананияр марцIъя, чIюлуя. Ларзнилу рирщусса чарил ттарцIру, маз бивтуни кунна, дючIан дурсса дия. ЧIаланнай чIутIлих хъами-тайпалул хъазамрал суратру дурну дия: ккуккурду кIялава-кIяласса сир бувккун, пар-пар тIутIи бувну бия, бакIру лухIи дурну дия.\nКъатталу бия цIву буну чария бувсса, мукьра ликкурайсса мукьмурцIу стол. Ганий самоваргу дирхьуну, гъинттул Аьйнилав чяй хIачIлай щяикIайва. КIанал чару бишаврил пагьмулий мяшсса жямат, кIанал хIаммам ккавкссания лапва махIаттал хьунссия. Чу бакьайсса ппалав куртIсса кIалан дурккун дия. Ганийх тталлу бивчуну, тталлай ххялчIив дирхьуну дия. Гай вивату цIурцIуну, дючIан дурну, лагмава саргъунсса ккаркру бусса дия. Гайннуй куннихун ку даркьусса, на лархьхьусса ккутIру дия. ХхялчIайгу бавцIуну цал Аьйнилавл, яла кIанал щарссанил чурхру шюшайва. КIинттул кIачливу цIу дирхьуну гъели къалагайсса къатлувунияр, вивбагьсса, чал гъели бувсса ппалав хъинахха!\nПпал, чал ппал — куну, кьабитансса бакъая. ТIунунтту ганзсса ххялчIая дурну дия. Гангу ххяпучай чагъарданух дючIан дурну дия. Гайннул ца-ца мурцIний ца-ца ккутI дия. Гай, лувату чIутIру бувкIун, дарщуну дикIайва. Чу къабиянну мюрайн лавхъсса цIущух тIуну дархьуну, га ккутIничIан диян дайва, ганива чIутIгу бувккун, ххит, бючIин гилунмай, аьнттувун гьан байва. Гукуннасса низам дия лагмара, гьарца затраву.\nРухI дакъасса чарттангу цахрасса усттарнал ччаврил кьадру кIул хьусса хханссия: ца хьхьуну, циняв шанай бунува, ххяллуя Аьйнилавл къатлухун къаттаксса кьун багьну бия. Га чIирайн щун кIива кIиссаксса кIану ливчIун бия. Къатлуйгу, оьрчIайгу цIими бувну тIий, кIюрххил, тамашалий бавцIусса жяматгу ялугьи бувну, Аьйнилавл кьунттуйн тамансса ппайрду куна.\nАьйнилавл къапу мудан аьнт бувнува бикIайва. Нузайн щукун, хъунмасса гюнгутIул дяв-дяв учайва, ганилва хъирив кIий, къатлувугу чIивисса гюнгутIи зяр-зяр тIун бикIайва.\nЛенкораннай, Азербайджаннаву къалайчину зузи чIумал чяй нахIу ларчIсса Аьйнилавл, чал дикIухун хъюрурал ччатIгу канай, самовардануцIухсса баннин, цама ганал шяравучунаягу чансса бусан бур.\nАьйнилав ва Барзулав чIаххул бия. Барзулавл къатталу чухъа лирчуну дия. Чухъа щашлай жагьилсса душ Бадрижат бия. Бурли муркъавух тиха личин бавай, ххутIи битавай, къачи рищавай, душ даши бизанну булукьуну бия. БакIралгу ххуйсса, кагу дирисса га жагьилтуран ччянива хIисав хьуну бия. Амма мугьисалтрай дакI къадаркьусса Барзулавгу, Аьишатгу, жул душ ттигу чIивиссар тIий, ссавурданий бия. Гайннан кIула щала душнил кьадру.\nЧIахху хъами, мачча-гъанми чухълухунсса дурну бувкIун бия. Ппиринжрал накьлил оьрту, личча ва ччатI яттил нисирал бюкь, хIанттил гьарацIи — ду-дунал ду-думур.\n— ТIайлабацIуртту!\n— Гьай аммин!\nАьишатлул дуркI-дуркIмур циняннайх дачIайва.\nЧухълухун хъами-оьрчI хавардайн батIайва. УчIайва Барзулавл буттал ссурахъу, угьара хьусса Къадарангу.\n— Кураллаву хъу хъинну хъанай дур тIар.\n— Аман хъинача, жучIавагу къама кьюкьин.\n— Аман гьашинусса ссавгу къадирния.\n— АхIмади Басират бугьан хIадур хъанай ур тIар.\n— Бугьлагьигу къауллай, булача: къааьламат бурхха.\n— Кьини къалашлай.\n— Хъун Рамазан баргъ лавчIун уссия, къаличIанссар, тIар.\n— Аман мюрщисса оьрчIая къахъинахха кьай.\n— Ганжалий ххюцIала аьхъарачу бивну, куннал-ку ххаржантирттах кьукьари бувну бур тIар.\n— Ал ци дянив диявав?\nЩалла дуниял хъюлчу-кIутIу дуллалисса цалчинсса империалист дяъвилул чIу вай хавардаву бакъая.\n— Гьурала, тти жува гъалгъатIийнма бикIаннув? ОьрчIангу мяърипат за лахьхьин, Къадараннуйгу яржа битияра, — куна ахиргу Аьишатлул.\nБадрижатлухгу ялугьлай, аман арснан буцин тIий, пикрирдайсса Къадаран ццах укуна:\n— Яр на цир бусайсса, — тIий чансса къанза бувна.\n— КьаикIуча, бусила, ласнал буттал ссурахъуй, вих вичIи дишин хIаз бикIайча, — тIий Аьишатлул адаминал маз итххяххан бувна.\n— На ацIния мукьра-ххюра шин хьусса оьрчI ура. Ниттил гьич игьа лаган къаитара: Къадаран къатта баши, лах бича; Къадаран, гъаттаран за дича, чу хIачIан ба; Къадаран, къав ххилахху, гьарахъун насу. Тти ва къиялуву къаикIанна, бигьану икIан, уччиннин лачIал ччатI канан Ттарачамаллавун гьанна куну, шавату ливхъра. ТIантIия гьанах ялавай урувгсса чIумал, ккунуккирттал хъурзилугу мукьавну, гила ларай на щарсса най дия. Мюрш кьайлух даргал цIивккуну бия. Ухьвай куну, хъурзилугу дучIан дурну, щядиркIуна. «Аман, бавал, ина инавалу ��унайра?» «Най ура Тарачамаллай лачIал ччатI канан». «Бавал дурсса лархьхьу накьлихун инил къяс хъинссияхха». «Ниттин чансса дунугу хьусгу лякъин аьркиннихха». «Гьу! Хъина, хъина. Ххуллухъин баннав». Дигьагу ларгун, щарсса дачлан диркIуна. «Ачула, бавал, ва хъурзилу ттуйн гьаз да». Кьус дирккса щарссанийн гьаз дурсса хъурзилу лахъ хьуну диркIун, туща га щарссанил бакIрайх щяв дагьуна. Ку, бунива гъавгъун, гъюжу бувккун лавгуна, ку гьанах ялавай, къакъунт хьуну, левххун бавчуна. «Вав-шав, ина оьнкьучIул ивчIивуй, баван мюнпат къашайсса вия ттун хайр ккаккайссияв!» — куну, хъирив хьунни, нагу, ца гьинта хьуну, акъа-къатIа хьура.\nХIапIрахъ тIахIунттив даххан нанисса бархъарачунал хъирив лавунна. «Парачив улахърайн бичин кумаг бала, виричуй», — укунни. Цал ттуккуйн бичлан бивкIру. Хаварсиздан канища ливчуну, ттухьмур парачи щяв багьунни, танахьмургу, байгьин къавхьуну, вамунийх бивщунни, тIахIунттая ца ччар хьунни. Ливхъунна — хъирив хьунни. Хъярбахьхьун ивсса чIумал, махъунай урувгунна — бархъарачу хъирив лаявай. Микку хIап-хIапгу тIий, жуйн ца бала ккаччал биллан бивкIуна. ТалихIиннан, на санавагу къаувну, циняв бархъарачунайн ххявххуна. На, ца ппалав увххун, чIираккутIух ялугьлан ивкIра. Бархъарачу ккаччал гьанагьи увну ия. Тиха цаннил, шиха цаннил парча буцлай, рахIу лиссари хьуну бия. Укунгу, тукунгу бархъарачунал на къаитанссияв, рахIу хIаз бивзун, ккаччал кумаг къабувссания.\nНигьал дакI хъякусса на ппалату ччя-ччяни циван укканссия. Ахттакьуннай ца щарсса дурххунни, ттуя хIучI кунни.\nИна цура, циссара?\nТтунма ччай бивкIмур, бакIрачIан бувкIмур бусав.\n— Нану туну ттучIа къазахъ икIу.\n— ИкIанна.\n— Амма вила бавал тIимур къабайсса ина на тIимур буллан икIайссарав! Вийн вихшала дишин бигьарив!\n— ВичIа на хъинну зунна.\n— Хъинни, — куну, щарссанил на пила хьхьичIа зун ивтунав.\n— Тти на гъансса щарссанил кIурукъатлийн гьаннача, ина ва уршагу бища, аьнакIул оьрчIругу барзул ласун мабитара, къатталу къашавайсса оьл буссарча, бивкIларча, гагу ва ххаржандалух бихха, — куну, шанна-шанна даву архIалла дуллан нагу кьаивтун, щарсса ларгуна.\nБишлай ура урша, бищавай бурив ххал бан, бартликIу ччя-ччяни гьаз дара, рущара. Цакуну барзу ххявххун, ца аьнакIул оьрчI лавсун лавгунни. Тти ливчIмирагу яданнача, куну, оьрчIал чанну аьнакIулссаннуцIун дахIав, хъювун ита бавкьуну, зума нара дургьуну ура. Цаппара хIал хьувкун, аьнакIул ва оьрчIал чарсса ссавния зурчIайтIун диркIунни. Барзу нигьа бусан буллай, авара хьусса ттуща хатIалий урша чурттурдайх ккуру лавгунни. Чурттурдай, хъюву дирщунакIлил, лагаврил оьрватIал ччар хьунни. На гайннул дардирай уна, аьнакIул авладгу ссавния бат хьуну бия. Тти ва оьлвагу цукун бурив ххал баннача куну, къатталун лавгра — бивкIуну. Бивххуссия учин, ана-анаварну бакI личин дав. Ургарча — гагу ттукку, оьлгу — мяйжаннугу бивкIуну. Утти ттул бурчу шиккува личIайссарча, куну, бавачIанмай ака бав. Ай шаппаймур ххуллу тIайласса, бигьасса бивкIун бияча, ай бавал укумур рахIатну бан шайсса бивкIун бияча!\nКъадараннух вичIи дирхьусса хъуними, ницIавух хъангу хIала хьуну чIалай, пиш-пиш тIий бия, мюрщими а-а бавхъун иттав ялугьи бия.\n* * *\nЦа чIумал, ваниннин мяйра-ацIра шинал хьхьичI Барзулавгу, Аьишатгу Гъумукун базаллувун лавгуна. Лахьхьува мугьалттул лавсун бувкIун, Аьйнилавл ва цала къатрал дянив кIичIираву бавцIусса кьунттуй Барзулавл мяйра шинавусса Бадрижат щябивтуна:\n— Ванияр хъуннасса аьш чарий дишин ттуща къахьунссар. Ма, ва ччатIгу канай, жу бучIаннин ва чария сукку машара.\nЦаппара хIал хьукун, кьунттучIан Аьйнилав укIуна. СсихI-чIитI дакъа, лавсун, сусул къав кунма, душ тийнмай, цила къатрал чIиралу бивхьуна. Яла кIюйлийн цаппара пуй-пуйгу куну, бург кьунттуйн дулукьин дуруна. Ссятрагу хьуннин Аьйнилавл хъюву буттукьри кунмасса чарттал мурс хьуна. Нузругу махъуннай ларкьуну, шавай увхсса Аьйнилав та кьини ххишала кьатIу къаувккуна. Ахттая чул хьукун, Барзулавхъаннийн Къадаран увкIуна.\n— Хула, ссурахъуйл арснал душ, ци зий бура? Нину-ппу чури?\n— За къазий бура. Базарлувур.\n— Га кьун щил бувтIур?\n— Аьйнилавл.\n— Буттан кIулссарив?\n— КъакIулссар. ЩилчIав ка къащун, на ганий щябивтунав.\n— Гьи танал та чIирттарацIун эзрияил лачIивуй. На байссархха танилсса, — адамина, тIанкI-тIанкI куну, чурттурдайх увчIун, Аьйнилавхъал чулинай лавгуна.\n— Да Аьйнилав, тIитIа ва нуз, — Аьйнилавл къану Къадараннул хъюлчу-кIутIу бувна.\nДарвазалучIан цучIав гъан къавхьуна: Аьйнилавн кIула, нуз тIитIирча, цанма ци шайссарив, Къадараннунгу бувчIуна, Аьйнилавл дарваза аьч къабаншиву. Къадаран цIунилгу Барзулавхъаннийнай лавхъуна.\n— Да, Аьйнилав, ина тти ларзулуннагу къадукканнав?\n— Да, уккарча личIи ина ци баннакьай? — Аьйнилав куклуну къатлува ларзулун ливчуна. Танал бакIрай лувату сурданул ккарк бусса, ялтту лухIисса махмур бавкьусса шиш-кьяпа бия. Тукунсса кьяпа Лаккуй щийчIав къабикIайва. Лахъсса, битавсса чурххай чиллу-чухъа, арцул мухIлу-ххаржан, ляхсиламантту хъиину даркьуну дия. Та асвавраву Аьйнилав парадрайсса военный министр хханссия.\n— Инара адимина духьурча, га кьун на шикку уний бутIивияв. Вин мюрщими бигьа бивзунав?\nЦайнна кIилла щарссанил цIа лархIукун, Аьйнилавнгу сси бивзуна:\n— Инара ци гьунарданул заллу ххай дура; га кьун кунна, на ина инара рутIайссара. Ина танин ламус агьлин ккалли булланна?\n— Туну, кьули кунна, мивара кьуркьу къатIий, кьатIурдай дукку.\n— Уккарча, вияра али хьунссар.\n— Нигьаусил хъун ттархь! Тти на уххунна, махъру бухлавгунни. Хъами кунма, лахъунтту буллай хIаз бакъар. Нану закканттах цахъис дялахъру даннуча, кьатIурдай дукку.\n— Къананна. Вана бакI сагъну. Биллан бикIайсса ккаччиври.\n— Тава тагуния хьуна акьинссара — нагу вия аьппаси банна.\nДуш вай кIиягу адиминал цила хьхьичI бивхьусса театрданий махIаттал хьуну ливчIуна.\nАхтта��ьунмай базарлува нину ва ппу, кьатIату гайннал уссулссу бувкIун, Аьйнилавхъал ларзулун бюкьру бачин бувкун, кIанин цила тамаша хъама бивтуна: цилами тIайла бакъа чIалай, чIуну къаччан бивкIуна.\nЧIахху-чIарахнал, бюкьу-аьй дурну, хъуни къужри хIала хьукун, къалмакъал кьадагьуна. Та хьхьуну кIивайвагу чIаххул тIааьн бакъа шанухьхьун лавгуна.\nКIюрххицIуна Аьйнилав юзбашинал хъун ларзулун лавхъуна.\n— Ссалам аьлайкум, МахIамма, ивзрав!\n— Ва аьлайкум ссалам, Аьйнилав, инагу ивзрав.\nХхишала ссихI дукканнин, куя канихьсса чухълул куямур ссимиялттуя ца-цаних ласлай, Аьйнилав чарил бюкьру МахIаммахъал лахърулий бихьлан ивкIуна:\n— Ва пIявла Оьмари, ва оьрус Барзулав, ва Мавла, ва КъантIа ПатIимат, ва ххюнххуматIи бакъа ПатIимат, ва ури Муъминат, ва Аьи-хъаза, — укун тIий чивчуну, Аьйнилавл гьарца чарийн чагъар ширишрай лачIун бувну бия. — Ва куццуй хъун ляхъиндалул ттул къатлувун чарттал лачIун дурунни. Ахир, цIакь бунал бакъама ивчIа тIий буссарив?\n— ЦIакь бунал бакъама ивчIа тIий бакъассар, на гайнналгу га мархха ххартI банна, шава акъанал хъус шава унал хъямала да, тIийгуния бакъахьунссар. Ина цана аьщун душгу ялу щябивтсса ганал кьун бутIайсса?\n— Яр га ганал уксса ттулгуяхха.\n— Мукун тIий аьрзирай ттучIан цан къаувкксияв туну? Лап, ттун кIюрххилссаннун бюкьал чIанну дурцIун увкIун ур. Ласи вила тайгуча, акъа хьу шичча. Укун цал цала юртгу бутIуну, яла аьрзирдайгу букIлан бикIай.\n* * *\nСсуттихунмай Барзулавхъул ччар дурну бия. Октябрьданий, гьантта гъелисса буну, марч бакъая. Ччар гьуйин къахъанай, кIива къянтIугу бувну, гьунтти гъасу ягу хIукъу букканнин ттарацIра кьариртуна. Инсанная, хIайваннуя мугъаятшиврун, Аьишат маркIачIанмай ттарацIу бурган лавгуна. Цакуну цинма цирив ккавксса-къаккавксса, ссаллив чIу бавсса-къабавсса ганища лаласун къавхьуна.\nТтарацIалу хьулухра дунугу, хIатталугу арх дакъа дусса дакIнин багьну, Аьишатлувун хIучI буххуна.\n— Ссурахъуйл душ, бусан начсса къел хьуну урача, аллагьнал ххуллий, ина хьумунийн къабивну, жунния ттул янна ласун насу.\n— Аьйнилав урав?\n— Урача, шинмай машара: на янна ххяхха лирссуну ура.\nХьумур цIуххин Аьишатлун адав хьуна.\n— Агь вил къаттай, нигьабусаврил дакI хъячавай лирчIуннихха.\n— Булу, уссал, лажинни, на тти аьхълан ивкIуннача.\nЦахъис хIал шайхту, Аьйнилавл янна Аьишатлул ччантIулухуи дирчуна.\nЖува ссава ци бучIанссарив къакIулну, ссаха-ссаха бунугу зун бикIару. Тарсъсса чувгу къювинсса къабукканнав. Ургу тти кьун бутIаву ссайн бувккун бурив.\nАьйнилав Къадараннун базаллувун най ккавккуна. Аьрххивагу бакъанма, чирилун чугу бувгьуну, танал хъирив ваналгу Гъумукун бивгьуна. Ахттакьунмай Къадараннул базарлувусса шама мюахъиричунайн микIитIанханалувун оькуна.\n— БуцIа жун ца-ца кучча, — укуна танал чахир даххухь. — Була ца-ца кабабгу. Утти, уссурвал, Аьйнилавлгу ттулгу бансса чансса ихтилат буссарча, шаппай нанини, зу махъун багьияра, дянив машару, хьурча зуйнагу иянна. Тти бюхъайссар зуща зула иширттай гьан.\nАрантал кьатIуппай бувккуна.\nХхуллийх цучIав архIал къаивзуна. Цаппара хIал хьукун, Аьйнилавгу хъирив лавуна.\n— Ссалам аьлайкум, — буллуна Аьйнилавл.\n— Ва аьлайкум ссалам, — лавсуна Къадараннул. — Аьйнилав, ина на, шанна шинай шавай къаучIайсса Къаду тIий, Барзулавнайн лахъуни уллай ивкIун ура. Вин на цукунсса адиминарив та Баршлийсса чIумалва къакIулссияв?\n— КIулссия, — куна Аьйнилавл кIира-шанна мяъналий. Та чIумала, шикку вай хьуна бакьин урчIра-ацIра шинал хьхьичIва, Аьйнилавл чай, Аьйнилавл ярагъуннищал та усттарну, Къадаран чагуртну, Баршлий къалай дуклан лавгуна. Утту ивхьусса шания цана ччитари акъа къаизавай, кьатIату дувсси бавтIуну чIумуй зана къашавай, ляркъумургу дуркуну учIавай, чагуртнал усттар оьцIуцIаврил угьан увна.\n— Укун къаххуйру, жува личIи хьунну, — укуна ахиргу Аьйнилавл.\nХьурча хьунну, шайссару, — кьамулшин дуруна Къадараннулгу.\n— Ачу туну, — Аьйнилавл ванан дагьайсса арцул, къалмул, янналул хъис-кьитI личIи дуруна.\n— Мукун къашайссару. ЛичIи шайсса куц ттун кIулссар... — Ва вин, ва ттун, — ришлай ххаржандалух пурш, лаччибуту, ххуржинтту, ляркъусса янна — гьарзат кIиххялирссуна. — ЛичIи шайсса укунни.\n— Хъинни да, мукун хьунну, — къаавара дуруна Аьйнилавл. Къадараннунгу ссивагу тти мунийн бивзуна.\n— Укунгу къашайссару.\n— Ттигу лирчIусса цичIар духьурча, мигу дачIи да.\n— Ина на арандалийн учIан дакIнийвагу акъана, му вила балчаннуй шилун уцав?\n— Уцав.\n— Му куццуй буртти ивтун кIийнайгу иян я.\n— Уванна.\nМяйжаннугу иянгу увна. Тана та чIумал Баршлий куна, Къадаран тти шиккугу тарс авккуна:\n— Вин дакIнийрив, жува бан бумур дяъвигу бувну, ца биян ливчсса?\n— На иллай акъара.\n— ИянтIиссара. На иллай чIалай урив?\n— Ттун къачча.\n— Ва куццуй ххуйсса мархь вийх бищун хIайприча, нануварч закканттах дялахъру дан.\n— Да кьаикIула уссил...\nЩарссанин захIмат къахьун, кьассаврая ларсъсса ччаннал ликри каруннихра гъагъайсса, загълунсса Къадараннул тачIав щийнчIав икъавсса, иян дакIний бакъасса Аьйнилавнайх бакъагьай кьини дуккан дуруна. Янна ххяхха дурккуна, чайгума мурхьхьал щялкьри багьуна.\nХхишалдаран ялун бивсса мюахъияхьгу:\n— Да тти увххунначакьай, на угьара — зу арантал бакъарув? — укуна. Мюахъи, ттигу икъаллан, Къадарангу увцуну лавгуна, хъирив гъюжу увксса Аьйнилавгу авчуна. Гьунтти кьини Мюахъгу куннаяр куннал чIюлугу буллай, ихтилатвагу Къадараннул Аьйнилавная «аьппаси баврия» бия. Амма хъянния ция, тайннан Аьйнилавнал канин ппай тIун бия. Чунай нарчагу, танащал танал оьрчI икIайва, оьрчIахьгу, хъаралун бувтусса чантайлуву кьютIилу, чIутI бикIайва. Щил хъув багьну чару бухьурчагу, Аьйнилавл га куццуйн бувцун, марщай бишайва, чу ххуллий чIира левкьун бухьурчагу, Аьйнилавл га бакьин байва.\n— Бяйкьусса уммат, авлиясса дуниял! Ина парандарал дюкьивуй! — тIий Аьйнилав дунияллия багьавай аьсий хьуна.\nПродолжение скоро...","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-30","url":"http:\/\/xn----7sbbd9ajafg5ef3m.xn--p1ai\/tvorchestvo\/56-rasskazy\/387-badrizhat-abachara-kh1usajnaev-chast-1.html","date":"2019-07-18T01:15:59Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-30\/segments\/1563195525483.62\/warc\/CC-MAIN-20190718001934-20190718023934-00051.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9602960944,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":5,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.960296094417572, \"tab_Cyrl_score\": 0.01798960752785206}","num_words":5799,"character_repetition_ratio":0.028,"word_repetition_ratio":0.002,"special_characters_ratio":0.181,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.974,"perplexity_score":2668.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Вай гьантрай «Илчи» кказитрал редакциялий уссия бусравсса хъамаличу, ДР-лул Шяраваллил хозяйствалул ва бакIлахъиялул министерствалул ризкьилул отделданул хъунама Юсуп ХIасанов. Жулгу, муналгу дянив хьунни чIиви-хъунсса ихтилат.\n— Юсуп, цIанасса ппурттуву аьмну циксса ятту буссар жулла республикалий? Миннуя циксса дикI ва ппал дукIлакIиссар?\n— Республикалул циняв журалул хозяйстварттаву хIисавну бур 4 млн. ва 600 азарва бакI яттил. Миннува 3 млн. бур ттардал. Гьар шинах миннуя ласайссар 63 азарда тонна яттил, 34 азарда тонна бивхсса яттил дикIул, ппалул дучIайссар 14,4 азарда тонна. Ми циняв яттивату 1,4 млн. бур шяраваллил хозяйствалул предприятиярттай, 2,2 млн. – КФХ-рдай (крестьянско-фермерские хозяйства) ва 1 млн. – агьалинал хозяйстварттай (личное подсобное хозяйство).\n— КIинтнил даэрдайн циксса ятту куч байссар?\n— Циняв яттивату кIинтнил минардайн куч байссар сайки 2 млн. бакI яттил. Нугъайнал, Тарумовкаллал, Къизлардал, Бабаюртуллал ва Къизилюртуллал районнай гиккурасса (кIанттул) хозяйстварттаву куч къабувну ябуллай буссар сайки 1,85 млн. бакI яттил.\n-Интнийн буклакисса ппурттуву чIируннал ккал-аьдадгу чIалан дикIайхьунссар.\n— Аьмну республикалул циняв даэрдай бувну бур 90% чIируннал. Лакрал райондалул Кочубейллал зоналул даэлийсса 2870 ттал бувну бур 2750 чIи – 96%, Къизилюртуллал зоналул даэлийсса 23 азаллий 190 ттал бувну бур 20 азаллий 870 чIи – 90%, Бабаюртуллал зоналул даэлийсса 22 азаллий 440 ттал бувну бур 17 азаллий 952 чIи – 80%.\nКкуллал райондалул Бакресуллал зоналийсса 56 азаллий 700 ттая лавсун бур 54 азаллий 430 чIи – 96%, Бабаюртуллал зоналийсса 880 ттая лавсун бур 783 чIи – 89%.\nЦайми шиннардих бурувгун, гьашину тамансса чIиру ххишала хьуну бур аьмну республикалийгу, Лакрал ва Ккуллал даэрдайгу. Гьашину кIигу кIукIлусса хьунни, лазунигу чанну дакъая. Утти, урттуйн бувккун махъ, хъиннува бигьа хьуссар.\nЦIанасса ппурттуву ятту букьлан хIадур хъанай бур, яла купка дантIиссар, муния махъ, майрал дягьантрай, ятту бачинтIиссар даэрдая зунттавунмай.\n-Махъсса чIумал Дагъусттаннай яттил дикIул лагма сукку хьуну бур уттинин къабивкIсса аваза. Сайки цакуну ххирагу хьуну дур яттил дикI?\n-2018 шинал жулла яттил дикI дазул кьатIувгу дахлан бивкIссар. ДукIу Ираннан дарххуну дур 4146 тонна яттил дикIул. МуницIунма гьарзану бахлан бивкIссар цивппа яттугу. 2017 шинал дарххуну дур 106 азаллий 989 тонна яттил, дукIу тIурча – 171 азаллий 545 тонна.\nДР-лул багьрал мониторинграл хIасиллайну, Дагъусттаннал базардаву яттил дикI ххира хьуссар 25-30 процентрал. Масалдаран, МахIачкъалаллал базардаву февральданул байбихьулий яттил дикIул 1 ккило диркIхьурча 300-320 къурушран, цIанасса чIумал дур 450 къурушран. Мукунна цайми шагьрурдайгу.\nЦа чулуха, ва иширал дуссар ххуй-хъиншивугу – ятту ябуллансса гъира ризкьичитурачIа ххишала хъанахъиссар. Вамур чулуха тIурча, дикIул багьа лахъ шаву жула агьалинан тIааьн бизансса зат бакъар. Мукунсса чIумалли мусил ххуллийсса дя лякъаван аьркинсса.\nЯттил дикIул багьа лахъ шаврил савав дур цамургу: опталул журалий дикI даххайминнал ва посредниктурал, машварартту бувну, дикIул багьа лахъ баву (картельный сговор поставщиков) дикIул багьа лахъсса ххуттай бацIан бувну бур.\nЦIанасса ппурттуву яттил дикIул багьа лахъ хъанай нанаврил хьхьичIалу кьукьинсса чаранну ляхълай буссар, ДР-лул БакIчинал тапшурлугърайн бувну.\n-Барчаллагь, Юсуп. Кабакьиннав Занналгу зу дуллалимуницIун. Бюхъаннав ятту-гъаттара, ххишала хьуннав буллугъшиву жула Дагъусттаннай!\nИхтилат бувссар\nХI. Аьдиловлул","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-35","url":"http:\/\/ilchi.info\/2019\/04\/%D0%B4%D0%B0%D0%B3%D1%8A%D1%83%D1%81%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D0%BB-%D1%8F%D1%82%D1%82%D0%B8%D0%BB-%D0%B4%D0%B8%D0%BAi%D1%83%D0%B9-%D1%87i%D1%8F%D0%B2%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%BD\/","date":"2019-08-19T09:53:59Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-35\/segments\/1566027314721.74\/warc\/CC-MAIN-20190819093231-20190819115231-00554.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9619190693,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9619190692901611, \"inh_Cyrl_score\": 0.016163509339094162}","num_words":1047,"character_repetition_ratio":0.063,"word_repetition_ratio":0.043,"special_characters_ratio":0.203,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.97,"perplexity_score":3732.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Республикалул БакIчинал аьла-ссалам бунни Дагъусттаннайн бувкIсса Аьрасатнал Машлул ва промышленностьрал палаталул вакилтурахь – Дмитрий Курочкиннухь ва Владимир ХIамзахь.\nЯла Владимир Васильевлул бувсунни республикалийн кутIасса чIумул мутталий бувкIун бивкIшиву 30-нния ливчусса федерал министерстварттал ва ведомстварттал каялувчитал. Мунал бувсунни республикалийн бувкIун бивкIшиву Аьрасатнал Шяраваллил хозяйствалул министерствалул делегация ва хъуннасса къулагъас дуван най бушиву вацIлул хозяйствалул, ппиринж бугьаврил, мелиорациялул масъаларттах.\nДР-лул БакIчинал тIимунийн бувну, хIакьину промышленностьрал дузрайн дуккан дуллай дакъар цила каширду. Налогирттал потенциалданул бутIа промышленностьрал бур 35%, му хъинну агьамссар республикалун. Владимир Васильевлул кIицI бунни промышленностьрал захIматми кIанттурду – инвестициярттал луртанну диялсса дакъашиву, кредитру дучIан дуван захIматну бушиву, промышленностьравусса инвестициярттал проектру дузрайн дуккан дуван захIматну душиву ва дуккан дурмур даххан захIмат хъанай душиву. Мигу хIисавравун лавсун, гьашину зий байбивхьунни ДР-лул промышленностьрал лябуккулул фонд.\nХъирив ихтилат бунни Дагъусттанн��л Машлул-промышленностьрал палаталул президент Бадруттин МахIаммадовлул.\nЯла махъ лавхъунни АьФ-лул Машлул-промышленностьрал палаталул вице-президент, Аьрасатнал Промышленностьрал лябуккулул фондрал экспертътурал советрал член Дмитрий Курочкиннул. Мунал тIимунийну, хIакьину ца яла захIматмур масъала хъанахъиссар инвестициярттал луртанну диялсса дакъашиву, ляличIину промышленностьраву. АьФ-лул Машлул-промышленностьрал палаталувун бухлай бур 180 палата Аьрасатналсайки гьарца хъунмасса шагьрулий. Зий дур щаллусса система, му система зузи дурну, бюхълай бур циняв промышленностьрал предприятиярттал хьхьичIсса захIматшивуртту духлаган дуван. Дмитрий Курочкиннул мукунма бувсунни промышленностьрал предприятиярттан кумаг баврил мухIлухIинная.\nЯла махъ лавхъунни АьФ-лул ТПП-лул Финансирттал ва инвестициярттал политикалул советрал председатель Владимир ХIамзал. Мунал бувсунни хIадурну ушиву цамур чIумал Дагъусттаннайн учIан ва буван ми масъаларттал хIакъиравусса семинар. Яла ихтилатру бунни республикалул промышленностьрал предприятиярттал вакилтурал.\nБатIаврил хIасиллу дунни ДР-лул БакIчи Владимир Васильевлул.","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-35","url":"http:\/\/ilchi.info\/2019\/06\/%D0%B4%D0%BC%D0%B8%D1%82%D1%80%D0%B8%D0%B9-%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%BE%D1%87%D0%BA%D0%B8%D0%BD-%D1%85i%D0%B0%D0%BA%D1%8C%D0%B8%D0%BD%D1%83-%D0%B4%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D0%BD%D1%83-%D0%B4%D0%B0%D0%BA\/","date":"2019-08-19T09:45:24Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-35\/segments\/1566027314721.74\/warc\/CC-MAIN-20190819093231-20190819115231-00000.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8363103867,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8363103866577148, \"inh_Cyrl_score\": 0.024366967380046844, \"lez_Cyrl_score\": 0.023194795474410057, \"kum_Cyrl_score\": 0.021369382739067078, \"krc_Cyrl_score\": 0.013676006346940994, \"anp_Deva_score\": 0.01270965114235878, \"che_Cyrl_score\": 0.012632036581635475, \"ava_Cyrl_score\": 0.010531848296523094}","num_words":722,"character_repetition_ratio":0.112,"word_repetition_ratio":0.073,"special_characters_ratio":0.126,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.874,"perplexity_score":2947.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"АхIмад-Хан Султаннул цIанийсса МахIачкъалаллал аэропортрая чIал къархьуну дайдишинтIиссар Гуржиянавунсса самолетру лехлай.МахIачкъалалия Гуржиял хъуншагьрулийнсса цалчинсса рейсру дуллай байбишин най бур июнь зурул ахирданий.\nИмара Саидова\nЦIуну тIитIлатIисса рейсру дуллантIиссар Myway ва «Ювт Аэро» авиакомпаниярттал самолетирттай. МахIачкъалаллал аэропортрая Гуржиянавун ва махъуннайсса рейсру дуллантIиссар нюжмардий шамийлла: нюжмар, ххуллун, алхIаткьинирдай Boeing B737 ва Bombardier CRJ 200 маркардал самолетирттай.\nУтти Дагъусттанная Гуржиянавун самолетирттай биллантIиссар ссятрал мутталий.\nАэропортрал директорнал кумагчи Камила ХIамзатовал бувсунни июнь зурул 21-нний «Ювт Аэро» ва Myway авиакомпаниярттал июнь зурул 29-нний дайдишинтIишиву цалчинсса рейсру дуллай.","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-35","url":"http:\/\/ilchi.info\/2019\/04\/%D0%BB%D0%B5%D1%85%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D1%82i%D0%B8%D0%B9-%D0%B4%D1%83%D1%80-%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D1%82%D1%80%D1%83-%D0%B3%D1%83%D1%80%D0%B6%D0%B8%D1%8F%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%83%D0%BD\/","date":"2019-08-19T09:36:08Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-35\/segments\/1566027314721.74\/warc\/CC-MAIN-20190819093231-20190819115231-00018.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8716637492,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8716637492179871, \"inh_Cyrl_score\": 0.027929158881306648, \"krc_Cyrl_score\": 0.020715950056910515, \"lez_Cyrl_score\": 0.01738205924630165, \"kum_Cyrl_score\": 0.01671641878783703}","num_words":248,"character_repetition_ratio":0.106,"word_repetition_ratio":0.017,"special_characters_ratio":0.143,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.902,"perplexity_score":2503.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Гьавккури\nЛакрал яла ххирамур дукра гьавккурир. Гьавккури лаккучушиврул лишан хьуну дур.\nГьавккури баншиврул аьркинссар кIункIур, щин, дикI ягу ккурккимай, иникIма, цIу, лаччи. Цал лахъайссар газ. Бизайссар щин дуртIуну кIункIур. КIункIурдувун дутайссар дикI. Дайссар иникIма. ИникIма дуллалийни, ганивун чансса цIугу бичайссар. ИникIма ххуйну дяргъайссар. Дишайссар лаласун. Яла кьукьайссар лисри. Лисри ккуру ритайссар. Яла лисри дурусайссар. Яла кIисса щуну кIункIурдувун бичайссар. Шавхьукун, гьавккури хIадурссар. [2]\nПримечания[дакьин дуван | править код]\n- http:\/\/www.hinkal.ru\/lakskiy-hinkal-gavkkuri.htm (Оьрус маз)\n- Сулейман Мусаев, ЛАККУ ДУНИЯЛ (ниттил мазрал лу)\n|Ва макьала кьурхь дури, хIадур хьун дурасса.|\nКумаг бува Лакрал Википедиялун, макьала.","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-43","url":"https:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%93%D1%8C%D0%B0%D0%B2%D0%BA%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B8","date":"2019-10-16T15:05:01Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-43\/segments\/1570986668994.39\/warc\/CC-MAIN-20191016135759-20191016163259-00457.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9555020928,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9555020928382874, \"tab_Cyrl_score\": 0.021609826013445854}","num_words":199,"character_repetition_ratio":0.042,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.189,"stopwords_ratio":0.03,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.976,"perplexity_score":1945.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Есть такая профессия –Родину защищать!\nДагъустаннал Республикалул агьали щаллу баврил ва социальныйну буручаврил Министерстволул 2018 ку шинал февральданул 12 –ний бувсса х1укмулин бувну дан ккаккан дурну дур военно – профориентационный давуртту райондалул школарттал итабакьайсса классирттал дуклаки оьрч1ащал.\nМинистерствовалул бувсса х1укму щаллу баву мурадрай Лакрал агьали давурттал щаллу байсса центрданул ц1акь дурссар дансса давурттал план. Ва пландалин бувну райондалул дянивмур даражалул школарттал дуклаки оьрч1ащал дансса давурттал сиях1 дурссар.Мукунна ва даву дуллай дуссар, райондалул виваллил иширтталсса байсса отделданул зузалт, аьраллий къуллугъ буллай бивк1сса, ва аьраллий къуллугърай зузисса инсантал х1ала бувну, вич1и дирхьуминнан гъира багьансса даражалий т1айла дуккаву мурадрайсса.\nВанил хъунмур мяъна дур жагьилсса никиран пиша язи бугьавриву, миннал пиша лич1и баву, мий зах1матрал рынокрал т1алавшин дусса, аьраллий пишардащал к1ул баву ва патриот зумунусса тарбия дулаву х1исав дурсса.\nИнсаннал оьрмулуву пиша язи бугьаву (бувч1аву) яла агьанмур к1ануну хъанай бур, цилгу (пишалул) бизлай бунут1ий оьрму бутаврил гьану, мукунма пиша бик1ан багьлай бур дак1 к1унк1у т1исса, гьунардануха лавхьхьусса, оьрмулуву гьарца ч1умал т1алавшин дусса, ва м.ц.\nДунияллий цал�� маз, аьдатру, Буттал к1ану, Ватан дуссаксса х1аллай инсаннан чара бакъа аьркинсса пиша хъанай бур аьралуннал къуллугъчинал пиша. Ялагу Аьрасат х1укуматрал конституциялин бувну, армиялин гьаву хъанай бур гьарма 18 шин хьусса жагьилнал буржну. \"Защита Отечества является долгом граждан Российской Федерации\" (ст.67 Конституции РФ).\nМу х1исавравун ларсун, агьали давурттал щаллу байсса Лакрал райондалул центрданул, февральданул 19 нния 22 нин бияннин, МКОУ «Кумухская СОШ», МКОУ «Щаринская СОШ» МКОУ «Кундынская СОШ», МКОУ «Унчукатлинская СОШ», МКОУ «Курклинская СОШ», МКОУ «Кубинская СОШ», школарттал дуклаки оьрч1ащал данниссар военно -\nпрофориентациялул давурту \"Есть такая профессия –Родину защищать!\" т1исса. Миннул агьамми темарду укунсса дур: \"На пороге выбора профессии», «Выпускнику школы (советы по выбору профессий)», «Письмо Победы» («Письма в прошлое», адресованные прадедам-участникам ВОВ), «Выбери военную профессию»,«Кто и зачем сегодня выбирает военную профессию\",(«Работайте, братья!».)\nХизиева С.М\nИнспектор ЦЗН","id":"","dump":"CC-MAIN-2019-51","url":"http:\/\/zaria-online.ru\/news\/media\/2018\/2\/15\/there-is-such-a-profession-defend-the-homeland\/","date":"2019-12-10T21:10:36Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-51\/segments\/1575540529006.88\/warc\/CC-MAIN-20191210205200-20191210233200-00524.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8416815996,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8416815996170044, \"kum_Cyrl_score\": 0.05180040001869202, \"inh_Cyrl_score\": 0.03693274408578873, \"rus_Cyrl_score\": 0.015149729326367378}","num_words":707,"character_repetition_ratio":0.062,"word_repetition_ratio":0.026,"special_characters_ratio":0.185,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.865,"perplexity_score":3793.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Гъази-Гъумучиял Хъун-Мизит: тарих-таварих\nКъапкъазуллал аьраяллил ва политикалул, машлул ва экономикалул ца яла хъунмур центр хIисаврай, Гъази-Гъумучиял цIа ххишала дакъа машгьурну дур тарихийсса литературалуву. Амма дянивттуршукурдал Дагъусттаннал ва щалагу Баргъбуккавал Къапкъазуллал халкьуннайн, миннал идеологиялул принципру сакин шаврийн, диндалул центр хIисаврай, Гъази-Гъумучиял биян бувсса асарданул агьамшиву ттигу щалла ххал диргьуну дакъар.\nТарихийсса ххуллул лахъи-утташиврий, личIи-личIисса этапирттай, шикку хIасул хъанай диркIун дур шанна дин: зороастризм, ххачпарас ва ислам. Миннул чан-чанну тIий чулухух дирхьуну дур муниннин диркIсса личIи-личIисса иманнацIун дархIусса эбадатру.\nБаргъбуккавал Къапкъазуллал хъинну хьхьичIунсса идеологикийсса центрну бакъассагу, дянивттуршукурдал Гъумучи хIисав хъанай бивкIссар Дагъусттаннай ислам ппив дуллалаврил ца яла ччясса ва гуж бусса кюруну.\nИсламрал идеология дунияллийх машгьур хъанан диркIсса чIумуцIун бавхIусса бур Гъумучиял монументалсса эбадатрал архитектурану хъанахъисса Хъун-Мизит. Му ххаллилсса ва аьнтIикIасса гьайкал дурну диркIсса чIумул ялув хъиривбизултрал дянив хъанай дур цалийн къабукIлакIавуртту, ца базисса даталий къабацIлацIаву.\nКIанттул бусалардугу гьанулун лавсун, цалла чичрурдав�� ХI. Аьлкьадари тIий ур, Дагъусттаннайн увкIсса чIумал, Масламал, VIII ттуршукулул цалчинмур дачIиннуй, так, ца Дарбантлив бакъассагу, мизитру бувну бивкIссар зунттавусса щархъавугу тIий, миннувух Гъумукгу. Амма Масламал чивчумур таржума буллалисса А. ХIасанов, мунал тIимуницIунгу къаакьлай, цалва комментариярттаву му ур так кIира-шанна ттуршукуллал махъри му хьуну бикIан бюхъайсса тIий.\n1867 шинал Гъази-Гъумукун ивну ур оьруснал публицист, этнограф Н.И. Воронов. Цалла ххуллул чичрурдаву мунал куну бур: «Едва ли сохранилась и надпись 777 года по Р.Х., гласящая о занятии Кумуха Абу-Муслимом и о времени построения им мечети. Местный кадий, к сожалению, не мог указать нам этой надписи, а та самая мечеть, которая считается главною и самою древнею, видимо позднейшей постройки».\nХIакьину захIматри хъирив лаян циван ва цукун къархьуну диркIссарив Н.И. Вороновлун ккаккан дан Хъун-Мизитрал чIирайсса чичру. Му чичру кIикку диркIшиву мунияр махъ тасттикь бувну бур аьлимтурал: А.К. Комаровлул (1873 ш.), А.Н. Анучиннул (1882 ш.), Д.Б. Буттаевлул (1891 ш.), Аь.М. Аьлиханов-Аварскийл (1894 ш.), Н.И. Козубскийл (1902 ш.). Цува Дагъусттаннайн лавгсса 1882 шиналсса отчетраву А.Н. Анучин чичлай ур: «Кази-Кумух – большой аул, известный своими мечетями и базаром. Из мечетей замечательна Коньмизид (Хъун-Мизит – авт.), большая мечеть… Мечеть эту построил Магомед-хан, а увеличил и расширил Сурхай-хан. На каждой стороне мечети есть арабская надпись, гласящая, что жители приняли ислам в 162 г.х.».\n1894 шинал му чичрулул мурад таржума бувну бур Аь.М. Аьлиханов-Аварскийл: «Мизит бувссар щайх Абу-Муслимлул амрулийн бувну – 161-кусса шинал ислам кьамул дурсса лакран».\nБакIрайрасса мукунсса чичру диркIшиврул хIуччану, жул пикрилий, ккалли хъанай бур февраль зурул 12-нний 1873-кусса шинал А.К. Комаровлул Н.И. Вороновлуйн чивчуну бивкIсса чагъаргу. А.К. Комаров чичлай ур: «…есть все основания показать, что кази-кумухцы обратились в мусульманство в 777 году и что официально весьма трудно добыть от горцев какие-либо сведения. Упоминаемые в вашей статье сведения были известны и мне, но почему я в своих статьях написал иначе, было излишне объяснять, потому что я не желаю заводить ни малейшей полемики, всегда стараюсь по возможности добросовестно и тщательно исследовать лично какое-либо дело и излагать его на основании добытых этим путем фактов».\n1949 шинал мува мизит ххал бивгьуну бур цIа дурксса къапкъазлахьхьу Л.И. Лавровлул. Мунал чичлай ур: «Снаружи она облицована тесаными плитками одинаковой величины. В старейшей ее части (юго-восточной) сохранились низкие стрельчатые своды. Окно над михрабом представляет собой сложную решетку, вырезанную из цельного камня. Внутри имеются два ряда каменных колонн, поддерживающих потолок. Между ними своды. Северная сторона мечети предназначалась для женщин. Она отделена от остальной части рядом колонн. Стены изнутри оштукатурены и во многих местах расписаны красками ярких тонов. Роспись – растительный орнамент, а на западной степени есть арабская надпись, повествующая о том, что мечеть построена 778\/779 годах и несколько раз была отремонтирована. Предание гласит, что ремонт ее в 1788-1789 годах производился по инициативе не только МухIаммад-хана, как сказано в надписи, но и его матери Хаджи-Айшат, которая семь раз ходила на поклонение в Мекку. Во время ремонта она лично проверяла прочность стен, для чего становилась на каждый положенный камень. Ей приписывают выделение в мечети женской половины. По ее приказанию под фундамент будто бы было заложено золото для производства последующего ремонта».\nГъази-Гъумучиял мизит VIII ттуршукулуй бувсса бушиву бусласисса Л.И. Лавровлул тIимуницIун къаакьлай, Д.С. Габиев чичлай ур: «… она была построена в XVII веке Мухаммед-ханом… рядом стена в стену с маленькой молельной, построенной действительно при арабах». Д.С. Габиевлухьхьун жаваб дуллай, Л.И. Лавров, цаламур ялагу тасттикь буллай, тIий ур: «Датировка мечети VIII в. подтверждается архитектурными особенностями мечети, арабской надписью на стене и общеисторическими соображениями… Как и большинство других аналогичных старинных зданий, кумухская Джумамечеть подверглась неоднократным перестройкам и расширению (в 142\/22, 1788\/89 и 1905\/06 гг.), но эти перестройки не уничтожили очень старых ее архитектурных особенностей».\nЛ.И. Лавровлул хIисаврайн бувну, лакрал этнотерриториялийн ислам дуркIун дур аьраб Дагъусттаннайн бувкIсса хъирив гьантрайра, му багьайсса куццуй цIакь шавурив тIурча, хьуну дур X-XII ттуршукурдай. Муналва пикрилийн бувну, 1905\/06 шиннардий дурсса Хъун-Мизитрайсса чичругу ккалли дан аьркинссар тIар мунияргу ччясса заманнай дурну диркIсса чичрулул копиялун (XIX ттуршукулий Д.Н. Анучиннун, Б.Д. Буттаевлун, Аь.М. Аьлиханов-Аварскийн ва Е.Г. Козубскийн ккарккун диркIмунил).\nА.Р. Шихсаэдовлул тIимунийн бувнурив тIурча, кIа мизит бувсса датану хIисав дан багьлай бусса бур XII ттуршукулул дайдихьу. Мува пикрилуцIун акьлай ур 1954 шинал кIа мизит ххал бивгьусса М.С. Саэдовгу.\n1953 шинал Гъази-Гъумучиял мизит, аьщуй-ххуттай авцIуну тIиссакссагу, ххал бувну бур архитектор С.Оь. Хан-МахIаммадовлул. Му чIумал цалла дурну диркIсса хъиривлаявуртту мунал дунияллийн дуккан дурну дур 1976 шинал, яла махъ рирщуну дур «Лакская архитектура» тIисса луттирайгу. Микку ванал чичлай ур: «По своему плану и объемно-пространственной композиции кумухская мечеть очень напоминает дербентскую, хотя и значительно меньше ее по размерам (внутренние размеры – 31х18). Из анализа плана и плана конструкций мечети в Кумухе можно сделать ряд выводов.\nВ первую очередь следует отметить, что в мечети ясно видны различные по времени части. Наиболее древними можно считать восточную и подкупольную части мечети, где применены стрельч��тые арки. При капитальной перестройке мечети были, по-видимому, сохранены ее основные габариты. Однако большая часть нарушенных стен была возведена заново, а южная стена была даже отодвинута на метр. Заново были сооружены и 12 из 14 внутренних столбов, полуциркульные арки и т.д.\nЕсли распространить на весь интерьер мечети формы древней восточной секции, то мы получим три одинаковых по ширине нефа, где арки перекинуты между столбами в продольном направлении (перекрывая меньшие пролеты), а сами нефы перекрыты своими сводами. В дербентской мечети все сделано как раз наоборот. Кроме того, в отличие от дербентской, в кумухской мечети купольная часть не выступает из общего объема здания.\nСледовательно, кумухская мечеть является не просто подражанием дербентской, а наряду со сходством имеет и свои существенные особенности, которые делают ее даже более органичной для этого типа зданий – одинаковая ширина нефов, арки вдоль продольной оси, куполная часть в пределах прямоугольной формы плана. Таким образом, одна из древнейших мечетей Дагестана, которая по преданию была построена одновременно с дербентской Джума-мечетью, близка к ней по своему типу.\nКонечно, не исключена возможность, что кумухская мечеть строилась по типу дербентской в более позднее время (например, в XV или в XVIII веках) и что и сам тип дербентской мечети сформировался постепенно в ходе ее перестроек.\nМечеть в Кумухе как бы содержит в себе несколько этапов развития лакской архитектуры, но именно той ее части, где отсутствуют опорные деревянные столбы и фигурные деревянные детали. Здесь есть и настоящие клинчатые арки, и своды как стрельчатые, так и полуциркульные. Здесь есть и стрельчатые (даже келевидные) по форме оконные и дверные проемы, обрамленные фигурными камнями, здесь есть фигурные каменные консоли карниза и кольца из одного камня, здесь есть и петроглифы с орнаментальной резьбой. Ну и один из шедевров лакской архитектуры – входной портал, покрытый каменной резьбой с растительным орнаментом. Такого роскошного по форме каменного орнаментального портала нет больше ни в Лакии, ни в сопредельных с ней районах».\nЦIанасса чIумал жунна исватну кIулну дур кIа мизитрал чIирттая личIи-личIисса шиннардий куцру (копияртту) лавсъсса шанна чичру. Жура ми дулунну Л.И. Лавровлул таржума дурну диркIсса вариантрай. Миннува кIирасса яхьуну дур хIакьинусса кьинилийн дияннин. Цалчинмур чичру тIурча, жучIанна дирну дур Аь.М. Аьлиханов-Аварскийл чирчусса куццуй. Муний тIий бур укун: «Мизит бувссар, щайх Абу-Муслиннул амрулийн бувну, ислам кьамул дурсса лакран 161-кусса гьижрилул шинал». 161-кусса гьижрилул шин тIайла дацIлацIиссар 777\/778-кусса шинайн.\nКIилчинмур чичрулий тIий бур укун: «Ва мизит бувссар Сулайманнул, МухIаммадлул ва Оьмардул 1153-кусса гьижрилул шинал». 1153-кусса гьижрилул шин тIайла дацIлацIиссар 1740-1741 шина��н.\nШамилчинмур чичру дурну дур Хъун-Мизитрал баргълагавал чулухсса чIирал вивмур чулий. Муний тIий бур укун: «Ва мубараксса мизит бувссар 162 шинал, Бюхттулсса Аллагьнал цIанийну, Аллагьнайн иман дирхьусса Абу-Муслиннул каялувшиндаралу. Ликканнав, яраппий, цайн Аллагьнал цIими! 825 шинал ваний дурну диркIссар цаппара бакьинбавуртту, 1203 шинал тIурча, ва цIу буккан бувссар амир МухIаммад-ханнал. ЦIана баргъбуккавал чулийсса нузкьун дусса кIанттай хьхьичIва бивкIссар чуртту. 1323 шинал ва цIу буккан бувссар общиналул, яраппий, лахъи баннав цан Аллагьнал кьисмат! Чивчуссар Аьбдул-Халикь Къажлаюплул».\nЯлув кIицI ларгсса чичрурдал таварих гьижрилийн бувну архIалссар вай шиннардищал: 162 гь.ш.=28.IX.778 – 6.IX.779 шш.; 825 гь.ш=26.XII.14-21 – 14.XII.1422 шш.; 1203 гь.ш.=2.X.1788 – 20.XI.1789 шш.; 1323 гь.ш.=8. III.1905 – 24.II.1906 шш.\nЦуксса хIайпнугу, XIX ттуршукулий Д.Н. Анучиннун, Б.Д. Буттаевлун, Аь.М. Аьлиханов-Аварскийн ва Е.К. Козубскийн ккарккун диркIсса ччянирасса чичру – зана ритан къахьунну дакъа хьуну дур, жучIанна му дирну дур Аь.М. Аьлиханов-Аварскийл «тархъансса» таржумалийну.\nКIилчинмур чичрулул хIакъиравурив тIурча, цала Л.И. Лавровлул тIисса куццуй: «Хъинну захIматри вих хьун, 1740-1741 шиннардийн бияннин Гъумук Хъун-Мизит бакъахьунссия куну учин».\nШамулчинмур чичрулул хавар, махъ бакъа, махъсса чIумал хIасул хьусса зат бур ва мунил чIунгу дукIлай дур 1905-1906-ку шиннардийн.\nМи шаннагу чичрулул бусласимургу цачIун бувну, жущава чанну-ххину бюхълай бур Хъун-Мизит дунияллий хIасул шаврил шаттирдал хъирив бацIан. Мизит 777\/78 шинал бувссар тIий ккаккан бувсса цалчинмур ва шамилчинмур чичрулул тIутIимур хIисавравун лавсукун, хьхьичI дацIлай дур укунсса сурат: мизитрацIун дархIусса цаппара дахханашивуртту дурну диркIун дур 142\/22 шинал. Яла хронологиялул низамрай най дур кIилчинмур чичрулувасса дата. Микку, мийн-тийн бакъа, тIайланма ккаккан бувну бур мизит 1-ма Сурхай-ханнал заманнай 1740\/41 шинал бувссар куну. Шикку къахьунссар рязи къахьун Л.И. Лавровлул тIутIимуний: мизит цIу буккан баву муксса ккалли дансса хьуну дурхха, муниха зий бивкIсса усттартурал му бакьин баврин хIисав дурну дакъарча, цIунил баврин хIисав дурну дур.\nШамилчинмур чичрулий бувсун бур цIу буккан бувшиву 1788\/89 шинал МахIаммад-ханнал, му базилухгу дурну диркIун дур диялсса реконструкция. Ва цал ялагу, яни 1905-1906 шинал, мизит цIу буккан бувну бур шамилчингу.\nХIакьинусса кьини историографиялуву цIакь хьуну дур укунсса версия: «Ислам был занесен сюда (Гъумучи – авт.) вскоре после появления арабов в Дагестане, а окончательное его утверждение произошло в XI-XII вв. Именно к этому времени относится и старейшая в Лакии надпись. Показательно, что она найдена на периферии лакской территории, а не в Кумухе, который, очевидно, раньше принял новую религию». Укун чивчуну бур Л.И. Лавровлул.\nАмма му мукун хIисав буллай мудангу къабивкIссар. Совет заманнай Дагъусттаннал цаппара тари��читурал хIарачат буллай бивкIссар му мукун къабивкIшиву ккаккан бан – VIII ттуршукулий лакрал этнотерриториялий ислам хIасул хьун цукунчIав къабюхъайссар тIий бивкIссар ми.\nМасала, 1957-ку шинал М.С. Саэдов хъинну дакI дарцIуну тIий ивкIссар: «Му арши бакъасса компилятортурал ва биччибакъасса переписчиктурал – тарихрал «любительтурал» ляхъан бувсса затри», — тIий.\nКIантту-кIанттурдайсса тарихийсса чичрурдал баян буллалимур ва бусласимур ххал бигьаврил даву мюнпатну дацIан бюхъайсса, так цайми-цаймигу тарихийсса хIасиллу минул чIарав дирхьуну, цанниха ца зузи дурну махъри (дазул кьатIувсса бакIчичрурду, тарихийсса фольклорданул ва археологиялул материаллу). Му тезисгу цIакьлин дургьуну, хIарачат банну ва жува ххал бигьлагьисса суал ца бази-кьутIисса чулданийн буккан бан.\nI. Аь.М. Аьлиханов-Аварскийл таржумалийну жучIанна дирсса Хъун-Мизитрал баргълагавал чулухсса чIирал вивмур лажиндарай дурну диркIсса чичрулул жухьва буслай бур мизит бувну бивкIшиву 777\/78 шинал.\nХIакьинунин яхьусса, Хъун-Мизит баврицIун дархIусса чичру, мяйжаннугу, ккалли хъанай дур личIи-личIисса чIуннардийсса бутIрал компиляцияну, миннувасса цалчинмур диркIун дур 777\/78 шинал дурсса чичру. Му тагьаргу мукун душиву кIулну, А.Р. Шихсаэдов ур чичлай: «Надпись о строительстве мечети в Кумухе Абу-Муслимом в 778 году довольно сомнительна, так как она «переписана» в XX веке, а подлинник не обнаружен и позднейший эпиграфический материал также отразил влияние версии о раннем распространении ислама в Дагестане».\nВа тезисрава чIалачIисса куццуй, машрикьуллал элмурдал минахур инкар буллай ур, жучIанна къадирсса цурда бакIрайрасса чичру диркIшиву дакъассагу, хIатта кIа мизит кIикку VIII ттуршукулий бувну бикIан бюхъайшивугума. Миккува аьжаивсса зат ца цамургу бур: мизит яла махъ бувну бивкIшиврул версиялул чул бувгьуми, циванниввагу къакIулну, чулухух бихьлай бур революция хьуннинсса, вихшалагу дишин бучIисса хъиривбизултрал баян буллалимур – мизит 777\/778 шинал бувну бивкIшиву бусласисса бакIрайрасса чичру – протограф диркIшиву.\nII. ТIайланна аьщуйн щуну бусласисса дакъахьурчагу, дур цайми-цаймигу эпиграфикалул материаллу мизит Гъази-Гъумук 777\/778 шинал бувну бикIаву тIайламуничIан хъинну гъансса зат бушиву мяйжан буллалисса.\nГъази-Гъумучиял Лурттущиял махIлалийсса кьуллалул чIирайсса эпиграфикийсса ца чичрулул тIимур бивкIун бур укунсса (му яхьуну дакъар, амма жучIанна дирну дур М.С. Саэдовлул таржума дурсса вариантрай): «Цурда дуниялгу ва мунил вив яхъанахъисса гьарца затгу, кьини къуртал хьуну махъ дагьайсса ххют дакъа, цири, туну, яла. Ва зийлу бувма Мияйннал шяравасса Будал арс Оьмарди. БакIрайва ва бувну бивкIссар 155 гь.ш. (771 ш.ж.э.), яла цIу буккан бувну бивкIссар 1277 гь.ш. (1860 ш.ж.э.) ва уттигу цIу буккан 1325 гь.ш. (1908 ш.ж.э.) жяматрал харжирацIух».\n1983 шинал А.ХI. ХIусайнаевлул печатрай рирщуссия Кекелидзел цIанийсса Ттуплисуллал канихчичрурдал институтраву ляркъусса цIусса хIасиллу. Ми бия Гъази-Гъумучатусса шанна чичрулул копияртту. Миннувасса ца чичру дур жунна хъинну хъуннасса агьамшиву дусса. Му копиялий тIий бур укун: «Вай къапурду бувссар Оьмардул арснал Аьлил, Аллагьнайнсса умудгу, КIанал дуллалисса аьзавраясса нигьгу дуну, 167-1783 шинал. На, Гъумучатусса Мирза Сулайман Аьбдул огълил, ласав вай ххару Ханажиял мизитрал чIирайсса чария. Мунил баранугу уссия Гъази-Гъумучиял округрал прапорщик АттахIажи ХIажи Оьмар огъли».\nКIицI бувсса копия хIакьсса бушиврийн щак чинсса кIантту личIлай бакъар: оьрусрайсса таржумалий таварих (дата) ккаккан бувну бур цифрардай, аьрабраймур текстрай тIурча, му чивчуну бур хъуни хIарпирдай – мукунсса дуссар ккупу хатIлил хасият.\nЖура ялув кIицI дурсса чичрурдавасса хIасиллу хронологиялул низамрайгу дирхьуну, ябивтсса чIумал, загьир хъанай дур укунсса сурат. 771-кусса шинал Гъумук буллай бур зийлу, 777\/778 шинал кIикку буллай бур Хъун-Мизит, ва ахиргу, 783 шинал Оьмардул арс Аьли тIисса ца инсаннал буллай ур къапурду. Му тагьарданул жухьва буслай бур та ппурттуву Гъумукун бизан бувну бивкIшиву аьрабнал колонистал (бюхъай миннал мюхчаншиву аьраяллил гарнизондалул дуручлай бивкIун бикIангу). Миннал кIикку 12 шинал лахъишиврий дайдирхьуну диркIун дур зийлурду, къапурду, мизитру буллалаврил даву. ЧIалачIиссаксса, так ца миннуйну ми гьашиву дуллайгу бивкIун бакъахьунссия. Масала, май зуруй 2011-кусса шинал Гъази-Гъумучиял лавгмур ххуйну кIулсса, куртIну лавхьхьусса А.Ш. АхIмадовлул жун ккаккан бувна ккупу хатIлийсса шанма чару, цивппагу хьхьичIва щилчIав ххал бивгьуну къабивкIсса.\nАкадемик В.В. Бартольд чичлай ур: «Несмотря на блестящие военные качества арабов, на них не могли не отразиться природные условия их родины: если для них не существовали трудности степных походов, то к горной войне они привыкали с большим трудом и очень неудачно действовали даже на таких перевалах, которые для современных войск не представляют никаких затруднений».\nМунийн бувну цайнна мютIи дурсса территориярттай аьрабнал цала кIунттихьхьун ласайсса бивкIун бур зунттавусса агьамшиву думи ххуллурду, ягу ми ябан, буруччин тапшур байсса бивкIун бур кIанттул халкьуннайн, мунихлу гайнная дишалагу яла дуртун. ЧIалачIиссаксса, мукуннасса тактика аьрабнал ишла дуллай бивкIун бур Дагъусттаннайгу.\nГьай-гьай, мукунсса ххуллу-ххуттаву Дагъусттаннай ца яла хьхьичIунсса кIантту бувгьуну бивкIсса Гъумучи битайссияв аьрабнал най бунува цала хIисавралун къалавсун. Му бакъассагу, 763 шинал, жунма кIулсса куццуй, байбивхьуссар аьрабнал ва хазарнал дянивсса ирглийсса дяъви. Хазарнал хIат-хIисав дакъасса аьрал бувхссар Халифатрал мадарасса кIанттурдайн бияннин. ДарбантуллачIасса ца хъуннасса аьрабнал кьюкьагу ххит дурну, хазарнал лавсун бивкIссар Ширван, Гуржи ва Армани. Цала кIунттища итххя��хсса позицияртту зана битаншиврул халипа ЖахIпар аль Мансурдун (754-775 шш.) тачIав бакъачIинсса гужру цачIун бан багьссар, хIатта мунал амрулийн бувну дуснакьирттава итабавкьуссар 7000-нния ливчусса дуснакьлувтал, батIин багьссар личIи-личIисса кIанттурдаяту чIявусса аьрал. Так муния махъри бугу-бювхъусса тагьар даххана хьун дан. Му хьуссар аьрабнал ва хазарнал дянивсса махъва-махъсса дяъвину. Мичча байбивхьуну, дурссар Дарбант ва цайми-цаймигу стратегиялул чулуха хъуннасса агьамшиву дусса кIанттурду цIакь баврил ялувсса чIярусса давуртту, бизан бувссар мукунсса кIанттурдайн аьрабнал цала колонистал – Халифатрал личIи-личIисса провинциярттаясса.\nКуфил чивчуну бур: «Муния махъ Баб ал-Абваб ва зунттавухсса ххуллурду мюхчан баншиврул Иазид ибн Усайдлул цащалвасса аьрал бутIрайх бавчIуну, миналул хьун бувна мукунсса кIанттурдай ва ккаккангу дуруна миннансса сурсатрал нормардугу».\nМу ппурттуву аьрабнал бувну бивкIсса шагьрурдавух Якьубил ккаккан бувну бур «Камах. Баб-Вак, Мухаммадия ва цаймигу».\n«Дербент-намэ» тIисса Румянцевлулмур сияхIрай дуллуну дур Йазид ибн Усайд ас-Суламил бувссар тIисса 13 шагьрулул цIа. Мунил ялун ххигу бувну бур: «Йазид ибн Усайдлун ччай бивкIун бур кьаритан цалла цIа… Ми бакъассагу, ванал бувну бур ттуршлий ацIва къала ва шяраваллурду».\nЧIалачIисса куццуй, та чIумуцIун дархIусса бакIчичрурдал буслай бур фортификациялул зумунусса къатри-къаларду, шагьрурду буллалаврил ялув авцIусса инсанну ивкIшиву Йазид ибн Усайд ас-Сулами. КIулну бур Абу-ЖахIпар аль Мансур бакIчину усса заманнай (754-775 шш.) Йазид халипанал вакилну тIайла увккун ивкIшиву Къапкъазрайн 763\/64 шинал. БувчIлачIисса зат бур, му чIумал дайдирхьуну диркIсса строительствалул давуртту нани дурнура бивкIшиву хъиривсса шиннардийгу. Мунищала архIал жунма пIякь бивкIун чIалай бур 771-783 шиннардий Гъумук дурну диркIминнуя бусласисса эпиграфикалул хIасиллалгу, Йазидлул дуллай ивкIмунил хIакъиравусса хронологиялулгу дянив душиву хъуннасса гъаншиву, ми ххишала дакъа саргъунну ва вих хьунну лирчуну най душиву цаннивату ца.\nЖулла версиялул чулийсса ца ялагу ххаллилсса аргументну хIисав хъанай дур Аь. Къаяевлул хIасиллугу. Цалла «Гъази-Гъумучиял тарихраясса материаллаву», Хъун-Мизитрая буслай, ва тIий ур: «… Мизитрал къапурдацIун лавчIсса баргъбуккавал чулухсса чIирал хъун бакъасса бутIа бувну бур калпуширттай, миннул куцругу лавхьхьусса бур аьрабнал хьхьичIазаманнул мизитирттал чIирттай бикIайсса калпуширттаха. МихIрабрал кIивагу чулух бур кIива мюрщисса хIужра, аьрабнал миннуйн учай макьсурду куну. Чак буллалисса чIумал, ми макьсурдавун гьан бюхъайссар так кIи-кIия, шан-шама инсан. Мукунсса макьсурду лякъин бюхъайссар анжагъ ххьичIазаманнул аьрабнал мизитирттаву.\nМи байссагу бивкIссар халипатурал амрурдайн бувну, чак-кьулгьулул чIумалсса мюхчаншиврун… КIукунсса макьсурду бакъар Дагъу��ттаннайсса цуппа ца мизитраву… Махъсса заманнай, Сурхай-ханнал арс МухIаммад-ханнал тIалавшиндарайн бувну, мизит цIу бувну бивкIун бур. МуницIунма цIуницIакул бувну бур къуппарисса кIалантругу, кIиккува бивкIсса аьрабналминнуха лащангу бувну. ЦIуну бувми бивкIун бур хьхьичIминнуяр лахъссагу. Баргъбуккавал чулухсса къапулуцIун лавчIсса чIирал хъун бакъасса парча кьабивтун бур бивкIсса куццуй. Бусласаврийн бувну, му мукун кьабивтунгу бивкIссар кьабитаннува тIий, яни хьхьичIвамур цукунсса бивкIссарив хъиривсса никирттангу ххал хъанай личIаншиврул».\nВа кIицI бувсса хаварданул агьамшиву хъиннура хъуннасса мяъналул видуцIлай дур ванилва чIарав жува бивхьукун Йазид ибн Усайд ас-Суламил къатри-къаларду баврияту «Дербенд-намэлувасса» Румянцевлул сияхIрал бусласимургу.\n«Бусурманнал аьралуннал бакIчинал, Йязид ибн Усайдлул, чаятугу ливккун, лавсун ряхва калпуш, бавхIуна цала чай. Яла мунал амру бувна: «Барачат ва бахшиш зунна итадаркьуну ччисса гьарцаннал ласира ва чIирая рях-ряхва цIакьсса калпуш». Циняв аьралийтурал лавсуна рях-ряхва калпуш ва бавхIуна цала-цала дучрай».\nЙазид ибн Усайдлул аьрал сакин хьусса бивкIун бур 79 азара инсанная. «Дербенд намэлул» таржумачи Г.М.-Р. Оразаев текстрацIунсса цалва комментариярттай чичлай ур: «Ми мукун ласласаврил мурад цукунсса бивкIссарив канихчичрулуву бувчIин бувну бакъар. ЧIалачIиссаксса, ми хIадурнувасса «цIакьсса калпушру» лавсун лагайсса бухьунссия цIусса къаларду ва шагьрурду буллалисса кIанттурдайн».\nХъун-Мизитравусса макьсурдал хIакъиравурив тIурча, кIулну бур ми ишла байсса бивкIшиву халипатурал, амиртурал ва цайми-цаймигу лахъа-хъунсса къуллугърайсса инсантурал, чIявусса агьлу бавтIун чак буллалисса чIумал, ми личIину битаншиврул. Тарихийсса литературалул бусласаврийн бувну, мукунсса макьсурду баву бавхIуну бур Муавий (661-680 шш.) тIима халипанал цIаницIун: гьарзасса ил бавтIсса кIанттай хьун бюхъайсса «покушениялияту» цува урувччуну икIаншиврул. Макьсурду хъунмурчIин бакIрайн багьлай бур VII ттуршукул ахирданий ва VIII ттуршукулул дайдихьулий буллай бивкIсса сайки циняв хъун мизитирттаву. Муния мукьах буллай бивкIми мизитирттаву макьсурду хьунабакьлай бакъар.\nЦа цамур затгу бур мудан хIисавраву битан багьлагьисса. IX-X ттуршукурдацIун дархIусса чичрурдал ва бусласавурттал тIимунил жухьхьунна дуллай дур ихтияр Гъумуксса исламрал позицияртту му ппурттуву чIумуйсса хьхьара хьуну бухьунссия чинсса. Мукунсса тагьаргу хIасул хьун бюхъайсса диркIссар, хасну муна му чIумал цурда Халифатрал вив хьуну диркIсса политикалул дахханашивурттайн бувну. IX ттуршукулул дайдихьулия шиннай Халифат чан-чанну тIий лекьлай-лиллан диркIссар.\nIX ттуршукулул кIилчинмур дачIиннуй хIалли-хIаллих тIий Къапкъазуллал та чулухми паччахIлугъру тархъан хъанан диркIссар Халифатрал кIунттища. Щалагу Къапкъазрай исламрал форпостну хIисав хъанай диркIсса Дарбантуллал Эмират 869-кусса шинал чулийн дуркссар цийнува цуппасса улчану ва мува цIана мунил вив байгу бивхьуссар мулкру-махIларду цаннищал ца ччалаччисса дяъвирду. Мунищала исламрал биялдарала дуклан диркIссар Дагъусттаннал цаппара ханлугъругу. Дагъусттаннай исламрал позиция хьхьара хьусса тагьар ишла дуллан бивкIссар X-XII ттуршукурдай цила политикалул ва культуралул чулуха ца яла бюхттулмур даражалийн гьаз хьуну бивкIсса Гуржи. Му кIанттугу цIакьлин бувгьуну, гуржиял килисалул вакилтураща бювхъуссар щурущи дан Дагъусттаннал зунттаву гужсса миссионер даву.\nИширах буругарча, му миссионер пропагандалул щатIи щуну бухьунссия Гъумучиял чулданийнгу. Му мукун бивкIшиву чIалачIи буллалисса, фольклордануцIун ва этнографиялуцIун бавхIусса мадарасса затру кIицI лавгун бур Л.И. Лавровлулгу. Ххачпараснал диндалул хIахI Гъумукун бивну бивкIшиву бусласисса кIанттурду бур Аьли Къаяевлул материаллавугу. Му чичлай ур: «Дагъусттаннал цайми-цайми регионнай кунма, лакрал этнотерриториялийгу лявкъуну бур ххачру ва Ися-идавсил ва Дева Марияннул суратру дусса иконартту».\nАмма ялув кIицI дурсса материаллал ва цайми-цаймигу мисаллал бусласимунил тасттикь къабуллалиссар IX-X ттуршукурдай Гъумук исламрал бияла бунил бухлаган бувну бивкIшиву. Аьрабнал автортурал тIимунийн бувнугу, жулламур хIисав-сандалийн бувнугу, жущава учин бюхълай бур та ппурттуву Гъумук сакин хьуну бивкIссар саргъунсса поликонфессионал зумунусса ситуация куну. Масала, ибн-Хаукаль чичлай ур: «965-кусса шинал рустурал лекьан баннин Семендерданий яхъанай бивкIун бия бусурманталгу, цайми-цайми агьлугу, шагьрулуву бувну бивкIун бия мизитру, килисартту ва синагогру». Мукунсса тагьар диркIун дур Хайзаннай ва Хайдакьлив».\nЧIалачIиссаксса, Гъумукгу, чIумуйсса лагь-мак хьуну бивкIсса исламрал ца яла хьхьичIунмур мухлукьат, гужругу цачIун буллай, ялугьлай бухьунссия цалламур кьинилул чIун дучIаннин. Ислам Гъумук цIуницIакул цIу лагаву дархIуну дур XI ттуршукулул дайлитIулуцIун ва XII ттуршукулул дайдихьулуцIун, яни Гъумукун силжукнал полководец Гъази-Кьаландар увкIсса чIумул мутталуцIун.\nГьай-гьай, Гъумучиял хьхьичIазаманнул тарихрацIун бавхIусса ца яла караматмур ссигъа аьч буллалисса бази-кьутIилийсса жаваб дулун бюхъан най бухьунссар так Гъази-Гъумучиял Хъун-Мизитрал территориялийсса аьрщарал лув археологтал бувххун мукьах. Амма, махъ бакъа, хIакьсса ва гьарцаннан мяълумсса затну хъанай бур цил аьрщарай кIукун аьламатсса эбадатрал гьайкал диркIшиврул ва душиврул Гъази-Гъумучи ккалли буллай бушиву Дагъусттаннайсса ва Баргъбуккавал Къапкъазнавусса ца яла хъунмур ва хьхьичIунмур идеологиялул дякюруну.\nЛакку мазрайн бувцуссар Руслан Башаевлул","id":"","dump":"CC-MAIN-2020-40","url":"http:\/\/ilchi.info\/2020\/08\/khumukh_mizit\/","date":"2020-10-01T17:08:51Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2020-40\/segments\/1600402131777.95\/warc\/CC-MAIN-20201001143636-20201001173636-00383.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.7911556959,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.7911556959152222, \"inh_Cyrl_score\": 0.14121809601783752, \"kum_Cyrl_score\": 0.012448114342987537}","num_words":8655,"character_repetition_ratio":0.045,"word_repetition_ratio":0.011,"special_characters_ratio":0.178,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.836,"perplexity_score":3153.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"Оператив штабрай ххал бивгьунни зузи кIанттурду дузал баврил масъалартту\nАвгустрал 24-нний ДР-лул ХIукуматрал Председатель Артем Здуновлул дунни коронавирусрал инфекциялул тагьарданий Республикалул экономика ва социал масъалартту лябуккан баврил Оператив штабрал батIаву.\nМуний ляличIисса къулагъас дунни зузи кIанттурду дузал баврил масъалалух. ДР-лул экономикалул ва территориярттал лябуккулул министр ХIажи Султ1ановлул бувсунни му ххуллий аралул циняв министерстварттал ва идарарттал дуллай бушиву пландалий ккаккан дурсса давуртту. Министрнал тIимунийну, Оператив штабрал циняв министерстварттайн ва идарарттайн тапшур дурну дур гьашинусса шинайнсса давуртту. Цайнна дурсса тапшурлугъру бартдиргьуну дур Минсельхозпродрал, Минстройрал, Минпромрал, Минтрансрал ва Минсвязьрал. Миннал ккаккиярттайну, хIакьинусса кьини дузал бувну бур 12 азарва зузи кIану.\nЯла министерстварттал ва ведомстварттал каялувчитурал бувсунни зузи кIанттурду хIадур баврин хасну дурсса давурттая ва хьун дурсса ккаккиярттая.","id":"","dump":"CC-MAIN-2020-40","url":"http:\/\/ilchi.info\/2020\/09\/fsdfgdfghfgjhtyj\/","date":"2020-10-01T15:37:06Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2020-40\/segments\/1600402131777.95\/warc\/CC-MAIN-20201001143636-20201001173636-00782.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8435051441,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8435051441192627, \"inh_Cyrl_score\": 0.06302008777856827, \"kum_Cyrl_score\": 0.01696290448307991}","num_words":314,"character_repetition_ratio":0.088,"word_repetition_ratio":0.02,"special_characters_ratio":0.132,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.826,"perplexity_score":3450.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"Дитияра аьрщи дигьалаган\nКкурккуллал колхозрайн сакин хьуния шихуннайра оьруснал хъунасса багъманчи Мичуриннул цIа дирзун дур. Цукун къадулуви, цивппа багъру бакъасса, микку, тикку, ххуллурдай, лухччиний, хIатта кьунттал дянив, кIутIу тIисса мурхьру бакъасса кIану къабивкIун бур. Яргсса рангру дусса тIутIив рира-рити цирда. ТIутIал дурцIусса, урттун тартсса аьрщи, ссихIирчи кунна, буюр къуллугъ тIий, халкьуннаха зун хIадурну диркIссар. Аллагьнал ляличIину Ккурккуллан дуллусса ххуйшивуртту чIярусса диркIун дур. Дахьва баргъ зунттуха бувккун, бургъил тIинтту урттуйхсса хьхьемащал тIуркIу тIий, пперха тIисса рангирдал сурат ккарккукун, мяйжаннугу, учин бучIир «Алжаннул ккурккай Ккурккул» куну.\nЦIанасса тIабиаьт тIурча диялну даххана хьуну дур. ТIабиаьтралгу дикIайхьунссар чIумун лархьхьусса хасият: салкьи хъанахъисса щинал, чарттал, аьрщарал, ххяххиялул, мурчал ва м.ц. Инсаннал хIала уххавугу, оьккину ва ххуйну, хъинну асар шайссар тIабиаьтран. Инсаннан къабучIиссар гьич цукунчIав тIабиаьтрайн къаршину уклан. ЧIирисса биччибакъашиврул хъунмасса зарал кIункIу байссар.\nНа оьрчIшиврува личлачисса чIумал, ттул дусъсса душничIан дуркIуна открытка: ганий ия дякъил-ттатта марххалттанул виргъан рутлай аьрщарал ялун, аьрщарахь дигьалагу тIий. На ттаттахь цIувххуссия, аьрщарангу дигьалаган аьркинссарив куну. Ттаттал ттухь тамансса зару бувсуна. На махIаттал хьуссияв, жунна къачIалай аьрщарал дуллалисса занакьулушиндарай. Аьрщаралгу дикIайсса дур цила чIунну: дигьалагайсса, урттул мархри тирх чин байсса, цивура дурччумунил тагьар кьамул дайсса, къадайсса, мяъданну хIасул байсса, щинну цачIун дайсса… Аллагьнал инсантуран буллусса буллугъирттал мукьва бутIул шанма бутIа ххишалагу аьрщарая бур.\nНа чIивисса чIумал, инттухунмай марххала баслай байбишайхту, ттюнгъасса дараччул ухру тикI учайва. Марххалтту дахьва бавссуну, аьрщи кIачIа хьусса, къархьусса чIумал, къурув бувкний, ххал шайва микку-тикку хъяхъа увкусса мюрщи щаращив. Гай ттун мюрщи оьрчIаха лащайва. Лукь-лукь тIий, гай кувннийн кув оьвтIутIисса кунма чIалан бикIайва, вана на шикку тIий. Лях-карах мюрщисса нехругу дуккайва, цалва цанма ххуллугу ласлай, щинал мазрай гъалгъа тIий, жюр-жюрданул макьандалий балай тIий. Га макьан, лелуххантрал макьаннахагу лащайва, тIааьншиврул чулуха бюхъанссия лелуххантращал данди дуккан. Ттул дакIгу дурккун дачайва му макьулул хъирив, чуннив къакIулну. Ялагу ссахрив луглан дикIайва, щийнссарив къакIулну оьвтIун дикIайва.\nИнтнил бияла дунияллий буна, мюрщи нехру ликкайва, щинчIав зарал къахьунну дакъа шайва, хъуними хьхьирил чулухуннай бивхьуну дачайва щаращив, цIуницIа гуж бавтIун, зун бикIайва, дараччив щинчIав къаччан къабикIанну духлагайва, бяст-ччал къабувнува цайми уртту-тIутIахьхьун бияла буллуну. Лелуххантрал журарду чIяву шайва. Ккалазулува ччиккул чIурду баяйва. РухI дакъасса чартту, кьунтту, мурулливгума цIу бувксса кунма чIалан бикIайва. Аьрщарайн на учивияв буттал бава увкуну.\nКкурчIнил чIирах щябивкIсса, чIирттугу бусса къужрал ихтилат лахъ шайва, аьсаврдах аьрщарай накьичру дихьлан бикIайва. ТIабиаьтрал аргъ-асар инсантуравугу чантI учайва. Низамрай гъаттара канаки бувайва. Ца лухччи дуркукун, га дигьалаган риртун, тамунийн гъаттара гьан байва. Бярчру канаки байсса лухччи личIисса дикIайва. Заллухъруннал ахъавун, хъуруннайн гъаттара нажагьгу къалахъайва. Лавхъун ккаккарчан, га залуннан цанма баяннин, лихъан байва. ЦIанакул тIурча дакъар ссалкIуйрагу низам. Гъаттара бур шяравух итабавкьуну, кIичIиртту чапал буллай, къабияйнийн биллай, кIичIирттаву хьунадаркьумур хIунку дуллай. Ца-кIира шинал хьхьичI Исяев Аьвдуллул Ахъушату учIан увсса хIухчу щарнил инсантурал лихъан унни, 200 къуруш зуруй ганан дуллан хъун дизлай. Гъаттара ччи-ччинийх занай, чIиртту лекьан буллай, халкьуннал багъирдавун бухлай, уртту дикIанссияхха, дургьусса цичIав къаритлай, жагьилсса мурхьру, хIавирду канай,чапхуншивуртту дуллай, хъунисса зараллу биян буллай бур.\nДитияра аьрщи дигьалаган, зузи дара лухччив низамрай. Мабитару Ккурккул Алжаннул ккурттарая ккуру лаган.\nХанича Аьлиева,\nш.Ккурккул","id":"","dump":"CC-MAIN-2020-40","url":"http:\/\/ilchi.info\/2020\/08\/3453456rthrtt\/","date":"2020-10-01T16:52:50Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2020-40\/segments\/1600402131777.95\/warc\/CC-MAIN-20201001143636-20201001173636-00164.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9835825562,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9835825562477112}","num_words":1213,"character_repetition_ratio":0.035,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.155,"stopwords_ratio":0.025,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.987,"perplexity_score":2578.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"ЦIуллу-сагъшивруцIунсса маслихIатру\nБадуржан (баклажан):\nРангирах бурувгун, миннуйн ттюнгъану «синенькиегу» учай. Тунтсса рангирал бусайссар бадуржан бивсса ягу къабивсса.\nБивсса бадуржанну батIайссар нюжмардий цал. Цила чIумуй къабивттумур чанна хъанай бачайссар. Бивттуну махъ 10 гьантлий яшайссар. Ябайссар цIансса кIанттурдай, чаннай миннуву заралсса затру хIасул шайссар .\nБадуржан ххуйсса даруври атеросклерозран, къюкIлил къашайшивурттан, диабетран, бучшиврун ва м. ц.\nКъабучIиссар: лякьлул къашайминнан, оьттуву нацIушиву чанминнан, гемоглобин лахъминнан.\nДаруврансса рецептру:\nАтеросклероз, нефрит думиннан:\n— Бюхъайссаксса ччя-ччяни дукралун ишла буллан аьркинссар бадуржанну.\n— Бадуржаннава щин (сок) дуккан дурну, гьантлун кIийлла хIачIаван бачIи-бачIи стакан.\nОь чаншиву:\n— Канан гьантлун ца-ца бадуржан. Бадуржандалувусса дувсси хъинну хъинссар оьттул цIуцIаву думиннан.\nКабачок\n— Кабачокраву буссар глюкоза, фруктоза, сахароза ва чIявусса клетчатка, буссар калий, кальций, магний, фосфор, витаминну А, В1, В2, В5, Е. Кабачокрал ххуйну зузи дайссар ххюттука. Кабачокрал оьттувусса холестерин чан байссар, хъинссар гастрит, колит думиннан, кьавс хъанахъиминнан, гепатит, абцесс думиннан, диабетран, бучминнан.\nЩиртри (глисты) буминнансса рецепт:\n— 50 гр. марцI бувсса кабачокрал хъуварал ялун бутIайссар ца стакан щаращисса щинал, щаращи дайссар 15 минутIрай, кIучI дайссар, 2 ссятрайсса, диргьуну, бачIи-бачIи стакан хIачIлан аьркинссар гьантлун 2-3-ла дукра дуканнин хьхьичI.\nКалан\nДаруврансса рецептру:\nСсатиржан (воспаление легких):\nСсатиржан хьусса хъазамрайн лачIун буллан аьркинссар каландалул чIапIив.\nШяра дирний:\n-КьункьуккутIув бутIлан аьркинссар, гьантлун 2-3-ла, цIуну дурсса каландалул щинал кIи-кIива кIунтI.\nЧчувччусса ягу лигьулул хьусса базулий:\nМюрш бувну бурувсусса каландалул чIапIащал хIала бувну кIяла ккунук (белок), гайннул компресс буллан аьркинссар.\nАртрит:\n— 1 кг. каландалул, 1 кг. щюлли гьивчул, ца стакан хIухчил чIапIалгу марцI бувну, дикI гьаяй машиналувух букан байссар, ялун стакан хьюмусса ницIалгу дутIайссар. Гьарзат ххуйну хIала дурну, холодильникраву дишин аьркинссар. Канан аьркинссар чIумух ца-ца хъунна къуса, дукра дукан 20-30 минутIрал хьхьичI, гьантлун 3-ла. 2 зурува 5 гьантлийсса бигьа лагайссар, ялагу цал тикрал дайссар.\nГь��трурдал азар (туберкулез):\n— Гьантлун 3-ла гъилисса, цIуну дурсса каландалул щинал бачIи-бачIи стакан ницIал чIири къусагу дирхьуну, хIачIлан аьркинссар.\nТтиликIрал къашайминнан:\n— Дукра дукан 30-50 минутIрал хьхьичI хIачIлан аьркинссар бачIи-бачIи стакан цIуну дурсса каландалул щинал. 3-4 гьантлийсса бигьагу лавгун, аьркинну бухьурча ялагу цал ца нюжмардийсса хIачIияра.\n-ХIала дурну цIуну дурсса каландалул щинал бачIи стакан, мукьва бутIул ца бутIа стакандалул каландалул рассолданущал гъилину дукра дукан хьхьичI кIи-шан дарчIуну хIачIлан аьркинссар 7-10 гьантлий.\n-Ца стакан каландалул рассолданул 8-10 дирсса помидорданул сокращал ххуйну хIала дурну, хIачIлан аьркинссар бачIи-бачIи стакан дукра дуркуну махъ. 2-3 зурува кумаг хьушиву чIалантIиссар.\nЦирроз:\n— Дукра дукан хьхьичI гьантлун шамийла хIачIлай хъинссар бачIи стакан гъилисса каландалул щинал.\nЭкзема:\n— КIучIалугу дирчуну, накIливу шахьан аьркинссар калан, яла гайннуй ацци атил дурну, ялун дутлай (примочки) хъинссар.\nБучминнан, кьавс хьуминнан:\n— БачIи стакан каландалул щинал 35 градусрайн дияннин кIири дурну, ца чяйлул къуса ницIалгу дирхьуну, хIала дурну хIачIлан аьркинссар, гьантлун шамийла дукра дукан 15-20 минутIрал хьхьичI. Ва дарув хIачIияра ца зуруй.\nКосметикалул\nрецептру:\nЧунтIуллив (бородавки):\n— ЦIуну дурсса каландалул щин дуклакияра чунтIуллайх.\nТIантIри:\n— Каландалул щинал итти дурсса салфетка дишин аьркинссар тIантIри бусса кIанттай 10 минутIрайсса, гьантлун шамийла.\nШайлул ва каландалул щинну архIа-архIалну ларсун (1:1), ялун тартнакIгу дуртIуну, тIантIрайх дукларча гай, чанна хьуну, чIалан къабикIайссар.\nКIиз кьатIа тIутIиний:\n-Каландалул, шпинатрал, лимондалул архIа-архIалну щинну дурну (1:1:1), хIала дурну, гайннуй кIиз вилаглай хъинссар.\nЧIачаран (перхоть):\n— Калан шавхьсса щин бакIрал бурчуйх дукларча хъинссар\nОьттубацIу (синяки):\n-Каландалул чIапIив дикI гьаяй машиналувух буккан бувну, чансса накIливугу шавхьун, ца аццуй бивхьуну, оьттубацIу бусса кIанттай бишайссар гъилину бунува. Ца ссятравун шюшайссар щинай.\nЦIуллуну битаннав.\nТ. ХIажиева","id":"","dump":"CC-MAIN-2020-45","url":"http:\/\/ilchi.info\/2019\/10\/gfrtrtry\/","date":"2020-10-27T21:24:31Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2020-45\/segments\/1603107894759.37\/warc\/CC-MAIN-20201027195832-20201027225832-00043.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9782936573,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9782936573028564, \"tab_Cyrl_score\": 0.010357439517974854}","num_words":1354,"character_repetition_ratio":0.091,"word_repetition_ratio":0.015,"special_characters_ratio":0.184,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.986,"perplexity_score":2235.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Антикризисрал программа\nАвгустрал 13-нний ДР-лул Шяраваллил хозяйствалул ва бакIлахъиялул министерствалий хьунни Дагъусттаннал ЗахIматрал министерствалул 2020 шинайн хIадур дурсса Антикризисрал программалул презентация.\nПрограммалий ккаккан дурну дур давурттая букьан буван бюхъайсса ягу чIумуйсса зузисса зузалтран бачIи-кьачIисса бунугу даврил хIакь булун бюхъаншивр��л, давурттал дузал байминнан субсидиярттал журалийсса мероприятияртту бартдигьаву.\nМуний гьуртту хьунни ДР-лул шяраваллил хозяйствалул ва бакIлахъиялул министр Абзагьир ХIусайнов, ДР-лул экономикалул ва территориярттал лябуккулул министр ХIажи СултIанов, ДР-лул ЗахIматрал ва социал иширттал министерствалул, Налогирттал къуллугърал вакилтал, миниципал сакиншиннардал бакIчитал ва цаймигу.\nЦаппара идарарттай давуртту чан шаврицIун ва коронавирусрацIун бавхIуну чIумуйсса идарартту къазий бушиврийну тагьар оьнийн къадагьаншиврул, ДР-лул ЗахIматрал министерствалул 2020 шинал Дагъусттаннай дузрайн дуккан дуллай бур захIматрал рынокрай чIуяву лагь дувансса Антикризисрал программа. Муний ккаккан бувну бур юридий идарарттан ва цивппалу зузисса ишбажаранчитуран конкурсрал гьанулий субсидияртту булун.\nДавурттал дузал бувултран субсидияртту буллалиссар давуртту дакъа личIан бюхъайсса зузалтран чIумуйсса давурттай битаншиврул ми зузалтран бачIи-кьачIисса (частичная оплата труда) даврил хIакь булунсса каши дикIаншиврул.\nПаччахIлугърал субсидияртту булайссар, агарда ми дулунсса идаралул бакъахьурча налогирттал, страховой взносирттал буржру, аькIри ва м.ц.\nБатIаврий идарарттал вакилтурал суаллахьхьун жавабру дуллунни министерстварттал калувчитурал.","id":"","dump":"CC-MAIN-2020-45","url":"http:\/\/ilchi.info\/2020\/08\/sgfdgfhghjh\/","date":"2020-10-30T13:34:29Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2020-45\/segments\/1603107910815.89\/warc\/CC-MAIN-20201030122851-20201030152851-00528.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8265856504,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8265856504440308, \"inh_Cyrl_score\": 0.05679828301072121, \"kum_Cyrl_score\": 0.032284580171108246, \"tab_Cyrl_score\": 0.01763177663087845, \"lez_Cyrl_score\": 0.015954287722706795}","num_words":492,"character_repetition_ratio":0.078,"word_repetition_ratio":0.037,"special_characters_ratio":0.129,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.871,"perplexity_score":2607.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Японнаяр ххув хьунугу 75 шин\nФевральданул 11-нний 1945-ку шинал, Ялталий хьусса хьунабакьаврий СССР-данул махъ буллуну бивкIун бур, Германнащалсса дяъви къуртал хьуну, тайннал цивппа бух хьушиву бакIрайн лавсун махъ, кIива-шанма зурува Японнащалсса дяъвигу байбишин.\nМу дяъвигу хьуншиву чIалай бивкIун бур ухссавнил чулийсса баргъбуккавал аьрщарай Китайнаву. Танийн Манчжурия учайсса бивкIун бур. Август зурул урчIунний 1945-ку шинал байбивхьуну бур дяъви.\nЖулва чулуха та дяъвилий гьуртту хъанай ивкIун ур: 1577725 саллатI ва хIаписар, 26137 ттуп, 5556 танка ва цайнура цирда дачайсса артеллериялул установкартту, 3446 аьралий самолет. ЖуцIунма талай бивкIун бур Мангъул республикалул 16 азара саллатI ва хIаписаргу. Японнал чулуха гьуртту хъанай бивкIун бур 881 азара саллатI ва хIаписар, 5360 ттуп, 1155 танка,1800 самолет.\nЖулва чулуха та дяъвилий ивкIуну ур 12031 саллатI ва хIаписар. Миннавух бусса бур кIул бакъа бакъа хьумигу. 24425-ннайн щавурду дирну дур. Мангъулнал аьралунная ивкIуну ур увагу 72 саллатI, 125 — ннайн щавурду дирну диркIун дур. Японнал чулуха ивкIуну ур 83737 саллатI, ясир увну ур 640100 саллатI ва хIаписар.\nСентябрь зурул 2-нний 1945-ку шинал «Миссури» тIисса ленкорданул палубалий японнал къулбас дурну дур цивппа бух хьушиву бакIрайн ласласисса. Жулва СССР-данул чулуха къулбас дурну дур генерал-лейтенант К. Н. Деревянкол.\nЯпон бух бувну Ххувшаву ларсъсса кьинину ккаккан дурну дур сентябрьданул 3-нний. Ва кьини мукунна хъанахъиссар кIилчинмур дунияллул хIукуматирттал дянивсса дяъви къуртал шаврил кьининугу.\nКъахьуннав ххишала укунсса дяъвирду!","id":"","dump":"CC-MAIN-2020-45","url":"http:\/\/ilchi.info\/2020\/09\/%D1%8F%D0%BF%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F%D1%80-%D1%85%D1%85%D1%83%D0%B2-%D1%85%D1%8C%D1%83%D0%BD%D1%83%D0%B3%D1%83-75-%D1%88%D0%B8%D0%BD\/","date":"2020-10-24T16:50:16Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2020-45\/segments\/1603107884322.44\/warc\/CC-MAIN-20201024164841-20201024194841-00169.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9875016212,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9875016212463379}","num_words":438,"character_repetition_ratio":0.085,"word_repetition_ratio":0.047,"special_characters_ratio":0.214,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.989,"perplexity_score":3586.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Суд-диваннал хавардава\nЦала давурттайн зана хьунни\nСулайман Стальскийл, Агъуллал, Къурагьиял ва Хивуллал районнал ОСП-лул приставтурал цала давурттай бацIан бунни закондалуцIун къабавкьуну букьан бувну бивкIсса\nCулайман Стальскийл райондалул азарханалул к1ива медсестра ва санитарка.Судрал мяйжан буннвай къабагьавай букьан бувну бивкIшиву ва тIалав бунни азарханалул хъуниминная ми цала давурттай бацIан баву.\nЗана бивтунни хIакин-методистгу\nМахIачкъалаллал Советский райондалул ОСП-рал (судрал приставтурал отделение) приставтурал цилва къуллугърай бацIан бунни закондалуцIун къабавкьуну даврия букьан бувну бивкIсса Республикалул медициналул информациялул ва аналитикалул центрданул хIакин-методист. Ва делалул хIакъиравусса циняв материаллу ххал дурну, судрал мяйжан бунни ва закондалуцIун къабавкьуну букьан бувшиву даврия ва хIукму бунни хIакин цилва къуллугърай бацIан бансса.\n«Так на машиналуцIа\nмаару»\nБалугъравун къабивсса оьрчIан алиментру къабуллалисса буттал хIакъиравусса дело ххал дигьлай бия Сулайман Стальскийл ва Къурагьиял районнал Судрал приставтурал отделениярттай. Судрал приставнал хIукму бувну махъгу мунал цаятува тIалав буллалимур щаллу къабувну бур. Мунияр махъ судрал приставтурал цаймигу чаранну лявкъуну бур буржлувма судрал хIукму щаллу буллали ансса. Амма зукъазисса ппу ци чулийгу оьрчIан алиментру булун рязи къахъанай ивкIун ур. Му чIумал судрал приставтурал хIукму бувну бур бутта машиналий занансса ихтиярдануцIа ан.Так му чIумал рязи хьуну ур ппу цала оьрчIан алиментру булун.\nХIадур бувссар\nАндриана Аьбдуллаевал","id":"","dump":"CC-MAIN-2020-45","url":"http:\/\/ilchi.info\/2020\/08\/tfjftjifuy\/","date":"2020-10-27T20:38:52Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2020-45\/segments\/1603107894759.37\/warc\/CC-MAIN-20201027195832-20201027225832-00515.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9319783449,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9319783449172974, \"kum_Cyrl_score\": 0.020964477211236954, \"inh_Cyrl_score\": 0.011441714130342007, \"ava_Cyrl_score\": 0.011356625705957413}","num_words":489,"character_repetition_ratio":0.087,"word_repetition_ratio":0.04,"special_characters_ratio":0.135,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.949,"perplexity_score":3260.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Вверх\nДрузья! В этот прекрасный месяц, когда нужно совершать больше благого, больше поминать Всевышнего, восхвалять нашего любимого пророка Мух1аммада (с.а.в.), представляем вашему вниманию прекрасный мавлид на лакском языке \"Мух1амадлул Кьиям\". Данный мавлид мы нашли среди материалов Ассалам, опубликованных в 2000 г., а записан мавлид по воспоминаниям Аскандара из Кули.\n- Мух1аммадлул Кьиям-\nМарх1аба, я Марх1аба, Марх1абан.\nМарх1абан жаттул Х1усайни Марх1абан.\nЯ Х1абиби, я Мух1аммад вийнни даиман ссалам. Яла агьлу-авладийран, асх1абтурайн хьуннав ссалам. Бургъи-зурул, чанна ц1урттал нур вияту ларсъссари.\nЩалва кавну куллу махлукь вил найзрал ябуври.\nБаргъгу ина я Мух1аммад, барзгу вил лажин дури,\nБургъи-зурул лаххиягу вил ххира халат дури.\nХалкьунналяр ххира Саид, к1ива кьиблалул имам,\nМахт1пар кьинилул таржуман, х1асратирттал цик1ури,\nВил лажиннарах урувгма, арши бума шайссари,\nВищал сувх1атшиву дурма, мужтах1идну изайссар,\nТтаннул жижара вихь бури, ттуруллул ххют вий дурди,\nХьхьилул, ххялцул кумаг буври,\nКанихь ч1уч1рал гъалгъа буври,\nАьт1ий хьхьич1ун мурхьру бувкри,\nВил хьхьич1 миннул сужда буври.\nУрган къабац1ай гьинтта, ч1арав бувк1ун бавц1ури,\nБунагьругу мукьав лавхъун х1исаврайн оьвку ч1умал,\nЖул мурад щаллу бува Марх1аба, я Марх1аба.\nЖул ххира Расулуллагь, Марх1аба,\nМарх1абан, жаддал Х1усайни, Марх1абан,\nНурал кавнайнни Марх1абан,\nМарх1абан, Рах1матуллагь, Марх1абан,\nМарх1абан, Я Мусттакьин, Я Муртаза\nЯ Аллагьу, Я Аллагь, Я Аллагьу, Я Аллагь.\nЯ Аллагьу, Я Аллагь, игьтирлана, я Аллагь,\nУтти, ххирасса Аллагь, жу вийн кура бавссару,\nКьамул бува т1ий аьт1ий, вил къапулий ливкссару,\nЦимиягу бат1улсса, аьзизсса заэв увксса,\nВил гьарта къапулия рязину к1ура бавссар,\nЧ1явури бунагькартал гъапулну оьрму лавгсса,\nВил къапулийн бивукун гъунран хьуну ххуй хьусса,\nЖуй ц1ими биша Аллагь, аьмаллу кьамул бува,\nКьиямасса кьинилул къумашиву гьарта да,\nМарц1сса тавба дуллуну, тавпикьгу даин дува,\nХ1уснул х1ат1иматрайну жул ахиргу хайр дува,\nМарх1аба, Я Марх1аба, Марх1аба, Я Мух1аммад (Саллаллагьу алейгьи ва саллам).","id":"","dump":"CC-MAIN-2020-45","url":"http:\/\/lakku-bilayat.ru\/cennosti-dushi\/329-mavlid-na-lakskom-yazyke-mukh1ammadlul-kiyam.html","date":"2020-10-31T05:08:08Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2020-45\/segments\/1603107912807.78\/warc\/CC-MAIN-20201031032847-20201031062847-00204.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8884578347,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":25,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8884578347206116, \"kum_Cyrl_score\": 0.025265151634812355, \"ava_Cyrl_score\": 0.022662779316306114, \"inh_Cyrl_score\": 0.021110383793711662, \"tab_Cyrl_score\": 0.011204579845070839}","num_words":684,"character_repetition_ratio":0.061,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.209,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.921,"perplexity_score":2966.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"УвчIунни Ккуллал райондалул мажлисрал председатель\nКкуллал райондалул администрациялий хьунни арулчинмур созыврал райондалул мажлисрал депутатътурал цалчинсса сессия.\nЦIакь хьусса низамрайн бувну, сессия, тIигу-тIивтIуну, бачин бувну ия депутатътураву яла хъунама Т1агьир Абакаров. Ванал бувсунни муниципал бувчIавуртту цукун ларгссарив.\nЗулайхат Тахакьаева\nХъиривсса ххюра шинайнсса депутатътурал мажлис сакин хьуну бур кьуния ххюя депутатная: шама – Ккуллал шярава ва кIи-кIия – вайми шяраваллава. Сессиялий увчIин багьлай бия райондалул мажлисрал председатель. ЧIявуми депутатътурал чIурду буллуну, увчIунни Вихьуллал шяраваллил чулухасса депутат Малик Шагьмандаров. Барчаллагь увкунни Ккуллал райондалул муданасса депутат Гъази Оьмаровлухь.\nБатIаврий цIакь бунни депутатътурал мажлисрацIунсса ряхва комиссия, мивун бухлахиминнал цIардугу рирщуну. Райондалул бакIчи Шамил Рамазановлул, хьхьичIвами депутатътурахьгу барчаллагь куну, барча бунни цIуну бувчIусса депутатътал. Вихшала дирхьунни гай кIантту-кIанттурдай агьалинал мурадру дакI тIайлану буручлантIишиврийн.","id":"","dump":"CC-MAIN-2020-45","url":"http:\/\/ilchi.info\/2020\/10\/fvdvrgrtfhtfh\/","date":"2020-10-30T04:12:01Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2020-45\/segments\/1603107907213.64\/warc\/CC-MAIN-20201030033658-20201030063658-00004.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8386713862,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8386713862419128, \"kum_Cyrl_score\": 0.05145380645990372, \"lez_Cyrl_score\": 0.03368913382291794, \"tab_Cyrl_score\": 0.010752016678452492}","num_words":315,"character_repetition_ratio":0.11,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.132,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.887,"perplexity_score":2214.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"Цалчин каних чивчусса лакрал халкьуннал балай\nДукIу, 1985 шинал, машгьурсса аьрабист МахIаммад-Сяид Сяидовлул: «Ва лакку мазрайсса зат бурча, ци бурив ххал бувача, ттисса алфавитрай чивчуну, ттухьхьунгу булала»,-увкуна.\nЛухIи ларгсса чIапIив дусса хьхьичIазаманнул луттираву кIира цанницIун ца ларчIсса чIапIул дянив, щил чивчуссарив, чивчуну бия зу цIана буккинтIисса балай. Цуппа лу дин-чаклиясса бия, цIагу, щил чивчуссаривгу кIул бан хьунсса куццуйгу бакъая. Му ссаясса ци лу бур куну цIувххукун, нава цIана зухь кIицI бувссаннуяр ххишала Сяидовлулгу ттухь цичIав къабувсуна.\nАцIула, ва ляличIисса, дирикъаяйсса хъус канищагу дуккайссарча куну, Сяидовлун чичлачимуния на ттунмагу копия бувссия. Сяидовлунгу, ттунмагу оьрус мазрай таржумагу бувссия.\nМахIаммад-Сяидгу дукIува ивкIунни, луттиран хьумургу кIул бан къавхьунни. Му ялун личиннин ссавур дакъа, нагу лакрал халкьуннал хъус залунначIан диян дан пикри бав.\nБалайлуя гъалгъа тIуннин, цал мунин цIа дизан багьлай бур. ЦIа дакъа назмулун цIану ганил цалчинсса хха ккалли байссар. Мунийн бувну жувагу жула балайлийн «Эшкьири тIар ттун хьусса» чинну.\n«Эшкьири тIар ттун хьусса» чивчуну бур 1750 шинаяр чIал бакъа. Цанчирча, ва балайлул маз 1734 шинал чивчусса «Ханнал мурад» тIисса луттирал мазнияр чансса хьхьичIавасса бур. «Эшкьири тIар ттун хьусса» тIисса ва балайлуву « ххуйрика», «нацIурика» увкуну бур, амма гихунмай, цамур кIанай «вилгу гьунар бухьурча» тIий бур. «Ханнал мурадраву» чувчIав «ча»-лун кIанай «ка» увкуну бакъар. Мунил барашинна дуллай дур «Эшкьири тIар ттун хьуссаннул» маз «Ханнал мурадрал» мазнияр чансса хьхьичIавассагума бушиврий. Цуппагу кIива кIанттай «ххуйрика, нацIурика», ца кIанттай «бухьурча» тIутIаврил, маз баххана хъанай, «ка»-лия «ча»-лийн букIлай, бучIавай бивкIшиву чIалачIи буллай бур.\n«Эшкьири тIар ттун хьуссаннуву» жунма хьунабакьлай бур: «ЦIуцIабу, ччабу, ччуччабай, вичIуба, бувчIабай (бивчIабай), ахъубун, хIаби, чIаба най, кIунтI укунди, хIатталдий». Совет хIукумат хьуннин лакку мазрай чивчуцири луттирдаву, документирттаву укун чивчуну бикIай. Хаснува Ккурккуллал Зайдул ва Замир Аьли Къаяевлул мазгу укунсса бур.\nУкунссар жула литературалул маз бивкIсса. Революция хьуну махъру жува «цIуцIаву, ччаву, ччуччавай, ичIува, бивчIавай, ахъувун, хIави, чIава най, кIунтI увкунни, хIатталлий» тIий, б-лун кIанай в, д-лун кIанай н, л чичлан бивкIсса.\nТтунма кIулссаксса, цIана, ца хъусращиял бакъа, «бугьун бура», «хIатталдий бивхьсса» куну, махъ кутIа къабай. Циняв лакрал «бувгьуну, бивхьусса» куну, махъ биял бай. «Къабитайр» куну, мукъул ахирданий р-гу хъусращиял цIанагу учай. Ванийн бувну, бюхъай, балай Хъусращасса инсанная хъусращиричунал чивчуну бикIангу.\nМазраясса ихтилат къуртал бан, «кашки» парс мазрай «бикIукьай, бивкIссания, хьуссания, шайссания» тIутIиссар. Му махъ ишла баврил чивчуманан та мазрая хавар бивкIшиву, та цала заманнай чантI кусса инсан ивкIшиву кIул буллалиссар. Му ца мукъуйну бюхъайссар танал халкьуннал балайлул симан чансса даххана дурну дикIангу.\nАьмну ласун, ванияр 250-300 шинал хьхьичIсса лакку маз уттиминнан бигьану бувчIайсса бур. Му чIумал манзилданий маз нитти-буттан букъавчIай хьуну бакъар.\n«Эшкьири тIар ттун хьуссаннуву» шанна личIи-личIисса тема, шанма личIи-личIисса балай бур.\nКIилчинмур балайлий бувагу мяйва хха бур. Ваниву цамур душ цама оьрчIахь, ххуйсса унугу, гьунар бакъасса ура тIий, яхIливун увтун, цуппа гужрай буцлаци ан ччай бур. Ихтилатгу гания гихунмай лахъи бувну бакъар.\nШамилчинмур балайлий бувагу мукьва хха бур. Мунивугу цамур душ, цинма хъинну къаччайнма, чил шяравун щар хъанахъаврия гъалгъа тIий бур.\nГьаннайсса, жулла хьхьичI шама личIи-личIисса инсаннал шанна личIи-личIисса хIалданийсса тагьар дур, муних бурувгун, миннал дакIния махъ бувксса куц (интонация) бур; шанма журану сакин бувсса (композиция) шанма личIи-личIисса балайлул жура бур.\nБалайлул ххалли-ххаллилсса лащан бавуртту, шаэрнал ярагъ бур. Амма, на «Бургъил кIунтIайтIи дурсса чIаба найрал шаннияр кIунтI кусса дакI» личIаннин, ялами жунна къакIулсса дакъар. Амма вай ххуйшивуртту жучIанма бивми халкьуннал балайрдаву дикIай цайми мукъурттицIун даркьуну, масала:\nЭшкьири тIар ттун хьусса,\nБацIанни тIар къашайсса …\nБюхттулний къатри дури –\nКъабуччара вил ччаврил…\nУкунсса хьунабакьавурттал халкьуннал балайрдал кьимат лагь къабуллалиссар: цIуссаннуву бухмигу хьунабакьлакьаву халкьуннал балайрдал законни. «Эшкьири тIар ттун хьуссаннуву» жучIава хIакьину бусса затру хьунабакьлакьаврил жула балайрду цуксса хьхьичIавасса буссарив бусласиссар.\nВа балайлуву пасихIшиврул даража лахъшиврул, махъру багьайкун бювчIан бувну, къалиправу бакьин баврил лакрал халкьуннал балайрду цимирагу ттуршра шинал хьхьичIвагу бивкIшиву чIалачIи буллалиссар.\n«Эшкьири тIар ттун хьусса» чагъарданий цалчин чивчусса лакрал халкьуннал балайри.\nВай гьарца зат агьамшиву дусса, лаласунсса затрур.\n1986 ш.\nЭшкьири тIар ттун хьусса\nЭшкьири тIар ттун хьусса –\nХьуну дури цIуцIабу.\nЧчабури тIар ттун хьусса –\nБугьун бура дардирдал.\nЭшкьи къавхьусса рашав,\nКъалахъарча бюхттуннин.\nКъавхьусса рашав ччабу,\nКъабизарча бургъилун.\nБюхттулний чIалъаь бури1\nБургъил ччуччабай бура.\nВичIуба кьулла бури –\nМякьлил бувчIабай бура2.\nСа3 ххуйрика4 вил яру.\nАхъубун5 тIутIинияр,\nНацIурика вил дакI ттун,\nЯтIул кIяла гьичнияр.\nМурчал хъюлчутIи бувсса\nШан шинал хIабинияр,\nХъюлчутIи бувну бура\nЛавмартнахсса дардирдал,\nБургъил кIунтIайтIи дурсса\nЧIаба найрал щаннияр,\nКIунтI укунди дикIул дакI –\nУлу тти игьа лагу!\nБарт щарния буккайсса\nТIиму мусил оьрчI къиргъу,\nТIиму мусил банава6,\nГьунар бакъасса бури.\nГьунар бусса къиргъулул\nКъуру ххюнчIа къабитайр,\nВилгу гьунар бухьурча\nНагу ххассар мабара.\nБарт щарния буккаяр,\nКашки бивкIусса хьурдай.\nУх шярава лагаяр,\nХIатталдий бивхьсса хьурдай.\nТаммат7\nБувчIин бавуртту:\n1) Ца кIанттай «бюхттуннин», ца кIанттай «бюхттулнин» тIий чивчуну бур. «Бури» къачивчуну, «бура» тIий бур.\n2) «БивчIабай» тIий бикIан аьркинсса кIанайгу «бувчIабай» тIий бур.\n3) Са – ца. Сад тIисса аьраб хIарпирайхчIин чивчуну бур. Та заманнай я «са» учайхьунссия, ягу укун чивчуну, «ца» учайхьунссия.\n4) Ххуйрика, нацIурика – ххуйрича, цачIурича.\n5) «Ахъубу тIутIинияр» бикIан багьайссия, чивчуну «ахъубун тIутIинияр».\n6) Чивчуну «тIиму мусил бунува» бакъарча, «тIиму мусил банава» бур.\n7 )Таммат – къурталссар (аьраб мазрай).\nАбачара ХIусайнаев","id":"","dump":"CC-MAIN-2020-50","url":"http:\/\/ilchi.info\/2020\/10\/abachara\/","date":"2020-11-27T02:57:47Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2020-50\/segments\/1606141189038.24\/warc\/CC-MAIN-20201127015426-20201127045426-00212.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9831325412,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.983132541179657}","num_words":1943,"character_repetition_ratio":0.071,"word_repetition_ratio":0.017,"special_characters_ratio":0.185,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.987,"perplexity_score":2165.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ххуллурдай мугъаятшиву\nГьашину, гьарца кIанай кунна, Ккуллал райондалийгу гъараллу лачIлай, ххуллурду зия бувсса кIанттурду хьунни.\nРайондалул администрациялий хьусса ва иширан хас дурсса батIаврий ххуллурдал тагьардания бувсунни ххуллурдал идаралул каялувчи Аьвдулхаликь ТIутIилаевлул. Шиккува райондалул бакIчи Шамил Рамазановлулгу бувсунни Ккуллал шяраваллил чулухунмай нанисса ххуллийсса ламу ва Хъюйннал чIарах нанисса Хъуннеххайхсса ламурду шинал ахирданиннин дузал хьунтIий бушиву.","id":"","dump":"CC-MAIN-2020-50","url":"http:\/\/ilchi.info\/2019\/08\/%D1%85%D1%85%D1%83%D0%BB%D0%BB%D1%83%D1%80%D0%B4%D0%B0%D0%B9-%D0%BC%D1%83%D0%B3%D1%8A%D0%B0%D1%8F%D1%82%D1%88%D0%B8%D0%B2%D1%83\/","date":"2020-12-01T02:36:42Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2020-50\/segments\/1606141542358.71\/warc\/CC-MAIN-20201201013119-20201201043119-00194.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9804565907,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9804565906524658, \"lez_Cyrl_score\": 0.010618971660733223}","num_words":132,"character_repetition_ratio":0.021,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.123,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.985,"perplexity_score":4198.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Казактурал магьирлугърал байран\nКъизлардал шагьрулул стадиондалий уттигъанну хьунни Терскаллал казактурал культуралул фестиваль. Му хас дурну дия ДазуцIухсса ляличIисса округрал Къизлардал казактурал общество (Кизлярское особое приграничное окружное казачье общество) цIу ларгсса 30 шинал таварихран. Фестиваль хьунни ДР-лул Миллатрал политикалул ва диннал иширттал министерствалул биялалийну.\nБадрижамал Аьлиева\nБайрандалий гьуртту хьунни Къизлар шагьрулул администрациялул бакIчи Александр Шувалов, ДР-лул миллатрал политикалул ва диннал иширттал министрнал хъиривчу Гьарун Давидов, Къизлардал райондалул администрациялул бакIчи Аким Микиров, Терскаллал казактурал аьрали обществалул атаман Виталий Кузнецов, райондалул администрациялул бакIчинал хъиривчу Ися Рамазанов, казачествалущалсса хIала-гьурттушиврул отделданул каялувчи иерей Павел Каликин ва м.ц.\nФестиваль дайдирхьуна Павел Каликиннул дурсса дуаьрдая.\nРайондалул агьалинал цIаниясса махъ лавхъуна Аким Микировлул.\n— Оьрмул-оьрмулухун буссар казактал цала Буттал кIанттул дазурду дуручлай бавцIуну, мунил рувхIанийсса хазнарду ябуллай. ЧIа тIий ура зунгу зула буттахъал бувсса аманатирттайн хаин къашаву, дакIнил кьянкьашиву ва творчествалувусса хьхьичIуннайшивуртту,- увкуна райондалул бакIчинал.\nШадлугърал официал бутIа сакин хьуну бия казактурал ттугъ буккан баврия, атамантурал лахълахъисса мукъурттия, казактуран багьлул ларайсса бахшишру ва дакI марцIну буллалисса къуллугърахлусса лишанну дулаврия, хъамаллурал барча бавурттая.\nФестивальданул лагрулий хьунни спортравусса бюхъурду, магьирлугъравусса гьунарду ккаккан буллалисса бяст-ччаллу. «Казачье подворье» ва «Уголок казачьего быта» тIисса цIардалу хьунни аслийсса культуралул выставкарду, мастер-классру. КутIану бусан, тIивтIуну бия Терскаллал казачествалул культура ва багьу- бизу ккаккан буллалисса майдан.\nФестивальданул гьарцагу гьурттучи лайкь хьунни Казактурал обществалул чулухасса барчаллагьрал чагъардан.","id":"","dump":"CC-MAIN-2020-50","url":"http:\/\/ilchi.info\/2020\/10\/kozltch\/","date":"2020-11-27T02:31:34Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2020-50\/segments\/1606141189038.24\/warc\/CC-MAIN-20201127015426-20201127045426-00284.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8065887094,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8065887093544006, \"inh_Cyrl_score\": 0.03943594545125961, \"lez_Cyrl_score\": 0.03835282102227211, \"kum_Cyrl_score\": 0.03507382050156593, \"krc_Cyrl_score\": 0.024793408811092377}","num_words":561,"character_repetition_ratio":0.068,"word_repetition_ratio":0.014,"special_characters_ratio":0.131,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.836,"perplexity_score":2956.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"ХьхьичIва-хьхьичI къатрал дузал бан\nМахIачкъала шагьрулул прокуратуралул баян буллай бур шагьрулул агьалинан,\nялапаршиндарал шартIру къулай дан сияхIрай бавцIусса мушакъатсса инсантал ва мушакъатсса оьрчIру бусса кулпатру хьхьичIва-хьхьичI къатрал дузал баву мурадрай личIисса сияхIрай бихьлахьишиву.\nШивун багьлагьиссар 2005 шинал 1-мур мартрайнин сияхIрай бавцIуну бивкIми. Ва чIумалнин къатта-къушлил дузал хьун сияхIрай бавцIуну бивкIминнахь къатри дулуннин сияхIрай бикIан ихтияр дуссар.\nМушакъатсса оьрчIру бусса кулпатирттахь сияхIрайн бувну хьхьичIва-хьхьичI къатри ласунсса ихтияр дуссар оьрчIру балугъравун бивну махъгу. Мушакъатсса оьрчIру балугъравун бивссар куну, ми бусса кулпатру сияхIрая букьан бан ихтияр дакъассар.\nМушакъатсса инсантуран ягу мушакъатсса оьрчIру бусса кулпатирттан цивппа ялапар хьунсса къатри цайми кIукуннассаннух даххана дайссар, миннан бигьа-рахIатшиву даву мурадрай. Масала, ялувсса зивурдая лувминнуйн бучIан байссар ягу миннал гъан-маччами бусса кIанттурдайн бизан байссар.\nА. Пирбудагъов, МахIачкъалаллал прокурорнал кумагчи","id":"","dump":"CC-MAIN-2020-50","url":"http:\/\/ilchi.info\/2020\/01\/%D1%85%D1%8C%D1%85%D1%8C%D0%B8%D1%87i%D0%B2%D0%B0-%D1%85%D1%8C%D1%85%D1%8C%D0%B8%D1%87i-%D0%BA%D1%8A%D0%B0%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB-%D0%B4%D1%83%D0%B7%D0%B0%D0%BB-%D0%B1%D0%B0%D0%BD\/","date":"2020-12-01T05:53:21Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2020-50\/segments\/1606141652107.52\/warc\/CC-MAIN-20201201043603-20201201073603-00488.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9862353802,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9862353801727295}","num_words":301,"character_repetition_ratio":0.106,"word_repetition_ratio":0.014,"special_characters_ratio":0.136,"stopwords_ratio":0.02,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.99,"perplexity_score":2338.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"МахIачкъалалив ххал бивгьунни цаппара объектру\nНоябрьданул 15-нний ДР-лул БакIчи Сергей Меликовлул МахIачкъалалив ххал бивгьунни цаппара буллалисса ва зузисса идарартту. Республикалул бакIчинащал архIал ивзунни ДР-лул БакIчинал ва ХIукуматрал Администрациялул Каялувчи Алексей ХIасанов, ДР-лул ХIукуматрал Председательнал хъиривчу Инсаф Хайруллин, республикалул министерстварттал ва ведомстварттал, МахIачкъалаллал администрациялул каялувчитал.\nСергей Меликов увкIунни Ипподромрал микрорайондалийсса оьрчIал садик ххал буван. Му бувну бур 2018 шинал, амма, цаппара диялдакъашивуртту ляркъуну, объект кьамул къабувну бивкIун бур. Дагъусттаннал каялувчинал Салман Дадаевлуйн тапшур бунни анаварну дукьан дуван диялдакъашивуртту.\nСергей Меликовлул ххал бивгьунни цIуну буллалисса «Лезгинка» ансамбльданул къатри. Республикалул каялувчинал тапшур бунни давуртту анавар дуккан дуван.\nЯла Сергей Меликов увкIунни Ися Идавсил РувхIанийсса центрданийн ва Виртталсса хIакинтурал халкьуннал аллеялийн. Микку мунал ххал бивгьунни буллалисса МухIаммад Идавсил () мизитрацIунсса комплекс ва цаймигу социал объектру.\nМуния махъ ДР-лул БакIчи ивунни республикалул кказитирттал ва журналлал комплекрайн. Микку Дагъусттаннал информатизациялул, дахIаврил ва агьалинайнсса коммуникациярттал министр Сергей Снегиревлущал цачIу ххал бивгьунни ГЖК-рал масъалартту.\nЯла Сергей Меликовлул ххал бивгьунни «Ак-Гель» бяр ва мунил лагмасса кIанттурду. ДР-лул тIабиаьтрал луртаннал ва экологиялул министр Набиюлла Къарачаевлул бувсунни бярув щин чан къахьуншиврул дуллалисса давурттал ва миккусса паркрал лагмасса кIанттурдай дузалшинна даврил хIакъираву.\nДР-лул БакIчи увкIунни Дагъусттаннал паччахIлугърал филармониялул тагьар ххал дан.\nСергей Меликовлул ххал бунни Сулайман Стальскийл цIанийсса бульвар ва Буйнакскийл цIанийсса куча. Яла ххал бивгьунни шагьрулул каялувчинащал цачIу кучарду дузал баврил масъалартту.","id":"","dump":"CC-MAIN-2020-50","url":"http:\/\/ilchi.info\/2020\/11\/bgvhftgyjhtf\/","date":"2020-11-27T13:34:35Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2020-50\/segments\/1606141193221.49\/warc\/CC-MAIN-20201127131802-20201127161802-00713.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8343214989,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8343214988708496, \"kum_Cyrl_score\": 0.04127776250243187, \"ava_Cyrl_score\": 0.025578083470463753, \"lez_Cyrl_score\": 0.021608944982290268, \"inh_Cyrl_score\": 0.021020762622356415}","num_words":552,"character_repetition_ratio":0.094,"word_repetition_ratio":0.018,"special_characters_ratio":0.135,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.87,"perplexity_score":3398.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Сафар барз\nСафар барз (аьрабнал маз شهر صفر) ягу Сафар зурул.\nАхир арвахI кьини Сафар зурул хIисав дайссар къадаркьусса кьинилун. Ва кьини 4-ракаат дусса чакгу, бувну дуаьгу дурккуну хъинссар. Чак бансса ният дикIан аьркинссар укунсса: На буван най ура суннатсса чак уруччиншиврул оьккимуния Аллагьнал цIанийну. Гьарца ракаатраву сура \"аль-ФатихIа\" дуккин аьркинссар 17-ва \"аль-Кавсар\" (Ина аьтIайнака), 5-ла сура \"аль-Ихлас\", цал \"аль-Фалакь ва \"ан-Нас\". [1]\n|мухӏаррам • сафар • рабиоьл-аввал • рабиоь-ссани • джумадул-ула • джумадул-ахир • раджаб • шаъбан • рамазан • шаввал • зулкьаъда • зуль-хӏижжа|","id":"","dump":"CC-MAIN-2021-04","url":"https:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A1%D0%B0%D1%84%D0%B0%D1%80_%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%B7","date":"2021-01-18T05:21:00Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-04\/segments\/1610703514121.8\/warc\/CC-MAIN-20210118030549-20210118060549-00616.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8987483382,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":14,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8987483382225037, \"tab_Cyrl_score\": 0.05889863893389702, \"inh_Cyrl_score\": 0.025155693292617798}","num_words":182,"character_repetition_ratio":0.044,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.235,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.904,"perplexity_score":2684.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Вверх\nШамма гьантлий лу-ялув зунттавух, рат1авух занайгу бивк1ун, дукансса цич1авгу къадирирну, ххяллулу ца ккашилсса барц1 щябивк1ун бур. Укун ккашилну, сситтулну щябивк1сса мунин, ца марщайх ялавай, цила чулухунмай нанисса ца ниц ххал хьуну бур. «Агьа, ва хъина», — куну бур бурц1ил, унгу-унгусса ишттах1ращал, ккарччивгу х1адур дурну, му мунил чулухунмай бавчуну бур. Хьхьувай кьат1ув ливч1ун, к1юрххил шаппай нанисса га ницан, ла-ла бик1лай цила чулухунмай нанисса барц1 ххал хьуну бур.\nМу ницан цуппа ливхъун, бурц1ища ххассал къахьунт1ишиву к1улну, цич1анма нанисса бурц1ихь мунил куну бур: — «Гьай, барц1-агъа, жанавартрал паччах1, зах1мат мабара, миккува бац1у, на ина хъинну ккашилну бур т1ий бавну, вин дукралун най бура», — куну.\n— Нану, ххирай, ризкьилул бак1чий, вин букан ттуч1а ярмалул дарваггу бур, — куну, бурц1ил ххаришиву дурну дур.\nНиц бурц1ич1ан бивну бур, барц1гу мунихь маз-кьаз бихьлан бивк1ун бур: «Чату байбишин хъиннивав», — т1исса пикрирдугу бак1раву щурущи бувну. Бац1ан къахъанахъисса бурц1ил:\n— Ххишала ссавур духларгунни, на ина канай байбишинна, — куну бур, магъгу щурт1а т1ут1и дурну.\n— На шиккун ина буканнахха бувк1сса, цал канай байбишиннин ва ттул ненттабак1равун кьувт1усса мяр букки, — куну бур, — канай бунува кьакьарттух ливч1ун инава бикъавч1ан.\nБарц1 вих хьуну, ницал хъирттал дянивсса мяр ххал буллай бунува, ницал щуну хъиртту барц1 ххяллуйх бувтун бур. Барц1 лап х1ал лавсун хьамарал кьакгу дирзун багьну лавгун бур.\nАнавархъиндарай ниц шаппай ливхъун бур, бурц1ийгу ванил хъирив багьансса х1ал къаливч1ун бур.\n* * *\nГьунттихавай цинма х1ал зана шавривун, барц1 бивзун, ялагу дуканмунил хъирив бувккун бур. Ванин майдансса, т1ут1ал оьрч1и дурсса арив ца айгъур чу урттуй канай ххал хьуну бур.\nХ1алли-х1аллих т1ий, цуппа ххал къахьунну, барц1 мунич1ан гъан хьуну бур. Цила ч1арав барц1 гъан хьушиву чан хавар хьуну, чаш къабувккун, мунихь куну бур:\n— Ч1алай бура, ч1алай бура, ккаккан ххуймур, рах1му ххимур, ккашилну бушиву. Вана ина ккашилсса хавар бавнура на ина буч1аннин шикку бавц1усса. На ттула жандалий аьт1ий бакъара, залуннайн хъинну сситтулну бура, зузи буллай минут1рай бац1ан къабитайнут1ий.\n— Туну, аькьлу бусса чу, на ина канай байбишиннача, — куну бур бурц1ил, кьац1гу щурущи бувну.\n— Му винма ишттах1 бусса куццуй, винма ччиния байбихьу, амма ттул вихь миннатри, ттул урч1амур ччанная ва ч1ан дукки, кьут1лай къювулул букавай бурача, — куну бур чал.\nБарц1 вих хьуну, му дуккан ччаннач1ан гъан хьуну бур, чалгу унгу-унгуну бурц1ийх ччанну рирщуну гьан дурну, т1ит1и бакьин бувну бур. Цуппа ккуччу бан нанишиву бувч1уну, никъурал хьхьа буцаннин бурц1ил ака бувну бур.\n* * *\nЦа сунувсса шяраваллил ч1аравсса бак1ух, шамилчинмур кьини вава бурц1ин ца ттукку ххал хьуну, мунин ххяххан сант дирияннин марщалу ялугьлай бивк1ун бур. Ттуккун барц1 микку бушиву хавар хьуну, бурц1ий лихъан кьас дурну дур.\nБурц1ил вев куну бур: «Ша маласара!» —куну.\nНигьа бусаврил ттукку зурзугу т1ий, буний бавц1уну бур. Барц1 ч1аравппай гъан хьуну: — «На ина буканна нанисса», — куну бур, пахрулий.\n— Буки, ттул хъунмур, вин дакъа ва ттул дик1 щин итталуссар, на вияту ххариссара, рязиссара ттула дик1 дукайсса жанавар бунут1ий, амма вихь хъунмасса тавакъюъри, аьзизсса барц1, бивч1аннин ца балай учин бити, — куну бур.\n— Ттиния ва ттуща ххассал къахьунссар, ттуккулгу цукунсса балай учайрив ххал баннача, — куну, изму буллуну бур балай учинсса.\nТтуккул, бурги зу, ца гьаъ куну бур, бурц1ил вич1ив къюк1 хьунну. Мунил гьаъ бухлаганнин щарнил агьлу леххаврий бувккун бур. Ттупангращал увксса авчи Сулайманнул бивтун барц1 бувтун бур. Га ч1умал ттуккул чайват1ар бурц1ихь: — Ттул дик1 дукуй, чин бивзсса къат1ухьхьун инава биривсса бакъарав?» — куну.","id":"","dump":"CC-MAIN-2021-17","url":"http:\/\/lakku-bilayat.ru\/tvorchestvo\/skazki\/709-kkashil-barts1-lakku-maga-golodnyj-volk-skazka-na-lakskom-yazyke.html","date":"2021-04-12T06:20:26Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-17\/segments\/1618038066613.21\/warc\/CC-MAIN-20210412053559-20210412083559-00186.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9848803878,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":5,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9848803877830505, \"tab_Cyrl_score\": 0.012098436243832111}","num_words":1034,"character_repetition_ratio":0.046,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.225,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.985,"perplexity_score":4695.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"ЦIу бувну бур «Анаварсса кумаграл» парк\nМахъсса кIира шинал дянив МахIачкъала шагьрулул «Анаварсса кумаграл» автопарк цIубуккан бувну бур 100 процентрал.\nМуния бувсун бур Республикалул ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил министерствалул пресс-службалий. ХIакьину МахIачкъала шагьрулул «Анаварсса къуллугърал» балансрай бусса бур 86 B ва C классрал карета. Хъуншагьрулий бакъасса, 50 процентрал цIу бувну бусса бур республикалул цайми шагьрурдайсса «Анаварсса кумаграл» паркругу, районнайми — 30 процентрал.\n2019-2020 шинал Республикалул Минздраврал машан лавсун бур 290 машина С, В, А классрал. Миннува 40-нийн бивсса машинартту лавсун бусса бур маша бавриву махъун щун дурсса арцух.\nДагъусттаннал «Анаварсса кумаграл» автопарк бух хьуну бивкIун бур 70-80 процентрал. ЧIявуми автомобиллал зий хьуну диркIун дур ккаккан дурсса ххюра шинаяр ххисса ч1ун. ХIакьинусса кьининийн республикалий 400 машина бусса бур зий ххюра шин хьун дурасса.\nЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил министр Жамалуттин ХIажиибрагьимовлул бусаврийн бувну, махъсса шиннардий «Анаварсса кумаграл» машинартту цIу буккан буллай бур анаварсса бущилий. Ва масъалалух дуллай бусса бур хъуннасса къулагъас.\nЦIусса медициналул автомобиллу ласлай бусса бур республикалул ва федерал бюджетрах. Цинявппагу 290 цIусса автомобиль зий бусса бур хIакьинусса кьини. Республикалул «Анаварсса кумаграл» автопарк цIубуккан буллан тIий бур ванияр тихунмайгу.\n2019 шинал машан лавсун бивкIун бур 159 машина, миннува 136 — В классрал,14 — С классрал реанимобиллу ва 9 машина -А классрал.\n2020 шинал автопаркраву ххи хьуну бур 131 машина, миннува 33- реанимобиль, ва хъанай дусса дур жулла республикалун рекордсса аьдад, 16 карета -В классрал ва 65 — А классрал.","id":"","dump":"CC-MAIN-2021-31","url":"https:\/\/ilchi.info\/2020\/10\/skor\/","date":"2021-07-26T16:24:43Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-31\/segments\/1627046152144.81\/warc\/CC-MAIN-20210726152107-20210726182107-00131.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9834296703,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9834296703338623}","num_words":478,"character_repetition_ratio":0.107,"word_repetition_ratio":0.043,"special_characters_ratio":0.198,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.984,"perplexity_score":3411.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"Интнил хьхьунил аьдатру\n«Интнил хьхьу» ца агьамшиву дусса байранну дик1айссия хьхьич1ра цинявгу лакрал щархъаву. Байбивхьуну март зурул 20 кусса числорая, 23 ннийн бияннин, интнил т1абиаьт ц1у дуккаву, хьхьу ва кьини аьрх1ал дац1аву хъуннасса шадлугърай хьуна дакьин х1адур хъанай бик1айссия мюрщи – хъуни къакуну, гьарца кас. Интнил байран дия буттал буттахъая нанисса яла сий думур байран.\nМу, лакрал дакъагу, цинявппагу мусульман диндалийн иман дирхьуминнал хьуна дакьайва, астрологиялул календарданийн бувну, ц1усса шин хьуна дакьлай. Ч1явуминнал мунийн учай «Навруз байран». Интнил байранналул мархри, мунил тарих, хъинну к1урт1ну аьвзал заманнавун бухлахисса бушиву ч1алач1и бувну бур. Исламрал дин дайдишиннин, жула хьхьич1авасса ник ч1явусса лишаннайн вих хъанахъисса бивк1ун бур. Мий бургъийн, зуруйн, ц1арайн ва мукунма цайми-цайми затирттайнгу иман дирхьуну бивкьун бур. Ц1арайн икрам буллалаву дайдирхьуну дур жула эра дайдишиннин хьхьич1, хюйлчинмур ттуршукулий, Дагъусттаннайн къажар буч1аврищал бавх1уну. Мунийнгу учайсса бур Зороастризм. Лакрал миллатралгу ивк1ун ур бургъил Аллагь, мунайн Зал учайсса бивк1ун бур. Га ч1алач1и айсса ивк1ун ур хъинну бак1рал ххуйсса жагьилнал лишанналий. Барз ч1алач1и бувну бивк1ун бур ххуйдушнил лишанналий. Аьвзал заманнайсса дагъусттанлувтурал вихшаврийн бувну, баргъ дякъил ясир бувнугу, га интту ххассал бан кунма, к1ани к1анттурдай бичлай бик1айсса бивк1ун бур къавт1ирду. Ц1аравусса гужгу, гания бияйсса заралгу, хайргу к1улсса инсантурал интту къавт1и бичаву х1акьинусса кьининин ядурну, интнил хьхьунил ца яла агьаммур лишанну лирч1ун дур. Интнил хьхьуну дуллалисса гьарца аьратрал дур цинналусса бувч1ин баву, дур циннасса дуккайсса дуаьртту ва саннарду. Бусласаврийн бувну, интнил къавт1илул ялтту т1анк1 учирча, къашайнал чурххавусса ц1уц1аву ц1арал ччуччин дурну, дурккун лагайссар т1ун бик1ай, сагъминнал дак1нийсса мурадру щаллу хьуну, даркьусса шин дик1айссар т1ун бик1ай. Къавт1илуйх т1анк1 учайнигу гьарцаннал укунсса санна калан бик1ай. «Ттул ц1уц1аву ц1арахьхьун, ц1уллушиву чурххахьун!». Ац1ра – кьура шинал хьхьич1сса лакрал оьрч1ан ца хъуннасса шадлугъну дик1айва интнил къавт1и бичин х1адуршин даву. Ч1ярумий лакрал щархъал цалва – цалва ужагъирттай бичаву бакъассагу, бяст – ччал баян буллай, мах1ла – мах1лардайгу бичайва. Мюрщи обрч1ру хъинну гъирарай къурдайх, суннайх буклай, кьавкьсса ц1айнна, бюру бат1лай бик1айва,къатравух занай, ччуччинсса щил ци дулайрив ххал дуллай бик1айва. Мий рат1лат1инийгу укунсса санна ккалан бик1айва: « Къатта къалмул буц1иннав, су ппиринжрал буц1иннав. Дуллунан арс уваннав, къадуллунан душ баннав».\nЖагьилтуралмурдив бяст – ччал бик1айва, шайссаксса ч1явусса машиналул ккалусру бат1ин, къавт1и хъунмасса хьуншиврул, га ччяни чукъаччаву мурадрай. Мий хьхьич1ва байбишайва пякь чай ярагъ буллай мунийн «ругъу» учайва, бик1айва ялагу чару личайсса. Га хьхьунил яргшиврул – лавхъсса къавт1ирдал чанна лахъан дурну дик1айва щала мюрщи оьрч1ал ч1урдал дурц1усса щар.\nЦа хьхьич1унсса к1ану бугьлай бик1айва аьдатрал дукрарду дуваврил. Дуаьрттугу дурккуну къатлуя, оьрч1ая, ризкьилуя, къурния, лич1и-лич1исса дукрардугу дурну, ч1юлу байва столлу. Дукрардаву интнил хьхьунил лишанну хъанай дур барта. Цанна барта шахьаннин ялугьлай бик1айва мюрщи оьрч1ру. Лич1и – лич1исса нац1у – нах1урду кьурт1уну дурсса барта цуманал дурив ххал дуллай, бяст – ччал баян бувну цаннан ца ххал дуллай, миннуя ххари хъанай бик1айва оьрч1ру ва душру. Укунсса саннарду калан бик1айва бартлуха:\nВа барта мяш, барта – къакъа мяш,\nХъуни хъамул хъурзилттугу мяш,\nХъахъи муккул х1исилттугу мяш.\nХъунил хъува хъинссар т1ий, цалва ххяххян бувсса къама, хъюру, шагьнал лач1а бивчну бувсса хьхьахьхьаригу букъавну къабуч1иссия. Ялагу му хьхьуну дан аьркинсса дукрардуну ккалли дайва ккунукрал ххунк1, ккурч, буркив, дукьра х1ан ва мукунна цайми — цаймийгу дукрарду. Хъинну вихну цала дуллалисса аьдатру, эбадатру, Аллагьнал кьамул даншиврий цинявнал мазрайн дагьну дик1айва укунсса дуаь:\nБаргъ -гъарагъи дакьиннав,\nТтурзан урттул дуччиннав,\nПпал гъаттарал буц1иннав,\nЦ1арал лама гуж хьуннав.\nГъили кьини дагьаннав,\nКъурагъшиву къахьуннав.\nК1ира сумай шанма ч1али ххяххяннав\nТта бюхъаннав, хъю дюхъаннав, хъузалтрац1ун бавкьусса гьантри чан къабаннав.\nЛухччинул ч1ан дуциннав,\nХъунил бак1 дуциннав.\nСурду къалмул ялтту наннав.\nЧчат1ул кьимат хъун къабаннав.\nШинная шинайн дух ларгун най дур ва байранналул агьамшиву. Ца чулуха му ккалли дуллай дур диндалуц1ун къадарх1усса аьдатран, цамур чулухагу ц1анасса мюрщи оьрч1ан телефоннавусса ва компьютердавусса т1урк1урдаха, ссахч1ав гъира багьлай бакъар. Заманалул ц1ушиннардал ххуй-ххуйсса, ттининнин буттал буттахъая ирсирай най дирк1сса хьхьич1унсса аьдатру, адабиятрал дарсру интернетрал щат1ал духлаган дурну най дур.","id":"","dump":"CC-MAIN-2021-31","url":"http:\/\/golos-vremeni.ru\/news\/media\/2021\/3\/22\/intnil-hhunil-adatru\/","date":"2021-07-30T20:25:36Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-31\/segments\/1627046153980.55\/warc\/CC-MAIN-20210730185206-20210730215206-00428.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9754933119,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.975493311882019, \"tab_Cyrl_score\": 0.014608879573643208}","num_words":1213,"character_repetition_ratio":0.041,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.189,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.977,"perplexity_score":4537.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"Патриот балайрдал конкурс\nКонкурс сакин дурну дия ДР-лул Жагьилтурал иширттал министерствалул ва Дагъусттаннайсса «Культуралул волонтертал» тIисса региондалул жяматийсса суккушиндарал отделениялущал цачIуну.\nМикку гьуртту хьунни ��Р-лул жагьилтурал парламентрал депутат Марат РахIимов.\nВанал барчаллагь увкунни гьарица шинал патриот зумунусса балайрдал конкурсру сакин давриха зузиминнахь.\nГьашину конкурсрал давривух гьуртту хьунни 100-ния ливчусса гьунар бусса оьрчIру ва душру.\nФиналданийн увккунни 15 оьрчI. Жюрилул «Хъуними» ва «ОьрчIру» тIисса номинациярттай язи бувгьунни ххув хьуми. «ОьрчIру» тIимур номинациялий кIилчинмур кIану бувгьунни ЦIуссалакрал райондалиясса ЦIуссачIурттащиял школалул 6-мур классрал дуклаки оьрчI АьвдулхIалим Чихуновлул.\nКонкурсрай гьуртту хьусса цинявппагу финалистуран дуллунни сертификатру, дипломру ва дакIний личIансса кубокру.","id":"","dump":"CC-MAIN-2021-31","url":"https:\/\/ilchi.info\/2021\/06\/cc4sctsetgsrghvh\/","date":"2021-07-26T17:44:05Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-31\/segments\/1627046152144.81\/warc\/CC-MAIN-20210726152107-20210726182107-00541.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9040198326,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.904019832611084, \"lez_Cyrl_score\": 0.02210875414311886, \"kum_Cyrl_score\": 0.016010507941246033, \"inh_Cyrl_score\": 0.012488274835050106}","num_words":275,"character_repetition_ratio":0.064,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.142,"stopwords_ratio":0.025,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.923,"perplexity_score":1967.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Район ччаннай дац1ан дуллай бивк1ми\nИсаев Нуруллагьлул зах1матрал ххуллу байбивхьуну бур Ккуллал районналий яхъанай унува. Гания шихунмай ч1ярусса шиннардий лахъисса, лажин к1яласса зах1матрал ххуллу бивтуну бур Нуруллагьлул. Увну ур Исаев Нуруллагь Исаевич 1924 ку шинал Ккуллал районналий, Къичурлухиял шяраву.\nВайннал кулпатраву бивк1ун бур шама уссу ва ца ссу. Аькьлу – кулшилул увччусса, зирангсса оьрч1 архсса манзилланийх Ч1яйннал шяравун занай, къуртал бувну бур школа. Кьянкьасса, чурххал оьвхъусса жагьил увххун ур низамрал ва къадагъалулсса буллалисса народный комиссариатравун милицану зун.\nНуруллагьлул хъунама уссу, хъусгу ляркъуну х1алт1илуха зана хьуну най уна, къачагътурал хъусгу хъямала дурну, ц1увагу аьш — бак1 дакъа акъа-къат1а увну ур, шанма ятингу махъ к1абивтун.\nХъиривма уссу дяъви байбивхьукун лавгун ур фронтрайн. Кулпат ябаврил щалла хъар цалла бак1райн ларсуну дур Нуруллагьлул. Ц1усса миналийн бизан бувкунгу, Нуруллагь цува зий ивк1сса даврий зун айивхьуну ур. Ххюра шин дурну дур Нуруллагьлул Ц1уссалакрал районналул щархъай участковыйну зий. Аьдат бакъасса чил к1анттай хъиннура хъун хьуну дур Нуруллагьлул ятинталсса уссил оьрч1ахсса аякьа. Кулпат къабувсса жагьилсса оьрч1 бабашивугу, бутташивугу дуллан ивк1ун ур Исакьлун ва Ах1мадханнун. Вайннал ссу, Жавагьи, бувцуну бур Къабиевхъал кулпатрал. Хъамитайпа бакъа пайда къахъанахъишиву ч1алай, Нуруллагьлун пикри хьуну бур анаварсса мутталий кулпат бан. Чапаевкаллал шяраву бивк1ун бур чачан бизан бувну гьан бувкун, адиминагу дяъвилий ивк1уну, ца оьрч1ащал цуппалу яхъанахъисса татар миллатрал хъамитайпа, Мах1уза. Нуруллагьлун пикри хьуну бур га цанма кулпатну буцин. Амма Мах1уза рязи къахъанай бивк1ун бур, жагьилсса оьрч1ан, оьрч1ругу хъиривсса цуппа цукун хьува т1ий. Мунин Нуруллагьлул бувч1ин бувну бур цалагу к1ия оьрч1 ушиву. Ва кьяйдалий хьуну бур най бунува шама арсная хьусса, хъунмасса кулпат. Мах1узал ва Нуруллагьлулгу бувну бур ялагу мукьва душ. Хъунмур душ Пирдавс ц1анакулгу яхъанай бур Чапаевккаллал шяраву. Нину буслан дик1айва т1ий, Пирдавс буслай бур: — «На бувну бура 1945ку шинал, му ч1умал Ах1мадханнун дирк1ун дур арулла шин. Ттун дуллуну лирч1сса нак1, ниттил ккуккулуща ттирзуну, дулайсса дирк1ун дур Аьх1мадханнун, ганалгу хъинну гъирарай х1ач1айсса дирк1ун дур. Мунияту хьухьунссия гукун гуж бусса спотсмен». Ах1мадхан хъанахъиссар районналул Мажлисрал депутат Амирханов Амирханнул бутта. Хъунмасса кулпат ябуллай, зах1мат бивхьуну бур Нуруллагьлул. Милицанал даврия лавгун махъ, хъунмур х1ал лавгун бур ххуллурду бакьин байсса даврий зий. Районналул центрдания Хасав шагьрулул чулинмай нанисса ххуллуц1ухсса мурхьру бувгьуну бур Нуруллагьлул ва мунащал зузиминнал.\nНуруллагь ивк1ун ур багъравусса даву ххирасса, ххяххиярдаха, мурхьхьирдаха зун гъира бусса инсан. Ванал шаппасса багърая, миву ххяххайсса ахъулссаннуя х1акьинусса кьинигу бусала бур Чапаевкаллал шяраву.\nВа суратрай Нуруллагьлуй дур хъазам бувцусса ордену ва медаллу. Миннул барашинна дуллай дур ванал бувсса зах1матралгу, х1укуматрал мунал дуллай ивк1мунин бивщусса кьиматралгу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2021-31","url":"http:\/\/golos-vremeni.ru\/news\/media\/2021\/5\/26\/rajon-chchannaj-dats1an-dullaj-bivk1mi-1\/","date":"2021-07-24T01:40:09Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-31\/segments\/1627046150067.87\/warc\/CC-MAIN-20210724001211-20210724031211-00080.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9915779233,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9915779232978821}","num_words":784,"character_repetition_ratio":0.065,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.174,"stopwords_ratio":0.023,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.992,"perplexity_score":5097.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Винма къаччимур цаманан мабував тIисса мяъналий оьрму бувтуну бур Чапаевкаллал шяраву ялапар хъанай бивкIсса Кьурбанова Шура Сапижуллагьлул душнил. Мунихлуну Шурал цIа хъинчулий дакъа кIицI дансса акъар шяраву инсан. I944-ку шинал Бярнихиял шярава цIусса миналийн бизан бувкун, Шуран диркIун дур арулла шин. ЧIивинияцIа байбивхьуну захIматшивуртту лахълай лавгун бур Шурал оьрму. Цилва маэшат буллай ва хъамитайпалул чIярусса давурттив канилух дувккун дур шяраваллил колхозрай зий. Колхозрайсса даврий зузаву дакъассагу, хъамитайпалул къатлуву зунсса давугу чансса къадикIай. Та чIумал оьрчIру ябуван, ччаннай бацIан буван бакъасса, бугьан багьайва ризкьи – кьинигу, зун багьайва къурувгу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2021-31","url":"http:\/\/golos-vremeni.ru\/","date":"2021-07-30T11:35:27Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-31\/segments\/1627046153966.52\/warc\/CC-MAIN-20210730091645-20210730121645-00676.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9831773639,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9831773638725281}","num_words":196,"character_repetition_ratio":0.024,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.151,"stopwords_ratio":0.02,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.985,"perplexity_score":3566.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Дагъусттаннал Конституциялул Кьини\nКонституция кьамул даву – ихтиярдал паччахIлугърай демократия дишаврил ххуллий ца агьамсса иширан ккаллиссар. Мунияту чIявуми билаятирттай му кьини байран кунна кIицI лагайссар. Дагъусттаннай гьашину ДАССР-данул 100 шин шавугу хIисавравун лавсун, жунна ва кьини кIилийнусса байран хъанахъиссар.\nДагъусттаннай Конституция кьамул дурну дур 1996-ку шинал июльданул 26-нний. Байрандалул агьамшиву хъанай дур Закон кьамул даву билаятирттангу, республикалунгу къабигьасса чIумал. Му кьамул даврийну бювхъуссар Дагъусттаннай дуруччин дакьаву, паракьатшиву, цашиву.\nМунийн бувну, Дагъусттаннал Конституциялул Кьини байран хIисаврай гьартану кIицI лагайссар.\nЦIусса Конституция кьамул давривух гьуртту хьуну дур Дагъусттаннал ХIукумат ва Верховный Советрал Конституциялул Комиссия, мукунма аьлимтал, правоведтал ва юристътал.\nБилаятрал ва республикалул жяматрал ва политикалул аралуву хьусса дахханашивурттайну, 2003 шинал июльданул 10-нний Конституциялуву дурну дур цаппара дахханашивуртту ва кьамул дурну дур цIусса Конституция. Амма инсантурал гьар шинах ДР-лул Конституциялул Кьини кIицI лагай июльданул 26-нний, му кьини кIицI даву аьдатравун дагьну дуну тIий.","id":"","dump":"CC-MAIN-2021-39","url":"https:\/\/ilchi.info\/2021\/07\/nfrtnutungtu\/","date":"2021-09-18T01:44:29Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-39\/segments\/1631780056120.36\/warc\/CC-MAIN-20210918002951-20210918032951-00617.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.905041635,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9050416350364685, \"tab_Cyrl_score\": 0.03449549153447151, \"kum_Cyrl_score\": 0.014886816963553429, \"inh_Cyrl_score\": 0.014459612779319286, \"lez_Cyrl_score\": 0.014436478726565838}","num_words":307,"character_repetition_ratio":0.11,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.153,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.887,"perplexity_score":3598.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Чирилул ххуллийсса даву\nСентябрь зурул 2-нний Ккуллал райондалул КIулшиву дулаврил управлениялул къатраву хьунни чирилул даву. Щала Дагъусттаннай «Школалийн оьрчIру дузал бара» тIисса акциялийн бувну, Дагъусттаннал Хъаннил союзрал хъунмур Интизар Мамутаевал, Ккуллал райондалийсса шяраваллал школарттайн заназисса ятинтуран буллунни оьрчIал хъарацIун бутайсса сумкарду. Гиву дия мукунна дуккаврин аьркинсса кьай-кьуй.\nИнтизардул гьан бувсса сумкарду оьрчIахьхьун буллуна Ккуллал райондалул Хъаннил союзрал хъунмур Сабрина Илиясовал ва Ккуллал райондалул кIулшиву дулаврил управлениялул каялувчи Камил ТIилиевлул. Бахшиширттал заллухъруну бия: ПирмахIаммадов Жамал, Камилов Аьйдамир, Магьдиева Загьидат, Аьлиева Багьинат, СалихIов Аьлихан, Чавтараев Оьмар, ПирмахIаммадова ПатIимат, Чупанов Ислам, Амираьлиева ХIалимат, Дайтиев Идрис.\nКкуллал райондалул бакIчинал хъиривчу Анатолий Давдиевлул бувсуна шяраваллаву яхъанахъисса, школалийн нанисса ятинтуран, администрациялул хIукмулийн бувну, дуллушиву ца-цаннан кIи –кIиазарда къуруш.\nЦIуллу баннав цинявппагу чирилул давуртту дуллалими.","id":"","dump":"CC-MAIN-2021-39","url":"https:\/\/ilchi.info\/2021\/09\/chiri\/","date":"2021-09-18T01:28:10Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-39\/segments\/1631780056120.36\/warc\/CC-MAIN-20210918002951-20210918032951-00332.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8804625869,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8804625868797302, \"kum_Cyrl_score\": 0.037506766617298126, \"lez_Cyrl_score\": 0.014169171452522278, \"inh_Cyrl_score\": 0.012591569684445858, \"tab_Cyrl_score\": 0.011445702984929085}","num_words":327,"character_repetition_ratio":0.085,"word_repetition_ratio":0.038,"special_characters_ratio":0.135,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.914,"perplexity_score":2466.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Школартту хIадурну бур оьрчIру кьамул бан\nДуккаврил шинал дайдихьулий ЦIуминалийсса ЦIуссалакрал райондалул школарттай, садикирттай ва лагма-ялттусса кIанттурдай чялиш бувккун байбивхьуну бур дезинфекциялул давуртту дуллай. Вай идарарттай, оьрчIру школарттайн ва садикиртайн бачиннин коронавирусрал инфекция ппив хьун къаритаву мурадрай дачин дурну бур дезинфекциялул давуртту. Ковидрая агьали мюхчан бан давуртту дуллай бур «Центр дезинфекции» ООО-лул зузалт. Дезинфекция даву бакъассагу, ялув кIицI лавгсса идарарттай дуллай бур марцIшиву дуруччаву мурадрайсса давурттугу.\nКоронавирусру арулва гьантлул мутталий ппив хьунсса нигьачIаву душиврийн бувну, пикри хьуну бур кIулшивуртту дулаврил идарарттай дезинфекциялул давуртту чялиш дуккан дансса.\nКIицI лаган, ковидраясса нигьачIаву уттигу хьхьара къавхьуну душиврийн бувну, кIулшивуртту дулаврил идарарттай Роспотребнадзорданул чулухасса тIалавшиннарду сентябрь зурул 1-нния байбивхьуну, дуккаврил шин къуртал хьуннин биттур дуллан ккаккан бувну бур.\nВай тIалавшиннарду цуксса лахъи лаганссарив чIалантIиссар республикалийсса ва районнайсса эпидемиологиялул тагьарданийн бувну. Мукунна, коронавирус ппив шаврицIун дархIусса тагьар къулай хьунтIиссар инсантурал вакцинартту булларчан, хIакинтурал ва Роспотребнадзорданул чулухасса тIалавшиннарду биттур дулларчан. ЦIуссалакрал райондалул школарттай сентябрь зурул 1-нин хIасул дантIиссар ковидрая буруччаву мурадрайсса цинярдагу мюхчаншивуртту.","id":"","dump":"CC-MAIN-2021-39","url":"https:\/\/ilchi.info\/2021\/09\/dez-3\/","date":"2021-09-25T09:34:05Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-39\/segments\/1631780057615.3\/warc\/CC-MAIN-20210925082018-20210925112018-00104.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.95446527,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9544652700424194, \"tab_Cyrl_score\": 0.0171915665268898}","num_words":418,"character_repetition_ratio":0.075,"word_repetition_ratio":0.054,"special_characters_ratio":0.126,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.957,"perplexity_score":3501.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Сессиялий хъунмур масъалану бия 2021-2023 шиннардийнсса бюджет кьамул баву\nНоябрьданул 26-нний хьунни ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал 51-мур (ноябрьданул) сессия. Му бачин бувну ия парламентрал Председатель Хизри Шихсаидов.\nСессиялий гьуртту хьунни ДР-лул ХIукуматрал Председательнал буржру чIумуйсса бартбигьлагьима АьбдулпаттахI Амирханов.\nСессиялий ххал бигьлагьисса масъаларттавасса хъунмур бия «Дагъусттан Республик��лул 2021 шинайнсса ва пландалийсса 2022- 2023 шиннардийнсса бюджетирттал хIакъираву» тIисса ДР-лул закондалул проектралмур.\nПроектрал гьануми ккаккиярттая бувсунни финансирттал министр Юнус Сяъдуллаевлул. Мунал тIимунийну, аьмсса доходру хьунтIий дур 134 092 504 азарда къуруш, 112,6 % гьашинумур бюджетралнияр ххишаласса.\nРеспубликалул бюджетраватусса аьмсса харжлугъру ккаккан дурну дур 137 328 645,9 азарда къуруш. Диялну дакъами хъанай дур 3 236 141,3 азарда къуруш.\nМува масъалалул хIакъираву ихтилатру бунни цайминналгу.\nСессиялий ххал бивгьунни цаймигу масъалартту.","id":"","dump":"CC-MAIN-2021-39","url":"https:\/\/ilchi.info\/2020\/11\/bdrhtfhbtfjft\/","date":"2021-09-25T08:54:44Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-39\/segments\/1631780057615.3\/warc\/CC-MAIN-20210925082018-20210925112018-00173.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.791266799,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.7912667989730835, \"inh_Cyrl_score\": 0.062529556453228, \"lez_Cyrl_score\": 0.03908735513687134, \"krc_Cyrl_score\": 0.028533101081848145, \"kum_Cyrl_score\": 0.027477670460939407}","num_words":276,"character_repetition_ratio":0.071,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.197,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.823,"perplexity_score":3547.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Лакрал театр шамилчингу хьхьичIунминнувух хьунни\nАьрасатнал Культуралул министерствалул, Аьрасатнал Театрал ишккаккултрал союзрал ва Чачаннал Республикалул ХIукуматрал сакиншиндарайну ва нюжмардий Грозный шагьрулий хьунни билаятрал театрал магьирлугърал оьрмулуву хъуннасса агьамшиву дусса иш — щалагу Аьрасатнал Миллатирттал театрдал шамилчинмур фестиваль «Федерация».\nЦалчинсса фестиваль хьуссар 2019 шинал Театрданул шинан хасну Аьрасатнал Театрал ишккаккултрал союзрал сипталийну ва Аьрасатнал Магьирлугърал министерствалул кабакьаврийну.\nФестивальданул мурадну сакиншинначитал ккаклай бур Аьрасатнал миллатирттал дянивсса рувхIанийшиврул ва магьирлугърал арарду цIакь даву, миллатирттал мазру ва мазурдийсса магьирлугъ дуруччаву.\nАгьамсса къулагъас дуллай бур миннал билаятрал хьхьичIунсса театрал гужру миллатирттал театрдайн лажинну кIура баен баврих, миллатирттал театрдал даву федерал даражалий машгьур даврих, Аьрасатнал магьирлугърал аслишиву ядаву хIисаврай миллатирттал театрдал сий гьаз даврих.\nГьамин му хIучча хьхьичIун лавсун, фестивальдания махъ Аьрасатнал Театрал ишккаккултрал союзрал хъунама Александр Калягиннул ва Чачаннал Республикалул БакIчи Рамзан Кьадировлул хIукму бувну бия фестиваль аьдатравун рутан ва гьарца шинал дуллан. ХIукму хъинчулий ккавккун бия Аьрасатнал Президент В. Путиннул.\nФестиваль хасну дяъвилул шиннардий ппив хьуну бивкIсса театрданул труппа цIуницIа бавтIун, материал-техническийсса база ва репертуар цIу дуккан даврил цIаний жапасса ххуллу бивтсса Х. Нурадиловлул цIанийсса паччахIлугърал драмалул театрданул гьанулий даврилгу дур цила мяъна. Гьамин, ва театр хьуну бур дяъвилул махъсса шиннардий республикалий миллатрал пикри, халкьуннал мазрал ва магьирлугърал ххазина буруччинсса ярагъну.\n– Миллатрал пикри буруччавриву миллатрал театрданул даву бюхттулсса ххуллу-ххуттай кIицI лаглай, Чачаннал Республикалул БакIчи Рамзан Кьадиров хъинну хъуннасса къулагъас дуллай ур миллатрал театрданул магьирлугъ хьхьичIуннай даврих. Ванал махъ буллусса куццуй, фестиваль цIунилгу кIура дарунни цила ватандалийн, щала дунияллийсса пандемиялух къабурувгун, Грозный шагьру цIунилгу кIура бавунни Аьрасатнал театрал магьирлугърал центрданийн, – увкунни фестиваль тIитIлатIисса шадлугърай Чачаннал культуралул министр Хож-Бауди Дааевлул. ХIакьинусса кьини Аьрасатнаву бусса бур ниттил мазурдий зузисса 200 миллатрал театр. Фестивальданий ккаккан бан миннува Аьрасатнал Театрал ишккаккултрал союзрал Экспертный советрал, хьхьичIра ххал дурсса видеоматериаллал хIасиллайн бувну, язи бувгьуну бур 11 региондалиясса 14 спектакль. Ва базилух фестивальданий гьуртту хьунни Хакасия, Татарсттан, Саха (Якутия), Къарачай-Чаргас, Къабардин-Балкьар, Карелия, Алтай, Коми, Марий-Эл, Чачан ва Дагъусттан республикарттаясса миллатирттал театрду.\nСий хъуннасса фестивальданий гьурттушинна дансса тIайлабацIу шамилчингу хьунни А. Къапиевлул цIанийсса Лакрал паччахIлугърал музыкалул ва драмалул театрданунгу.\nВа базилух фестивальданул хъамал ва тамашачитал хIайран бунни хъунасса Шекспирдул ца яла цIанихсса ва аькьлу куртIсса, гьавас бутлатисса пьесалиясса спектакль «Тарс мютIи баву».\nРежиссер-постановщик – Ухссавнил АьсатIиннал ва Къабардин-Балкьарнал лайкь хьусса артист Гиви Валиев.\nХудожник-постановщик – Лариса Валиева.\nРежиссер, театрданул тарихчи Алексей Никольскийл Лакрал театрданул каялувчи Бадрижат МахIаммадовахьхьун буллунни фестивальданул диплом.\nФестивальданул директор, Х. Нурадиловлул цIанийсса Чачаннал драмалул театрданул каялувчи Хава АхIмадовал Лакрал театрданул коллективран фестивальданул лишан пишкаш дуллай, барча кунни спектакльданул тIайлабацIусса гьурттушинна. КIицI лавгунни ларгсса кIира фестивальданийгу жула театрданул труппа ккалли бувну бивкIшиву ца яла ябацIансса ва яргсса труппалун. Лайкьсса даражалий кьамул бувну бивкIшиву тамашачитурал спектакллу («Камаллул Башир» ва «Жорж Данден». КIирагу Дагъусттаннал халкьуннал артист Аслан МахIаммадовлул постановкарду).\nБадрижат МахIаммадхIажиевал барчаллагь увкунни фестиваль лавайсса даражалий сакин даврихлу, хъамал хIурматрай кьамул баврихлу.\nСпектакльданул кьимат бишлашисса батIаврий Аьрасатнал хьхьичIунсса театрал критиктурал, Марина Корчаклул, Борис Морозовлул, Алексей Никольскийл, Екатерина Морозовал, Елена Покорскаял, Андрей Пашниннул, Дмитрий Родионовлул, Андрей Ястребовлул ва цайминнал кIицI лавгунни Лакрал театрданул актертурал творчествалул потенциал лавайсса бушиву. ЧIурчIав дуллай бия, Аьрасатнал хъунисса театрдугума хьхьичIун къашайсса, Шекспирдул спектакль биш��н чIивисса миллатрал театр сисаву хъинну жаваблувсса ша хъанахъишиврий.\nКабакьиннав Лакрал театрданул коллективрацIун ванияр тихунмайгу Дагъусттаннал театрал магьирлугърал ттугъ бюхттулну лавсун бачин!","id":"","dump":"CC-MAIN-2021-43","url":"https:\/\/ilchi.info\/2021\/09\/lak_teatr-4\/","date":"2021-10-27T22:16:54Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-43\/segments\/1634323588244.55\/warc\/CC-MAIN-20211027212831-20211028002831-00123.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8132671714,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.813267171382904, \"inh_Cyrl_score\": 0.06297563016414642, \"lez_Cyrl_score\": 0.03320353478193283, \"kum_Cyrl_score\": 0.020329071208834648, \"krc_Cyrl_score\": 0.011920441873371601, \"ava_Cyrl_score\": 0.011811444535851479, \"tab_Cyrl_score\": 0.010299467481672764}","num_words":1394,"character_repetition_ratio":0.083,"word_repetition_ratio":0.02,"special_characters_ratio":0.134,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.851,"perplexity_score":3108.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"Цайнува цивппа зузиминнансса къулайшинна\nДагъусттаннай шин ва ххишала хьунни цайнува цивппа зузиминнал режим сакин дурну. Ялу-ялун хъунна хъанай дур ва режимрай зузиминнал сияхI. Шин дайдирхьуния шинмай мукьийлва гьарза хьуну бур цайнува цивппа зузиминнал режимрал сияхIрайн лавхъусса инсантал. Июль зурул ахирданийнин ва сияхIрайн лавхъун ур 16 азара инсан.\nЦайнува цивппа зунсса ихтияр ласун бюхъайссар ччима инсаннаща. ВаницIун бавхIуну буссар хIисавравун ласун аьркинсса кIанттурду. Ва режимрай зун ихтияр дуллалисса агьаммур тIалавшиннагу хъанахъиссар, щилчIав ургъил бакъа цайнува цивппа зузаву. Цайнува цивппа зузиминнахь даврийн цайми зузалт кьамул буллансса ихтиярду дакъассар. Цала захIматрайну ихтияр дуссар 2,4 миллион доходрал ласунсса. Цайнува цивппа зузиминнал сияхIрай бацIан бюхъайссар интернетрайхчIин ва Ишбажаранчитурал чIарав бацIаврил центрданийхчIин. Шикку вайннан кумаг бантIиссар ва бувчIин бантIиссар бизнес дачин дансса документру дузал бансса куц.\n«Илчи» кказитрал редакциялул цIухху-бусу бунни Дагъусттаннай ва режимрай зун циван букIлай буссарив.\nБур цаппара цала карьера дайдихьлахьисса, суратру ришлай, журналистикалуву ва цайми давуртту дачин дуллалисса. Укунсса инсантуран ва режимрая хъунмасса кумаг хъанахъиссар. Жагьилтураща бюхълай бур вузру къуртал къабувну бунува, цайнува цивппа зузиминнал сияхIрайн лавхъун, цалва маэшатрансса арцу ляхълан. Мунийн бувну, къулай хъанай дур студентътурачIасса арцул тагьар, гихунмайсса оьрмулуву вайннаща бюхълай бур сивсуну къуццу буллан. ХъунмурчIин ва режимрайн бувкIлай бур цивппа заллусса бизнесру дачин дурну, налогру дуллай бивкIсса ишбажаранчитал.\n– Цалла дачин дурсса даврия доходру дукIлай дакъахьурчан, ва режимрай зузими налогру дулаврия мурахас буллай бур,– тIий ур спортрал аралувусса бизнес дачин дурсса ишбажаранчи.\nВа режим иширайну зузи дурсса кIул шайхту, на мугьлат бакъа хIукму бав цайнува цивппа зузиминнал сияхIрайн лахъансса.\n– Масалдаран, цивппа заллусса бизнес дачин дансса ихтиярду думиннахь: доходру дунугу, дакъанугу 40 азарда къуруш шинай (ларсъсса доходру хIисав дакъа) страховой взносирттал дулун ккаккан бувну бур. Агана, цайнува цивппа зузиминнал режимрай бухьурчан, цала доходрая 4% налограл (физический) ва 6% налограл (юридический) бизнесирттая.\nТIивтIуну бур ххуллу (юридический) бизнес дачин дурминнан кабакьу бавриву. Ва режимрайн официальныйну бучIаншиврул, аьркинну бур багьайсса документру дузал бан.\nКаспийск шагьрулиясса бизнесрал аралуву зузисса ишбажаранчи, бувчIин буллай ур цува, цайнува цивппа зузиминнал режимрайн циван увкIссарив.\n– Ва режимрай бюхълай бур ИП-рдайхчIин процентру ва арцурду къадуллуну, жура кьутIирду дурну, паракьатну зун.\nАгана зурул мутталий ва режимрай зузиминнан доход дукIлай дакъахьурчан, налогру дуллангу багьлай бакъар. Цайнува цивппа зузиминнал даврил кьутIирду дуссар «Мой налог» тIисса сервисрал сияхIрайн ларсун ва му сервисрай ккаккан дурну дуссар дулун аьркинсса налог.\n– Ва хасъсса режимрал дуссар цаппара тIалавшиннардугу. Цайнува цивппа зузиминнал режимрай зун ихтияр дакъассар, цайми инсантураща машан ларсъсса продукция дахлахиминнахь, ханхъус дуклакисса давриха зузиминнахь, хIанттил сурсатру, таммаку, даруртту, арцу-мусил чIюлушиннарду дахлахисса давриха зузиминнахь, – бувчIин буллай ур ГАУ РД «ЦПП РД»- лул каялувчи Ися Мигитинов.\nЦайнува цивппа зузиминнахь ихтияр дуссар цалла каруннах дурсса кьай-кьуй даххавриха, ягу миннухара лархьхьусса цайми давурттаха зунсса.\nУкунсса режим дачин даврил агьаммур мурадгу хъанахъиссар налогру къадуллай, ххютулу ливчIсса ишбажаранчитал аьлтту баву.\n– ХIакьинусса кьини Центрданий буссар цайнува цивппа зузиминнал режимрайн бучIаврил хIакъиравусса информациялул консультациярду дуллай. Мукунма, халкьуннал художествалул промыслирдал аралуву зузиминнаща бюхъайссар ЦентрданийхчIин аьрза буллуну, щалагу Аьрасатнал ва дунияллул халкьуннал даражалийсса выставкарттай уква гьуртту хьун, – увкунни Центрданул каялувчинал.","id":"","dump":"CC-MAIN-2021-43","url":"https:\/\/ilchi.info\/2021\/08\/samo-4\/","date":"2021-10-24T16:47:59Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-43\/segments\/1634323586043.75\/warc\/CC-MAIN-20211024142824-20211024172824-00303.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9783895016,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9783895015716553}","num_words":1150,"character_repetition_ratio":0.11,"word_repetition_ratio":0.021,"special_characters_ratio":0.149,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.981,"perplexity_score":4184.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"ХьхьичIунну дуклакисса оьрчIансса бахшишру\nЦIуссалакрал райондалул бакIчи МахIаммадхIажи Айдиевлул, аьдатравун багьсса куццуй, гьарица шинал ахирданий, бахшишру дурну, барча бай дуккавриву ва школалул оьрмулуву хьхьичIунсса ккаккияртту хьун дурсса оьрчIру. ХьхьичIми шиннардий укунсса мажлисру тIайла буккайссия шадлугърал даражалий. Ва ххуллух, коронавирусрал пандемиялуцIун дархIусса тагьар хIасул шаврийн бувну, дуклаки оьрчIру барча буллалисса мажлис хьунни Роспотребнадзорданул ва хIакинтурал чулухасса тIа��авшиннарду дуруччаврийн бувну. Мунийн бувну, чIявуми оьрчIру барча бунни манзилданул режимрай ва райондалул щархъавусса кIулшивуртту дулаврил идарарттайн бувкIун.\nМахIаммадхIажи Айдиев ва Райондалул КIулшивуртту дулаврил управлениялул хъунмур Светлана Къудаева бивунни Чапаевкаллал 1-мур, ЦIуссалакрал 1-мур, Чараваллал, Ямансуллал, Банайюртуллал школарттайсса дуклаки оьрчIру барча бан. Мукунма, ва кьини бахшишру дурну, барча бунни республикалул спортрал соревнованиярттай хьхьичIунсса ккаккияртту хьун дурсса оьрчIругу.\nРайондалул бакIчинал лавайсса кьимат бивщунни школарттай хьхьичIунну дуклакисса оьрчIан ва миннащал зузисса учительтурал захIматран.\n– ДуркIунни так цала хIарачатрайну ва куртIсса кIулшивурттайну хьхьичIунсса ккаккияртту чIалачIи дан бюхъайсса чIунну. Зу, ялун нанисса ник – райондалулгу, республикалулгу ялун бучIантIимурду. Умуд бур гихунмайгу, бацIаву дакъа куртIсса кIулшивуртту ласлай, уттигу цикссагу хъунисса ххувшавуртту ласунсса хIарачат булланссару тIисса.\nКIицI лаганну, МахIаммадхIажи Айдиевлул сипталийн бувну, ЦIуссалакрал райондалий хьхьичIунну дуклакисса оьрчIру барча буллалисса ххаллилсса аьдат 10-хъул шинал лажиндарай дачин дурну бушиву. Му бакъассагу, МахIаммадхIажи Айдиевлул райондалул дуклаки оьрчIан дуккаврихсса гъира-гьавас бутаву мурадрай дачин дурсса цIу-цIусса цаймигу цIушиннарду дур. Ванал хIарачатрайну, хьхьичIунсса хIасиллащал ВУЗ-ру къуртал бувсса цикссагу студентътал давурттал дузал бувссар.\nГьашинугу, ва нигьачIаву дусса тагьар хIасул хьусса ппурттуву, аьдатравун дагьсса куццуй, дуклаки оьрчIру барча буллалисса мероприятие дунни, школарттайн цувагу, КIулшивуртту дулаврил управлениялул хъунмургу лавгун.","id":"","dump":"CC-MAIN-2021-43","url":"https:\/\/ilchi.info\/2021\/01\/czsefsegv-ehvhfg\/","date":"2021-10-18T13:13:13Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-43\/segments\/1634323585203.61\/warc\/CC-MAIN-20211018124412-20211018154412-00458.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.984988749,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9849887490272522}","num_words":624,"character_repetition_ratio":0.08,"word_repetition_ratio":0.037,"special_characters_ratio":0.133,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.99,"perplexity_score":2475.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"«Жул Дагъусттан»\nВа Центрданул ва шагьрулул ЦБС-лул 4-мур филиалданул хIадур дурну дия. Шикку гьуртту хьунни шагьрулул 1-мур школалул дуклаки оьрчIру ва учительтал.\nШадлугъ тIитIлай, Центрданул директор Башикар Гадаевал барча дунни бавтIминнахь му кьини, бувсунни му байрандалул мархрая.\nЦБС-рал методист Зугьра Давудовалгу бувсунни автономия кьамул даврия, 1920-ку шинал ноябрьданул 13-нний Темир-Хан-Щурагь хьусса Дагъусттаннал халкьуннал съездрая байбивхьуну. Бувсунни микку Совет хIукуматрал цIания махъ лавхъун бивкIшиву миллатирттал Наркомну ивкIсса И.В. Сталиннул.\nБавтIминнал ххал дунни «Дагъусттан» цIанилусса видеофильмгу, библиотекалул зузалтрал ва кьинилун хасну хIадур дурсса выставкагу, дуклаки оьрчIал дурккунни ва��андалуха назмурду.\n* * *\nУкуннасса батIаву хьунни Каспийскаллал ЦБС-рал 2-мур филиалданийгу. Муний гьуртту хьунни шагьрулул 6-мур школалул дуклаки оьрчIру ва миннал каялувчи Аьйшат Абакарова, школалул библиотекарь Зумруд Аьбдуллаева, тарихчи Ися Аьзиев, 2-мур филиалданул каялувчи Гулмира Ажуева. Шиккугу хьунни Дагъусттан Республикалул лавгмуниясса, мунил тарихрал чIапIив чичлай бивкIсса ва хIакьинусса кьинисса ххалли-ххаллилсса инсантураясса ихтилатру.\nБадрижамал Аьлиева","id":"","dump":"CC-MAIN-2021-43","url":"https:\/\/ilchi.info\/2020\/02\/%D0%B6%D1%83%D0%BB-%D0%B4%D0%B0%D0%B3%D1%8A%D1%83%D1%81%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BD\/","date":"2021-10-24T16:28:57Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-43\/segments\/1634323586043.75\/warc\/CC-MAIN-20211024142824-20211024172824-00645.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8217350245,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8217350244522095, \"inh_Cyrl_score\": 0.056540992110967636, \"tab_Cyrl_score\": 0.02138378471136093, \"lez_Cyrl_score\": 0.017046233639121056, \"kum_Cyrl_score\": 0.01666552945971489, \"anp_Deva_score\": 0.011200092732906342}","num_words":357,"character_repetition_ratio":0.069,"word_repetition_ratio":0.034,"special_characters_ratio":0.159,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.867,"perplexity_score":2704.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"Шан-парчари хьусса мина ва жува\nЛуттирду 3-4 цасса бакъа къабикIайва, тетрадьру бакъа, затру дархIуну бивкI чагъардай чичайссия. Ца лухIи бувсса, кIира мужаллатгу дусса, кьянкьасса чагъарданий кIюла-лахъисса мелданул кьалант буллуна. Ми мужаллатирдай аьркинмургу чивчуну, яла чивчумур лиххан байссия. Мукун бунугу, дуккавриву хIарачат байссия, лавсъсса ххюварду душманнайнсса ккуллардур чайва. Интернатраву чани хъинну заэвсса бикIайва. Чара бухлавгукун, столданий стуллу бивхьуну, лампочкалул лув, лугу бувгьуну, дарс лахьлан багьайва. ЧIявуну школданийн лавгун, гикку дарсру хIадур дайссия, гикку чани хъинъя, неххачIасса электростанция гъанну буну. Чансса оьрус маз итххявххукун, айивхьура литература ккалай. Цаппара луттирду, Шекспирдуя тIайла хьуну, жуннийва бия, бакъамур Къушихъал ШарабуттиннучIату ягу Гъумучиял райондалул библиотекалува ласайссия. ХIакьинусса кьинигу на лу къакьабитав, ххуйсса библиотекагу сакин бав.\nХхирая ттун шахматирттай уклан, миннул пикри, аьмал цалийн бутайва. ЧIявуну шахматирттал улттух, аьпа баннав цал, Шарабуттиннущал, Нураттиннущал шайссияв, ми хъинну буккайва. Шахматирттахсса гъира ттун ттула буттал бувтуна. Ми тиха Марвилия лавсун увкIуна. Махъ, Новолакрай зузисса чIумал, «Урожай» тIисса спортобществалул Москавлив семинардайн тIайла увккунав. Тикку жу, группа бувну, бувкссияв гроссмейстер Лилиенталлущал, хьунабавкьуссияв Ботвинниклущал. Мукунсса дия чIун.\nДяъви къуртал хьуну махъ, танил цIарава бувкми, янсаврал кьункьащал, бакIругу гьаз дурну, цалва-цалва кулпатирттачIан зана хьуна. Дяъвилийн лавгсса 35-нная зана хьуна 15, миннавугу захIматсса цIунцIияртту хьусса, щавурду дирсса, ка-ччан дакъассагу бия. Цаппаранная ятIа-тIарвагу бакъая, мукунминнавух ттула ниттиуссу МахIаммадгу ия. Мунал мукьа оьрчI ятинну ливчIуна. Жула учай «ливтIуминнан дуниял духларгссар» куну. Сагъминнал, цукун-бунугу цалва яхIгу, къириятгу дурурччуну, оьрму бачин бай. Цуксса лавгмунил, нанимунил жуйхра ришларчагу, инсан лахIан ан, никирттайн утан къашайсса ур. Мукун МахIаммадлул, СалихIлул, Къушил, Бадавинал, Кьурваннул, Апаннинал, Исуплул ятинталгу ччаннай бавцIуну, ххаллилсса кIану бувгьунни жяматраву, цалва оьрмулуву.\nЧув ливчIру зу, вирттал?! Цан кьакьан къаритару ниттихъал, аьзизсса кулпатирттал иттавсса макь?! Юх, зу жун сагъссару, зул цIарду гьайкаллай цIарал ххуттардий чирчуну дуссар.\nЗана хьуна ттул ппугу – оьрму цила паржагьравун багьлан бивкIуна. Амма зана къавхьуна буттауссу ХIасанхIусайн. Му накьлу хьуссар тIисса лухIи чагъар бувкIшиву жун , оьрчIан, кIул хьуна чурттурдайх дурчIун най дуна леххаву тIий, зума тIисса буттал ниттил аьсившиврийну. Мунил канихь арснал ттиркьюкьал бувщусса мандолина бия. Ганил га, чIирайх бивщуну, парча-тика бувна. Мунил аьсившиврул дазу дакъая. Дяъви къуртал хьуну 25 шин ларгун махъ, Италиянавун Ххувшаврил шадлугърайн лавгсса азирбижанчу ТIагьиров увкIуна. Мунал бусаврийн бувну, ХIасанхIусайн ва мунащалсса партизантал ливтIуну бия апрельданул ахирданий, 1945 шинал. ХIасанхIусайн ясирну агьну ивкIун ия Волыннал областьрай щалва полкирал лагма рургьусса ппурттуву. Мунаща Италиянаву, партизантурал кумаграйхчин, лихъан бювхъуну бия. Бусаврийн бувну, капитан Камалов ХIусанхIусайн хъинну виричусса, гьунар бусса партизан ивкIун ия. Махъ, ттул цIуххаврин жавабран, ттучIан Италиянава бувкIсса чагъардалгу му бусала тасттикь буллай бия. Италиянава ливхъун нанисса немец, гузла бувну, азарахъул ясир бувну бия, амма цува ХIасанхIусайнгу, мунащал ца югослав, цагу италиян биривну немецнахьхьун, миннай оьккисса зулму бувну бия. Миннал сипатру дукъарчIай дурну, лихха-личча бувну лявкъуну бур. Ца ХIасанхIусайннул лажин чан-кьанну дурчIинну дия тIар. Ми шамуннаннагу Италиянал Виричу тIисса цIагу дуллуну, цанма лайкьсса часовнялуву бувччуну бур.\nХIасанхIусайннул цIа тасттикь дан экспертизарду дурну дия МВД-лул зузала Амосовлул. ХIасанхIусайннул гьунар, виричушиву гьартану ккаккан дуруна ТАСС-рал корреспондент Путербротлул.\nНариман Аьлиевлул чивчуну бия «Итальянская баллада» тIисса пьеса , мугу ккаккан бувуна Дагъусттаннал М. Горькийл цIанийсса Оьруснал драмтеатрданул, Яруссаннал драмтеатрданул, Лакрал драмтеатрданулгу.\nГьанжилив мунал цIа дирзсса кIичIиравалу бур, буттал шяраву Читтурав Аьлиев МахIаммадаьлил дурсса гьайкалгу дур.\n* * *\nЧиттурдал колхозрал 3000-3500 яттил хIайван бусса ттурзан, ряхцIалуннийн бивсса оьллал ферма, 20-ннийн бивсса зузи бай ницал ферма дия. Ми гъаттара ябаншиврул, хъуния бувкIсса къама, къур, нувщи, нахь дакъасса, хъуни дакъасса ххалазаннугу дия. Ятту гъинттул, августрал ахирданийн бияннин, зунттай бикIайва, ссуттил БабаюртуллачIасса къутандалийн лагайва. Мюрш гъатт��рагу зунттуйн гьан байва. КIинттул, гъаттара ябаншиврул, махъун диялсса лазуни дакъахьурча, зунттавун къюллу бан гьан байва хъами. Ттун кIулну мукун аварасса кIира кIи хьуна. Гъинтнил ахирданий, цулуцалт, хIухIалт бувккун, чIиникI бищун бюхъайма, КунцIуллавух, Хъяссаврал гьанахух чIиникI бищайва. 1944 шинал Суннаралли, ДучIими, ГьаркIасси чачаннал аьрщарайн бизан бувкун, Суннараллил аьрщи жухьхьун дуллуна.\nТикку жу ххулув байссия. ЧIиникI бищун къашайсса рахI-ккутIаву хъаннил мухIирах ххартI дайва, кьакьан дурну, мукьав къарду дурну ххалабакIучIан духхайва. Ттукри бунугу ми мурзусса кIанай ишла бан къашайва, язугъ хъанний шайва, кIусса гьивурду ласласисса. Хъинну захIматъя хъаннил даву, щалва дяъвилул гьиву миннай хьуна. Цукун къаучиви, зунттал хъами кунма захIматгу, оьшиву-кьурчIишивугу духIайсса, ласурваврайн, оьрчIайн, кулпатрайн дакI, аьмал лавайсса дунияллий чансса бухьунссар! Миннайн нанисса никирал бикIу, махъсса агьулданул бикIу икрам бикIан аьркинссар!\nХъинну дакIний бур Гъумук хъун клубраву лакрал машгьурсса аьлимчу ва чичу хьунтIисса Абачара ХIусайнаевлущал хьунабавкьусса чIун. Му дахьа армиялия увкIун, военныйнал яннагума даххана къадурну, жул хьхьичI махъгу лавхъун, цалва шеърирду бувккуна. Яла, махъ, Новолакрайн Рамазаннул хъатIийн увкIсса чIумал, му жучIангу увххуна. КIира-шанна партия шахматирттай дурссия. Мунал усттарну уккаву ца, хъярчру, инсанлугърайсса ихтилат хъинну вив бюххансса бия.\nГьич хъамакъабитай Гъумуксса мискин оьрчIал кIапIал: ччатI була тIий, кагу тIиртIуну, ччатI бунал хъирив нанисса. Мукунминнавух ия ялун ливчусса , цIа дурксса артист Садикьгу. Ванал буслай, къашавайсса ниттин булуншиврул, цаннагу ккашил оьшиву куклу дан, ка тIиртIуну уна, ца военкоматраясса капитаннал хъирив ганал солдатнал чакмалувусса ччан щуну цува нивсру гъавгъун ивкIсса. Дулайссия миннангу ччатIул карточкарду, амма миннух дулаймур ция?!\nЖул оьрчIшиву захIматсса дунугу, бакI гьаз дурсса дия. ЗахIмат ххирану тарбия бувну бияв. Дахьва ччаннай бавцIусса жун даву чан къашайва. Цал председательнал Щайх-МахIаммадгу, нагу бувцуну, ккаккан дуруна кьуллалив нанисса ххуллуцIухсса хъундакъасса ххалазанну. Хъинну лахъсса гьалхха бия. Ганал, бувгьуну чIиникIгу, цулун аьркинсса куц ккаккан бувна. Жу ххалазанну бюхъайсса куццуй кьуцIу дурссия. Гания махъ чансса жуярва хъунисса цулуцалтращал колхозран ххулув буллай гъи ларгуна. Му бакъассагу, зунттуйн яттичIан хIухчалтран кумаг бан гьан байвав. Цал Ттухъах яттичIа ца нюжмар хьуна. Га щалла нюжмар ттуруллаву, сив-сив тIисса мюрш гъараву хьуна. Ттул чIивисса, дахьва никирая ялавайсса варси буссия, ччаннай чакмарду дуссия. Гьарзат хъартуну, щинал тапта хьуну дия. ХIатта ххункI бан цIу дишинсса тагьар дакъая. Мукун хьхьувай никругу майралун хьхьачин дурну, лирккун усругу (гайннуя цичIав мюнпат бакъая), варсулу шанан ивкIра. КIюрххил чантI увкукун – щалла дуниял марххалттанул кIяла дурну дия, чакмардал кьаллу марххалттанул дурцIуну дия, ччаннаву кIулши дакъая – варсула ливчуну бивкIун, бурувххуну бия. Хъуна хIухчу Нажмуттиннул на шавай тIайла увккунав. Ми яттищал, Ттухъахаллищал ттун магьар бивхьуну бухьунссия: шамийла-мукьийла нюжмардайсса яттичIан лавгссара, шамила му зунтту ябан цайминнал ттурзанная лавгссара: цал Халиллущал, яла чIаххув Мяммащал, махъ Аьлибаглущал чIярусса дарсру ккаркссар, ссулирдал балайрду, аврду куннищал кув зунттал хъачIай ттавхатIи бувну кьуртти биллай, лакрал, даргиял яттищалсса хIухчалт, гайннал хасиятру, аьмаллу.\nШалив жул хъамал Гъазалхъул буссия. Цал на буттал Шалив Гъазалихъал МахIаммадлучIан яттил нис ласун гьан увнав. Муниннин Шал чув буссарив, ци ххуллу буссарив ттун къакIула. КIула Ттухъахухчин лагайшиву. Ттухъахаллил хъачIгу риртукун, хьхьичI тIиртIуна бакIурду хIаласса майдан: ганийх жегъил ххуллу бия. Га ххуллу бувгьуну най, ттукку хьхьичIну, ивра Шалив. Хъундакъасса неххацI дирхьусса шяравалу дия. Гихуннай, хъачIрах, Арчиял шяравалу дусса дия. Га кьини ттун тIайлабацIу къавхьуна, складрайн нис къадуркIун дия. Гьунттий кьини МахIаммадлун хъатIи бия. Ганал на хъатIийн ацIан увнав, цала чIарав оьрчIра куна. Ахттая мукьах жалин дурцуну бавчуна, нагу МахIаммадгу яла цIанмур къатлувун бувххун лабивкIру. Аьдат дусса дия, агарда душнихъан наврузбаг ххал хьурча, га увцуну (къагьангу къашайсса бия), хIачIлачIи увну, аццуйн уккан увну, пардавлухун утайсса. ЧIал къавхьуну, жалин дуцин лавгми бувкIун, мажлис тIивтIуна, яла оьрчI пардавлухун авкьуна. Гьунттиймур кьини гава МахIаммадлул ссурахъилгу хъатIи бия. Гьаннайсса ттул Шалив мукьва гьантта хьуна. Нис ларсун зана ивкIун, Ттухъахаллил лув ивсса чIумал ттула ппу чай хьунаавкьуна. Таланссар тIий уссияв-за, ттул хIалкьазия дурчIуну ссихI къадурккуна.\nЦал на ряххилчинмур классраву дуклакийни ттучIан увкIуна райОНОрал методкабинетрал хъунама Атаев МахIаммада. Мунал ттухь: «Ина ххуйну сурат дайсса дур. Къахьунссарив цаппара педагогтурал суратру кабинетраву лахъан дан», — куна. Ттуявасса пахрулул ттул ссихI бяличIавай ливчIуна: ттуккул щулугума пахрулувун лавгун тIанкIа тIун бикIайссар тIар, му щулувраха лавхьхьухьунссияв нагу. На учав: «Гьай-гьай, дайссар», — куну. Мунал ттухьхьун ми суратру дусса лугу буллуну, 300 къуруш арцулгу дуллуна (та яла арцу кьюркьусса чIун дия). Ца шанма гьантлува увкIуна дурсса даврил хъирив. Ттул «гьунарданухгу» урувгун, ца куртIсса ссихIгу бивгьуну, лавгуна, цичIав къаувкуна. Мукун ларайсса къириятрал, намусрал инсан ияхха, оьрчIал (ттукку бунугу) дакI гъагъан къадуруна.\nЧIун ларгун бувчIавуртту дайдирхьуна. Куяв МахIарам исполкомрал секретарь ия. Му школданийн увкIун, на дарсирдаягу уцан увну, выбордайнсса лозунгру, плакатру чичлачи увнав. Микку на хъинну хIарачат бувссия. Ттул даврий рязину ливчIуна. ДакIний дакъар арцу дуллуссияв, къадуллуссияв, амма зий ца нюжмар хьуна.\nТтул нанижат дуссия художествалул училищалувун уххансса, амма буттал маслихIат бувуна педучилищалувун уххан, буттауссил ххуллу бачин бан. На Лакрал педучилищалувун увхра. Му чIумал педучилищалул директорну ия жула шяраватусса Чалабов Ибрагьин. Му райкомпартиялул цалчинма секретарьyну лавгун махъ Ахкуева Шуаьнат МахIмудовна бивтуна. Жул классрал каялувшиву дуллай уссия фронтраягу майорну зана хьусса Сагидов АьвдурахIин Гилатлул арс (Шахьуватусса). Га хъинну за кIулсса, итххявхсса историк ия. Дяъви къуртал хьуну махъ 3 шинай га Германиянал ца шагьрулул комендантну ивкIун ия. Немецнал мазгу пасихIну кIула. Лаккуя лавгун махъ ва просвещениялул министрну зий уссия, научно-исследовательский институтраву школардал директорну зий уссия. Ниттил мазрал дарс дишайва, мугу фронтрая зана хьусса, Минкаил Аьлиевлул. Жун лакку маз лахьхьин баву дакъа литературалул магьирлугъшиврул дайдихьугу хьун дуруна. Музыкалул дарс дишайва музыкант, композитор Шагьимардан Акниевлул. Мунал каялувшиврий училищалул самодеятельность дия. Му коллективрал чIярусса концертру дурссия Гъумук, цаппара лакрал щархъавугу, лакрал кIанттул радиолувух. Оьрус мазрайсса ца-кIива балай нагу увкуссар. Биологиялул дарс дишайва цила Ахкуевал. Гъира бикIайва мунил дирхьусса дарс лахьхьингу, муних вичIи дишингу. География дишайва Осетиянавасса Психоциевлул. За кIулсса, хъинну хIал бавкьусса учитель ия. Физкультура, военное дело дишайва. Мунал дарсирдай, спортраву на хьхьичIунну ияв. Мукун на хьхьичIунну уну гьуртту хьуссара чIярусса соревнованиярдай, кIийла республикалул спартакиадалий. ХьхьичIунсса кIану къабугьарчагу грамотарду ларсъссия. Жул личIисса хIадуршинна къадикIайва, так жула жижар душаву дакъа. Цал кросс дуруна Гъумучату – Щарав ва махъуннай. Гьаксса хIарачат бувссия, ссихIгума бяличIавай ливчIуна, амма хьхьичIун увккуна Вираттатусса Нураттин. Му ттуяр оьрмулулгу хъуная, битавссагу ия. 100 метралий ттула хъинирву БаширдучIан ияйсса цучIав акъая. Граната личавриву, лахъишиврий тIанкI учавриву райондалий на цалчинмур кIану бугьайссия.\n1949 шинал педучилище Щурагьун бизан бувна. Му авариялуву 1950-ку шинал нагу армиялийн увцунав, мунияту ттуща педучилище къуртал бан къавхьуна. На ххюра шин флотрай дав.\nДяъви къуртал хьуну махъ ппу зана хьуна. Муния махъ бувна мюрщими уссурвал: ХIасанхIусайнгу, Рамазангу. На армиялин нанини ми мюрщину бия: за бувчIлачIи хьуну бия.\nАрмиялий на лякьлул къашай хъанай ияв, амма ттуйнма хIиллакар (сачок) къаучиншиврул кIул къабувссия хIарачат бусса унутIий на шамилла ца-ца зуруйсса шавай отпускалийгу увкIссара. На армиялийсса чIумал, буттал нинугу диркIуну дия. Мунил махъва махъсса махъру на уцара цичIан бивкIун бия. Ттухьхьун ихтияр дуллуна Симферопольллай заосныйну дуклан педучилищалул мукьилч��нмур курсираву, амма цалчин – Севастополлая Симферополлайн занансса арцу ттучIа дакъая, кIилчин – аьркинсса луттирду, пособияртту бакъая, шамилчин – ччиччитари жамилия гьан хъанай бакъая хаснува гъенттул походрай ягу ремонтрай буни.\n1955-ку шинал на демобилизовать хьура. Бия октябрь барз. На шавайвагу къалавгун. Хасавюртуллал педучилищалул 4 курсираву дуклан ивкIра.\nДакIнийхтуну учин бюхъанссар: армиялул ттуяту хIакьсса адимина увна. БувчIуна тIуркIу, дялахъру за лахьхьаврихун дахчайшиву, ттухва ялугьлай 4 уссу ва хъунив хьусса нину-ппу бушиву – чIун дирну дия хъунасса хьун, аькьлулул щаллу хьун.\nНса хъинну хIала увхра Хасавюрт шагьрулул комсомолданул общественный давривун, жула педучилищалул вивми иширттавух. Шагьрулул комсомолданул нани бувну бия. «Крокодил шагьрулувух най бур» тIисса сатиралул кказит. Мунил редактор-художник хьура. Хасаврал горком партиялул на партиялул чIуен хьун кандидатну кьамул унна. Хъуннасса хIалашив дурссия училищалул 25 шин там шаврил байран сакин дан микку гьуртту хьун. Диплом лавсун махъ на гъягу шарда диртун Новлокрал райондалул увкIун Гьамияхьхьун байбишай классирдахь оьрус мазрал дарчс дихьлан ивкIра. Гава школданий арулчинмур классраву географиягцу дишайссия. Гьамияхьва на партиялувунгу кьамул увнав. Ттун бигар бивхьуна колхозраву агитационно-массовыйсса даву дачин дан ва «Крокодил шяравух най бур» тIисса сатиралул кказит буккан буллан. Мунил агьамшиву чIалан диркIуна цаппара хIанттил махъун щун бавриву. Лагайссияв фермардайх, къурнил бригадардачIан ихтилат багьу-бизулия, колхозрал лавсун нанисса ххуллул, дунияллий хъанахъимуния байссия, жяматрачIа хIурматрай ияв. Колхозрал председательну ХIусманов Аьвдуталал ия. Ца шинава му хьуна райком партиялул цалчинма секретарь. Му за кIулсса, хIурмат лавайсса адимина ия.\n1958-ку шинал февральзуруй на ЦIуссалакрал дянивмур даражалул школданул физрукну увцунав. Мунинни физрукну бивкIун бия оьрус душ Коноплина. Дарс дихьлансса тагьар ххуй къадирзун ливхъун бия. Мяйжаннугу кIюлалахъисса коридордануву цавай брусьярду бакъа за дакъа. Дарс дихьлансса, программа щаллу дансса кьяйда дакъа. На бюхъу хъитлий бав волейболданул, баскетболданул площадкарду, куклумур атлетика дишин неххацIун лагайссияв. ЦIусса школа бувукун (аьрщи гьузу-кIала хьуну махъ) школданул лажин даххана хьуна бувуна ххуйсса спортзал, му щаллу бав гьарца аьркинмунил (козел, конь, шведские стенки, брусья, волейболданул сеткарду, стойкарду, баскетбол, кольца, матру, спортрал ттала, цаймигу бигьану дарс дишинсса кьай-кьуй). Дишав кьянкьасса низам, сакин бав спортрал коллективЮ, увчIуну мунил председательгу. Оьвкуну ттунма кIулсса за лахьхьин бан бюхъайсса тренертал, тIитIав лачIун буккаврил, заккана бищаврил, гимнастикалул, куклу атлетикалул, туризмалул секциярду. ОьрчIал дарсру лахьхьаву ххуй хьуна. Министерств��лул инспектор бувкIун ттул даврин ххуйсса кьимат бивщуну, ца нюжмардувату институт усовершенствованиялул зузала увкIун нюжмардий ттул даву ххал дурну, ттул опытрая чивчуна. На оьрчIащал циняр республикалул зоналул соревнованиярдай гьуртту хьуссара. Та чIумал жула школардал хьхьичI бивхьуна масала бия оьрчIал цIуллу-сагъшиву дуруччин, гьаз дан. Соревнованиярдай жул спортсментурал ххуй-ххуйсса кIанттурду бугьаву, дипломру, грамотарду чан къашайва. Ттунгу «Отличник просвещения РСФСР» тIисса значок дуллуна. На спортрал специалист акъаяв, амма армиялул дуллусса чарвитушиву, хьхьичIва нава спортрахун агьаву хъинну ляркъуна. Физкультуралул дарсирдай душваращалсса масла захIматну бия, спортивный формалия шинчIав хавар бакъая. Нитти-буттал собраниялий на му масала бивхьуссия. Ттущал рязи хьуна. Чансса хIаллава цаппара душварал ссатинналия, муния-тания дурсса хIажакру ларххун бувкIуна. Ттучаннай ми формарду дахлай дакъая. Лахъисса пикри къабувну, лавгра Гьанжилив спортобщество «Урожай»-лул хъуниминначIан. Миннал цавиннасса лякъин хьунссар, оьрчIансса… лякъин къахьунссар куна. Горторграл ца складраву зий уссия ттула ххуйсса гьалмахчу Ссунгъуров ХIусайн. Мунахь цIухху-рухху бувний, мунал бувсуна цачIара складраву кьюркьусса паммалул формарду душиву, амма ми ласун хъуниминная рухсат ласун аьркинссар куну. ХъуниминначIан уклансса, миннахь лергъ тIунсса чIун дакъая. Цукун унугу ХIусайн лахIан увну ттула арцух 350 форма ласав. Миннухсса арцу нитти-буттал ратIун ттухьхьун дуллуна. Къадуллуссагу 3-4 хьуну ия, на ми миннан хIалал дурссия. ЦIусса школа бувхун учительт урангу мукьва квартира бусса къатри бувуна. Муниннин на личIи-личIисса къатрай икIайссияв.\nКулпат бувну кIива оьрчI бувукун къумашиву дия. Ялун 5 классраву дуклан уссу ХIасан-ХIусайн увкIуна ца шинава буттал, цана кумагран аьркин хъанай, ХIасан-ХIусайн цачIана увцуну, чIивисса уссу Рамазан 5 классравун увкIуна. Лякьлул къашавай язва дия ттул кIила азарханалийн агьунав. Ахирданигу ялун дирсса хажалатрал, дардирал гьалак увну, 1967-ку шинал операция бан багьуна цIумулул шамма бутIул кIива бутIа кьувкьуна профессор Аскерхановлул.\n1966-ку шиная Читтурав бярав оьвкьун арс Ярагъи ивкIуна. Гъи дайдихьулий му ттула нитти-буттачIан иян увссия ссуннат бан. Му оьвкьусса хавар на Гьанжилив оьрчIащал спартакиадалий уна, кIюрххил чIумал Ильясов Надирдул лавсун увкIуна (му чIумал му Новолакрал РОВД-лул начальникну уссия). 1967 шинал дайдихьулий уссу МахIаммад ивкIуна, мунал хъирив ттунна ххирасса ниттилссу Умамат ахиратрал хьуна, мунилла хъирив ниттиуссил щар Душу аьпалун хьуна. Ва гьарца ишру цIачIун хьуну, бухIан захIмат хьуну мукьаха оьтту бавчуна – операция бан багьуна. Аьпа баннав цал Рашид Пашаевичлул бувсса операциялул хIакинунин яунна.\nФизкультуралул дарсру кьадитан багьуна, оьрус мазрал дарсру дихьлан ивкIра. На заочныйну Дагуниверситетрал филологиялул махъсса курсираву дуклай уссияв.\n1967-ку шинал увуна арс Ярагъи (ивкIуманал цIа) кулпат хъунма хьуна. ХIарачат бан багьлай бия: ца чулуха институтраву дуклансса гамур чулуха Москавлив автодарожный институтраву дуклакисса уссин кумаг бан, хъунив хьусса нитти-буттан кумаг бан. Суратру рищлай, суратру дуллай, школданий цава бачIи ставкалий зий аьмал байссия. Камаллул гьантиллал автодорожный техникум къуртал бувссия, яла Казбекуллал райондалин ххуллурдал хъунама инженерну гьан увуна, кIичча армиялин увцуна. Му Вьетнамраву дяъви нанини гиккун радио-технический частьравун увтун ия. Армиялия зана хьуну махъ Москавлив автодорожный институтравун увххун кIира шинайссагу дуклай ивкIун Смоленский областьрай Починок тIисса шагьрулий ххуллурдал хъунама инженерну зий ца-кIира шинава Москавлив увкIун, кIикку оьрус душгу бувцуну, зун ивкIун ия строительный трестрай, яла кIанил хъунаману. Та жула Гьанжиливсса оьруснал драмтеатр мунал трестрал бувссия. КIичча партиялул тIайла увккун ия Россиянал шяраваллил заочный университетрал проректорну. Пенсиялин укканнин микку зий уссия. Мунал кулпат Элеонора Павловна хъинну духIин ларайсса хъамитайпа бур, кIия арс ур Сергей, МахIаммадгу бур оьрчIал оьрчIру бур цала бувсса къатри. ттул душ Мариян Москавлив дуклакини Элеонорал цила душних куннасса бургаву дуруна Камал на кумаг банну акъая мунал ттул чIарав ацIаву дуруна: ччарча душ Мариян цачIава бивтуна, ччарча арс Абакар аспирантуралуву дузал увна.\nХъирив (Ярагинал) бувуна душ Гульнара, арс Абакар, душ Залина ХIукуматрал къатраву дузал хъанай акъая. Ларсун аьрщи гьарта-гьарзасса дав. Ми къатри дан хъунмасса кумаг бувуна ссурахъу Исрапиллул, буллуна кIири ссихIирал батареярду, увкIун цува аьркинсса давурттив дайва – ттул чIарав хъунама уссукуна авцIуссар. Мунал хъинну кумаг бувссар махъми уссурваврагу. Цала душ Мариян (ккарччал хIакин) буллуссар ттул уссин ХIасанхIусайннун. Аьпа баннав цал, ччяни жуятува лавгунни. Ттун хъинну кумаг бувссар хъинирву Мюртазаьлил мунал буллуна батареярду цачIун бансса (зузи) турбарду, магъун арматура, биялсса цемент, хIадур сса ьетонналул чуртту, мунала уссил Асланнул дуллуна къатран диял хьунсса тталу (миннуя тахтагу дурккун, магъун, поллансса чIулттугу хьуна), бивчуна ххюл. Мукун буттал ссурахъу ХIусманнул оьрчIал на ссалчIав мюхтаж уккан къаивтссара. Мукунсса дугърашиву тачIав хъама къаритайссар ттущава цичIав бан кIахьурча, дакIниягу къабукканссар.\nКъатри дайнигу ттула ххювагу оьрчI щаллу байнигу хъинну чIарав авцIуссар ттула уссу ХIасанхIусайн ва мунал кулпат. Машлуя инстит ут хъинну ххуйну къуртал байхту ивкIссар ХIанжиллул дикIул комбинатрай, гиччагу лавгссар Пригородный райпорайн. Мунал за кIулшиву, хIарачат чIалай гьан увссар ХIанжиллал продкопрал хъунаманал хъиривману. Миччагу гьан увссар пюрунтру батIай ба��аллул директорну. Муни я махъ ивтссар Росторгодеждалул генеральный директорну. ЦачIанттуя щачIанттуйн лахълай, цала даву магьирлугъну дуллай, хъунмасса хIурматрай пенсиялийн увкссар. ЦIанагу дурмуний гьашиву къадурну зий ур МахIачкъалалив Кировский райондалул администрациялул бакIчинал аппаратIраву административный комиссиялул хъунаману. Хъуни бунни кIия ххаллилсса арсру Заурбаггу, Наримангу.\nХIасанхIусайн хъинну итххявхсса, аькьлулул увччусса, даймур-дитаймур канила дуккайсса, гъан-маччанал чIарав ацIайсса ур. Мунияту жул жяматрачIа хъинну хIурматрай ур. Хъунив хьусса нитти-буттал махъва-махъсса гьантригу муначIа хьунни. Жун, уссурвавран, мукунсса кIанугу хъама къабитайссар.\nЧIивима уссу Рамазан, учин бюхъанссар, ттучIа хъуна хьунни куну. Му дуккин хIарачат бусса ия. На мунахь медаль ласун хIарачат ба куссия. Му рязи къавхьуна цува кунмасса дустураяр личIи къахьун. Школа къуртал бувну махъ дуклан увххуна художественный техникумравун (суратру дангу гъира бусса ия). Ца шинайсса мивугу дуклай ивкIун увххуна шяраваллил хозяйствалул ятти-гъаттарал хIакин шайсса факультетравун. Институт къуртал бувну махъ тIайла увккуна гъаттарал хIакинну остров Чеченнайн. Микку зий хъунма хIал къавхьуну увцуна армиялийн. Ца шин армиялийгу дурну, зана хьуна, Гьанжиливсса ветстанциялий зун ивкIуна. Гичча целевой направлениягу ларсун лавгуна, увххуна Москавливсса ветеринартал шайсса аспирантуралувун, шанна шинава элмурдал кандидат хьунсса диссертация дурурччуну, ветеринар элмурдал кандидат хьуна, зун ивкIуна научно-исследовательский институтрал ветеринарно-санитарный лабораториялуву. Гиву зий уна ветеринар элмулул докторшиврул диссертация дурурччуна. ЦIана зий ур заочный Всероссийский с\/х университетраву профессорну кафедралул хъунаману. Мунал кулпат Шамсият мунацIун хъар дархIуну, оьрчIругу хъуни буллай, зий бур. «Форема» фирмалий дизайнерну хIарачат бусса, иминсса хъамитайпа бур. Миннал шанма оьрчI бур, душ ХIурия, арсру Артургу, Абусупиянгу. Рамазан кулпатращал учIай ялтту уккан цащава шайсса кумаг бай.\nЖул, мукьгу уссил дянив тачIав кунна ку къабувчIаву, хIусутшиву къархьуссар. Нитти-буттал жун инсаниятшиврул, адав, намусрал тарбия дуллуссар.\nУчин мукъун, жул Читтурдал шяраву дуккаврил кьадру хъунмасса бур, чIявуми ларайсса даражалул дуккаву дурсса бур, чIявур элмулул кандидатътал ва доктортал. Шяраву хьхьичIва-хьхьичI хьусса доктор, профессор МахIачилав Шабанов (буттал ссурахъу), хъирив мура медициналул доктор, профессор ХIусман Аьлиев, экономикалул доктор Сиражуттин Илиясов, мунала арс Марат Илиясов экономикалул элмурдал доктор ЦIаххаев Рамазан, медицналул доктор наук Маммаев Сулайман (цала клиника бур), Камалов Рамазан – ветеринариялул доктор, профессор (ттула уссу) цIа ларгсса архитектор МахIаммад Аьли Аьлиев, хIатта США-лул гума цIа дурксса Къушиев Нурислам.\nЦIуссалакрал райондалий ттула даврицIун бавхIуну бикIу, укунма хьунабакIлакъиминнал бикIу, ттучIава 54 шинал мутталий дарс дихьлай оьрчIащал хьунаакьлай бикIу – дустал чIявусса бия хьунабавкьуна лажиндарайн хъямала багьлай бунува махъ чIила дургьуссагу, минная бакъар гъалгъа, ми цахава цивппа лавхьхьусса бур.\nБувуна цIусса школа шяраваллил зума къирагърай ххуйсса бахшиш дуруна Воронежуллал. Му школданияту на увцунав ОНО-рал инспекторну. ДаврицIун бавхIуну хьунаавкьуссара чIявусса учительтуращал райондалий бакъассагу республикалийнащалгу. Учительтурал магьиршиву, усттаршиву ххал дуллай ттунмагу миная чIявусса лавхьхьуна. ХIасарат бассия мюрш ивкIун учительнал давриву ххуймур махънан мюнпат бумур кIул бан, махъ миннахь бусан хьунабакьайва чIун гьаннав гьанттайн къадияннав тIиссагу. Мукунминнащалсса ихтилат цамур бикIайва. КъакIула му даву цукссара мяшсса диркIссарив, ца-кIива къулбас дакъасса чагъарду ОНО-райнгу, райком партиялингу бувкIун бия. Мирннуву тъимур шилтагъсса бушиву кIул хьурчагу, дакIнин асар шайва. Циван? Цукун? Ми чагъарду ттуя кьюлтI (къабувну, пуй уча учайва ттухь. Давриву личIисса захIматшиву дакъар, тах ца отчетру дайни дакъа. Отчетирттаву цания ца оьрчI акъая лякъирча гьантлийсса луглан багьайва. Та чIумал цаягу оьрчI школданул кьатIув личIан къабучIиссия. Агарда чун унугу лавгун ухьурча, лавгсса школдания му тикку ушиву тасттикь буллайсса справка дикIан аьркинссия. Дакъахьурча директор хъирив гьан айссия. Цал оьрчI Средний Азиянавун лавгун, справка дучIан дан къахъанай директор тIайлаувкссия. Уттирив бачIи оьрчIру бакъанугу ургъил бакъар, мунияту цаппара оьрчIру кIичIираву личIлай бур.\nЦа ппурттуву увкIуна увкIуна министерство просвещениялул инспектор АхIмаев. Мунал бувсуна йцува учIаврил мурад, му гьан увну ия райондалул цалчинма секретарь МахIаммадов Айгуннухь Министерствалул пикри бушиву на итан ОНО-рал заведующийну бусан Айгун Москавлив улу Ахмаевлул кIива гьантта бувсуна ялугьлай. Цуманангу ччанссия къуллугърал лахъ хьуну, амма му масала ттул хьхьичI бакъая. Заведующийну уссия, ттучIавагу хIурмат лавайсса, Джалалов ХIажи. Мунал кIану бугьан ттул намусрал кьамул къабувна. Му бувчIин бувссия инспекторнангу. Махъ на школданийн гьанна тIий авцIукун, Айгун Халидовичлул на аглан ан хIарачат бувна. На лавгун ца зурувату ХIажи укьан увну цама ивтуна ХIажи паракьатсса, марцIсса адим ина ия. КъакIула ттун къакIулсса хъуниминнан кIулсса диялдакъашивуртту духьунссия.\nЦа шинавату школданул директор Сагиров Сагиргу укьан увуна. Му каьн ангу личIисса савав дакъассия. Му хъунмасса хIаллай завучну, яла директорну ивкIсса цала даву кIулсса адимина ия, ХIажи укьан увну махъ цIусса цIушин цаппара директортал (Сагиров С, Аьбдуллаев М. А. Жабраилов А. А.) букьан бувну та ппурттуву демократизацияр тIий – директортал битансса выборду дуруна. Мукун нагу увчIунав ЦIуссалакрал школданул лдиректорну, цIусса хьуна завучгу, организаторгу. На гъурватрайсса унугу, ттул заместительтурал махъ ххуйсса, чIиртту бия. Ивтсса гьантрайва ттун багьуна котельный баххана буллан (хьхьичIмур школданий) кIивайвагу школданул къатраву электросистема даххана дуллан, учебный кбинетру, захIматрал мастерской аьркин мунил щаллу буллан, школалий цила радио-транслятор бишин. Ми гьарца иширттал дакъая арцу: ттухь учайва, вил спонсортал буссарча (колхоз, МСО) минначIату ласи арцу. Минналгу личIи-личIисса гьюкъурду ляхълай, лап инжит айвав. Спортраха цила багьайсса кьядалий зун шиврул бан багьлай бия спортплощадка, военный городок, футболданул поле. Дустурайхчин дурцуну бульдозер-грейдер хьун бай ххаллилсса футболданул поле, волейбол-баскетболданул площадкарду, ххуйсса спортзал хьуна, му щаллу бав гьарца аьркинмунил . Военный городокран аьркинну бия личIи-личIисса ганзшиврул турбарду. УвкIун Гьанжилийв ттула ххуйсса гьалмахчу Султанов Гъапурдухь миннат бав кумаг ба куну. Мунал кIихва кьувкьуну турбарду, аьркиншин сваркагу дурну бишин хIадурсса городок бувуна. Гьарца дурсса даврил чансса дунугу, цукунсса дустал бухьурчагу арцу аьркин шайва. Ми арцул цIанигу биялсса бакI цIуцIаву дуруна. Асфальт бакьин багьлай бия кIивагу школаданул хIаятравух. Микку мяйжанссар, ци цIуллу баннав, исполкомрал председатель Халла Оьмариевна Аьбдуллаевал хъунмасса кумаг бувуна.\nВа укунсса иширав ва ца бюрхттукку нигьираву куна шанна шин ларгуна. Ттула уртакьтураяту ттун кумаг хъанай бакъая вай школданийсса баринтал бия.\nйгун Халидович лавгун махъ райкомрал секретарьну цама ивтуна, мугу жул завучнал маччачу ия, организаторнал щарнил ппугу ОНО-рай зий ия. Цахьра да кумур къадурну лякъайва ттуя махъасса хаварду чIяву хъанай бия, ттул чIарав авцIуну, миннахь бучIир-кIабучIир чайссагу акъая. ХIатта республикалий хъинну махъ нанисса гъанми бухьурчагу, ттувувамур миннахь аьч бан дакIнил кьамул къабайва. Та чIумал ряхра шин хьусса оьрчIру школданийва бацIан бувну, дукан –хIачIан бувну , утту бишин бувну, яла дарсирдайн хIадур байссия, миннащал тIуркIурду, дялахърурду дайссия. Ми гьарца чулуха щаллу бан Гьанжилив лавгун. «Детский Мир» данува хохломрал оьрчIи бувсса столлу, стуллу лавссия, шану-кIаралу, гьарца аьркинмур щаллу дурссия. На увкьун махъ, ми гьарзад дакъа хьуна: ясли-садрайн дуллуссар чайва, амма кIикку ттун миннуясса цичIар къаххал хьуна. Кьариртссия 8 м3 ххуйсса тахталул мигу Мажгъардал кIия оьрчI усса школданийн дуллуссар чайва. КъакIула неххал ларсхьунссия.\nШколданул директорну зий шанна шин дурссия. Шаннагу шинал Министерствалия шамийла инспекция бувкIуна. Миннал ттуй дурсса аьй завучнал, организаторнал даву къулайсса дакъашиву дия, контроль чансса бушиву – яла цичIав аьй дансса кIану бакъая. Министерствалул ин6спекция, та чIумалсса закондалин був��у, директор ивтун ххюра шин хьуну махъ-я бучIан аьркинсса. Ми райкомрал секретарьнал тIалавшин дуллай букIлай бивкIун бия. Мугу на увкьун, цалама ивтукун (мугу лахъи къалавгуна -зузала акъая. махъ аьлтту хьуна. ХьхьичIва кIива аьрза буллуссия нава мурахас ара тIисса, ОНО-рал къакьамул бувуна, шамилчинмур хъинну хIусутну, столданий мугу бивхьуну, кIуллигу","id":"","dump":"CC-MAIN-2021-43","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/06\/%D1%88%D0%B0%D0%BD-%D0%BF%D0%B0%D1%80%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8-%D1%85%D1%8C%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B0-%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%B0-%D0%B2%D0%B0-%D0%B6%D1%83%D0%B2%D0%B0-3\/","date":"2021-10-24T15:39:00Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-43\/segments\/1634323586043.75\/warc\/CC-MAIN-20211024142824-20211024172824-00672.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9473343492,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.947334349155426, \"inh_Cyrl_score\": 0.011622470803558826}","num_words":9329,"character_repetition_ratio":0.025,"word_repetition_ratio":0.001,"special_characters_ratio":0.16,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.956,"perplexity_score":2879.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Чаннал техникалул бияла\nДагъусттаннал ХIукуматрал Председательнал цалчинма хъиривчу Батир Эмеев хьунаавкьунни «Ардатовский светотехнический завод» АО-лул вакилтуращал. Вайннал ххал бивгьунни Дагъусттаннал промышленностьрал предприятиярттай светотехникалул сурсатру итадакьаврил масъалартту.\nАрдатовуллал светотехникалул завод хъанахъиссар Аьрасатнал яла хъуними заводирттавасса ца. Шикку дуккан дуллай бур чани буттайсса приборду. Заводрал каялувчи Александр Кудашкин республикалул Минпромторграл вакилтуращал цачIу увкIунни «КЭМЗ» заводрал филиалданийн ва «Каспийскаллал точная механикалул заводрайн». Вай заводирттай бюхъантIий бур буккан буллан светотехникалул сурсатирттал бутIри ва ми цачIун салкьи буллан. Светотехника дуккан дуллалийни цIу бутIуй дузал хьунтIий бур 30 инсаннансса зузи кIану.","id":"","dump":"CC-MAIN-2021-49","url":"https:\/\/ilchi.info\/2021\/09\/chani\/","date":"2021-12-05T19:26:39Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-49\/segments\/1637964363216.90\/warc\/CC-MAIN-20211205191620-20211205221620-00080.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8284974694,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8284974694252014, \"lez_Cyrl_score\": 0.03851604089140892, \"che_Cyrl_score\": 0.03221888840198517, \"kum_Cyrl_score\": 0.01596526987850666}","num_words":245,"character_repetition_ratio":0.086,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.125,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.836,"perplexity_score":3953.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"КIинттулнийнсса хIадуршин\n«Россети Северный Кавказ» ПАО-лул пишакартал зий байбивхьунни Ккуллал райондалул энергообъектру кIинтнил чIумуйннин хIадур буллай.\nГъумучиял РЭС-рал Ккуллал райондалул сетирдал участокрал зузалт зий бур лахъсса вольтрал линиярттал ххаллу даххана дуллай, трансформаторду цIу дуллай ва ремонт дуллай. СумбатIлив, Ккулув, Хъусрахь, ТIаннул ЦIувкIрав, Къюллул ЦIувкIрав ва ЦIущаннив баххана бан тIий бур 80 багьавайсса ттукIрал ттала.\nРайондалул шяраваллаву аьмну баххана бан тIий бур 129 багьавайсса ттукIрал ттала.\nДаххана дан тIий дур изоляторду, тIайла бан тIий бур бавкку-шавккусса ттукIрал тталлу, кIункIу дан тIий дур зурчIай тIисса ххаллу, кьукьин тIий бур тт��кIрал ххаллу дусса кIанттурдайсса мурхьру.\nКкаккан дурсса пландалийн бувну, Ваччиял подстанциялий даххана дан тIий дур : 8 км. ттукIрал ххаллал, 129 ттукIрал тала, Ккулув ва Ваччав баххана бантIий бур 3 КТП (комплексная трансформаторная подстанция), бакьин бан тIий бур Ккуллал ва Ваччиял шяраваллавусса 2 КТП.\nГъумучиял РЭС-рал каялувчи Зураб ХIажиевлул бусаврийн бувну, чялишсса давуртту дуллай бур ЧIяв, Вихьлив, Ккулув. Вай шяраваллаву ларгсса кIинттул ялун лирчун дур гьавалул тагьардануцIун дархIусса диял дакъашивуртту.\nВанал кIицI лавгунни уттинин дурсса давурттайну райондалий ххуйсса даражалийн дуцин бювхъушиву ттукI биял баврил даву.","id":"","dump":"CC-MAIN-2021-49","url":"https:\/\/ilchi.info\/2021\/07\/vrbhmko\/","date":"2021-11-29T02:22:16Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-49\/segments\/1637964358685.55\/warc\/CC-MAIN-20211129014336-20211129044336-00154.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9668591022,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9668591022491455}","num_words":440,"character_repetition_ratio":0.079,"word_repetition_ratio":0.037,"special_characters_ratio":0.163,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.975,"perplexity_score":2840.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"ЧIяру дантIий бур рейсру\nДР-лул ХIукуматрал цалчинма хъиривчу Батыр Эмеев хьунаавкьунни «Авиакомпания Азимут» АО-лул директор Эдуард Теплицкиннущал.\nБатыр Эмеевлул Дагъусттаннал транспортрал ва ххуллурдал хозяйствалул министр Ширухан ХIажимурадовлущал ва АхIмад-хан Султаннул цIанийсса МахIачкъалаллал аэропортрал директор Сяид Рамазановлущал ххал бивгьунни «Авиакомпания Азимут» АО-лущал хIала-гьурттуну зунсса масъалартту.\nСовещаниялий мукунма кIицI лавгунни, хIакьинусса кьини МахIачкъалаллал аэропортрай суткалий 5000 инсан кьамул уллай ушиву, мукунна чялиш дуккан дуллай бушиву авиарейсру чIяру даврил хIакъиравусса давуртту.\nСовещаниялий бувсунни МахIачкъалалия Ашттарханнайнсса рейсру тIитIинсса пикрирдай бушиву. Ва рейс тIитIаврийн бувну, агьалинан тамансса къулайшиннарду хьун тIий дур. Совещаниялий кьамул бунни 2022 шинал МахIачкъалаллал аэропортрал рейсирдал программа гьарта-гьарза даврил хIакъиравусса хIукму. Мунийн бувну, 25% чIяру хьун най дур жулла аэропортраясса рейсру.","id":"","dump":"CC-MAIN-2021-49","url":"https:\/\/ilchi.info\/2021\/07\/vyetjnevwx\/","date":"2021-12-05T21:35:32Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-49\/segments\/1637964363216.90\/warc\/CC-MAIN-20211205191620-20211205221620-00461.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9107945561,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9107945561408997, \"lez_Cyrl_score\": 0.01638784073293209, \"inh_Cyrl_score\": 0.014905903488397598, \"kum_Cyrl_score\": 0.014013521373271942}","num_words":341,"character_repetition_ratio":0.088,"word_repetition_ratio":0.033,"special_characters_ratio":0.141,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.93,"perplexity_score":2448.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Гьуртту хьума:Рузанна\nТтуйн Рузанна учайсар. На лакку душ бура. На бувну бура Узбекистаннай. Амма ттула буттал аьрщи тачlав хъама къаритай. Ттул нину-ппу бур Лакрал райондалийсса Кlундиннал шяравасса.\nТтун ччива цинявппагу лак цачlун хьуну, жула аьдатру, маз хъун дуваву.\nНа бувну бура 1983шинал 5 августрай Узбекистаннал Гузар тlисса шагьрулий. 1991 шинал шиккувасса ушкъулалийн дуклан бувххун бура. 1993 шинай жул кулпат бивзунни Лаккуйн. Дуклан бивкlур бура Кlундиннал дянивмур даражалул школалий. 2001-ку шинал хъуртал бувну 11 классгу, Ташкетливсса Мед Институтравун дуклан бувхссара. 2006-ку шинал къуртал бувссар Ташкентливсса Мед.Академия.\nЦIанакул на яхъанай бура Ташкентлив.","id":"","dump":"CC-MAIN-2021-49","url":"https:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%93%D1%8C%D1%83%D1%80%D1%82%D1%82%D1%83_%D1%85%D1%8C%D1%83%D0%BC%D0%B0:%D0%A0%D1%83%D0%B7%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0","date":"2021-12-02T23:47:57Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-49\/segments\/1637964362297.22\/warc\/CC-MAIN-20211202205828-20211202235828-00301.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9748184681,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9748184680938721}","num_words":183,"character_repetition_ratio":0.068,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.197,"stopwords_ratio":0.016,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.985,"perplexity_score":4182.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"Аькьлугу, хIазгу\n«Ттула пикрилий, чIалачIиссаксса, цIана оьруснал культуралулуксса асар хьхьичIа заманнай жула тарихрайнгу, культуралийнгу, мазрайнгу парснал цивилизациялулгу биян бувсса ххай ура. Му тасттикь буллалисса чIявусса хIуччарду бур», – учайва ттул буттал, МГУ-луву ираннал филологиялул факультет бувккусса Абачара ХIусайнаевлул.\nУттигъанну буттал архивравусса луттирду ххилтIу буллалисса чIумал, «Персидские пословицы и поговорки» тIисса лу бакIрайн багьунни. Цикссагу бур шиву жулами тикрал буллалисса (юхссагу, жуварув вайнналми тикрал буллалисса?) учалартту, бусаларду. Вайннулгу тасттикь буллай бур жува ва дунияллий цинявппагу ца оьттулгу, ца ттурчIалгу бушиву.\nМу кIулну хъина цIана щаллара дунияллийх питнардай бувксса дяъвичитурангу, питначитурангу. Гьарца жандалуцIа хьуманаву виламургу оьттул кIунтI бушиву дакIний бикIаншиврул.\nТтунгу цIанакул, жунма кIулмур, зума-ккарччулумур бакъача, ттула пикрилий, чIявуну къабавмур, къакIулмур, аякьалий таржумагу бувну, зухьгу бусан ччан бивкIунни, ттунма кунма, зунгу вай хаварду хIаз бизанссар, бялахъан банссару тIисса умудрай.\nКачар ХIусайнаева\nУТТИ АГЬАЙНИ, ВИЛА УЖАГЪРАЙН АГЬУ\nЦа адамина увкIун ур Вазир-НизамначIан, ай на гуж-къиялий ттула къатлува уккан уллай ура ца адаминал, тIайлашиву дува тIий. Увгьуну га адамина, тIалав буллан бивкIун бур, къатри вилар тIий ухьурча, му тасттикь буллалисса чагъар ккаккан бува тIий. «На ссавния агьссара, – увкуну бур учIиакъул, къатригу ттулли», – куну. Вазирнал амрулий мукIру хьуннин авттуну ур. МукIру хьувкуннив цIувххуну бур: «Инава циван авттуссарав кIуллив? Цамур чIумал, ссавния агьлагьийни, вила ужагърайн агьаваншиврул!» – куну.\nБУВКССА ЯРУННАЛ ЛАХЬХЬИН БУННИ\nАслан, барцI ва цулчIа архIал авлий лавгун, бувтун бур оьл, кьяца ва бюрх. Асландалул бурцIийн амру бувну бур ав бутIа-бачIу бан. БурцIил куну бур: «Яла хъунмур ав оьл бур. Ва винни, вил бюхттулшивуй! Кьяца ттун багьанссар. Бюрх тIурча, жувува яла чIивимур бухьувкун, цулкIлун булунну», – куну. Асландалун ссибивзун, га цIана бурцIил кIивагу я бувккун бур. «Утти ина бува бутIа-бачIу» – куну бур цулкIлухь. «Вил бюхттулшивуй, му аьлтта чIалачIисса зат бурхха. Оьл – вин ахттайнссаннун, кьяца – гьанттайнссаннун, бюрх – кIюрххилссаннун!» – куну бур цулкIлул. Аслан рязи хьуну бур. «Чув лавхьхьур вин мукссава усттарну бутIа-бачIурду буллан?» – куну, цIувххуну бур.\n«Бувксса бурцIил яруннал лахьхьин бунни», – чайва тIар цулкIлулгу.\nДИКIЪЯХХА ТТУН ЧЧИССА\nКьассавчинал иттав ттурчIал цIалцIи дагьну, яруннал духтурначIан увкIун ур. Духтурналгу, личIи-личIисса даруртту буллай, ванал къюву лагь дайсса диркIун дур. Ца кьини кьассавчи увкIсса чIумал, духтур цува акъа, кумагчинал кьамул увну ур. ЦIалцIигу бигьанна дурккун дур. Зана ивкIсса кьассавчи кумагчинахун дяъван ивкIун ур: «ТтаркI ттуннагу чIалай дия, амма ттун ччимур дикIъяхха», – тIий.\nЦIА КЪАКУНУВА ЛАСИ\nЦа шагь питналуву гаманаяр ух хьуну, гьарзатрацIа хьуну, чарттаву, кьунттаву лаивкIун ивкIун ур. Хьунаавкьусса хъудугьухь миннат бувну бур: «Ци-дунугу ца дякъия ялун рутансса зат ларсун ухьхьукьай», – куну. «Валлагь, ттучIа ца ттуккул али дакъа дакъар», – тIий ивкIун ур хъудугьу. «ЦIагу къакунува ларсун ухьхьу», – чайва тIар байчаранал.\nАРЦУ ДУЛАВ – БУКАННА\nЦал ца хIухчу шагьрулийн агьну ур. Ккаши-кашилгу хьуну, лаваш ччатI машан лавсун бур, урттул кацIгу вив бивхьуну, иштахIрай канай ивкIун ур. КьацI учайхту, ччатIува оьрватIул кьяр-кьяр баллан бивкIун бур. «Ина ци кьяр тIийнугу, на вих арцу дулав, букантIиссара», – тIий ия тIар хIухчу.\nВА ЧЧИТУРЧА БИВКIССА\nШяраваллил малла, чаклийнгу ивссуну, неххацIух мизитравун най ивкIун ур. Неххава бувксса ккаччи ванал чIарав кIутIу-кIусу хьуну бур. КIунтIру малланал янналийнгу багьну бур. Янна даххана дан чIун дакъасса малланал: «Ва ччитурчакьай бивкIсса», – чайва тIар.\nНАГУ ГАНАН ХХУЙ БИЗАНМУР УЧАВ\nШаэрнал ца хъинну мяшсса къуллугъчинаха цIарду дуллалисса шеърирду чивчуну бур. Къуллугъчинан гай ххуй бивзун, мунан ччиссаксса къама итабакьияра тIисса чагъар чивчуну бур. Къалмул къаралчинал, залуннал чIурукьшивугу кIулну, ва тIайлассарив тIий, цIуххин лавгун ур . «Ца къалмул ккукку мабулара, – амру бувну бур къуллугъчинал. Мунал ттухь ттун тIааьнмур бувсунни, нагу мунахь мунан тIааьн бизанмур учав».\nБЮХТТУЛНИЙГУ, ЛАГЬНИЙГУ ККАВККУННА\nШярайхуккухь цIияллай цила иширттаха зузисса щарссанил: «Милу лагьний дуния, на вин ччатI булувияв», – увкуну бур. Махъунай нани ххуллий тIурча, шярайхукку, га щарссанил хьулух авцIуну ур. «На цIияллай дикIан дакъаяв, – чайва тIар ганил, на вин ци-дунугу кIияра галай дантIиссия», – куну. «Я ханум, – увкуну бур шярайхуккул. Ттунния ина лахънийгу ккавккунна, лагьнийгу ккавккунна!» — куну.\nВАГУ ЛИХЪАНТIИССИЯ\nМалла ХIасраттиннул кIива кьяца бивкIун бур. Гайннувасса ца ливхъун лавгун, бакъа-къатIа хьуну бур. Малла, улувкьуну, бавхIумур кьяца батлан ивкIун ур. Цира, цукунна тIинахь Малланал чайва тIар : «Зун къакIулссар. БавхIуну къабивкIссания, ва таниярвагу дирину лихъантIиссия!» – куну.\nТТУНГУ ЧЧИВА\nМисриллал базаллуву Юсуп Идавс (Иосиф Прекрасный) лагъну ахлай бивкIун бур. Машачитуравух ца ппалул ххаллал кIутIлищалсса къаригу диркIун дур. «Ххаллал кIутIлищал инагу чуннагъарив?» –тIий бивкIун бур ганихь. «КIулли багьа бюхттулсса бушиву. Идавсил машачитуравух нарагу кIицI ларгун ччай дура!» – чайва тIар къарил.\nЗУЛ КIУНКIУРДАВУ ШАХЬАРУ\nТуркнал адамина увкIун ур Ираннавун хъамалу. Хавардайн багьсса кIанай цIухлан бивкIун бур хъамаличунахь ганал билаятрая. «Ттул ватандалий ца-ца зул къаттаксса кIункIур бикIайссар», – тIий ивкIун ур пахрулий турк. Муная махъун къаагьан парсналгу увкуну бур: «Жул хъуруннай путлил кIушиву дусса чIикIунтIа шайссар», – увкуну.\n«Яр, зу ми чув шахьару, туну?» – тIисса туркнал суалданухун: «Ми зул кIункIурдаву!» – чайва тIар парснал.\nЯНСАВ БАКЪАЯ\nКъаралданий дазуй ацIан увсса аьраличунайн амру бувну бур, душман архния ккаккайхту, ттуп бита куну. Аммаки хар-хавар бакъа ялун ххявхсса душманнал, вайннал аьралуннал кьюкьа духлаган дурну дур. Жаваб тIалав дуллан бивкIун бур къаралданий ивкIманая: «Ци сававрай къабитав ттуп!» – тIий. «Азарда савав дия! – чайва тIар, байчаранал. Цалчин, янсав бакъая!» – куну.\nККУНУК БАВЦУНАЛ ВАРАНИГУ БАЦАЙССАР\nЦа кьини чIиви оьрчI увкIун ур ниттичIан бавцусса ккунукругу лавсун. Ниттил, къаххуйрагу куну, шавхьун, кIинналагу гай бувкуну бур. Гьунттийгу оьрчI увкIуну ур гайннуярвагу чIявусса ккунукру бавцуну. Бувкуну бур гайгу. Мукун, арс дацлай, нину багьандаран цIуру-кIуру буллай дунугу, дарцумур кьамул дуллай чIун ларгун дур. Ца кьини арс варани бавцуну иривну, суд буллай, ка кьукьин хIукму бувну бур. «Ка ттул ниттилмур кьукьара, – куну бур оьрчIал. Ккунук бавцунал варанигу бацайссарча», — куну.\nМУ ТТУЙ БИТИ\nЦа шярайхукку увкIун ур аьшвашханалувун. Шагьилунсса хIан дула куну бур.\n«Шагьилунсса хIанттил адамина увччу айссарив, ми ссан диял шайссар», – тIий ивкIун ур машачи. Ина хIан дула. Увччу шаву ттуй бити!» – чайва тIар ганал.\nХХУЙМУР ТТУНГУ КIУЛЛИ\nЦа адаминан ккавккун бур чIиви оьрчIал кIунттихь кIива ашрапи. Маз-кьаз бихьлан ивкIун ур, цавагу ттунгу була, ва-та баннача тIий. ОьрчI рязи хьуну ур, так увкуну бур: «Ина цал ттуккул кунма «гьаъ» уча», – куну. Ххарил ивчIавай увкуну бур адаминал «гьаъ». «Къабулунна!» – увкуну бур оьрчIал яла. «Вища ттуккул аькьлулий кьукьин бювхъумур ттуща инсаннал аькьлулий кьукьин къахьунххурав, ашрапи ттучIава хъиншиву кIул бан», – куну.\nВИН КIУЛССАРИВ?\nАрс увкIун ур цал цалла дугьара хьусса нину паччахIначIан дурцуну. ПаччахIнал, къарихгу урувгун, хъярчирай куну бур арснахь: «Щар циван къадулара ва вилла нину?» – куну. Арс махIаттал хьуну ур, укунсса къаригу щин щар дулайссар, щил дуцайссар тIий. «Вин кIулссаривкьай, паччахIнан кIулссарив?» – вев куну бур микку къарил.\nУТТИ ТТУЙРИ ЯРЖА\nАвлахърай тархъанну уртту-щинай бивкIун бур варанигу, ттуккугу. Ца ппурттух, хаварсиз, гай инсантурачIан гъасса ххуллийн бувккун бур. Микку ттукку гьаъ тIун бивкIун бур. Варани бивкIун бур: «КьабикIу, жула чIу бавну, жува инсантурал буцаруча», – тIий. Ттуккул варанттухгу вичIи къадирхьуну: «Ттуща бацIан къашай, дус, – увкуну бур, ттул чIун дуркIссар», – куну. ЧIарах нанисса чарвандалул инсантуран чIу бавну, цала чарвандалувух хIала бувцуну бур варанигу, ттуккугу. Най, най, ца неххачIан бивсса чIумал, чарванчинал, ттуккуща ва нех лахъан къахьунссарча куну, ттукку варанттул бурхIай бивхьуну бур. Дянеххавун бивсса чIумал, варани тIанкIру дуллан бивкIун бур. «На бурхIая багьарача, паракьатну бикIу!» – тIий, миннат буллай бивкIун бур ттукку. «Къахьунссар, дус, – увкуну бур варанттул . Утти ттул къавтIун бикIай чIун дуркIссар!» – куну. Ттуккугу варанттул бурхIая багьну, неххал лавсун лавгун бур.\nОЬРЧI БАЙМУР ДИГУ-ДИРЧIАЙССАР\nЦал Малла ХIасраттиннул лаялий чIаххувчуначIату кIункIур лавсун бур. Зана битлатийни, ялун чIивисса кIункIур ялагу буллуну бур: «Ва зул кIункIурданул кьунну бунни», – куну. Мяшсса залунналгу кьамул бувну бур ялунсса кIункIур. ХIал лавгун махъ Малланал ялагу була куну бур чIаххувчунахь хъун кIункIур. ЧIаххувчуналгу гъирарай буллуну бур. Амма кIункIур зана къабитлай Малланал мадара хIал бувну бур. КIункIур зана битлай циван акъара учин увкIун ур чIаххувчу. «Валлагь, бивкIуссарххарч!» – куну бур Малланал пашманну. «Яр цукунни? КIункIургу бивчIайххурав?» «ОьрчI байсса зат дигу-дирчIайссар, ттул дус», – чайва тIар Малланал.\nТТУННА ЧЧИМУР ДИШИННА\nЦал Малланахь чIаххувчунал буржирай хIинча дула увкуну бур. Малланал щарссанихь хIинчурай къама кьакьан бивхьуну дура уча увкуну бур. «Яр, хIинчурайгу къама кьакьан бишайххурав!» – тIий, махIаттал хьуну ур чIаххувчу. «Дулун къаччисса чIумал личIишиву цир, ци кьакьан диширчагу», – чайва тIар Малланал.\nТТУККУЛ ГЬАЪЛИЙН ВИХРАВ?\nТтукку була гьарахъун гьан тIий увкIун ур чIаххувчу МалланачIан. «Валлагь, ттул ттукку цIана шаппа бакъассар», – увкуну, хъа бувну бур Малланал. Му ппурттуву ттуккул ппалату гьаъ увкуну бур. Яр, ганахха вил ттукку шаппа тIисса чIаххувчунахь Малланал чайва тIар: «Ина ттуккул гьаълийн вихравкьай, ттул хъалийн вихрав?» – куну.\nКЬУС ИКIАННИН КЪАБАЦIАРЧА, КЪАХЪИНАВ\nХъатIу бивкIун бур цила оьрчIан зат лахьхьин буллай, инсан кьус икIайхту, лилухъу, га бюкь гьаз бан кьус икIан бюхъайссарча тIий. «Инсан ккаккайхтува лихъарча, къахъинссарив? – чайва тIар хъатIул оьрчIал, балики бюкь ганал кIунттихьва бикIан», – куну.\nМУРЧЧАЙН ССУНТI ТIИЙ\nЛаснан ккавккун ур лагъ цала щарссанил мурччайн ппай тIий. Аькьлу бусса лагънал увкуну бур: « Бартмур ччитул дуркуссар, ханум тIурча, ттул мурччайн ссунтI тIий бур», – куну.\nКЪАДУКАННА, АММА ЧАННИ\nЧIиви оьрчI, ниттийн къаччан бивкIун, за къаканай ивкIун ур. Нину цала бутIа гьунттийнин букьлай ккарккукуннив, оьрчIал чайва тIар: «На за къадуканна, амма ина чансса дихьлай дура», – куну.\nНАГУ НИГЬА КЪАУСАРА\nМуаьллимнахь увкуну бур, ай, вия оьрчIру нигьа буслай бакъар, куну. «Нагуния оьрчIая нигьа къаусара», – чайва тIар ганалгу.\nАХIИРЧАВА ХЪИННИ\nШагьнал шеъри ляхъан бувну бур. Шагьнал аьшукьнан гай къаххуй бивзун бур. Ссибивзсса шагьнал амру бувну бур аьшукь танмихIран ттурцIацIун ахIин. Ганахлу халкь бувккун, ххассал увну ур. Ялагу увкIун ур шагь цала назмурду ларсун. Аьшукь кьатIувай авчуну ур. «Чунайра?» – увкукун : «ТтурцIачIан най ура», – чайва тIар ганал.\nМУНАЩА ЧЧИМУР БАН БЮХЪАЙССАР\nЦа адамина ханнал къуллугъчинащал ивну, танал майрайн кьацI увкуну бур. Бувцуну бур ханначIан силистталийн. «Мунал цала увкунни майрайн кьацI», – тIий авцIуну ур адамина. Яр, цукунни инсаннаща цала майрайн цащава кьацI учин шайсса увкукун, чайва тIар: «Му ур ханнал къуллугъчи. Мунаща ччимур бан шайссар», – куну.\nПУЛАВ БУВКУМА НАСУВЧА\nЦа жалинчу, аьдатрайн бувну, дукрагу къадуркунува, акьлай ивкIун ур жалиндалучIан. «Валлагьгу къагьанна, – чайва тIар жалинчунал, пулав бувкума насувча жалиндалучIангу», – куну.\nЦАРАЙ ЦIИЯЛЛАЙ ДЯРКЪУГУ, КIИРИШИВУГУ\nНину гьаз хьуну дур хьхьурай цила оьрчIру уттубивхьусса цIияллайн. Душгу, куявгу шанашисса шанучIан гъан хьуну: «Гьархьхьуну дяркъусса хьхьу дур. Гъанну уттубиширча, хъинссар», – увкуну бур. Арсгу, арсналщаргу уттубивхьусса шанучIан гъан хьуну:\n«Гьархьхьунусса хьхьунил кIиришиву цир. Арх-архну уттубихьияра», – куну бур. Му бавсса арсналщарнил: «Вил жан цIуллу дивуй,- учайва тIар, «Цукунникьай царай цIияллай цакуну дяркъугу, кIиришивугу шайсса?» – куну.\nККАРЧЧАХ УТАВИЯВ?\nЯрагъуннилгу алгуну иян лавгсса адамина, ух хьуну, авттуну увкIун ур. Цайва хъяй, аьй дуллалисса дустурахь га ия тIар: «Яр, ца канихь ттупанг бия, гамунихь тур дия. Туну, на ккарччах-яв иян аьркинсса?» – тIий.\nАХЬТТАВА АЧИННАЧА\nМалла ХIасраттиннул ацIва ттукку бивкIун бур. Авчун ур ца ппурттуву аьрххилий, ккалан ивкIун ур ттукри – урчIва. Нигьа увсун, увчIун ттуккуя, бувккуну бур кIилчин – ацIва. Мукун цимилагу тикрал хьуну бур. «ТтуккуцIа шаяр, ахьттава ачиннача», – куну, ацIвагу ттуккугу хьхьичI бавкьун, авчуну ур.","id":"","dump":"CC-MAIN-2021-49","url":"https:\/\/ilchi.info\/2021\/07\/%D0%B0%D1%8C%D0%BA%D1%8C%D0%BB%D1%83%D0%B3%D1%83-%D1%85i%D0%B0%D0%B7%D0%B3%D1%83\/","date":"2021-12-06T01:45:20Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-49\/segments\/1637964363229.84\/warc\/CC-MAIN-20211206012231-20211206042231-00581.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.970064342,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9700643420219421, \"tab_Cyrl_score\": 0.014163145795464516}","num_words":4063,"character_repetition_ratio":0.05,"word_repetition_ratio":0.003,"special_characters_ratio":0.192,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.985,"perplexity_score":2512.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Дин\n|Дин|\n|Изучается в||[d], [d], [d] и [d]|\n|Противоположно||[d]|\n|География темы||[d]|\n|Относится к вики-проекту||[d]|\n|Медиафайлы на Викискладе|\nДин\nДунияллий чӀярусса динну дуссар. Миннуву хъуними дур ххачпараст дин, ислам, гьиндуснал дин, жугьутӀнал ва цаймигу. Хъуни диннавусса ца — исламри. Ислам бусурманнал динни. Бусурман исламрайн вихссар. Ислам ца акъа акъасса Заннайн — Аллагьнайн иман дишавур. Ислам МухӀаммад Идавсил динни.\nИслам хӀасул хьуну дур Аьрабусттаннай. Му дин хӀасул хьуну дур VII ттуршукулий. МухӀаммад идавсил дин дурккун махъ, аьрабнал чӀярусса паччахӀлугъру цайнна мютӀий дурну дур. Тай ххяхлай бивкӀун бур Баргъбуккаваллил чулухунмайгу, Баргълагаваллил чулухунмайгу. Ххяхлан бивкӀун бур аьраб Дагъусттаннайнгу. Аьраб Дагъусттаннайн ххяхлан бивкӀун бур VII-мур ттуршукулийва. Дагъусттаннал миллатирттал чӀявуми бусурманни. Дунияллий миллиардрая ливчусса бусурман буссар. Миннаву буссар жула чӀивисса лакрал миллатгу. Лак бусурманни[1].\nБувчӀин баву[дакьин дан | аьдад дакьин дан]\n|Ва макьала кьурхь дури, хIадур хьун дурасса.|\nКумаг бува Лакрал Википедиялун, макьала.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-05","url":"https:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%94%D0%B8%D0%BD","date":"2022-01-25T11:08:33Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-05\/segments\/1642320304810.95\/warc\/CC-MAIN-20220125100035-20220125130035-00077.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8322535753,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":5,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8322535753250122, \"inh_Cyrl_score\": 0.07065610587596893, \"tab_Cyrl_score\": 0.02801199071109295, \"anp_Deva_score\": 0.018502868711948395, \"kum_Cyrl_score\": 0.012600399553775787, \"agx_Cyrl_score\": 0.01119271945208311}","num_words":242,"character_repetition_ratio":0.067,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.193,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.908,"perplexity_score":4670.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ка́спий хьхьири (Ка́спий, латӀин. Caspium mare ягу нукӀу заман.-грек. Κασπία θάλασσα, Kaspía thálassa) — хъанахъиссар Аьрщарей яла хъунмамур лавкьусса водоём.\nВа мукумма бюхъайссар хӀисав буван яла хъунмамур бярну, ягу хьхьирину, цилва куртӀшиврух, цӀу-бушиврух, ягу хӀасул шаврих бурувгун. Хьхьирил чӀан хӀасул хьуну дур океанналил чӀан куннасса аьрщарал къатния.\nБивхьуну буссар Европанал ва Азиянал дазуй. Хьхьиривусса щин дур чанну цӀу бусса. Щинал лахъшиву дур личӀи-личӀийсса, 2009-ку шинал дур 27,16 м лагьну Дунияллул океанналулнияр.\nЦӀанасса чӀумал Каспий хьхьирил бувгьуну бур 390 000 дирсса км², яла куртӀмур кӀану — 1025 м.\n(ккалан гихумме…)","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-05","url":"https:\/\/purelyfact.com\/page-https-lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%90%D0%B3%D1%8C%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D1%83%D1%80_%D0%BB%D0%B0%D0%B6%D0%B8%D0%BD","date":"2022-01-25T17:24:15Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-05\/segments\/1642320304859.70\/warc\/CC-MAIN-20220125160159-20220125190159-00705.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9225396514,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":41,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9225396513938904, \"inh_Cyrl_score\": 0.06597251445055008}","num_words":197,"character_repetition_ratio":0.028,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.211,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.983,"perplexity_score":1421.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"Лакрал театр цIунилгу хьхьичIунминнувух\nАьрасатнал Культуралул министерствалул, Аьрасатнал Театрал ишккаккултрал союзрал ва Чачаннал республикалул ХIукуматрал сакиншиндарайнува нюжмардий Грозный шагьрулий хьунни билаятрал театрал магьирлугърал оьрмулуву хъуннасса агьамшиву дусса, Щалагу Аьрасатнал миллатирттал театрдал кIилчинмур фестиваль «��едерация».\nЗулайхат Тахакьаева\nЦалчинсса фестиваль хьуссар ларгсса шинал Театрданул шинан хасну, Аьрасатнал Театрал ишккаккултрал союзрал сипталийну ва Аьрасатнал Магьирлугърал министерствалул кабакьаврийну.\nСакиншинначитал фестивальданул мурадну ккаклай бур Аьрасатнал миллатирттал дянивсса рувхIанийшиврул ва магьирлугърал арарду цIакь шаву, миллатирттал мазру ва мазурдийсса магьирлугъ дуруччаву.\nХIакьинусса кьини Аьрасатнаву бусса бур ниттил мазурдий зузисса 200 миллатрал театр. Фестивальданий ккаккан бан миннува Аьрасатнал Театрал ишккаккултрал союзрал Экспертный советрал, хьхьичIра ххал дурсса видеоматериаллал хIасиллайн бувну, язи бувгьуну бур 12 региондалиясса 14 спектакль. Амма, билаятрайсса эпидемиологиялул тагьар сававну, фестивальданий гьуртту хьун бувкIун бия мяйра региондалиясса ацIва театр: Атнинскаллал Татарнал паччахIлугърал драмалул театр; Балкьарнал паччахIлугърал драмалул театр; Къабардиннал паччахIлугърал драмалул театр; Къазаннал паччахIлугърал чIава тамашачинал театр; Карелиянал паччахIлугърал миллатрал театр; Коми-Пермяцкаллал паччахIлугърал драмалул театр; Ухссавнил АсатIиннал паччахIлугърал академиялул театр; Даргиял паччахIлугърал драмалул театр. Чачаннал паччахIлугърал драмалул театрданул ккаккан бунни кIива спектакль.\nСий хъуннасса фестивальданий гьурттушинна дансса тIайлабацIу цIунилгу хьунни Лакрал паччахIлугърал музыкалул ва драмалул театрданунгу.\nДакIнийн бутанну, хьхьичIмур фестивальданийгу хъинну ххуйну кьамул бувссия «Камаллул Башир» спектакль. Билаятрал хьхьичIунсса театрал критиктуралгу фестивальданий гьуртту хьусса яла хъунмур ва яргмур труппалун жуласса ккалли бувссия.\nВа базилух фестивальданий Лакрал театрданул ккаккан бунни палангнал драматург Ж. Мольердул пьесалийнусса спектакль «Жорж Данден». Режиссер-постановщик Аслан МахIаммадов. Художник-постановщик Дагъусттаннал лайкь хьусса художник Аскар Аскаров.\nСпектакль байбишин хьхьичI театрданул каялувчи Бадрижат МахIаммадхIажиевал кIицI лавгунни коллектив ххарину бушиву сий бюхттулсса фестивальданий Дагъусттаннал театрданул магьирлугъ ккаккан дансса тIайлабацIу кIилчингу шаврий.\nПандемиялул тагьарданул ссуссукьушиннардахгу къабурувгун, бувкIун бия биялсса тамашачитал. Кьакъабагьавай гурну хъатру ришлай кьамул бунни тамашачитурал спектакль. Аьрасатнал лайкь хьусса артист Андрей Пашниннул театрданул каялувчи Бадрижат МахIаммадхIажиевахьхьун буллунни фестивальданул диплом.\nТеатровед Екатерина Морозовал, фестивальданул лишан дуллай, увкунни:\n— ДакIний бур ларгсса шиналсса Лакрал театрданул труппалул хъинну аькьилсса, чIявусса жанрарду ишла бувсса хъинну яргсса, этнический журалул спектакль «Камаллул Башир». ХIакьину зул актертурал усттарну ккаккан бунни цамур жанр – Мольердул «Жорж Данден», лавайсса даражалул коме��ия,- куну.\n— Аслан, вил гьунарданул на хIакьинугу хIайран бунна. Кьяпа бивкIссания ликкавияв вил гьунарданул хьхьичI, лачак къахьунссар, — увкунни фестивальданул директор, Чачаннал драмалул театрданул каялувчи Хава АхIмадовал,- ганахьхьун сувенир — «Чачаннал чIюй-къала» буллай.\nБадрижат МахIаммадхIажиевал барчаллагь увкунни фестиваль лавайсса даражалий сакин даврихлу, хъамал хIурматрай кьамул баврихлу.\nСпектакльданул кьимат бишлашисса батIаврий Аьрасатнал хьхьичIунсса театрал критиктурал — Андрей Ястребовлул, Елена Покорскаял, Андрей Пашниннул, Роман Мархолиял кIицI лавгунни Лакрал театрданул актертурал творчествалул потенциал лавайсса бушиву. ЧIурчIав дуллай бия Аьрасатнал хъунисса театрдугума хьхьичIун къашайсса, Мольердул спектакль бишин чIивисса миллатрал театр сисаву хъинну жаваблувсса ша хъанахъишиврий.\nФестивальданул лагрулий билаятрал хьхьичIунсса режиссертурал, театрал ишккаккултрал сакин бувну бия актершиврул, режиссершиврул магьиршиву, сахIналул маз усттар бансса мастер-классру. Фестивальданий гьуртту хъанахъисса жагьилсса театрал ишккаккултран, актертуран ва Чачаннал паччахIлугърал магьирлугърал колледжрал студентътуран мастер-класс ккаккан бунни Аслан МахIаммадовлулгу. Мастер-класс ккаккан бавриву гьуртту хьунни ГИТИС къуртал бувсса Лакрал театрданул жагьилсса артист Руслан Ларингу.\nАктертуран фестивальданий гьуртту хъанахъисса хьхьичIунсса театрдал спектакллугу ххал бан, билаятрал цIанихсса театрал ишккаккултрал мастер-классирттайгу гьуртту хьунсса, нажагь дакъа къадирияйсса сант итакъадакьин, Бадрижат МахIаммадхIажиевал хIарачатрайну, фестивальданий коллективрал бунни шанма гьантта.\nАсардал вибувцIусса ва тIайлабацIусса шай чунсса бухьурчагу Лакрал театрданул артистурал аьрххи. Мукунсса хьунни ва базилухгу. Кабакьиннав Лакрал театрданул коллективрацIун ванияр тийнмайгу, Дагъусттаннал театрал магьирлугърал ттугъ бюхттулну лавсун бачин!","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-05","url":"https:\/\/ilchi.info\/2020\/10\/lakraltgr\/","date":"2022-01-18T00:47:33Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-05\/segments\/1642320300658.84\/warc\/CC-MAIN-20220118002226-20220118032226-00040.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8461962342,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8461962342262268, \"inh_Cyrl_score\": 0.04793860390782356, \"lez_Cyrl_score\": 0.023753173649311066, \"kum_Cyrl_score\": 0.018518248572945595, \"krc_Cyrl_score\": 0.014376452192664146, \"ava_Cyrl_score\": 0.012724065221846104}","num_words":1465,"character_repetition_ratio":0.104,"word_repetition_ratio":0.031,"special_characters_ratio":0.128,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.885,"perplexity_score":2786.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ватан зух ялугьлай дуссар\nЛакрал райондалул администрациялий хьунни школа къуртал бувминнан аттестатру буллалисса шадлугъ. Муний гьуртту хьунни райондалул бакIчи Юсуп МахIаммадов, идарарттал каялувчитал, школарттал директортал ва учительтал, школа къуртал бувминнал нину-ппу.\nЗулайхат Тахакьаева\nШадлугъ дайдишин хьхьичI Юсуп МахIаммадовлущал школа къуртал бувминнал тIутIал шалкри бивхьунни Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилия зана къавхьуминнал гьайкалдануцI.\nГьашину райондалий школа къуртал бунни 37 дуклаки оьрчIал. Шамуннан Юсуп МахIаммадовлул дуллунни мусил медаль. КIия ттигу усса ур комиссиялул хIукмулух ялугьлай, ЕГЭ-лул хIасиллу даннин.\nШкола къуртал буллалиминнахь ххуллухъин тIий, райондалул бакIчинал умуд бивхьунни жагьилтал, дакIнийсса мурадирттайнгу бивну, ххаллилсса пишакарталгу хьуну, Лакку билаят цIу буккан баврил цIаний захIмат буллан райондалийнмай зана хьунтIишиврийн.\nГъумучиял школалул директор Ххадижат ХIусниевал ва вайми шяраваллал школарттал директортурал буллунни школа къуртал бувшиврул аттестатру.\nВыпускниктурал савлугъран райондалул магьирлугърал къатлул зузалтрал ккаккан дурунни концерт.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-05","url":"https:\/\/ilchi.info\/2019\/06\/sw4r4\/","date":"2022-01-18T00:57:14Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-05\/segments\/1642320300658.84\/warc\/CC-MAIN-20220118002226-20220118032226-00513.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8070313334,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8070313334465027, \"kum_Cyrl_score\": 0.06292670220136642, \"inh_Cyrl_score\": 0.04298950359225273, \"lez_Cyrl_score\": 0.02995324321091175, \"ava_Cyrl_score\": 0.011655781418085098}","num_words":320,"character_repetition_ratio":0.102,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.132,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.864,"perplexity_score":3035.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"«БувчIавуртту хьунни лавайсса даражалул сакиншиндарай»\nСентябрьданул 20-нний Дагъусттаннал БакIчи Сергей Меликовлул дурсса батIаврий дунни республикалий бувчIавуртту даврил цIубутIуйсса хIасиллу.\nСергей Меликовлул тIимунийну, дагъусттанлувтурал бувчIунни ПаччахIлугърал Думалул, Халкьуннал Мажлисрал депутатътал ва сайки циняв муниципал сакиншиннардай дурунни властьрал кIанттул органнавунсса бувчIавуртту. ЧIярусса шиннардия махъ Дагъусттаннай бувчIавуртту хьунни лавайсса даражалул сакиншиндарай, цукунчIавсса закон лияндавуртту дакъа.\nРеспубликалул каялувчинал ялагу кIицI бунни бувчIавурттайн чIявусса агьали бувкIун бивкIшивугу.\nБувчIавурттай чIурду булаврил хIасиллая бувсунни ДР-лул БувчIавурттал комиссиялул председатель МахIаммад Дибировлул. Ванал тIимунийну, республикалий ПаччахIлугърал Думалул депутатътурал бувчIавуртту даншиврул сакин бувну бивкIун бур 3 цамандатрайнусса бувчIавурттал округ: Ухссавнил, Дязаннивмур ва Кьиблалулсса. Микку 3 мандатрайн тамахI бивхьуну ия 27 кандидатнал. ПаччахIлугърал Думалул депутатътурал бувчIавурттайн бувкIун бия 84 % агьалинал. ХIасиллайну бувчIавурттай чансса чIурду буллуну бия ПаччахIлугърал Думалул депутатшиврийнсса кандидатътал АьбдулхIаким ХIажиевлухлу, Мурад ХIажиевлухлу ва Жамалаттин ХIасановлухлу.\nПаччахIлугърал Думалул федерал округравунсса депутатътурал бувчIавурттай гьуртту хьунни 14 политикалул партия. «Единая Россия» партиялухлу чIурду буллунни 81% республикалул избирательтурал.\nРеспубликалул Халкьуннал Мажлисравунсса бувчIавурттавух гьуртту хьунни 5 бувчIавурттал ккуран. Дибировлул тIимунийну, микку чIурду булун бувкIун бур сайки 85 % агьалинал. Миннавату яла чIявуми чIурду – 74% буллуну бур «Единая Россия» партиялухлу, КПРФ-лухлу буллуну бур сайки 12% чIурдал, лирчIми партиярттахлу цинявппагу – 13% чIурдал.\nВайра кьинирдай бувчIавуртту хьуссар кIанттул цилакаялувшиврул органнавунгу, 21 муниципал райондалий ва БежтIиял участокрайгу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-05","url":"https:\/\/ilchi.info\/2021\/09\/vybory-39\/","date":"2022-01-24T11:12:08Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-05\/segments\/1642320304528.78\/warc\/CC-MAIN-20220124094120-20220124124120-00571.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8806221485,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.880622148513794, \"anp_Deva_score\": 0.02698560245335102, \"kum_Cyrl_score\": 0.017846403643488884, \"lez_Cyrl_score\": 0.0129486583173275, \"inh_Cyrl_score\": 0.01259057316929102, \"tab_Cyrl_score\": 0.011773006059229374}","num_words":582,"character_repetition_ratio":0.104,"word_repetition_ratio":0.038,"special_characters_ratio":0.139,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.905,"perplexity_score":2485.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"Юнармиялул кьюкьри хъуни хьунни\nОктябрь зурул 29-нний ЦIуссалакрал райондалий Щалагу Аьрасатнал юнармиялул кьинилун хасъсса агьамсса мероприятие хьунни. Ва кьини райондалул школарттал дуклаки оьрчIру кьамул бунни «Юнармия» тIисса Щалагу Аьрасатнал аьрали-патриот суккушиндарал кьюкьравун.\nШикку гьуртту хьунни ЦIуссалакрал райондалул бакIчинал хъиривчу Гъаирбаг Мусаев, Райондалул кIулшивуртту дулаврил управлениялул хъунмур Светлана Къудаева, ЦIуссалакрал райондалийсса ПДН ОМВД-лул хъунама инспектор Тимур Шавлухъов, 1999-ку шиналсса ополчентурал оперштабрал хъунама НурмахIаммад НурмахIаммадов, райондалул школарттал пионервожатыйтал, хъуними классирттал дуклаки оьрчIру ва нину-ппу.\nМажлис тIитIлатIисса ихтилат бунни Светлана Къудаевал. Ванил бувсунни Аьрасатнал дуклаки оьрчIал суккушиннарал дуллалисса «Юнармия» цIанилусса Щалагу Аьрасатнал аьрали-патриот даврил агьамшиврия. КIицI лавгунни умуд бушиву, юнармейцынал кьюкьравун дуклаки оьрчIру кьамул бувния шинмай, школалул ва щалагу райондалул цIа-кьини бюхттул дуллансса давуртту дулланссар тIисса.\nОьрчIал увкунни балайрду, бивзунни къавтIун, ккаккан дунни анаварсса мутталий ттупангру ппив баврил ва батIаврил усттаршиву ва каруннах бияврил магьиршиву.\nХъирив дуклаки оьрчIал бунни юнармейцынал дусшиврийн дакI тIайлану бикIансса хъа.\nВа мероприятиялий гьуртту хьусса цинявннал барча бунни оьрчIру «Юнармейцынал» кьюкьравун буххаврищал.\nБатIаву къуртал хьунни Аьрасатнал дуклаки оьрчIал суккушиннарал гимнрайну ва душварал флешмобрайну.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-05","url":"https:\/\/ilchi.info\/2021\/11\/yun_armiya\/","date":"2022-01-24T11:14:52Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-05\/segments\/1642320304528.78\/warc\/CC-MAIN-20220124094120-20220124124120-00620.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8910909891,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.891090989112854, \"lez_Cyrl_score\": 0.023887310177087784, \"kum_Cyrl_score\": 0.02062307298183441, \"inh_Cyrl_score\": 0.01695217378437519, \"tab_Cyrl_score\": 0.011102779768407345}","num_words":471,"character_repetition_ratio":0.089,"word_repetition_ratio":0.039,"special_characters_ratio":0.135,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.921,"perplexity_score":2698.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ххал бивгьунни 18 масъала\nАпрельданул 24-нний МахIачкъалалив хьусса ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал 21-мур сессиялий ххал бивгьунни 18 масъала. Сессиялий гьуртту хьунни ДР-лул БакIчинал кIанайма Владимир Васильев.\nБайбихьулий махъру лавхъунни парламентравусса партиярттал фракциярдал вакилтурал. «Справедливая Россия» партиялул вакил Рустам Кьурбановлул гьаз бунни чIявусса оьрчIру бусса кулпатирттан къулайсса шартIру дузал дуван аьркиншиврул масъала. Мунал пикрилий, Дагъусттаннай 3-мур ва хъиривми оьрчIру бувсса кулпатирттан аьркинни дулун къатта бансса аьрщарал участокру.\nМунал мукунма бувсунни билаятрал чIявусса субъектирдай региондалул бюджетрава чIявусса оьрчIру бусса кулпатирттан социал кумаг буллай бушиву, жучIавагу буллан аьркиншиву мукунсса кумаг.\nСессиялий депутатътурал рязишин дунни республикалул цаппара судирттал участокирттай дакьаврил судьятал битан.\nШамилчин дурккуну кьамул дунни Дагъусттаннал БакIчинал кIанайма Владимир Васильевлул сипталий дурсса «Дагъусттан Республикалий къаматериалсса культуралул ирсирал объектирдал хIакъираву» тIисса закондалул проект.\nКIилчин дурккуну кьамул дунни «ЛяличIину дуруччин аьркинсса тIабиаьтрал территориярттал хIакъираву» тIисса Закондалуву дахханашивуртту даврил» проект.\nКIилчин дурккуну кьамул дунни цаймигу 2 закондалул проект: «Дагъусттан Республикалул Кодексраву административ аьдлу-низамрал хIакъиравусса дахханашивуртту даврия» тIисса ва «Дагъусттан Республикалий бюджетрал иширттал ва бюджетирттал дянивсса арардал хIакъираву» тIисса ДР-лул Закондалул 39-мур статьялий дахханашивуртту даврия» тIисса закондалул проект.\nХIадур бувссар ХI. Аьдиловлул","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-05","url":"https:\/\/ilchi.info\/2018\/04\/18_masala\/","date":"2022-01-24T10:01:33Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-05\/segments\/1642320304528.78\/warc\/CC-MAIN-20220124094120-20220124124120-00661.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9294335842,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9294335842132568, \"lez_Cyrl_score\": 0.015182127244770527, \"inh_Cyrl_score\": 0.014910808764398098}","num_words":456,"character_repetition_ratio":0.072,"word_repetition_ratio":0.04,"special_characters_ratio":0.135,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.946,"perplexity_score":3617.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ниттил кьини ЧIяйннал шяраву\nЧIяйннал шяравугу Ниттил кьинилун хас бувсса мажлис хьунни.\n–Нину тIисса махъ дунияллий яла ххуймур махъ бур инсаннал хьхьичIва-хьхьичI лахьхьайсса. Байран цурда сакин дурну дур 1998-ку шинал, Аьрасатнал Думалул депутат Алевтина Апаринал сипталийн бувну, – куна культуралул къатлул хъунмур СалихIат Алхасовал.\nБарча бавуртту дуруна Рамазанова Сиянатлул, КьурбанмахIаммадова Самиржигьаннул, АьвдурахIманова Камилатлул ва цайминналгу.\nНиттихъул тяхъа буван балайрду увкуна МахIаммадова Асиятлул, АьвдурахIманова Камилатлул, Жамалуттинова ХIуриял. Ниттихъан хас бувсса шеърирду бувккуна дуклаки оьрчIалгу. Шадлугърайн бувкIми рязину ливчIуна.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-05","url":"https:\/\/ilchi.info\/2021\/12\/den_materi-3\/","date":"2022-01-25T10:04:31Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-05\/segments\/1642320304810.95\/warc\/CC-MAIN-20220125100035-20220125130035-00027.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9432698488,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9432698488235474, \"tab_Cyrl_score\": 0.019358064979314804, \"lez_Cyrl_score\": 0.011345806531608105}","num_words":195,"character_repetition_ratio":0.073,"word_repetition_ratio":0.022,"special_characters_ratio":0.145,"stopwords_ratio":0.026,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.957,"perplexity_score":2725.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"Хъуннасса кьини хъуншагьрулий\nБайрандалул концерт\nТ. Мурадовлул цIанийсса Дагъусттаннал паччахIлугърал филармониялул Гъинтнил эстрадалул майданнив хьунни байрандалул концерт ва Республикалул аьрали балайлул «С песней к Победе!» тIисса цIанилусса VI телевизион фестиваль-конкурсрал финал. Вай хIадур дурну дия Республикалул Культуралул министерствалул ва «Дагестан-концерт» ГБУ-лул.\nШадлугърайн бувкIун бия ДР-лул ХIукуматрал председательнал хъиривчу Муслим Телякавов, республикалул министерстварттал ва ведомстварттал каялувчитал, Хъун дяъвилул ветерантал.\nВихассар жул балайрду!\nРеспубликалул Культуралул министерствалул ва Халкьуннал творчествалул къатлул сакин дурну, Яруссаннал театрданул хьхьичIсса майданнив хьуна Республикалул «Тебе, Победа, посвящается!» тIисса цIанилусса фестиваль.\nВаний гьуртту хьуна республикалул муниципал сакиншиннардиясса паччахIлугърал, дуккаврил ва цайнува цивппа хьусса творчествалул коллективру. Байрандалул концерт дайдирхьуна Дагъусттаннал паччахIлугърал филармониялул солист Вайсул Жалиловлул Расул ХIамзатовлул «Кьурукьру» балайлийну.\nВетераннал хIаятравун концертращал\nХхувшаврил кьини Хъун дяъвилул ветеран Кьурбанов Кьурбан ялапар хъанахъисса къатрал хIаятравун концертращал бувкIуна Дагъусттаннал паччахIлугърал опералул ва балетрал театрданул артистътал. Ветеран барча уван бувкIуна Республикалул БакIчи Сергей Меликов ва МахIачкъала шагьрулул мэр Салман Дадаев.\nБавтIминнал хьхьичI махъ лахълай, Сергей Меликовлул увкуна:\n– Мяйжаннугу, хIакьинусса музыка, балайрду зущал цавай къатраву ялапар хъанахъисса ветераннал савлугъранни. Жунна Бюхттулсса Ххувшаву пиш-каш дурсса инсантурал хьхьичI ник ришлашиссара, – куну.\nТеатрданул артистътурал щаллу бувна дяъвилул шиннардил балайрду.\nКъумукьнал театр – ветерантуран\nВа кьини Къумукьнал театрданул хьхьичIсса майданнивгу хьунни байрандалун хасъсса концерт. Театрданул артистътурал ва «Поющие сердца» ансамбльданул щаллу бувна дяъвилул шиннардил балайрду, мукунма ватандалухасса къумукь мазрайсса балайрду. Концертрай гьуртту хьуминнавух бия республикалий цIа дурксса балайчитал Бурлият Эльмурзаева, Рукьият ХIамзатова ва цаймигу, мукунма шагьрулул ОьрчIал музыкалул 1-мур школагу.\nХхувшаврин хасъсса суратру\nРеспубликалул Культуралул министерствалул хьхьичI хьуна М. Жамаллул цIанийсса Дагъусттаннал художествалул училищалул студентътурал ва преподавательтурал, мукунма шагьрулул оьрчIал искусствардал школардал арт-пленэр.\nВа кьини, оьрмулул га яла чIивиманая тIайла хьуну, хъунаманайн ияннин, гьарцагу художник ия буттахъал, ттаттахъал дурсса виричушивурттан, цинявнналвагу хIарачатрайну, захIматрайну ларсъсса Ххувшаврин хасъсса суратру дихьлай.\nСсихьрал театргу – Ххувшаврин\nГьарца шинал кунма, гьашинугу, «Театральная неотложка» проектрал лагрулий, Дагъусттаннал паччахIлугърал ссихьрал театрданул коллективгу гьуртту хьуна Ххувшаврил кьинилул шадлугъирттавух. Театрданул хьхьичIсса майданнив вайннал ккаккан дурна «Мы этой памяти верны» цIанилусса музыкалул ва театрданул программа.\nТеатрданул артистътурал вичIидирхьуминнал дакIурдивун дюхханну дурккуна классиктурал дяъвилия ва ванил вирттаврая чирчусса назмурду, увкуна дяъвилул шиннардил балайрду, ккаккан дурна театрданул, музыкалул ва шеърилугърал зарисовкартту.\nТеатрданул артистътурал хъирив сахIналийн бувккуна «Креатив» цIанилусса литературалул клубрал гьурттучитал ва шагьрулул оьрчIал искусствардал 6-мур школа.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/ilchi.info\/2022\/05\/unnec-23\/","date":"2022-05-28T17:46:16Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652663016949.77\/warc\/CC-MAIN-20220528154416-20220528184416-00247.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8172569871,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8172569870948792, \"lez_Cyrl_score\": 0.048840466886758804, \"inh_Cyrl_score\": 0.02326461859047413, \"ava_Cyrl_score\": 0.02217143215239048, \"kum_Cyrl_score\": 0.017828457057476044, \"krc_Cyrl_score\": 0.01058565080165863}","num_words":916,"character_repetition_ratio":0.077,"word_repetition_ratio":0.004,"special_characters_ratio":0.131,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.846,"perplexity_score":3562.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Аллагьнал ХIабиб ﷺ\nИдавстурал хьхьичIа-хьхьичIма Адамри عليه السلام, махъа-махъма МухIаммадри ﷺ. МухIаммадлул ﷺ ппу Аьбдуллагьри, нину Аминатри, ккуккулул нину ХIалиматри. Цувагу Идавстурава яла ххирамари. КIаная махь цама идавсгу акъассар. КIанал Шариаьтгу Кьиямасса Кьини дукканнин личIантIиссар баххана къабувну. КIанал умматгу вайми умматиннава яла хъинмири. Цувагу Маккалив увссар итни кьини рабиоьл-аввал тIисса зурул ацIния кIилчинмур кьини. Яла оьрмулул мукьцIалла шинавун ивукун, Аллагьу Тааьланал Идавсшивугу дуллуну халкьунначIан гьан увссар Маккалив унува. Яла Идавсшиву дуллуну ацIния шанна шин хьувкун Жабраил гьан увну Маккалияту Мадиналив лихъан увссар мушриктурал ивчIан кьаст лархIукун. Яла Мадиналив авцIуссар ацIра шинай халкьуннайн оьвтIий Исламрайн. Яла Аллагьу Тааьланал амрулийну Исламгу аьлтгу дурккун, куфрулуяр дингу цIакь хьувкун, оьрмулул ряхцIаллий шанна шин хьуну махъ ивкIуссар, Мадиналив увччуссар.\nЛюбимец Всевышнего Аллагьа да благословит Его Аллагь и приветствует.\nИдавсил ﷺ сурат.\nИдавс e чурххал я лахъсса акъа, я кутlacca акъа, дянивсса ия. Барт каругу бакI ччаннугу ганзсса, яругу лухIисса ия. Чансса ятIул бивщусса кунмасса гьартасса ненттабакIгу бия. ИттацIант��угу лухIисса, лахъисса ия. Зума бакIгу гьартасса ия. Ккарччава нанисса щин марцIсса ия. Гъалгьа тIун ивкIукун, нур кунна ххал шайсса ккарччив цанния ца дурцусса дия. Дарвач кIяласса ия, арцул шуша кунмасса. Майгу лахъисса бия. МицIмай кIюласса, дянива бюхттулсса бия. ЧIавру кьасса дия. ЧIири лухIисса, ццунсса бия. АцIния арулла чIара дакъа кIяла хьуну дакъая. Хъазам гьартасса пар-пар тIисса дагьани кунмасса бия. КIивагу хъачIунттал дянивалу архсса ия. ХъачIунттал дянив Идавсшиврул мугьругу бия. Хъазамиралгу, цIумуккутIнилгу дянив ца щяпа кунма кIяласса чIарарал щагу бия. Каруннил ликри лахьисса ия.\nБитIянхъру гьартасса ия. БухчIинссагу хъунмасса ия. БакIччанну бювчIусса, куклусса ия. ЧIанччаннугу цавацасса ия, дянив рахI дакъая. Лякьа илтIасса ия. Лажин хъиннура ххуйсса ия, ацIния ххюннил хьхьунил зуруха лархьхьусса, пар-пар тIисса дия, хьинну ккурккигу дакъасса, чIирисса ссумасса кунна дия. Цувагу e канил чулуха, арамтурава яла сахаватма ия. Гъалгъалул чулуха яла тIайлама ия. ТIабиаьтрал чулуха яла куклума ия. Кьункьал чулуха яла нахIума ия. Цал ккавккукун адимина нигьа усайва, кIилчин ккавккукун личIий хьун кьашайва нахIушиврул. Цавува цувагу хъунасса ия, халкьунначIагу хъунасса ия. ХьхьичIа ххал шайсса кунма, махъагу ххал шайсса ия. Я Аллагь, Заннал цайгу цIими бишиннав! Цалла ляхьан дурсса гьарзадрал бакIрахсса цал шафааьтрая жувагу махIрум къабуваннав, цал кьюкьлувух бизан буваннав Кьиямасса Кьини жувагу!\nИдавсил ﷺ авлад\nИдавсил ﷺ шама арс ва мукьва душ бивкIссар. Миннал хьхьичIа-хьхьичIма Кьасим тIисса арсри, яла Зайнаб тIисса душри, яла ТIагьир тIисса арсри, яла Умму-Кульсум тIисса душри, яла ФатIиматри, яла Рукьиятри. Вай Маккалив унува бувссар Хадижатлуяту. Яла Мадиналив увкIукун Ибрагьим тIисса арс увссар Марийят тIисса ссурмухьхьияту. Душвараву хъунма-хъунмур Зайнаб тIимур душ Абуль-Аьс тIисса адиминан буллуссар. Ганиятугу Аьли тIисса арс хьуну балугърайн ияннин хьхьичI ивкIуну ур. Умамат тIисса душгу бувну, кIагу ФатIимат бивкIуну мукьах Аьлил رضي الله عنه бувцуну бур. Рукьият ва Умму-Кульсум тIурча, кIивагу халифа Оьсманнул رضي الله عنه бувцуну бур, ца бивкIукун ца. Оьсманнул رضي الله عنه буциннин хьхьичI кIай кIивагу ца Оьтбат ца Оьтайбат тIисса Абу-Лагьаблул арсварахь бивкIссари тIарча, яла Абу-Лагьаблул хIакъираву «Таббат» тIисса Кьуръандалул сура ливккукун, арсварахь куссар тIар МухIаммадлул душру буккан къабуварча, зу ттул арсру бакъару куну, яла кIайннал буккан бувну Оьсманнул бувцуссар тIар. ФатIимат тIурча, Аьлин رضي الله عنه буллуну бур Аллагьнал ИдавсичIан ﷺ Жабраил гьан увну, була куну. ФатIимат личIаннин цинявппагу оьрчIру Идавсияр ﷺ хьхьичI ливтIуну бур. Му тIурча, Идавс ﷺ ивкIуну ряхва барз хьувкун бивкIуну бур. Оьрмулул кьуния урчIра шин хьуну диркIун дур. ФатIимат бакъасса гайми оьрчIаяту авладгу къавхьуну бур. ФатIиматлуятугу мукьва оьрчI хьуну бур: ХIасан, ХIусайн ва МухIсин тIисса шама арс увну ур. МухIсин тIима чIивину унува ивкIуну ур. Умму-Кульсум тIисса душгу хьуну бур. KIaгy Оьмардул رضي الله عنه бувцуну, кIаниятугу оьрчI къавхьуну бур. Утти ва дунияллий буцири Идавсил ﷺ авлад ХIусайннуяту رضي الله عنه ва ХIасаннуятури رضي الله عنه, минная цинявнная Аллагь рязи хьуннав.\nИдавсил ﷺ хасият\nИдавс ﷺ ттуккуй буртти икIайва, ялун алигу дуртун. Цала махъ цамагу буртти итайва. Уссулун къурша бищайва, янналуй мачI дизайва, ичIувссаннал дучIи-аьркинмуних уругайва. Дукра дувайни шаппаминнащал дикIгу духъайва. ХIая цIакьсса ия. ЦукунчIав адиминал лажиндаравун къауругайва. Лагънал оьвчирчагу, узданнал оьвчирчагу жавабгу дулай- ва. Ца кьюлтI учинсса накI дучIарчагу ссайгъатгу кьамул бувайва. Цалва лагьссурмущияр личIийсса дукра дугу къадукайва, яннагу къалаххайва, дакъасса ури куну кьюкьингу къаувайва, дусса ури куну хъунгу къаувайва, цу хьуна акьирчагу ссаламгу булайва. Чак буллай уну адимина ялун учIарча, чак куклу бувну (кутIа бувну), ссалам буллуну зана икIайва, вил аьркиншиву дурив, куну цIуххайва. Аьркиншиву духьурча, гагy барт диргьуну, цала чаклийн зана икIайва.\nИдавсил ﷺ хъус\nРасулуллагьнал къатлуву ﷺ ца бартбисугу бия, цуппагу бурчул, виватугу чассагул ххаллал бувцIусса, шанна накI лахъисса, накI ва дачIи уттасса. Ца аьсавгу дия, ца мура аьсав куннасса чул бищайсса задгу дия. Ца щяпагу бия. Мукьва чадахIгу бия: ца кIущин байсса тIаннул бия, ца щин хIачIайсса бия, ца цамургу шанна кIанай арцул щинзир дусса бия, ца ялагу пюрунналул бия. Ца гьарацIигу дия, ца суйлукьгу бия, ца ак иссайсса (чурх шюшайсса) задгу бия дукнилул саргъас кунмасса, ца аьгъушиву дишайсса задгу дия. Ца дагьани ва ттаралгу, ссурмав бичу ва хIисилугу дишайсса задгу дия, ца куркалугу бия, ца ccaxIгy бия, ца мутгу бия, ца кьатIифагу дия, ца тахтагу дия, ца муххал, ца арцул кIива кIиссагу бия, ца кIилигу дия. МукьцIаллий ххюва ттизайсса варанигу бия, ттуршва ттагу бия, ряхва цIукугу бия ттизлан цайминнал буллусса.\nИдавсил ﷺ ярагъ\nМухIаммад Идавсил ﷺ ца Оькьаб тIисса ттугьгу бивкIун бур. Ца Зулфукьар, ца Михзам, ца Расуб, ца Кьазиб, ца Мабур, ца Аьзбу, ца Кьулаъ, ца Басар тIисса урчIра тypгy диркIун дур. Ряхва ккурттагу бивкIун бур: ца Катум тIисса, ца Раваз тIисса, ца РавхIаъ тIисса, ца Сафраъ тIисса, ца ШавхIатI тIисса, ца Зассадад тIисса. Ца Кафур тIисса чIатIаракIру дичайсса задгу диркIун дур. Арулла хIурнигу диркIун дур: ца Затуль Фудзул тIисса, ца Затулъ Вишаъ тIисса, ца Физзат тIисса, ца Затуль ХIаваши тIисса, ца Сааьдийят тIисса, ца Батраъ тIисса, ца Харнакь тIисса. Шанма баркIгу бия: ца Залвуф тIисса, ца Фаткьу тIисса, ца барзул сурат дусса бия цамургу. Мукьва ччалагу бия: ца Машва тIисса, ца Мушни тIисса, кIива цаймигу бия. Ца Сабувгь тIисса такьиягу бия.\nИдавсил ﷺ ризкьи\nИдавсил ﷺ буртти икIайсса варанттугу бия ца Кьасваъ тIисса, ца ХIадаъ тIисса. Дул-дул тIисса вилцIунгу бия. Яъфур тIисса ттуккугу би��. Ца Аьйбат тIисса ттизайсса ттагу бия.\nДуниял цал цIаний ляхъан дурсса паччахIнал ичIура вай хъус диркIун дурча, зу тамаша бувара ванал дуниял ихтияр къадаврий, дунияллух баччи бакъашиврий. Я Аллагь, цал шафааьт жуйнгу бияннав Кьиямасса кьини, цал лажин ккаккан нясив дуваннав, мунал кьюкьлувух бизан буваннав! Амин! СалляЛлагьу аьляйгьи ва саллама ва аьля алигьи ва сахIбигьи ажмаэна. Амин бирахIматика я архIама-р-рахIимин вальхIамду лиЛлягьи Раббиль аьламин.\nШайх Жамалуттиннул «Кифаятуль-аьвам» луттирава.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/islamvlakii.ru\/allagnal-khiabib","date":"2022-05-22T14:58:00Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652662545548.56\/warc\/CC-MAIN-20220522125835-20220522155835-00007.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9793043733,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":7,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9793043732643127}","num_words":2595,"character_repetition_ratio":0.047,"word_repetition_ratio":0.03,"special_characters_ratio":0.175,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.985,"perplexity_score":3180.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"Мюнпатсса дуаьрду\nПолезные дуа, дуа от сглаза, дуа для защиты имущества на лакском языке\n1. Я къалачIун дуккайсса дуаь\nЯ циван лачIайссарив, мунил тIабиаьт цукунссарив уттигу балжину кIул хьуну бакъар. Аммарив, диндалул тасттикь буллай бур я лачIаврия зарал биян бюхъайшиву.\nМубараксса Кьуръандалуву увкуну бур (мяъна): «ХIакьну, чапуртал хIадурну буссар ина цала ярунних бивтун утан, гайннан Кьуръан ккалаккима ккаккарча учайссар: «Ва мяйжаннугу жиндрал хьуну ур!» Амма ва дуниял-аьламрансса насихIатри». («Аль-Калам» суралул 51-52аятру).\nИдавсил ﷺ ца хIадисраву тIий бур: «Я лачIайшиву мяйжанссар (тIайлассар)» (аль-Бухари). Цамур хIадисраву бувсун бур ца чIумал Идавсин ﷺ лажин хъахъи ларгсса инсан ккавккукун увкуну бур: «Ванаха дуаь дуллали, ванай я лавчIун бурча» (аль-Бухари).\nЯ лавчIсса чIумал МухIаммад Идавсил ﷺ буккайсса бивкIссар «аль-Фалакь» ва «ан-Нас» сурарду (Наси-фалакьи). Ми сурардайн учайссар «муаьввизатайн». Расулуллагьнал ﷺ цала асхабтурахьгу вай сурарду буккияра учайсса бивкIссар. Цала душнил арсру ХIасан ва ХIусайн я лачIаврия буруччиншиврул Идавсил ﷺ укунсса дуаь дуккайсса диркIссар:\nأُعِيذُكُمَا بِكَلِمَاتِ اللهِ التَّامَّةِ مِنْ كُلِّ شَيْطَانٍ ، وَهَامَّةٍ ، وَمِنْ كُلِّ عَيْنٍ لَامَّةٍ\n«Уизукума бикалимати-Ллагьи т-таммати мин кулли шайтIанин ва гьамматин ва мин кулли аьйнин ламматин»\nМяъна: «На Аллагьнахь чIа тIий ура зу буруччаву щяйтIантрая, зарал баймуния ва я лачIаврия» (аль-Бухари, ибн Мажагь).\n2. Хъус ядуваншиврул дуккайсса дуаь\nБала-апатIрая, арцу-хъус дакъа шаврия урувччусса цучIав акъассар, мунияту кьатIув буккайтари зула къатлуву думур: кулпат-оьрчIру, хъус, цуппа къатта Аллагьнайн тапшур булувара.\nИбну Оьмардул [разияллагьу аьнгьу] бувсун бур Идавсил ﷺ увкумур: «Ци-дунугу ядуван АллагьначIа кьадитарча, Аллагьнал му зад дуруччайссар» (АхIмад). Мунияту, цала хъус ядуван ччисса бусурманчувнал ва дуаь дуккин аьркинссар:\n«Аллагьумма инни аставдиоька гьазаль макан ва ман фигьи ва ма фигьи»\nМяъна: «Я Аллагь, на Вийн тапшур (аманат) буллай ура ва кIану, шиккусса инсантал ва шикку думур».","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/islamvlakii.ru\/myunpatssa-duardu","date":"2022-05-28T20:15:02Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652663019783.90\/warc\/CC-MAIN-20220528185151-20220528215151-00641.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9658398628,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":7,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9658398628234863}","num_words":743,"character_repetition_ratio":0.05,"word_repetition_ratio":0.02,"special_characters_ratio":0.188,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.972,"perplexity_score":4255.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"«Лада Ларгус» автомашиналул кIулли азарханалухьхьун\nВай гьантрай Н. Мирзоевлул цIанийсса ЦIуссалакрал райондалул азарханалухьхьун тапшур дунни «Лада Ларгус» автомобильданул кIулли. Райондалул азарханалун цIусса машина булунсса хIукму бувну бур Дагъусттан Республикалул БакIчи Сергей Меликовлул.\nШиккува кIицI лаган, ванияр хьхьичI цIуллушиву дуруччаврил программалул лагрулий 27 автомобиль буллуссар республикалул муниципалитетирттал медициналул идарарттан.\nВа ххуллух, кIицI ларгсса программалул лагрулий республикалийн бувкIун бур 13 автомобиль. Миннува ца буллуну бур ЦIуссалакрал райондалул азарханалун. Программалул лагрулий республикалул шагьрурдал, районнал поликлиникарттайн ва азарханарттайн дучIан тIий дур уттигу 117 автотранспорт.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/ilchi.info\/2021\/09\/skoraya_pomosh\/","date":"2022-05-28T04:38:53Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652663012542.85\/warc\/CC-MAIN-20220528031224-20220528061224-00656.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8778033853,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.877803385257721, \"inh_Cyrl_score\": 0.020105188712477684, \"che_Cyrl_score\": 0.017921438440680504, \"ava_Cyrl_score\": 0.015409567393362522, \"lez_Cyrl_score\": 0.01185490284115076}","num_words":221,"character_repetition_ratio":0.106,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.135,"stopwords_ratio":0.027,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.875,"perplexity_score":3155.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Аьрасатнал паспортру тапшур бунни\nИюнь зурул 27-нний МВД-лул Миграциялул управлениялий шадлугърал даражалий Аьрасатнал паспортру буллунни дазул кьатIувсса гъансса билаятирттаясса 15 инсаннан. Аьрасатнал граждантал хъанахъиминнахьхьун паспортру булун бувкIун бия Аьрасатнал Виричу Загьид Загьидов, Миграциялул къуллугърал ветерантурал организациялул хъунама Играм МахIаммадов, мунал хъиривчу МахIаммад Халияев.\nАндриана Аьбдуллаева\nПаспортру ласласими барча буллалисса ихтилат бунни Миграциялул управлениялул хъунама МахIаммад МахIаммадовлул. Ванал бувсунни Миграциялул федерал къуллугъ букьан бувну, вай бигарду Виваллил иширттал министерствалийн тапшур бувния шихунай цува ва управлениялул хъунаману ушиву, цала зузалтран миграциялул масъалартту щаллу буллай ххишала дакъа хъуннасса даву дуллан багьлай бушиву.\nХIакьинусса кьини Дагъусттаннал МВД-лул Миграциялул управлениялул 30-нния лирчусса паччахIлугърал хIаллихшиннарду дуллай бур агьалинан. Ларгсса шинал 1500 инсаннан буллуну бур Аьрасатнал паспорт. Гьашину ххюва зурул дянив – 450 инсаннан.\nАьрасатнал гимн щаллу дурну махъ Загьид Загьидовлул паспортру буллунни 15 инсаннахьхьун. Миннавух бия Донецкаллал областьрая бувкIссагу. Паспортру лавсун махъ Донецкалия бувкIсса Наталья Байрамовал цала кулпатран ва ххарисса кьини пишкаш дурсса Миграциялул управлениялул хъунама МахIаммад МахIаммадовлухь ва щала коллективрахь дакIнихтунусса барчаллагь увкунни.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/ilchi.info\/2018\/07\/jhffhj\/","date":"2022-05-28T16:33:34Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652663016949.77\/warc\/CC-MAIN-20220528154416-20220528184416-00717.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9146944284,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9146944284439087, \"kum_Cyrl_score\": 0.03305133059620857, \"ava_Cyrl_score\": 0.016801701858639717}","num_words":419,"character_repetition_ratio":0.106,"word_repetition_ratio":0.076,"special_characters_ratio":0.136,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.946,"perplexity_score":3844.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"Рабиуль-авваль барз\nРабиуль-авваль – мусульманнал календарьданул шамулчинмур барзри. Цуппагу хъинну агьамсса, ххирасса барзну ккаллиссар. Мунил ххирашивугу: ва зуруй увссар Аллагьнал махъа-махъма Идавс – МухIаммад ХIабибуллагь ﷺ. Ва мубараксса барз бувкIукун щала дунияллийсса мусульманнал уммат чанна лахъай, тIутIайх бивчусса кунма баххана шай.\nРабиуль-авваль зурул ялагу хасшивуртту дуссар: Идавсил ﷺ Маккалия Мадиналив гьижра баву, цалчинмур мизит баву, цалчинмур нюжмар-чак баву ва цаймигу. Аллагьнал халкьунначIан рахIмуну гьан увсса Идавс ﷺ увссар рабиуль-авваль зурул 12-мур кьини.\nЦинявппагу мусульмантурал ва барз гьан бувай ххаришиву дуллай, цивппа МухIаммад Идавсил ﷺ умматрава лявхъунутIий Аллагьнайн щукру буллай, Идавсил ﷺ оьрмулия, хасиятирттая буслай, мавлудру дуллай.\nАллагьнал жула дакIурдивун идавсихсса ﷺ ччаву дутIиннав, мунал ﷺ ккаккан бувсса ххуллийх бачин каши дулуннав. Амин!","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/islamvlakii.ru\/rabiul-avval-barz","date":"2022-05-18T13:55:28Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652662522270.37\/warc\/CC-MAIN-20220518115411-20220518145411-00364.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9890288115,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":5,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.989028811454773}","num_words":296,"character_repetition_ratio":0.082,"word_repetition_ratio":0.059,"special_characters_ratio":0.158,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.99,"perplexity_score":4746.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Къадал арс Жамалов Сулайманнуха\nТа декабрь зурул пасатсса хьхьуну,\nДуниял цакуну цIаннал дургьуна.\nКьурукIинттул ина бивчу микIирал,\nЖул дакIру дагьайкун микIлачIун дурна.\nДуркIуна яла инт, хъирив – май барзгу,\nБуттахъал ххувшаву ларсъсса байрангу.\nМу кьини илданун ина бутайсса,\nСсупра къабювхъуна жуща бутангу.\nЛагавай вана гъи, дуркIсса кIул хьуннин,\nМикIирал дурцIусса жулми дакIруми,\nДассайссияв, ина янилу акъа?\nКъадарссунни, валлагь, ци булларчагу!\nВана тти бувкIунни сентябрь барзгу,\nИна дунияллийн увксса кьинигу,\nБувкIру жугу вичIан, гьаттай кьарчI бикIан,\nБайраннугу утти къадайсса бусан.\nИна иман дирхьу вил аьзиз арсгу,\nУр хIарачат буллай, яхIлил ттарцI хьуну.\nИна дуллай ивкIсса давуртту дуллай,\nИна кунна дуван,вил цIа ядуван.\nИна тарбия був вил уссурвалгу,\nВил дарсру дакIниву дургьуну зий бур.\nТак цукунчIав лахьхьин тIий бакъар тти жун,\nСулайман акъасса дунъяллий яхьун.\nИна ххирами ва виха дуаьлийми","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/ilchi.info\/2021\/09\/zhamalov_sulejman\/","date":"2022-05-28T17:19:33Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652663016949.77\/warc\/CC-MAIN-20220528154416-20220528184416-00137.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9753807783,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9753807783126831}","num_words":281,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.174,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.986,"perplexity_score":1791.7,"cluster_detection":-1} +{"text":"Идавсил ﷺ шафааьт\nХалифатрал заманнай ца шагьрулий цала кулпатращал ялапар хъанай ивкIун ур ца мискинсса адимина. Лайкьсса даву лякъин къахъанай, мудан буржирай арцу ва мусил динарду ласлан багьлай бивкIун бур, кулпат щалу буваншиврул.\nЗаступничество пророка Мухаммада да благословит его Аллагь и приветствует.\nЦаннаща мунал буржирай ларсун дур зувира динар. Гай духларгукун, цаманаща ххюцIалла ларсун дур… Мукун ласлай, мунал бурж бивну бур ххюттуршра динарданийн.\nИкьрал дурсса чIун ларгукун, арцул заллухъру байбивхьуну бур бурж зана баву тIалав буллай. Мискинчугу ци буванссарив къакIулну, ца авадансса машачинаща буржирай ххюттуршра динар ласунсса пикри хьуну бур. Машачинал дуллуну дур мунахьхьун арцу. Ваналгу цала буржру зана бивтун бур.\nЦаппара барзру лавгун махъ машачи увкIун ур мискинчуначIан цала арцу зана дува тIий. Ванал бувчIин бувну бур гайксса арцу зана дувансса каши дакъашиву, цанчирча гайннух хьхьичIвасса буржру лавкьунутIий. Амма машачи мунайн вих къавхьуну, судрайн аьрза чивчуну бур. Кьадинал оьвкуну бур мискинчунайн, цIувххуну бур, мяйжаннугу ина ванан ххюттуршра динар буржлувну урав, куну. Ванал жаваб дуллуну дур мяйжаннугу цала ганаща арцу буржирай ларсун диркIшиву, амма зана дувансса каши дакъашиву. Кьадигу мунайн личIину вих къавхьуну, дуснакьравун утансса хIукму бувну бур. Ахирданийгу мискинчунал миннат бувну бур, ца кьинисса шавай ита акьияра, кулпат-оьрчIру махъва-махъ ккаккан, куну. Амма кьади му ита акин рязи къавхьуну ур, ликъахъаншиврул. «На ита акьиншиврул цири буван аьркинсса?» - цIувххуну бур мискинчунал.\n«Ина гьунтти махъунай зана икIантIишиву цайнма бакIрайн ласунсса, вихлу махъ бусансса, сий дусса инсан урив?» - цIувххуну бур кьадинал. «Акъар ттучIа мукунсса инсан, так ца МухIаммад Идавс ﷺ акъа», - куну бур мискиннал. Мий махъру судьянал дакIнивун бювххун, ита авкьуну ур адимина ца кьинисса шавай.\nШаппа щарссанихь бувсун бур цанма хьумур. Идавсил ﷺ хIурматрахлуну шавай гьан ивтунна, куну бур. Мунал щарсса хъинну иман дусса диркIун дур. «Идавсил ﷺ хIурматрахлуну ита авкьухьурча, кIюрххилнин салават дутлай щяикIарча къалайкьрив!» - увкуну бур ганил. Ми кIивагу архIал щябивкIун, кIюрххилнин салаватру ккалан бивкIун бур.\nМукун бунува, ца ппурттуву мискинчу шанувун лавгун, макIра МухIаммад Идавс ﷺ ккавккун ур. Идавсил e мунахь увкуну бур: «Гьунтти кIюрххил насу шагьрулул хазналул хъунаманачIан. Мунахь уча, цахь МухIаммад Идавс ﷺ вихьхьун ххюттуршра динар дула тIий ур, куну». МахIаттал хьусса мискинчувнал цIувххуну бур: «Я Расулуллагь, та ттуйн вих къахьунссархха, вих хьуншиврул ци бави на?» - куну. «Ина буси вичIава кIива хIучча бушиву. Цалчинмур – щинчIав къакIулссар та хазначинал гьарца кьини азарда салават дутайшиву. КIилчинмургу – лахьхьу мунал ми азардагу дуккин мажал къавхьунни, амма ми Аллагьнал кьамул дурунни, дурккуссаксса чири буллуну. Укун уча, му вин вих хьунтIиссарча!» - увкуну бур Идавсил ﷺ.\nГьунттимур кьини кIюрххила мискин адимина авчуну ур хазначиначIан, бувсун цанна ккарксса макIгу, Идавсил ﷺ буюр бувшивугу ххюттуршра динар дулун. Хазначинал му кьякьлухун ивхьуну, ина цу хъяврин уван ччай ура, тIун ивкIун ур. Мискинчунал увкуну бур: «Ттун кIулли ина гьарца кьини азарда салават дутайшиву, лахьхьу ми дурккуну къуртал дувангу вища къавхьуссар. Амма Заннал ми кьамул дурунни азардагу дурккусса кунна!».\nХазначи хIайран хьуну, Аллагьнайн щукру буллан ивкIун ур. Дуллуну дур мискинчунан цала арцуяту ххюттуршра динар. Цува ххари увнутIий миннул ялун ялагу кIиазаллий ххюттуршра динаргу пишкаш дурну дур.\nХхаришиврул лехлахисса мискинчугу анаварну кьадиначIан авчуну ур. Му уххайхту, кьадигу айивхьуну ур Аллагьнайн щукру буллай. Яла дуккан дурну азарда динар мискинчунан дуллуну дур: «Вай арцу ласича, вила бурж зана бити, лирчIмигу винна дити. Кьунну ттучIан макIра МухIаммад Идавс ﷺ увкIун, вин кумаг буварча, Кьиямасса кьини ттухлу шафааьт бувантIишиву баян бувунни» - куну бур.\nМахIаттал хьусса мискинчунал махъ учинсса манзил къавхьуну, миккун увххун ур машачи. «Аллагьнайн щукру, ттун кьунну МухIаммад Идавс ﷺ макIра ккавккунни. Ганал ттухь бувсунни вил бурж хIалал битарча, Аллагьнал I ттул бунагьру багъишла битантIишиву. Ма вай ххюттуршра динаргу ласи вила кулпатран кумагран».\nВа куццуй, жипливу цичIавгу дакъа, мукьав ххюттуршра динарданул буржирал гьивугу дусса адимина шавай зана хьуну ур мукьазарда мусил динарданул заллуну. Авадан шаврил сававну хьуну дур мунал дакIнивусса Расулуллагьнахсса ﷺ ччаву ва Идавсил ﷺ шафааьт.\nВана укун, дунияллий акъанугу, Идавс ﷺ уссар жуйра аякьа дуллай, жува бувсса хъинбаларттая ххари хъанай, бунагьру булларча, Аллагьнахь багъишла битаву чIа тIий.\nЖуйва Аллагьнал цIими бишиннав, МухIаммад Идавсил ﷺ шафааьт бияннав, барачат гьарза хьуннав!","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/islamvlakii.ru\/idavsil-%EF%B7%BA-shafaat","date":"2022-05-22T13:42:57Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652662545548.56\/warc\/CC-MAIN-20220522125835-20220522155835-00378.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9660978317,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":6,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9660978317260742, \"tab_Cyrl_score\": 0.020910797640681267}","num_words":1474,"character_repetition_ratio":0.063,"word_repetition_ratio":0.063,"special_characters_ratio":0.171,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.971,"perplexity_score":4235.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Виричунал цIанийсса аллеялий мурхьру бувгьунни\nМоскавливсса Лакрал жагьилтурал ккурандалул (ММОЛ «ЛАКИЯ») вакилталгу хIалану, Москавуллал областьрайсса Ромашково тIисса шяраву Совет Союзрал кIийла Виричу АхIмад-Хан Султаннул цIанийсса аллеялий мурхьру бувгьунни. Инттухавай тикку мурхьру бугьаву цIакь хьусса аьдат дур. Та Аллеялул сиптачи ур лесничествалул директор, Хъювхъиял шяраватусса Нариманнул арс Нахаев Заур.\n2015 шинал Жуковское тIисса шагьрулул Вирттаврал клубрал ва Москавливсса Дагъусттаннал Культуралул центрданул уртакьну ва аллеялул хъиндайдихьу дуван цалчинсса мурхьру бувгьуну бур. Тания шинмай гьар шинах мурхьру бугьайсса бур.\nНахаев Заур цувагу миллатрах ччаву дусса, цува лявхъусса кIанттул цIа гьаз данмур буллалисса хIакьсса зунтталчу ур. Москавливсса Дагъусттаннал Культуралул центрданул дуллалисса гьарцагу давурттавухгу чялишну хIала уххай, дакI тIитIаврицIун кагу кIидахIин анавар уккайсса меценатгу ур. Амма ванан къаххирар цалла дуллалисса давурттая цIарду дуллай. Ттущарив жула бюхттулсса Виричунал цIанийсса аллея буван дакIнийн багьсса ва муниха зузисса инсаннахь барчаллагь къаувкуну бацIан къавхьунни. Ялтту учIанхьуви Заур.\nТтигъанну СунбатIуллал шяраваллил жагьилтуралгу бувгьунни мурхьру буттал шяраву. ДукIу бувгьуна мурхьру ттул буттал шяраваллил, 1-мур ЦIувкIуллал, жагьилтуралгу. Буттал улча мурхьру бувгьуну щюллишиврувун гьан буван ччан бикIарча, дуван шайсса даву дур. Ромашковолийсса АхIмад-Хан Султаннул цIанийсса аллеялийсса мурхьругу личIувча аргъирай хъюлчай тIий, бюхттулсса арснаха санаъру дуллай. Вирттаврал аьпалухасса хIурмат – жулва бучIантIимунихасса хIурматри.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/ilchi.info\/2021\/05\/fdet54fc5yd5yd\/","date":"2022-05-27T19:16:39Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652662675072.99\/warc\/CC-MAIN-20220527174336-20220527204336-00426.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9942362905,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9942362904548645}","num_words":481,"character_repetition_ratio":0.077,"word_repetition_ratio":0.042,"special_characters_ratio":0.138,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.996,"perplexity_score":3393.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Кьуръандалувусса элмийсса кьюлтIшивуртту\nСекреты Корана, научные данные из Корана, Коран в цифрах. Священная книга мусульман - Коран содержит в себе много научно доказанных фактов.\nТамашасса зат бур\nЯлавай кIицI лаганну Кьуръандалул луттираву саргъунну тикрал хъанахъисса мяъна ца дусса цаппара махъру.\nКьуръандалул луттираву «кьини» тIисса махъ ца числорай тикрал хъанай бур 365, чIяру числорай «кьинирду» тикрал хъанай бур 30-ва, «барз» тIисса махъгу 12-ва.\n«Арулла ссав», «ссавруннал Заллу» тIисса цачIун був махъру тикрал хъанай бур Кьуръандалуву арилва.\n«ТанмихI» тIисса махъ кIицI лавгуну бур 117-ва, мунищал архIал бивхьуну «багъишла бити» тIимур махъ тIурча ишла буллай бур кIилийну ххишалану – 234-ва.\n«Буси», «увкунни» тIисса махъру ишла бувну бур архIалну (332-ва).\nМахIатталсса зат бур «Алжан» ва «Дужжагь» тIисса махъругу архIалну 77-ва кIицI лаглагаву.\nХIисав буллан бивкIукун «аьрщарайсса оьрму» тIисса махъ ишла бувну бур 115-ва, мукунма архIалну, 115-ва ишла бувну бур «абадул оьрму» («ахират») тIисса махъгу.\nКьуръандалул луттирал бур ялагу ца хIучча – хъинбала-хъиншивурттан хас бувсса. «Хъинбала» тIисса махъ тикрал хьуну бур 6-ва, «оьккисса» тIимур махъ тIурча шамлий чанну.\nАрхIалну, 197-ва тикрал хьуну бур «кьисас» ва «мархIаматру» тIисса махъру.\nПикри бувара, «ччаву» ва «увкумур баву» тIисса махъругу архIалну 83 тикрал хъанаврил ялувгу.\n«Адамина» ва «хъамитайпа» тIисса махъру Кьуръандалуву хьунабакьлай бур 23-ва.\nМахIатталсса зат бур, инсан ниттил лякьлуву хIасул хъанахъинисса хромосомирттал аьдадгу 23-нна душиву ва миннул аьдадгу Кьуръандалуву тикрал хъанахъисса «адамина» ва «хъамитайпа» тIисса мукъурттил сияхIращал тIайла дацIлай душиву. Ниттил лякьлуву оьрчI хIасул хъанахъинисса хромосомирттал аьдад дур 46 дирсса, миннува 23 хромосом бур буттал, 23 хромосом ниттил.\nКьуръандалуву архIалну 16-ва кIицI лаглай бур «кьадаршиву» ва «хаиншиву» тIисса махъру.\nЯлагу тамашасса зат цамургу бур, «кьири» тIисса махъ Кьуръандалуву 13 хьунабакьаву ва «хьхьири» тIимур махъ тIурча 32-ва кIицI лаглагаву. Вай кIивагу махъ аьмну тикрал хъанай бур 45-ва. Вайннул жямлийх (45) «кьири» тIисса махъ тикрал хъанахъисса число дачIирчан хъанай бур 28,88888889%. «Хьхьири» тIимур махъ тикрал хъанахъисса 32 число аьмссаннуйх дачIирчан, шиккугу хъанай дур 71,11111111%. МахIаттал хьунсса зат бур элмийсса ахттаршиннардайнугу щалагу дунияллий 28,8% ва 71,1% (процентру) кьирил ва хьхьирил бувгьуну бушиву исват баву.\nВайгу, цаймигу цикссагу ахттаршиннардал ккаккан буллай бур Кьуръандалул луттирал элмийсса бияла, (Хъунасса Заннал каши-кьудрат кунма) вайми луттирдаяр цимивагу даражалул лавайсса бушиву.\nУкунсса иширттал ялув жува цимилгу мукIру шару (мяъна): «Уча (Я МухIаммад): «Агана инсантурал ва жиннал Кьуръандалуха лавхьхьусса лу сакин баву мурадрай, цала бюхъурду цачIун булларчангума, миннаща цукунчIав къахьунтIиссия му даву дузрайн дуккан дуван» («Аль- Исраъ» суралул 88-мур аят.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/islamvlakii.ru\/kurandaluvussa-elmiyssa-kyultishivurttu","date":"2022-05-18T12:22:01Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652662522270.37\/warc\/CC-MAIN-20220518115411-20220518145411-00452.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9588255286,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":6,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9588255286216736, \"inh_Cyrl_score\": 0.0131095414981246, \"lez_Cyrl_score\": 0.012317500077188015}","num_words":926,"character_repetition_ratio":0.1,"word_repetition_ratio":0.024,"special_characters_ratio":0.213,"stopwords_ratio":0.024,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.963,"perplexity_score":2904.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"ТалихI ссаву буссар?\nЖулва ва дунияллийсса ва ахиратравусса талихI буссар МухIаммад идавсил ﷺ ххуллу бувгьуну бачавриву. Му ххуллий жунма неъматмур бакъа, заралмур бакъа��сар. Идавсил ﷺ гьарца инсаннан кулпатраву, чIахуращал, дахху-ласулуву ккаккан бувсса ххуллу, низам дуссар. Аллагьнал цува гьан увссара увкуну бур халкьуннал аьмал-хасият, тIабиаь марцI дан, тIайла дан.\nХIакьинусса кьини жунма чIалай бур дунияллий гьарзад хьхьичIуннай най дунугу, инсантурал хасиятру, аьмаллу, тIабиаьтру зия хъанай бур. Мугу циванни? Аллагь Тааьланал жуна неъматну гьан увсса, цайну жува тарбия бан ккаккан увсса Идавсил ﷺ хъирив най бакъанутIийри. Циванну мунал хъирив бачин аьркинсса. Цалчин – МухIаммад ﷺ Заннал Илчи унутIий. КIилчингу га Цала Аллагьнал тарбия увссар, Цува рязисса куццуй.\nИдавсил ﷺ хIадисирттаву бувсун бур оьрчIал цала нитти-буттащалсса багьу-бизу цукунсса бикIан аьркинссарив: «Нитти-буттал рязишивруву Аллагьнал рязишиву дуссар», «ОьрчIал Алжан ниттил чIанччанналу буссар», – увкуну бур. Мунийну жунма бувчIлай бур: цуксса ххаллилсса оьрчIру бухьхьурчагу, нитти-буттал даража АллагьначIа лавайссар, хъунмассар. Мунияту нитти-буттаха хIурмат буван, шайссаксса жула оьрчIру муниву тарбия буван аьркинссар, гьунтти жула наслулия кьурчIишиву къаккакканшиврул.\nЧIаххуращалсса багьу-бизулул хIакьираву МухIаммад Идавсил ﷺ увкуну бур: «ЧIахучуначIансса хIурмат бикIан аьркинссар вила ниттичIан кунмасса».\nЦуксса ххаллилсса, мюнпатсса махъру бурив ххал бувара, кунначIан куннал нахIушиву, хIалашиву цукун хьхьичIуннай хьун най дурив, жува Идавсил ﷺ увкумур биттур булларча! Жухунма жува багьну бунутIийри даймуниву, дитаймуниву барачатшиву дакъасса.\nЦаймир хIадисирттаву увкуну бур: «Зул иман камил къахьунтIиссар зунма ччисса зад зула диндалул уссингу ччан къабикIарча». «Муъминсса бусурманчув мури – ганал лагмасса инсантуран ганая нигьачIин дакъасса»\nКулпатрал дянивмуния увкуну бур: «Ласнал рязишиву – Аллагьнал рязишивури». Адимина цала щарссания рязину ухьурча, му хъамитайпалуя Аллагьгу рязину икIантIиссар. «Зувату яла хъинма – кулпатращал нахIума, кIукIлумари», – тIий ур Идавс ﷺ.\nМи гьарзад ласуншиврул, лахьхьиншиврул зула оьрчIру мизитиртавун занази бувара!","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/islamvlakii.ru\/talikhi-ssavu-bussar","date":"2022-05-22T15:11:24Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652662545548.56\/warc\/CC-MAIN-20220522125835-20220522155835-00472.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9951425195,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":6,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9951425194740295}","num_words":679,"character_repetition_ratio":0.058,"word_repetition_ratio":0.043,"special_characters_ratio":0.161,"stopwords_ratio":0.001,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.997,"perplexity_score":3526.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"Дагъусттаннал спикер хьунаавкьунни лакрал вакилтуращал\nОктябрь зурул 27-нний Дагъусттаннал Халкьуннал Мажлисрал Председатель Хизри Шихсаидов хьунаавкьунни лакрал жяматрал вакилтуращал.\nАндриана Аьбдуллаева\nХьунабакьаврий гьуртту хьунни Дагъусттаннал парламентрал вице-спикер Камил Давдиев, Дагъусттаннал ХIукуматрал ва БакIчинал Администрациялул каялувчинал цалчинма хъиривчу Артур Исрап��лов, Дагъусттаннал БакIчиначIасса Хъунисриннал советрал председательнал хъиривчу Сиражуттин Илиясов, Дагъусттаннал Жяматийсса палаталул председательнал хъиривчу Ссапарбаг Аьбдуллаев, Оьрмулул дузалшиндарал зузалтрал профсоюзрал председатель АьбдурахIман Адамов, Лакрал театрданул хъунмур Бадрижат МахIаммадхIажиева, техникалул элмурдал доктор АьвдурахIман Халилов.\nХизри Шихсаидовлул барчаллагь увкунни лакрал жяматрал вакилтурахь, личIи-личIисса давурттай билаятран ва халкьуннан мюнпатну зий буну тIий. Лавайсса кьимат бивщунни элму, тарих ва культура ядаврил ва хьхьичIуннай даврил цIаний вайннал бихьлахьисса захIматран.\nХъирив Сиражуттин Илиясовлул барчаллагь увкунни спикернахь муданнасса аякьалухлу.\n— Вин ххуйну кIулли жула тарихгу, культура ва аьдатругу. Ччяни хIисав шай республикалул цIаний захIмат бихьлахьими. Му хъунмасса затри, — увкунни ванал ва бахшиш дунни Хизри Шихсаидовлун ХIурматрал грамота ва Бархъаллал усттартурал дурсса сувенир.\nЦала чулуха Хизри Шихсаидовлулгу бахшиш бунни хъамаллуран Халкьуннал Мажлисран 25 шин шаврин хас бувсса луттирду.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/ilchi.info\/2020\/11\/vrhdh\/","date":"2022-05-27T18:29:27Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652662675072.99\/warc\/CC-MAIN-20220527174336-20220527204336-00479.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8159635067,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8159635066986084, \"inh_Cyrl_score\": 0.04556317254900932, \"lez_Cyrl_score\": 0.04196769744157791, \"dar_Cyrl_score\": 0.015769775956869125, \"ava_Cyrl_score\": 0.01222669892013073, \"tab_Cyrl_score\": 0.012163331732153893}","num_words":428,"character_repetition_ratio":0.086,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.127,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.866,"perplexity_score":2244.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"ЦIу лещан дувултрал ххувшаву\nЦIу лещан дувултрал касму бучIир хIисав дуван спортсментуралмунивух. Циван учирча, нажагь цIу дагьний, цамур иш хьуний, вайннангу багьлай бур зирангну цала даву дуллан.\nДагъусттаннал МЧС-рал гьарца шинах бувай цIу лещан дувултрал частирдал зузалтрал дянивсса бяст-ччаллу, конкурсру. Ми бикIай теориялул зумунуссагу, практикалул иширттайнуссагу. Ми конкурсирттавух муданмагу гьуртту шай Ккуллал райондалийсса частьрал зузалт. ДукIусса шинал ахирданий вайннан дуллуну дур, ми конкурсирттаву ххув шаврил хIисав-сан дурну махъ, мукьра зава. Буслай ур Ккуллал райондалул цIу лещан дувултрал частьрал хъунама Къудуев Зайнуллагь:\n– Цалчинмур кIану бувгьуну увкIунни Руслан МахIаммадов, 2-мур кIану бувгьуну увкIунни Кьурбан Мутаев «Яла ххуйма водитель» тIисса номинациялий. «Отделениялул яла ххуйма командир» тIисса номинациялий 2-мур кIану бувгьунни Жабраил Кьулчиевлул. Аьмну Ккуллал райондалул цIу лещан дувултрал частьрангу буллунни, Дагъусттаннал циняв частирдал дянивсса бяст-ччаллу хIисавравун лавсун, 3-мур кIану.\n2019-ку шиналгу жул, 32-мур цIу лещан дувултрал, частьран буллуссия «Нива-Урбан» тIисса чIиви машина.\nЖувагу чIа учинну укунсса, тIирхъасса, цала касму магьирну кIулсса, зуза��тран цIуллушиву, ххари-хъиншивуртту!","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/ilchi.info\/2022\/02\/mchs_pozharnik\/","date":"2022-05-23T17:31:04Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652662560022.71\/warc\/CC-MAIN-20220523163515-20220523193515-00283.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9643073678,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9643073678016663, \"inh_Cyrl_score\": 0.010088234208524227}","num_words":390,"character_repetition_ratio":0.102,"word_repetition_ratio":0.05,"special_characters_ratio":0.164,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.968,"perplexity_score":2547.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Тарихрал паркран – шанна шин\n«Аьрасат – Ттул тарих» тIисса цIанилусса Тарихрал парк жулла республикалул хъуншагьрулий тIивтIуну вай гьантрай шанна шин хьунни. Ва таварихран хасну, тарихрал паркраву хьунни ТIиртIу нузардил кьини.\nМу кьини музейравун бувкIминнаща бюхълай бия гьарцагу залданувух уквасса экскурсияртту буван, халкьуннал канил пишардал усттартурал буллалисса мастер-классирттавух, Хъун дяъвилуцIун дархIусса викторинардавух гьуртту хьун, хасъсса яру бивхьуну, му дяъвилул талатавуртту къизгъинний хьун.\nВа кьини музейравун бувкIминнал итталун яла-яла дагьлай дия мастер-миниатюрист Аьбдулнасир МахIаммадовлул «Ссяткарнал театр» тIисса выставка.\nТIиртIу нузардил лагрулий ва кьини музейравун бувкIунни 700-нния ливчусса инсантал.\nБадрижамал Аьлиева","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/ilchi.info\/2020\/11\/vbhjkuk\/","date":"2022-05-28T05:14:37Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652663012542.85\/warc\/CC-MAIN-20220528031224-20220528061224-00124.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8136356473,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8136356472969055, \"lez_Cyrl_score\": 0.1035369411110878, \"agx_Cyrl_score\": 0.01872275397181511, \"kum_Cyrl_score\": 0.015313421376049519, \"ava_Cyrl_score\": 0.013578776270151138}","num_words":216,"character_repetition_ratio":0.092,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.146,"stopwords_ratio":0.019,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.82,"perplexity_score":2680.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ххира бувара зулва оьрчIру, обнимайте и ласкайте своих детей\nЦиванни МухIаммад Идавсил ﷺ оьрчIру ххира баврих хъуннасса къулагъас дувайсса диркIсса?\nЦаппара ниттихъул, аму дадахъул бикIай ччя-ччяни ппай тIий ххира буллалисса оьрчIру хъиннува ттюнгъасса, душвараха лавхьхьусса шайссар тIий. Амма, махъ ппурттуву аьлимтурал дурсса тIитIаларттал тасттикь буллай бур ппай тIий оьрчIру ххира-ххуй буллан аьркиншиву, муния оьрчIал оьрмулун хъунмасса хайр хъанахъишиву. 20-30-хъул шиннардил хьхьичI оьрчIру укун тарбия баврихсса бургаву цамур дикIайва.\nЦIана тIурча, оьрчIал психологтал ва педиаторталгу оьрчIру ттюнгъану тарбия баврицIун бакьлай бур. Ниттил ппай тIутIисса чIумал, оьрчIал няраву чялиш дуккайссар оьрмулун хайрсса гормонну: депрессия хьун, пашман-къума лаган къаритайсса серотонин тIисса ххаришиврул гормонну, цIу-цIусса сиптарду, суккушиннарду дуллан гъира бутайсса дофамин тIисса гормонну, нитти-буттахух, уссур-ссуннахух, гъан-маччанахух лаган буллалисса, миннахсса ччаву рутла тисса окситацин ва къюкIлил тагьар къулай дуллалисса адреналин гьарза шайссар.\nИнсаннал чурххаву цумур бухьурчаг�� ца асар хIасул шавриву гьуртту шайссар азарвахъул нервардал клеткарду. Мяйжаннугу исват хьунни, ххари-хъиншиврул асардая инсаннал чурххан хъунмасса хайр-мюнпат бияйшиву. Нажагьлий оьрчIан цIунцIия хьусса чIумал: «Нану, ххазинай», – куну, ппай увкуну, ттюнгъану жуав дурсса чIумал, хIатта цIуцIима хъин шайссар. ОьрчIайн ппай тIутIисса чIумал, ниттия оьрчIайн лахълай бур цаппара цIуцIавурттая буруччинсса иммунитет цIакь дуллалисса бактериярду. Ниттил ппай тIий ххира буллалисса оьрчIаву бизлазиссар талихIрайсса оьрмулул гьану. Ттюнгъашиву, иминшиву чан дурну тарбия бувсса оьрчIру хъуни шайссар цалва умудирттайн вих бакъасса, ташвишсса, цайминнаву къуццу буван сикъавсусса.\nАгана жува бургарчан МухIаммад Идавсил ﷺ оьрмулуя чивчумуних, кIул хьунтIиссар жула Идавс ﷺ оьрчIал чулухунай цуксса иминсса ивкIссарив ва ми ччя-ччяни ххира-ххуй буллай ивкIшиву. Абу Гьурайрал رضي الله عنه ца хIадисраву чивчуну бур: «Аль-Акьра ат-Тамими тIисса адимина чIарав щяивкIун уна Идавсил ﷺ ппай тIий ххира увну ур цала душнил арс\nХIасан.\nАль-Акьрал увкуну бур: «Ттул ацIва оьрчI буссар, амма на миннайн цаннайнвагу ппай къаувкуссар». Идавсил ﷺ мунахгу урувгун куну бур: «Цайминнай цIими бакъасса инсаннан, тамахI бикIан къааьркинссар цайва цIими буваншиврийн (аль-Бухари).\nМахIатталсса зат бур, гормонная хавар бакъасса заманнай, 1500-хъул шиннардил хьхьичI, МухIаммад Идавсил ﷺ оьрчIру иминну, ттюнгъану ххира буллай тарбия баврих хъуннасса ургъил диркIшиву.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/islamvlakii.ru\/khkhira-buvara-zulva-orchiru-obnimayte-i-laskayte-svoikh-detey","date":"2022-05-28T07:17:52Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652663013003.96\/warc\/CC-MAIN-20220528062047-20220528092047-00339.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9864399433,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":5,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9864399433135986}","num_words":818,"character_repetition_ratio":0.057,"word_repetition_ratio":0.051,"special_characters_ratio":0.159,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.99,"perplexity_score":3252.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Циванни барачат бакъасса?\nПочему нет бараката? Барачат (баракат) тIисса мукъул мяъна – циняв Аллагьнал неъматру, хъиншивуртту, цIими. Цири дуллан аьркинсса жула хъусливу, кулпатраву, инсантуращалсса арардаву, чурххал цIуллушивруву, оьрчIаву, давурттаву барачат гьарза хьуншиврул?\nПочему нет благодати?\nДиндалуву личIи дурну дур барачат бишаврил сававру.\n1. МарцIсса ният (нанижат)\nДаймур-дитаймур барачатну хьуншиврул, дакIнивусса ният марцIсса дикIан аьркинссар. Ният – аьмалданул аслури. ХIадисраву увкуну бур: «Гьарца тIулданун кьимат бищайссар ниятрайн бувну» (Муслим). Мунияту, гьарца давричIа дакIнихтунусса, Аллагьнахлунусса I ният дикIаву хъинну агьамссар.\n2. Иман ва Заннаясса нигь\nКьуръандалуву увкуну бур (мяъна): «Тай инсантурал хIакьсса иман дирхьуну, Заннал танмихIрая нигьа бувсун бивкIссания, миннан чара бакъа барачатрал къапурду тIитIинтIиссия ссаврунная ва аьрщарая» («Аль-Аъраф» суралул 96 аят).\n3. Таваккал бутаву\nМухIаммад Идавсил ��� увкуссар: «Зул дакIурдиву Аллагьнайн I хIакьсса таваккал бивкIссания, Заннал зун барачат булунтIиссия, лелуххантран дукия дулайсса куна: кIюрххил дачIрасса лякьращал левххун лавгун, гьанттайнмай бувччуну зана бикIайсса» (Тирмизи).\n4. Кьуръан буккаву\n«Ва Кьуръан – барачатсса, ванияр хьхьичI гьан бувминнуву бивкIмур тасттикь буллалисса лури» («Аль-Анъаьм» суралул 92-мур аят).\n5. «Бисмиллагь» учаву\nБусурманчувнал гьарца даву дайдишайссар Аллагьнал цIа кIицI ларгун. Мукун дайдирхьумуниву барачат бикIайссар. «Бисмиллагь къаувкуну дайдирхьусса давриву барачат бакъассар», - увкуну бур хIадисраву.\n6. ЦачIун хьуну дукра дукаву\nИдавсил ﷺ увкуссар: «ЦачIу дукра дукавриву зун барачатшиву дуссар».\n7. Дахху-ласулуву тIайлашиву\nХIадисраву увкуну бур: «Маша буллалисса чIумал дахху ва ласу щялмахъру къабуслай, дахлахисса хъуслил диялдакъашивуртту кьюлтI къадуллай бухьурча, миннал маша барачатсса хьунтIиссар. Щялмахъру буслай, хъуслийсса аьйрду кьюлтI дуллай бухьурча миннал машлуву барачат къабикIантIиссар».\n8. Щукру баву\nКьуръандалуву увкуну бур (мяъна): «Зу щукру булларча, На зун неъматру гьарза буванна; щукру къабуварча, Ттул аьзав цIакьссар» («Ибрагьим» суралул, 7-му аят)\n9. Садакьа\nХIадисуль-Кьудсилуву Аллагь тIий ур: «Я Адамлул арс, ина харж дува, Нагу вийн харж дуванна». Идавсил ﷺ увкуссар: «Зула хъус дуруччияра закат буклай, къашайшалт хъин бувара садакьа буллай, балаапатIру байщун бувара дуаь дуллай» (Абу Давуд).\n10. Гъанминнащал дахIаву\nцIакь даву ХIадисраву тIий бур: «Лахъисса оьрмугу, къатлуву буллугъшивугу ччиманал цала гъан-маччами хъама мабитарача».\n11. Ччяни бизаву\nМухIаммад Идавсил ﷺ увкуссар: «КIюрххил ччясса ссятру Аллагьнал ттул умматран барачат бурссар». КIюрххил чаклил чIун дуркIукун, чани хъя чиннин шанан утту бишаву къахъинссар, барачат ласайссар.\n12. Кулпат баву\nЩарсса дуцаву, кулпат баву – барачат кIункIу бувайсса давури. Кьуръандалуву бувсун бур мискиншиврух къабурувгун кулпат бувайминнан Аллагьнал буллугъшиву дулунтIишиву.\n13. Бунагьирттая байщаву\nБарачат бакъашиврул агьаммур багьана – бунагьру баву хъанахъиссар. МухIаммад Идавсил ﷺ хIадисраву увкуну бур: «… Мяйжаннугу, инсан цанма нясивсса бутIуя махIрум къашайссар, так бувсса бунагьру сававну бакъа». (Муслим) Мунияту, хIарачат бувара Заннал жуйва бивхьумур щаллу буллан, хIараммуния арх буцлан. Хьусса бунагьраягу анаварну тавба дулувара. «Мудан Аллагьнахь багъишла ити тIий лаизлазисса инсаннан гьарца бала-апатIрава, ццахханнарая ххассал хьунсса ххуллу тIитIайссар, хьул бакъасса чулуха буллугъшивугу дияйссар», - увкуну бур хIадисраву.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/islamvlakii.ru\/tsivanni-barachat-bakassa","date":"2022-05-18T12:02:13Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652662522270.37\/warc\/CC-MAIN-20220518115411-20220518145411-00546.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9870839119,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":5,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.987083911895752}","num_words":1034,"character_repetition_ratio":0.058,"word_repetition_ratio":0.04,"special_characters_ratio":0.179,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.99,"perplexity_score":3418.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"Дайдирхьунни республикалул конкурс «Шинал учитель – 2021»\nАпрельданул 5-нний МахIачкъалаллал 30-мур школа-лицейраву хьунни «Шинал учитель – 2021» тIисса, щалва Аьрасатнал конкурсрал республикалул даражалийсса ятIап тIитIлатIисса шадлугъ. Ванил сакиншинна дурну дия ДР-лул КIулшивуртту дулаврил ва элмулул министерствалул.\nКонкурс дайдишин хьхьичI 30-мур лицейрал дуклаки оьрчIал хъамаллуран ва гьурттучитуран ккаккан дуруна хъун дакъасса ва тIайлабацIулунсса концертрал программа. Цала даврил уртакьтуран тIайлабацIу ва ххувшаву чIа учин шиккун бавтIун бия хьхьичIми шиннардий конкурсирттай ххув хьусса учительталгу, дахьва ва пишалухух лаглагисса жагьилсса учительталгу.\nГьарца шинах дувайсса ва конкурсрал мураднугу хъанахъиссар гьунар бусса, итххявхсса, цIушиннарду ишла дурну дарсру дишин хIарачат буллалисса ва учительнал пиша машгьур буллалисса педагогтал язи бугьаву.\nКонкурс республикалул хъуншагьрулий нантIиссар апрельданул 5-9-ннин. Шиккун бувкIсса циняв учительтал зонардай ва муниципалитетирттай хьусса конкурсрал цалчинмур ятIапрай ххув хьусса гьурттучитал хъанахъиссар. МахIачкъалалив ххув хьума учитель гьуртту хьунтIиссар билаятрал даражалийсса конкурсрай.\nГьашинусса конкурсрай гьурттуну ур республикалул шагьрурдаясса ва районнаясса 26 учитель. Конкурсрал цалчинми тIалавшиннарду биттур дурну махъ 26 учительнава язи угьантIиссар 10. Ми 10 учитель цIанава хъанахъиссар конкурсрал лауреатътал.\nХъиривмур ятIапрай язи бувгьуминнал ккаккан бантIиссар мастер-классру ва гьуртту хьунтIиссар цала пишалул бюхъу-хIарачатру ккаккан бансса цайми мероприятиярттайгу. ТIалавшиннарду биттур даврих бурувгун яла язи угьантIиссар махъра-махъсса ятIапрайнсса 5 учитель. Аьрасатнал учительтурал конкурсрайнгу тIайла уккантIиссар вайннава 1 учитель.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/ilchi.info\/2021\/04\/%D0%B4%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B8%D1%80%D1%85%D1%8C%D1%83%D0%BD%D0%BD%D0%B8-%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BB-%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D1%83%D1%80%D1%81\/","date":"2022-05-27T19:41:38Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652662675072.99\/warc\/CC-MAIN-20220527174336-20220527204336-00618.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9708718061,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9708718061447144}","num_words":515,"character_repetition_ratio":0.067,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.146,"stopwords_ratio":0.029,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.97,"perplexity_score":2118.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"ЧIяру даннав жулла наградартту\nВай гьантрай щалагу билаятрай кIицI ларгсса Аьрасатнал Печатьрал кьинилуцIун бавхIуну, личIи-личIисса министерстварттал ва ведомстварттал наградартту дуллунни республикалул хьхьич1унсса журналистътуран.\nДагъусттаннал Росгвардиялул Управлениялул чулухасса наградартту дуллунни «Илчи» кказитрал хъунама редактор Руслан Башаевлун ва отделданул редактор Андриана Аьбдуллаеван. «Илчи» кказитрал зузалтрал хьхьичIуннайшивуртту, лайкьшивуртту вай щалагу коллективрал, миллатрал хьхьичIуннайшивурттур.\nЧIяру даннав жулла наградартту, хъиннура ххишала хьуннав кказитрал сийгу, гуж-кьудратгу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/ilchi.info\/2022\/01\/rosgvardiya_ilchi\/","date":"2022-05-27T18:08:08Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652662675072.99\/warc\/CC-MAIN-20220527174336-20220527204336-00651.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8314128518,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8314128518104553, \"inh_Cyrl_score\": 0.06648325175046921, \"lez_Cyrl_score\": 0.021021444350481033, \"krc_Cyrl_score\": 0.012867792509496212, \"tab_Cyrl_score\": 0.010981672443449497}","num_words":181,"character_repetition_ratio":0.091,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.122,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.874,"perplexity_score":2322.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Дуаь кьамулсса 6 инсан\nДиндалул аьлимтурал бувсун бур, дуаь дувайсса чIумал агьаммур тIалавшинна цумурдив – дакI ва ният марцIну, дакIнихтуну даву. Мукун дурсса дуаь Аллагьнан ххирассар ва кьамулссар куну бур.\nХIадисраву бувсун бур бусурманчувнал дуаь дувайхту, Аллагьнал ягу му дуаь кьамул дурну, чIа увкумур дулайссар, ягу мунаяту баларду ва апатIру байщун бувайссар, куну. Ва макьалалуву кIицI лаганну щак бакъа дуаь кьамул дувайсса инсантурал 6 жура.\n1. Къашайшала\n«Инава къашавайманах урган лавгукун, ганахь миннат бува вихара дуаь дува, куну. Къашайшалал дуаь – малаикнал дуаь куннассар». (ибн Мажагь)\n2. Зума дургьума\nАьбдуллагь ибн Аьмрдуя رضي الله عنه бивну бур Идавсил ﷺ хIадис: «Зума дургьуманал зума ритайни дурсса дуаь Заннал кьамул дувайссар». (Ибн Мажагь).\n3. Бутта ва нину\nАбу Гьурайрал t бувсун бур хIадис: «Щак бакъассар шанна дуаь кьамул хьуншиву: зулмулувуманал дуаь, аь-рххилийманал дуаь ва нитти-буттал цала оьрчIахасса дуаь». (Абу Давуд ва Тирмизи)\n4. Диндалул уссу\nЦама инсаннаха дурсса дуаь жаваб къадуллуну къадитайссар, Аллагьнал кьамул дувайссар. Абу Дардал бувсун бур МухIаммад Идавсил ﷺ увкумур: «Кьамулссар бусурманчувнал цала диндалул уссиха му чIарав акъасса чIумал дурсса дуаь. Мукун дуаь дуллалиманал бакIрацI уссар «Амин, винмагу мукунма хьуннав», – тIутIисса малаик». (Муслим)\n5. Зулмулулу ливчIма\nАнас-асхIаблул رضي الله عنه бувсун бур Идавсил ﷺ махъру: «Зулмулулу ливчIманал дуаьлия нигьа бусияра, га чапурчув ухьурчагума. Цанчирча мунал дуаьлул ва Аллагьнал дянив пардав дакъассар». (АхIмад)\n6. Ххуллулсса\nИдавсил ﷺ увкуссар: «Шанна дуаьлун жаваб дулунтIиссар: «Къаччан бивкIманал, ссапар бавхIуманал ва нитти-буттал дуаь». (Ибну Мажагь)\nДин дугьияра, дуаьртту чIяруну дувара, Аллагьнайн таваккул бутияра!","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/islamvlakii.ru\/dua-kamulssa-6-insan","date":"2022-05-22T13:18:32Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652662545548.56\/warc\/CC-MAIN-20220522125835-20220522155835-00707.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9730250835,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":5,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9730250835418701, \"tab_Cyrl_score\": 0.017923438921570778}","num_words":527,"character_repetition_ratio":0.067,"word_repetition_ratio":0.025,"special_characters_ratio":0.19,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.982,"perplexity_score":4191.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"Бусурманнал календарь\nИсламский календарь, название месяцев в исламе и начало года в исламе\nНазвание месяцев в исламе\n- Мухаррам\n- Сафар\n- Раби аль-авваль\n- Раби ас-сани\n- Джумада аль-уля\n- Джумада ас-сани\n- Раджаб\n- Шабан\n- Рамадан\n- Шавваль\n- Зу-ль-када\n- Зу-ль-хиджа\nГьижра\nГьижра учайссар МухIаммад идавс, саллаллагьу аьлайгьи ва саллям, ва асхIабтал Маккалия Мадиналив бизаврин. Му хьуссар милади календарьданул 622-ку шинал. Муния шихунмай най буссар бусурманнал календарь, кIилчинма халиф Оьмар ибн аль-Хаттаблул, разияллагьу аьнгьу, байбишин бувсса.\nШинал дайдихьу\nИмам Абу Нуаьймул луттираву чивчумунийн бувну, гьижралул 17-ку шинал Оьмардул, разияллагьу аьнгьу, буюрданийну халкь бавтIун, Исламрал календарь бачин бувансса хIукму бувну бур. Цавай бивкIун бур МухIаммад идавсин, саллаллагьу аьлайгьи ва саллям, цалчинсса аятру ливксса чIумуя байбишин аьркинссар тIий, вайминнал увкуну бур бусурман Маккалия Мадиналив бивзсса чIумуя (гьижра) байбишин аьркинссар, куну.\nГьарцаннах вичIигу дирхьуну, Оьмар-асхIаблул, разияллагьу аьнгьу, увкуссар: «Гьижралулли тIайламур батIулмуния личIи бувсса». Яла мичча байбишин бувссар календарь. Шинал цалчинмур барзну лавсъссар МухIаррам барз.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/islamvlakii.ru\/busurmannal-kalendar","date":"2022-05-22T14:11:43Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652662545548.56\/warc\/CC-MAIN-20220522125835-20220522155835-00739.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8474003673,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":6,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8474003672599792, \"inh_Cyrl_score\": 0.05538797378540039, \"kum_Cyrl_score\": 0.03018096648156643}","num_words":341,"character_repetition_ratio":0.074,"word_repetition_ratio":0.024,"special_characters_ratio":0.183,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.887,"perplexity_score":3362.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"Дишинну лайкру жула лакку душнин\nХхирасса лакрал жямат!\nУхссавнил АьсатIиннаву хIакинтурал дянив най бур, «Ухссавнил АьсатIиннал яла хьхьичIунма хIакин» тIисса бяст-ччал.\nВа бяст-ччалливу гьуртту хъанай бур Моздокрал райондалул азарханалий участокрал хIакин-терапевтну зузисса жула лакку душ Хъуннащиял шяравасса АьбдурахIманнул ва ХъункIултIутIул душ Людмила Загалова.\nХъунма хIал ливчIун бакъар конкурсрал хIасиллу дан.\nБачияра жула лакку душнихлу чIурду булуннуча.\nВа лишан тIиртIуну, дишияра жула душнин лайкру.\nhttp:\/\/konkurs.alania.gov.ru\/vrachi\/?p_f_2_temp_id=2&p_f_2_5=&p_f_2_5_link=&p_f_2_2=","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-27","url":"https:\/\/ilchi.info\/2020\/12\/huyftredtes634dd\/","date":"2022-06-27T14:50:59Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-27\/segments\/1656103334753.21\/warc\/CC-MAIN-20220627134424-20220627164424-00772.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8699005246,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8699005246162415, \"tab_Cyrl_score\": 0.030911732465028763, \"lez_Cyrl_score\": 0.022659260779619217}","num_words":200,"character_repetition_ratio":0.088,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.19,"stopwords_ratio":0.02,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.913,"perplexity_score":2093.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Украиннава зана хьунни\nСайки мукьвахъул барзру хьунни Украиннал аьрщарай дяъвилул хасъсса операция най. Вай гьантрай ЦIуссалакрал р��йондалийсса Чараваллал шяраву хъуннасса ххаришиву дия. Шанма-мукьва зуруй ва операциялуву гьурттушинна дуллай бивкIсса Ися ва Ислам — Чупаннул ва Нарсиятлул арсру, сагъ-саламатну зана хьуну бия. Вай хьунабакьин, кулпатращал ххаришиву кIидачIин бавтIун бия сайки щалагу райондалул агьали ва мачча-гъанми.\nУссурвавращалсса ихтилат жу гьарта-гьарзану бищунну «Илчи» кказитрал хъиривмур номерданий.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-27","url":"https:\/\/ilchi.info\/2022\/06\/kkazit-126\/","date":"2022-06-26T12:00:33Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-27\/segments\/1656103205617.12\/warc\/CC-MAIN-20220626101442-20220626131442-00135.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.881321311,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8813213109970093, \"lez_Cyrl_score\": 0.05853203684091568, \"tab_Cyrl_score\": 0.03130866959691048, \"kum_Cyrl_score\": 0.013989939354360104}","num_words":139,"character_repetition_ratio":0.015,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.144,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.844,"perplexity_score":4251.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"ЦIусса хаварду ца-кIива ххуттайну\nВенециянаву цалчинсса мизит тIивтIуну бур\nВенециянаву цалчинсса мизит тIивтIуну бур. Италиянал исламрал ккурандалул закатран дулайсса арцу салкьи дурну, мизит бувансса кIану машан лавсун бур кIанттул каялувчитурал.\nОьрчIру чанну буллай бур\nЯнварь зуруя апрельданийнин Аьрасатнаву бувну бур 420, 1 азарва оьрчI. Ларгсса шиналнияр ряхва процентрал чанну. Апрель зуруй Аьрасатнаву бувну бур 99, 7 азарва оьрчI, ларгсса шинал хIасиллах бурувгун, ва хъанай бур 10 азарва оьрчI чанну. Демограф Алексей Ракшал бувсмунийн бувну, Буттал кIанттул цIанийсса Хъун дяъвилул шинная тIайла хьуну, гьашинусса апрель барз бур 10 % оьрчIру баву чан хьусса чIун.\nДуклаки оьрчIал\nоьрус мазрал луртан лащинсса дур\nАьрасатнал Президентнал Оьрус мазрал советрал член Константин Деревянкол июнь зурул 6-нний, Оьрус мазрал кьини, баян бунни билаятрал дуклаки оьрчIал 60 процентрал оьрус маз къуркъа хьуну бушиву. Экспертнал ва иширал савав дурчIин дунни информацион технологияртту хьхьичIуннай хъанай душиврийну.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-27","url":"https:\/\/ilchi.info\/2022\/06\/kkazit-134\/","date":"2022-06-26T10:47:55Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-27\/segments\/1656103205617.12\/warc\/CC-MAIN-20220626101442-20220626131442-00234.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9511182308,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9511182308197021, \"tab_Cyrl_score\": 0.010838888585567474}","num_words":293,"character_repetition_ratio":0.066,"word_repetition_ratio":0.056,"special_characters_ratio":0.167,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.967,"perplexity_score":3230.7,"cluster_detection":-1} +{"text":"ОьрчIру бусса кулпатирттансса хIаллихшиннарду\nДР-лул захIматрал ва социал хьхьичIунмайшиврул министр АьвдурахIман МахIмудовлул балжину бувсунни ва бувчIин бавуртту дунни оьрчIру бусса кулпатирттансса хIаллихшиннардая.\n2020-ку шиная шийнмай ххишала хьуну дур ахIвал-хIал кIюласса кулпатирттансса выплатартту: лякьлуву оьрчI хьусса, ччясса мутталий учетрай бавцIусса ниттихъансса, цIуну бувсса оьрчIан гьарца зуруй булун ккаккан бувсса, оьрчIан шин ва дачIи хьуннин булун ккаккан бувсса, цалчинсса ва кIилчинсса оьрчIан шанна шин хьуннин булайсса пособияртту.\nАпрель зурул 1-нния шийнмай дуллай байбивхьуну бур 8-17 шин хьуннинсса оьрчIансса выплатартту. Му бакъассагу, лахъи дунни оьрчIал бигьалагаврих зана ритайсса кэшбэкирттал чIун, дачин дурну дур оьрчIал лагерьду цIу буккан баву мурадрайсса давуртту.\n– АьвдурахIман МахIаммадович, цукунсса дур хIакьинусса кьини оьрчIру бусса, ахIвал кIюласса кулпатирттансса хIаллихшиннарду?\n– Мискинсса кулпатирттансса хIаллихшиннардал сияхIраву ххишала хьуну дур оьрчIансса личIи-личIисса пособияртту ва выплатартту. Шивун духлай дур доход хIисавравун къаларсун цIуну бувсса оьрчIан булайсса пособие (20 400 къуруш). Мукунма буссар оьрчIан шин ва дачIи хьуннин булайсса пособие (7677,81 къуруш). Буссар тарбия бан бувцусса оьрчIан булун ккаккан бувсса пособие.\nГьарца зуруй булун ккаккан бувсса пособие (13894,61 къуруш) буссар аьралуннаву къуллугъ бан бувцусса аьралитурал оьрчIан. Лякьлуву оьрчI бусса аьралитурал кулпатрансса пособиялул лагру дур 32420,77 къуруш.\n– Цукунсса хIаллихшиннарду дуссар чIявусса оьрчIру бусса кулпатирттан?\n– 2007-ку шиная шийннай дачин дурну дуссар мукьилчинсса ва гихумайсса оьрчIру бувсса кулпатирттансса выплатартту (20 азарда къуруш). Кулпатраву ацIилчинсса ва гихунмайсса оьрчIру бувссаннансса выплатарттал лагру 300 азарда къурушрайн диллай дуссар. 2021-ку шинал Дагъусттаннай арулва кулпатрал ларсун дур 300 азарда къуруш выплатарттал. 312 кIинничалт бувсса кулпатирттал ларсун дур 20 азарда къурушрал выплатартту ва 100 азарда къуруш ларсун дур шанма оьрчI архIал бувсса ххюва кулпатрал.\nДуссар выплатартту ахIвал кIюласса кулпатирттавасса цалчинмур классравун нанисса оьрчIан дулун ккаккан дурсса. Миннул лагру дур ца оьрчIан 2318 къуруш хIисаврайсса. 2021-ку шинал вай выплатартту дуллуну дур 6318 оьрчIан.\n2018-ку шиная шийнмай, «Демография» миллатирттал проектрал лагрулийн бувну, ахIвал кIюласса кулпатирттаву цалчин, кIилчин бувсса, ягу тарбия бан бувцусса оьрчIан шанна шин хьуннин гьарца зуруй дуллай буссар 11 499 къуруш.\n– Цуми кулпатирттан багьлагьиссар шанна шинава арулла шинавун бияннинсса оьрчIансса пособияртту?\n– КIицI лавгсса пособие багьайссар ккаккан дурссаннуяр яларайсса ялапаршиндарал доход дусса кулпатирттан. Ва пособиялул яла чIиримур выплата дур 50% лагрулийсса (5749, 50 къуруш);\n– дянивмур 75% лагрулийсса (8624,25 къуруш);\n– 100 % выплатарттал лагру дур (11499 къуруш).\nШиккува кIицI лаган, 2021-ку шинал вай выплатартту дуллуну дур 291, 6 азара оьрчIан.\n– Социал хIаллихшиннарду хъар шайссарив кулпатрал доходраяту?\n– Гьай-гьай, личIи-личIиссар дикIантIисса оьрчIансса пособияртту ласласисса кулпатирттал доходругу. Масалдаран, шанма оьрчI бусса, миннава кIива 3 -7 шинавун бияннинсса ва ца шин ва дачIи хьуннинсса оьрчIру бусса кулпатрал (2022-ку шиналсса ниттил ва буттал харжру бур МРОТ-рал лагру дусса 13 890) доход хъанай дур зуруй 50 азарда къурушрайн дирсса.\nАьрасатнал Президентнал Федерал Мажлисрайн 2021-ку шинал дурсса Рисалалуву кIицI ларгун дур кулпатирттансса цIусса хIаллихшиннарду. Миннувух дуссия ччясса чIумуй учетрай бавцIусса, лякьлуву оьрчI бусса хъаннинсса пособияртту (6275 къуруш), 8-17 шинавун бияннинсса оьрчIру бусса, ахIвал кIюласса кулпатирттавасса оьрчIансса пособияртту (5749 къуруш).\n– Гьашинусса шинал оьрчIансса социал хIаллихшиннардал сияхIравун цукунсса выплатартту ялун дирссар?\n– Гьашину, Президентнал бувсса ХIукмулийн бувну, ххишала хьуссар оьрчIру бусса кулпатирттансса тамансса кумагру. Мукунсса ца выплата дур 7-17 шинавун бияннинсса оьрчIру бусса кулпатирттансса, агана кулпатравусса гьарца инсаннан ккаккан дурсса ялапаршиндарал доход ххишаласса хъанай дакъахьурчан.\nДагъусттаннал региондалий ккаккан дурсса ялапаршиндарал доходрах бурувгун дуллай буссар 50%, 75%, 100 % лагрулийсса выплатартту.\nКIицI лаганна, мукунма, гьарица шинал хъунна хъанай душиву «ниттихъал» капиталданул лагру. ХIакьинусса кьини «ниттихъал» капиталданул лагру дур 524 527,90 къурушрайн дирсса.\n– Цукунсса буссар мушакъатшиву дусса оьрчIансса реабилитациялул чулухасса кумагру?\n– Республикалул ЗахIматрал министерствалул биялдарай дуссар мушакъатшиву дусса оьрчIансса Реабилитациялул 13-хъул центрду. Вай центрдай реабилитациялул чулухасса кумагру буллай буссар цIуллушиврул ссуссукьушиву дусса 8 азаруннийн бивсса оьрчIан.\nМукунна, ларгсса шинал балугъравун бияннинсса оьрчIансса Социал-реабилитациялул центрдай 1500 оьрчIан бувссар реабилитациялул кумагру.\nЦIуллушиврул ссуссукьушиву дусса оьрчIан биялсса кумагру хьуссар ЗахIматрал министерствалул конкурсирттай грантру ларсъсса, коммерческий дакъасса автономный идарарттайхчIингу.\nСоциал идарарттал зузалтрал хьхьичI бивхьусса агьамми мурадру хъанахъиссар цIуллушиврул ссуссукьушиву дусса оьрчIах аякьа даву, миннал масъалартту дузрайн буккан баву.\nЦIуллу-цIакьсса ва талихI бусса оьрчIру хъуни бавриву хъунмасса бияла бур хIукуматрал чулухасса аякьалул ва социал кумагирттал.\nОьрчIру буруччаврил кьини чIа учинну цинявппагу оьрчIан цIакьсса цIуллушиву ва цинявппагу хияллу бартлагаву.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-27","url":"https:\/\/ilchi.info\/2022\/06\/kkazit-88\/","date":"2022-06-25T01:56:55Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-27\/segments\/1656103033925.2\/warc\/CC-MAIN-20220625004242-20220625034242-00290.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9920672774,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.992067277431488}","num_words":1502,"character_repetition_ratio":0.1,"word_repetition_ratio":0.033,"special_characters_ratio":0.178,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.994,"perplexity_score":3350.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Дунияллул халкьуннал дянивсса экономикалул форумрай\nРеспубликалул каялувчи Владимир Васильев бакIчисса Дагъусттаннал делегация гьуртту хьунни Петербургуллал дунияллул халкьуннал дянивсса 22-мур экономикалул форумрай.\nМикку республикалул чулуха вакилталну бия жула региондалул экономикалул ва территориярттал лябуккулул министр ХIусман ХIасбулатов, ДР-лул Ишбажаранчишиврул ва инвестициярттал агентствалул каялувчи Башир МахIаммадов, ДР-лул БакIчинал кIанайманал маслихIатчи Галина Емельянова ва цаймигу.\nВладимир Васильев гьуртту хьунни форумрал планер батIаврий. Муний махъ лавхъунни Аьрасатнал Президент Владимир Путиннул.\nХьунни цаппара мюнпатсса хьунабакьавуртту ва чирчуннихIала-гьурттуну зузаврил хIакъиравусса кьутIирду. «Объединенная авиастроительная корпорация» тIисса ПАО-лул президент Юрий Слегардущал ххал бивгьунни авиастроениялул бутIуву хIала-гьурттуну зузаврил хIакъиравусса масъалартту. Мукунна кьутIи чирчунни региондалул ва корпорациялул дянив уртакьну зунтIишиврул хIакъираву.\nДагъусттаннал делегация гьуртту хьуссар Аьрасатнал регионнайн инвестицияртту дучIан даврил тагьарданул Национал рейтинграл хIасиллал презентациялийгу.\nФорумрай чирчуну дур цаппара цаймигу республикалун мюнпатрансса кьутIирду.\nХIадур бувссар\nХI. Аьдиловлул","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-27","url":"https:\/\/ilchi.info\/2018\/06\/dunniyal\/","date":"2022-06-27T15:08:31Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-27\/segments\/1656103334753.21\/warc\/CC-MAIN-20220627134424-20220627164424-00416.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8162426353,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8162426352500916, \"lez_Cyrl_score\": 0.031465981155633926, \"kum_Cyrl_score\": 0.025142621248960495, \"ava_Cyrl_score\": 0.020427213981747627, \"inh_Cyrl_score\": 0.017963070422410965, \"dar_Cyrl_score\": 0.01579226739704609}","num_words":379,"character_repetition_ratio":0.064,"word_repetition_ratio":0.016,"special_characters_ratio":0.118,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.854,"perplexity_score":3078.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"Волонтертурал ва шагьрулул бакIчинал хьунабакьаву\nКаспийск шагьрулул бакIчи МахIаммад Аьбдуллаев хьунаавкьунни коронавирусрал пандемиялул чIумал агьалинан личIи-личIисса кумагру буллай бивкIсса волонтертуращал. Цалва ихтилатраву шагьрулул бакIчинал барчаллагь увкунни жагьилтурахь га бигьа дакъасса чIумал дуллай бивкIсса дакIнийхтунусса даврихлу, чIа увкунни ва бусравсса давриву гихунмайгу тIайлабацIуртту.\nКаспийскаллал медициналул училищалул директорнал хъиривчу Ольга Альборуевал цилвамур ихтилатраву барчаллагь увкуна шагьрулул администрациялухь, волонтертурал «Панацея» тIисса цIанилусса кьюкьлун мудан дуллалисса чIарав бацIаврихлу.\nХьунабакьаврий грамотартту ва бахшишру дуллуна Каспийскаллал медициналул училищалул, Машиностроениялул ва сервисрал колледжрал, Энергетический колледжрал волонтертуран, мукунма шагьрулул личIи-личIисса къуллугъирттал зузалтрангу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-33","url":"https:\/\/ilchi.info\/2020\/11\/grtfhgtfhtf\/","date":"2022-08-08T22:40:25Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-33\/segments\/1659882570879.1\/warc\/CC-MAIN-20220808213349-20220809003349-00163.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9141716957,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9141716957092285, \"dar_Cyrl_score\": 0.014969196170568466, \"kum_Cyrl_score\": 0.014627442695200443, \"lez_Cyrl_score\": 0.014247973449528217, \"tab_Cyrl_score\": 0.010944394394755363}","num_words":291,"character_repetition_ratio":0.085,"word_repetition_ratio":0.028,"special_characters_ratio":0.11,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.93,"perplexity_score":1865.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"ДакIний ливчIмуния\nКанийн ккулла щусса чIумалсса ттул цалчинсса пикрину бия: «Тти нава цукунни мандолина бищун?» – тIисса.\nАьрая сагъну бувкIми радиолувух, телевизорданувух гъалгъа тIутIийни, на ххуйну вичIи дишара, минная журналлай, кказитирттай чичлачимур буккара. Ми циняв, дяъви байбивхьукун, цивппа рязину аьрайн лавгун бивкIун бур. Лакъавгун къабикIан кувннал дукъарсса хIилла дакъар. Ттуннив дяъви хьуннинма, аьралуннаву къуллугъ булланнияр, институтравун уххан ччай бия.\nНа ацIийлчинмур классравун ияйхту, паччахIлугърал закон дурккуна: ацIва класс къуртал бувми я шанна шинай армиялий красноармеецталну къуллугъ буллантIиссару, ягу, кIира шинай дяъвилул школарттугу къуртал бувну, хIаписартал хьун аьркинссар тIисса.\nЦумур хъинавав тIий, пикрирдавун агьра. Шанна шинай красноармеецталну лавгми ххюра шин хьувкунгу зана хъанай бакъая. КIира шинава хIаписар шавугу ххуй бизлай бия. Гъирамур литература кIулчу хьун, пасихIшиврул элму дуккин, ххуйсса шаэр хьунсса бия. Мунищала на ттувува нава вин ччиний Буттал кIанттухлу жан дулун хIадурсса Советирттал хъун гражданин, патриот ивкIра. Ччимунил ссурссулий ччан бивзун, закондалий багьаймур бан хIадурну уссияв.\n– Совет Союзрай яла ххуймур военный училищар Цалчинмур Орджоникидзевское Краснознаменное пехотное училище. Гьаннав? –цIувххуна, ацIва классгу къуртал бувну, армиялийн гьан аннин ялугьлагьисса ттухь Ккуллал райондалул военком Орловлул.\nДукIува, 1939-ку шинал, ттуяр шинал хьхьичI армиялийн нанийни, ххуллухъиндалучIасса гъалгъалуву виричусса учитель, Гъумучатусса Аьлиша Амирхановлул увкуна: «Най иявхьур аьралуннавун къуллугъ бан, генерал хьунцIакул дукланна, къуллугъ булланна». Ми ххуй бивзсса махъругу цIакьлин бувгьуну, гьанна учав.\nТтул ниттил «аьрайн» нанисса арснахьхьун канай шинай бухкъалагансса аьрайн-гьавккури, шанмаяв, мукьваяв кIичIу бакъухърал бувна. Дия гъилисса, дарусса сентябрь зурул ахир. Гъумукун на ттула ссу бувцусса куявнал, Аминов Мяммал, иян увра. Гъумуча Буйнакскалийн ияннин ДучIиннал Аминнул пургъундалий лавгра. БакIлавай, бакIъялавай нанийни, даклай, хъунмур ххуллийх ахьтта ттап бишин багьуна.\nМахIачкъалаллал вокзалданий поездирттайн билетру бирияйсса тагьар дакъая, ялугьлай гьантри хьусса бия. Амма, кассалучIан ивну, военкомнал дуллусса литер ккаккан дайхту, билетрал щаллу увра.\nТа чIумалсса Орджоникидзелийсса (цIанасса Владиккавкказрайсса-КIапIкIайливсса) пехотный училище паччахIнал заманнайгу, Советирттал паччахIлугърайгу яла гужмур, гьар чулуха ххуймур училище бивкIссар. Мунийн бувну гивун буххан аьрзардугу чIявуссаннал буллуну бия. Училищалул хъуннасса хIаятраву жагьилтураха уххан-уккансса кIану бакъа, дургьуну ка нава экьиличинсса цавай бювхъу вирттал бия. Вайннавух нава, гьич, къагьанссара тIий уссияв.\nЦалчинсса экзамен дия цI��ллу-сагъшивриясса. Лахьхьу-цархьхьу бувкIсса бювхъуминнаясса чIявуми гьунттий-сара шаппай лагайва: кьамул байсса бивкIун бия «моторду» цIакьми, гьутрурду ххуйну зузими, бишив кьянкьами. Бавал навагу мукунминнавухсса увну ияв. Я Аллагь, цин алжан булуннав!\nКIилчинсса ххал бигьаву математикалиясса хьуна. Цалчинсса бурж бия Рыбкиннул тригонометриялиясса цалчинмур формула ттирирххюну дурчIин даву. Та луттирая ттун ххуйну кIулсса зат му ца бия. Мунищал лаян ттуща бювхъуна. Яла-яла ци задачартту бивкIссарив, нава тай цукун бувссарив дакIний бакъар.\nОьрус мазрал диктант чичлачийни, ца-кIива мукъуву аьйкьунувагу акъарив ккаккан, чIаравсса оьрус оьрчIал хатIлих ябитав, таниву кьунклул ппухълуксса гъалатIру бия.\nКьамул увну ттула взводравун лавгукун (му дия 1940-ку шиналсса октябрь зурул 3-ку кьини), ттун ттула мукьцIалагу гьалмахчу (миннавухва цIанакулгу сагъсса Бущихъасса Гъази Оьмаровгу), нава кунмасса кутIа арамтал лявкъуна. Жуйн командиртал «ккарандаширттал взвод» тIун бикIайва.\nУчилищалуву низам цIакьсса дия. Хьхьувай ссят ацIунний уттубишаварду, кIюрххил ссят ряхунний бизаварду. Лажин-кагу шюршуну, зарядкагу дурну, арулунний кIюрххилссагу дуркуну, ацIния кIира хьуннин, гьарца дяъвилий шайсса ишру лахьлай бикIайссияв: ххярк тIун, битлан, ярагъ бакъанма ярагъуннищалсса душманнащал биян, дирхьусса ккуллардал, ттупал цIаравух душманнал ялун бигьин, ччаллащал хIала буххан, душман ялун ачиннин аьрщаравун уххан, разведкалий гьан, «маз» бувцуну учIан. КIапIкIайллал лагма-ялтту бакъассар «душманная» уруччин аьрщараву кIучI хьунсса окоп, траншея къадурксса кIану. Лахьхьин байва отделениялул, взводрал, роталул, батальондалул, полкирал, дивизиялул каялувшиву дангу. Заназин дангу, лечлай бакъа, къабитайва. Гуж багьлагьаврил гьухъащал жуватува бувксса цIил жул гьухърай аьжаивсса мурхьирдал суратру, накьичру дикIайва.\nМу къия жуй душиву кIулну, дукиялулгурив багьайкун щаллу бувайва: кIюрххил мудан кьура грамм лагаврил дулайва, гъилисса дикIул дукра дикIайва. ЧчатIул норма чувнан арулттуршра грамм дия. Амма ччиссаксса букан столлай бивхьуну бикIайва. Уччиннинсса ахттайнссаннул ялун гьарца кьини хъинсса кишмитIутIул компотрал истикангу булайва. Дукралия бизар къахьун дахха-дахханасса дайва.\nНюжмардий цал хIаммамравун буцаварду, духтуртал, жул цIуллу-сагъшиврулсса буллай, ялув бавцIунма бикIайва.\n1941-ку шинал, гъидайдихьулул гьантрай, жу Даръяллал даралуву Арамхи тIисса курортрал тия чулий (га курорт гара цIанищал ттигу гиккува бур), зунттаву дяъви байсса куц лахьлай, лагерьдай буссияв. Зунттаву хъуна хьусса на щюлли урттуву, сумуллаву зийгу, занайгу игьалавгун ивкIра. Яла-яла, нахIусса шану бияйва хьхьувай чятирдануву. Ца кьини жу буссияв кIий зунттул бакIраву цIакь хьусса «душманнайн» шила, зунттул ухнила, яшавчуну гьужум бувну най.\n– Ая-я! Мукун хьурча, душманнал зу бичинтI��ссару, – тIисса чIу хьуна махъа. Ццах куну махъунмай бикIаннинма жун бувчIуна жула училищалул начальник полковник Лаврентьевлул чIу.\nГъинттул 1942 шинал, немец СталинградуллачIан биллалисса чIумал, га буруччин полковник Лаврентьев цала училищалущал гиккун гьан увну ивкIссар. ЦацIунма фашистурайн талантIисса Ссибирнавасса дивизиялул командирначIан машиналий най ивкIссар, немецнал хьхьичIава хъанахъимур баян буллан гьарца квадратрайн ца-ца автоматчик увтун ивкIссар. Тайннаясса цаннал ялун хаварсиз ивсса Лаврентьев ккуллардал ккутIа-вярчIари увссар.\nКомандирнал байсса ала-ссаламгу бан къаивтун, жухьгу бурув-бакъарув куну, полковникнал увкуна:\n– Жунма хIакьину-гьунттий Карпатуллал зунттаву душманнащал хьунабакьин багьантIиссархха. Цанни жунма зунттаву танаяр ххуйну къуццу буллан къалахьхьин! Зун тIайлабацIу хьуннав!\nЛаврентьев цамур взводрачIан лавгуна.\n«Ва ци тIиссаякьай, да? – тIий, полковникнал мукъурттил мяънарду дуллан бивкIру жу. Микку дакIнийн багьуна дукIу, 1940 шинал октябрь зуруй, КIапIкIайллал гарнизондалул хIаписартал бавтIсса кIанттай, Северо-Ккавкказский военный округрал командующий генерал-лейтенант Коневлул кусса махъру (му жухь бувсуна гикку ивкIсса жул взводрал командир-лейтенант Семенихиннул): «ЦIана жула яла цалчинма душман фашист Германияр».\n– ХIакьину-гьунттий жувагу, тайгу щукъавщуну гьич къабикIанссару, –куна курсант Гориннул. Жунгу цинявннан му дард дагьуна.\nМяйжаннугу, нюжмар хьуну-къархьуну, фронтрай аьркин багьантIисса чIва (блиндаж) бан лахьлай зий буссияв. Кьини дарусса дия. КIюрххилва баргъ бувккун цаппара хIал шайхту, Казбек-зунттул бакIрачIах, ххяххабургъил тIинттаву кIяла арцул пIяй-пIяйгу тIий, лерххун дарчуна Гуржиял чулуха КIапIкIайллал чулийннай хъуннасса самолет. Лахъи къаларгун, Къабардиннал чулухуннай диркIун, дакъа-къатIа хьуна. Мунихгу жу личIину къулагъас къадарду. Зун бикIавай, бигьа лагавай бивкIру. Зунтту щалва кьюнукьул оьрчIи бувну бия. ЧIатулттух башин хьунссия. БакъацIавай канай, хIаз ласлай бивкIру.\nДухьунссия ссят урчIра хьуну, ацIуннийх зузисса хъун кIюрххилссаннул чIун. Жу буссияв щаллусса батальон – 700-800 инсан гилу ратIувсса кьанивсса кухнилува мюрш кIункIурдавун, гьанаврутурттавун (флягарттавун) жунна-жуннасса дукра ласлай, чяй рутIлай. КIункIурдал, къусрал къярз, аьлагъужа чансса бакъая. Му чIумал кIия, лахъния, цаннал гужсса чIуний оьвкуна:\n– ВичIи дишара, вичIи дишара!\nЦиняв цакуну кьабагьуна. ОьвтIутIинал чIарав авцIусса старший лейтенантнал куна:\n– На хIакьину радиоприемникрах вичIи дирхьуссия.Тихаллил баян бувунни хIакьину ссят мукьунний Гитлердул аьраллу Совет Союзрайн ххявхшиву, гужсса дяъви най бушиву. Черчиллулгу лавмартсса Гитлер оьккиккал увну, Англия жуцIунма хьунтIишиву баян бувунни. ЛичIлулну бикIияра.\nЦа шанма-мукьва гьантлува, хьхьувай шания бизан бувну, жу жула казармарттавун КIапIкIайлийнмайва бувцуру. КIира шинай лахьхьин аьркинну бивкIмур зурдардий лахьхьин буллан бивкIуна.\nУчилище къуртал бувнан дулайсса цIусса ппалул ва паммалул хIаписар янна, цIусса хурумрал чакмарду, цIусса ляхсиламанттащалсса (портупеялущалсса) хIаписарнал утта мухIлу жун къадуллуна. Жун дагьаймунива так ца-ца авурсса плащ цукуннугу кьисмат хьуна. Мугу, ттун дуллумур, Раччалнануксса дия. ДучIи лякъинхьуви куну, ларсъссия. Дуллуна дагьайсса арцу канихьхьун, дирхьуна поездрайнсса литер хъатлий. Сентябрь зурул дязаннаву гьан увра Дондалийсса, Ростоврая арх бакъасса Каменск тIисса шагьрулийн 1141-чинсса бахьттагьалтрал полкиравун, мукьцIалуннал командирну.\nРостоврая Каменскалийн най унува, поездрай ца оьрмулухун хъама къабитансса зат хьуна. Ттул бия, хIаписар уну тIий, лувсса кIану – яламиннан, щябикIансса бакъа, кIантту бакъая. ХъатIаха ссят ацIра хьувкун, ца лахъи-хъала щарсса, хIимпIру дуллайгу диркIун, аьтIий дулуркьуна. Вин цивхьур тIий, циняв танихунмай бивкIру. БацIан къахъанай цIий бура куна мукьавухва ганил. Шайссияв ттуща, Совет аьралуннал хIаписарнаща, цIуцIинал щавуй ка къадишин!\n– Вагь, вана шикку ттул кIану, уттубихьу, – куну, на циняв ххари бав, навагу чIарав щяивкIра.\nГьунттий ссят арулла хьуннин шанан мажал биривсса щарссанил «цIуцIи шаний» я къатIивтIуна, угь къаувкуна, чулия чул къабувна, ина цукунсса къашайшалара учин дакIнийнгу къабагьуна. ИвкIсса нава хъяврин ан бигьасса тIий, ттуйва нава хъяйна икIара…\nТтунма кIулмур саллатIнан лахьхьин буллай, барз хьуну-къавхьуну, бачин бувру Сталинградрайн, тикку янна-ярагъуннил, сурсатрал щаллу хьун.\nНоябрьданул арулунний, жу ххуллийва ливккун буна, цал гъарал лачIлан диркIуна, яла марххала буллай булувкьуна. Хьуна 35 градус дякъил. Дакъая, ца ттуйсса плащ личIаннин, царай ялтту янна дакъа, жул батальондалуву щийчIав цукунчIавсса цамур лаххия. Ххуллуя арх бакъа бия кIиттуршра метралул лахъисса, лахъсса цIайннарал ххалабакIу. Тивун бавтIун бия, бартукьравун кIачринияр, чIявусса инсантал. Бявкъусса марчмур цIайннарал байгьлайвагу бакъая. КIучI хьуминнангу цичIав гъилишиву, цукунчIавсса чаран къавхьуна. Плащравусса нагу личIину неъматрай къаивкIра.\nМува куццуй хьхьу-кьини най, Каменскалия Сталинградрайнсса шанттуршлий ххюцIаллагу километр жу ритарду ца нюжмардий. ТачIав хъама къаританссар махъра-махъ жура риртсса Свеловалия Сталинградрайнсса арулцIалла километра. Цаппараннахун кунма, хьхьувай ттухунгу шану бахчуну бия. Гьич вих къашайссияв ххуллийх най унува шану лахъайссар тIутIинайн. ЧIумуя-чIумуйн нанисса взводравусса красноармеецнал:\n– Гьалмахчу лейтенант, мабизларда ттул ччаннай ччан, – тIий, на цимилагу чантI учин увра.\nЗанай унува шанансса къабукканнав – пиша бигьасса бакъая. Аьжаивсса иш: таксса аьнтсса дякъил, ххуллий багьсса гужирал цучIав къашай къаувна! Гьай-жан, жагьилшивуй!\nОктябрь барз гьаннин ттун сс��вний жулла самолет ххал къашайва. Къащи хъанан дикIайва: жува дяхтта ттупру битлай-къабитлай, дуллалисса наступлениялухун дахчилачисса немецнал самолетирттайн сситтул пIякь чавай бикIайссияв. Октябрьдания тихунмай жул ялтту душманнал чулийннай лехлан диркIуна немецналссаннуяр чан дакъасса, тайнналссаннуяр бюхъулул лув дакъасса жуллами самолетругу. Цирдагу ацIния кIи-кIирану – эскадрильярттуну дакъа къадачайва. Микку жунгу пахрурду багьлан бивкIуна, дакI дацIлан диркIуна.\nЦал, ахттакьун чIумал, хьхьичIунмай най бунува, хъун дакъасса неххайх бивхьусса ламу левкьун лавгунни, нагу хъазамравун ияннин микIирал щинавун оьвкьунна.\n– Ци бави? – цIуххав политрукнахь. Роталул командирнан кIанай нава уссияв.\n– Ци банна? Чув кьакьан гьанна? – кунни.\nТIайлая, усса куццуй: янналувува кьакьлай ура. Аьжаивсса иш: диялсса дяркъу дуна, янна ттуй микI къаларчIуна, къашайгу къавхьура!\nЦа хъачIрал тийх немец бур, шийх жул полк бур. ХъачIрайн лавхъун жул батальон дусса кIулну, му бухIан къахъанай, немецнал хIаписартурал румыннал саллатIгу хьхьичI бавкьуну, ряххилва гьужумгу бувунни – ряххилвагу жул пулеметирттал тай ххуку бувунни. Утти жухьгу цинявннахь автоматру бур. Тана та кьини, цIаннал ябахIлахIисса чIумал, жу бусса кIанай щях ттурлу дагьлан диркIунни. Му чIумал, ххюцIалла метралуллагу лахъну дакъа, ттуруллавух жул ялтту истребитель дарчунни.\nПулеметрава ттуйн ккуллардал цIу дирхьунни. Ттигу хIучI учара, та пулеметрал вярттува личлачисса цIурду дакIнийн дагьувкун. Хъаттиралу ятIулсса ххюцIуртти пар куна. Тти балаллува увккуннахха тIий, ххари хьуннин, ш-ш-ш тIисса чIу бур. Урувгунна – ттула бакIрах, марххалттаниву пуркIу тIий, ххюцIалла кило дусса авиабомба. Нигьа увсун, ласу бухIаврил, лихъан сукку хьун къабювхъунни. Ттул бахттигу рикIирах кьукьин къабюхъайсса бухьуви: я ккулла къавщуна, я чулий багьсса бомба пIякь къаувкуна. Жула самолетрайманан жу немец ххай ухьунссия.\nХIалли-хIаллих най, бивру бакIссавнил чулийнмай, гъан хъанай буру РостоврачIан.\nДухьунссия тара 1942 шинал декабрьданул 21-22-ку кьини. Кьуннува буллай байбивхьусса марххала никирттайх бихьлай бур.\nЩалла дунияллийх даркьусса щях ттуруллавухва марххалагу буллайнма бур. Жу шилу, кьасса майданнив аьрщаравун бувххун, цIакь хьуну буру. РатIнил тия чулий, жуяр лахъсса хъачIрай хъуннасса шяравалу дур. Танийн Чернышевская учайсса бивкIххай ура.\nВа кIанай жул чIявусса гьантри хьунни. Та дарщу кьини ахттайнай ттула чIаттираву чул бувну ура. Цакуну лухччи гьургу хьунни, магъула аьрщи зирзунни. Самолет ялтту лерххун ларгсса чIугу хьунни.\nЦивхьуну бурив ккаккан кьатIув увкра: ттула чIаттирая мукьра-ххюра метралул тийнмай дачIи тонна дусса немецнал бомба пIякь куну, ттул чIа вив гьанссаксса кюнтIа багьну бия.\nКьатIув чIаттирал ялув тиху-шихунай занай ура. Ттиччалу хъинну дюрхъуну хьусса, лахъсса викъул кьяртал вацIа хьуну бия. Хьхьувайгу, дяхтта ттуруллавухгу тукунсса кIанттурдайн немец битлай бикIайва, бакI ттаралданух кунма, цала хьхьичIалу зехлай. Жул ялттугу бяйкьусса ккулларду лехлайсса лехлайнма бур.\n– Гьалмахчу старший лейтенант, – увкунни ттухь ца ттула боецнал, –ина ци зий урар? Ина ккуллардая кIучI циван къахъанахъиссара? Цувама, окопрал ккурккай качар-песок бусса кисагу бивхьуну, гивун ччатIгу щилай канай, окоправува ур.\nТIайламур бусан, ивчIарча, ивкIувча, щаву диярча, хъин хьуннин дяъвилия игьалаганссара, тIий уссияв.\nХхюра минутIрагу къархьуну цIунцIу тIисса чIу хьунни. КьюкIлийн ккулла щуну, ттул боец акъассар. Гьарца чIирала, чIираккутIату автоматру, пулеметру жуйн чIутIул чIайтIий бур. Тамансса жул саллатI, кьатI хьуну, кIичIирттавува бур. ЦIуну ивтсса жул ротIалул командиргу, нагу бавцIунма ца къатлул мурцIницIун лявкIуну буру. КIия, кIичIираваллил бакIравагу, тиха, хьхьичI чулухмур кучалуватугу жуйн, пулеметирттаватурив, автоматирттаватурив, цIу дирхьусса дирхьунна дур. Сантиметралул гинмай, шинмай хьурча, тихагу, кIиягу мяйжаннугу ккуллардал гъарал лачIай, базу сукку бан битлай бакъару.\nРоталул командир (цIа-бакI хъама риртунни) виричувсса сибиряк ия. Фронтрай ттучIа гьарца ккулла щунал цIуншаврил цайва бияла бакъа\n«Аь»! учайва. Танал ттухь паракьатну цайнма ва ца гъилисса кIунтI багьни кунма:\n«Ттул куямур ччаннайн ккулла щунни. КIиахIин хъанай акъарачакьай, га бахIи», – увкунни. «ЧIалай бурив вай ккулларду жула янналийн\nщилай-къащилай най. Му дахIларча, жува бакъассару!» – учав. Нава ялагу ци бан хъиннивав, тIий ура.\nМу ппурттуву ттул куямур хъарацIка гъюжу дурккун гъагъари хьуну, цIун хьунни. «Тти мандолина ссахривав бишлантIисса!» – хажалат дагьунни ттун. На цинявннан дакI дакьинну му инструмент бищайссия. Хьхьу-чани хьуннин кьинибархан руцлангу икIайссияв. Му ттул ниттил пагьмулиясса къяртта духьунссия. Аьпа бивул, хъинну балай учайва тIар. Утти, хъунав хьуну махъ, бувчIунни нава музыкалухун агьан аьркинну бивкIшивугу.\nМукун бунугу махIатталну ура ттуйва нава: хъиривми ккуллардал ххассал итававав, къаитавав къакIулну буна, дяъви къуртал хьуннин сагъну ливчIманал кунмасса махъ ттуватува ливчуну бивкIун бур.\nТтул урчIаканиймур хъук оьттул дурцIунни…Куямур ччанначIа щяв марххалттаний оьттул бяр бавцIунни, пуркIутIий татлай бур. Ца-кIира секундрава хIал лавсун, кIулшилуцIа хьуну, агьан най ура. Ци хьунгу, гилунай, валттулун, ххяххан кьаст хьунни. Гьалмахчунал ччан шинельданул ссимиялттуй бивзун буххай ура. «Ита акьи», – учав танахь, махъунайгу къаурувгун. Сукку къашай. Бусса зувирах хъитгу куну, дахьа махъунайгу урувгун, гилунай валттулун ххявхра. Янин дакIний ливчIунни, вялч куну шинельдания щяв агьсса ттула сибиряк – душманнал ккулла танал къюкIливухгу ливчуну, бала бан, ттуйнгу щуну бивкIун бия, дакIнийри, дахьва нава валттулун ахьлагайхту, ттула ялтту щев-щев тIий лерххун нанисса ттуршрахъул ккуллардал макьан. Гилу на кIулшилия лавгун ивкIун ия.\nЧантI кура. Санитарнал ттул щавугу дархIуну дия, навагу мяйжаннугу щинай дачай лодкалуву ивхьуну, ряхваяв, мяйваяв ккаччил марххалттанивух ххюрхху увну най ура.\nМайдан кьасса бунува, марххала никирттайх бихьлай бунува, лодка, аьрава чарттайх оьнтIуллавух кунна, най дур, цIун хъанай бур. Ка, ца ккункку хьуну, дурурххунни. Му дурухру, Магнитогорскалий цIа дурксса хирург Кротовенкол операция бувну махъгу, щаллусса шинай лагь къархьуна. Лагь къархьуна къювугу. ЦIияллил ягу ххяллул зуманив инсан ккаккарча, та агьну гьансса ххай, ттул щавул оьккисса ццихь учайва. ЦIубутIуй занан хъанайвагу бакъая, яла гьарца затрайн ссибизлази хьунав. Цукссава хьхьарасса адамина ивкIссара нава тIий, ттуява нава рязи акъа уссияв, хъарацI ка гъюжу ча дуккави, ттурчIайн щунувагу бакъая. Яла госпитальданий кIул хьуна ккулла яла цIун бикIаймур «серединный нерврайн» щуну бивкIшиву, нервардал, туннурдал ччанакрулувух (нервно-сосудистый пучокравух) ливчушиву, му кIусса щавушиву.\nЦалсса ряхва зуруй шавай ита акьлакьийни ттухьхьун фронтрай кIусса щаву дирну диркIссар тIисса справкагу дуллуна.\n28-мур апрельданий кьунниялай Магнитогорскалий на поездрайн лавхъра. Вещмешокраву, иш багьарчагу, ацIва гьантлий канансса дукрагу (ччатI, сухари, качар, гречкалул, хъахъулул брикетру), пIапIрусругу дирхьуну дур. Гьарца поезд бавцIусса станциялий гьантлун цал гъилисса дукра дукан ихтияр дуллусса, гьантлун цал багьайсса ччатI ласлансса продовольственный книжкагу канихьхьун буллуна…\nУрал неххал тия чулий Чкаловгу кьабивтун (мукун учайссия та чIумал Оренбурграйн), хьхьунил ссят ацIра-ацIния цара хьусса чIумал жул поезд бавцIунни шия чулий «Илицкая защита» тIисса станциялий. Станциялул къатта лап чIивисса бия. Жул поезд шиккун бакъа къабучIайсса бивкIун бия. Гьунттий ссят ацIра хьуннин ялугьлан багьлай бия Омскалия Энгельсрайн нанисса поездрах.\nГьантта икIансса кIанттух луглай тамансса къатравун ивра. Итан цучIав рязи къавхьуна. Ахиргу лякъав Советрал председательнал къатта,\n«Гостиница бакъассар, айлий жу къаулайссар», – кунни кутIану, бувчIинну. Чара ция, зана хьура вокзалданийн.\nАцIан-икIан къахъанай, гьан дав хьхьу цукун-дунугу. Бахтиндаран, чIунгу хьхьу диялну кутIа хьусса дия. КIюрххил перрондалийсса вагон-ресторан тIитIиннин тиху-шихунай занай ура. Цакуну, ттула хъири-хъирив занай, кIия тIартIсса янналувусса адамина хIисав хьунни. Кани-кIунттихь ттул цичIар дакъар, жипливу ххишаласса шагьи ча бикIави, рюкзакраву дукансса хъис-кьитI дакъа-дакъар. ХIаписар унува, яннарагу командирналми ттуй дакъар. Мяйжанссар, янна, куртка цIусса дур. Мигу вайннал ттуя дя-дяхтта, жяматрал хьхьичI къаликканссар. Циванни вай ттул хъирив багьсса?– тIий ура ттухьва нава.\nАхиргу занаикIулий та цаннал ттухь цIувххунни:\n– Картвели жар? (Гуржиричу урав? – гуржи мазрай)\n– Акъара, — учав оьрус мазрай.\n– Айес? ( Армани урав? – армани мазрай)\n– Акъара.\n– Иронда? ( ОсетIин урав? – осетIин мазрай).\n– ОсетIингу акъара, – учав.\nТтунмагу ми мазурдия ми махъру бакъа къакIулссия, таналгу цайми махъру къацIувххуна.\n– Туну ина цура?\n– На жугьутIра, – чIявуну, ялун бурувгун на жугьутI ххай бикIайва.\n– Акъара.\n– Бачира, гъалгъа тIунну.\n– Маз кIулну бикIайссар. Бусиярч, ина цумур миллатраясса?\nМу суал буллуну махъ дахьва утти хIисав хьунни ттухьва гъалгъа тIиминнал симанну хъахъи -мачIа ларгун, къашавайсса, кIиннайрагу лархсса янна хиркьа хьусса душиву. БувчIунни нава буллалисса хъярч ца балаллувун багьсса инсантуращалсса бивкIшиву.\nНач хьунни.\n– На лаккучувра, – учав.\n– Му жун къакIуллихха, ци миллатри?\n– Гъази-Гъумучи, Дагъусттаннайсса!\n— Чансса пикригу буллай бивкIун: — Гьа! Гьа! Гьа! АлхIамдулиллагь, ккавккунни, ахиргу, хIакьсса бусурманчу! – ливчунни кIиннаватувагу архIалва. Чаквагу къабайсса комсомолецная хьусса хIакьсса бусурманчунай ттун хъяхъаву ларчIунни.\n– Шикку жула лагма-ялттусса вай къазахъ, татаргу бусурманталлихха!\n– Бакъар, хIакьсса бусурмантал Ккавкказнавур бусса, – куну, ттул махъ къабивтунни.\nБусав ттула цIа-бакI.\n– Зу чун нанисса цару?\n– На Базоркинолиясса ингушра. Ттуйн Муса учайссар. Колхозравун къабутан ттула оьл бивххунтIий, мяйра шин дуснакьрай дурну най ура. Ва чачанни. Ванан цIа Эльмурзари. КIапIкIайлив пивзаводрал директоръя. Растрата хьуну, ттуцIун ххюра шин дурну, шавай наниссар. (Эльмурза я-иттацIани лухIисса, симан лачIал-кьачIану авурсса, чурххал дянивсса, оьрмулул аргъиравусса адамина ия). Жухь я арцул кIапIикI дакъар, я кIуллул зумув дишинукссарагу за дакъар. Жухьрагу дусса зат – та кIанава арцу дуллуну, поездрайн билет ласунсса ихтияр дур,– куну дурчIин дурунни тагьар Мусал. Ххишалдаран, жувагу дизентериялул къашавай буру. Эльмурзалмур ттигу ссихI дуккан дурассар.\n– Туну тти зу ци бан дакIний буру? – цIуххав.\n– Ва Эльмурзал пальто даххарча, къакIулли.\n– Дияйнин дирсса муних зун шагьи къабулайссар.\n– Мугу кIулли.\nЛиккан бав вещмешок, булав ца буханка ччатIул, булав ца ччарччала ххуйра-ххуйсса Краковский колбасалул, кIива брикет хъахъулул.\nХъахъулул цанния кIиннан дукра шайссар, ххюра минутIрава хIадурссар. На кIюрххилсса дуркуну увкIукун, ялагу ци бан бурив ккакканну.\n– Валлагь! Жухьхьун мяйжаннугу дикI дирирссарив, лажинни?–махIаттал хьунни Муса. Тийх, лагерьданий, Сибирнаву тайннан ччатIун кIанай 350 грамм къалмул дулайсса диркIун дия.\nЗана хьура кIюрххилссаннуя. Ттул цIуну хьусса гьалмахтал гиккунма бувкIун бия.\n– Ци барду? – цIуххав.\n– Гьарза дукарду.\n– Яр дизентериялул къашавайсса инсантал литIарухха.\n– Утти литIурчагу биччи бакъар: буччиннин за дукарду. Ттухьра дусса ряхттуршрагу къуруш уссушиврий жуйхра шамуннайхрагу дачIав. Мусал ва Эльмурзал лавгун га цIана билетру лавсуна…\nУкунсса хьун�� ттул 1943 шиналсса цалчинмур майрал кьини.\nХъинну ххарину ивкIра ххуйсса даву ттущара хьуну, чIявусса балардаща нава танил ххассал увсса ххайгу икIара. Яла ххуллийхгу на ттула ххуллул гьалмахтуран ка кIи къадархIуну къаливчIхьунссия. Моздокрайн бияйхту, Мусавун ва Эльмурзавун аьжаивсса рухI дуркIун, анавархъинну ца къатлул чIирах лабивкIуна. КIулминнан ягу къаччинан ччикун цивппа кьювкьуну, кьаридну ккавккун ччай бакъахьунссия.\nМахIачкъалалия Ххажалмащилийн хъус духхай машиналий кIану хьуна. Ххажалмащилия Гъумукун ахьтта гьан багьуна. Кьубиял ратI лахълахъийни Гьаруннул памятникрачIа (Лаккуйн увкIунтIиявав) якьама хьура, аьтIаву ларчIуна.\nГъумук фольклорист Халил Халиловлул ниттичIа гьантта ивкIра. КIа кьини кIайннаннийн дуркIуна Айгунхъал Шуаьнат тIисса къари.\n– Ина аьрая аврав, бавал, увкIун хъинахха, часса ура? – увкуна.\n– Хъунмасса барчаллагь, ттул нину, вил умагу цIуллу-сагъну зана хьуннав. На Хъусращатусса ура.\n– Аррихха, бавал, мукун дурурххусса канищал кIихун цукун гьанна?\n– ЯхI банна цукун-бунугу, хар-хавар бакъа ялун иян ччай бур.\n– Ява-ява, му авлияшивур. Аьрая – та балаллува арс сагъну учIаву хъунмасса затри. Аврав чин инсантал бучIаннин, къатта-къуш лакьин бикIайссар, кIайннал хьхьичI бишин ччатI хIадур бан чIун аьркинссар. Дяъвилул чIумул дуну-дакъасса бикIайссар.\nВагь! ТIайлассарххакьай да!\n– Барчаллагь, ттул нину, ина ххуйну бакIрай ацIан увунна. Лавгра почтрайн, оьвчав Хъусрахьхьун, баян бав Гъумукун увкIшиву, гьунттий чу гьан бара учав.\nГьунттий ссят 9-нний Щардал Къурнил зуманив ШавкIуллал ламуя кIийнмайну на уцин чащал най, ттул хьхьичIун увккуна кIия оьрчI, кIия ттул ссурахъу: буттауссил арс ХIусайнаев АбутIалибгу, ниттиуссил арс ХIурбаев МахIаммадгу.\nЩалла щар ттухь аврав чин хьхьичIун дурксса хханссия.\nШяравун аьрая зана хьуми, ччанну-кару дакъа букIлай тIий хьувияв, ттул хъунмур ссу Иза, ччан бакъа увкIунагу акъарив ккаккан, чурххайх ках-шах тIий бия. Сагъну лявкъуну ххари хьуна.\nШуаьнатлул насихIатрал кьадру багьайкун шаппа Хъусрахь кIул хьуна. Хъусрахьхьун аьрая цалчинсса лухIи хавар бувкIун бия жуннийн, ттул хъунама уссу Саэдов Рамазан виричушиврий душманнал канища ивкIуссар тIий. Фронтрайсса ттулгу, ттул чIивима уссу Саэдлулгу балаллул хьхьичI садакьа бацIаншиврул, кIива оьл ца махIлалун ттизлан итабавкьуну бия ттул нитти-буттал, жуясса чагъар лавсун увкIтари почтальон Поповичлун дурцIу дикIул бадакугу, цIумугу, дуканмур дулайсса дия.\nНинугу, ппугу шярава арх дакъасса фермалий колхозрал ницачIа бивкIун бия.\n1943 шинал, апрельданул кьуния мяйнний, ахттая махъ, чIаттирал хьхьичIсса ссакулувун ниттил кIива хьхьи бувкIуна тIар. Ци зун бикIайрив ккаккан, цивппа бивтун, ялугьлай дура тIар. Цаппара хIаллай лагмава буруглайгу бивкIун, чан-кьансса къузу-къукугу бувну, левххун лавгунни тIива, ца-цаннил ца-ца къувгу кьабивтунни тIива.\nЦал, бакIрай, муних къулагъас къадав тIива, яла няраву щурун бивкIунни тIар: къатлувун кIива хьхьи архIал бувххунни, кIивагу архIал левххун лавгунни, ххи-чан бакъа кIива къув кьабивтунни. Ва цирив ца хIикматдур! Я рабби, ва ци аьламатривав? – тIий дура тIар.\nТтул ппугу му мяйжаннугу ца аьламат дур тIий ур тIар. Гьунттий кьини ттул чIивима уссу Саэд увкIунни тIар фронтрая урчIа канил кIисригу кьатI хьуну. Ца шанма гьантлува Гъумуча нагу оьвкуну бия сагъну шавай най ура тIий. Нинугу, хъинсса хаварданущал бувкIун бивкIун тIий, тай хьхьирунтран букъавсса хъинбала къабитавиявхха лякъин къахьунссар тIун дикIайва.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-33","url":"https:\/\/ilchi.info\/2021\/05\/abachara_guseinaev\/","date":"2022-08-08T23:20:38Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-33\/segments\/1659882570879.1\/warc\/CC-MAIN-20220808213349-20220809003349-00538.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9710285664,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9710285663604736}","num_words":8236,"character_repetition_ratio":0.021,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.169,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.976,"perplexity_score":2674.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Минздраврал баян бунни ковидрал къашавайми чIяву хъанай бушиву\nДагъусттаннал Минздраврал баян бунни ковидрал къашавайми ялу-ялун чIяву хъанай бушиву ва хаснува поликлиникарттал зузалтрайн гуж багьлай бушиву, коронавирус дусса къашайшалтрайн цайми азардал къашавайми тIайла къабацIаншиврул диспансеризация дацIан дуван багьлай бушиву. «Гьарца кьини поликлиникардайн 150-170-200 оьвчаву дур. ХIакинтал шаппа-шаппай къашайшалтрачIан биян бувайсса транспорт диял хъанай дакъар. ДукIу поликлиникардан автотранспорт личIи дурссия къашайшалтрачIан лага-букIлан къулайну бикIаншиврул, амма машинартту биял хъанай бакъар. Ва тагьарданува букканшиврул, хIукму буварду республикалул идарарттал медициналул автотранспорт поликлиникардайх дачIин кумагран. Ва ялагу, чIумуйнусса дацIан дуван багьунни къашайшалт пландалийн бувну кьамул буваву ва диспансеризация», – увкунни республикалул цIуллушиву дуруччаврил министрнал врио Татьяна Беляевал. Ванил бувсунни къашайшалт утту бишин бувансса кIанттурду азарханардай биялну бушиву, январь зурул 25-нний, масалдаран, 2421 тах бушиву республикалул азарханардай хIадурсса, 2039 инсан азарханардай ушиву. Бувсунни поликлиникардайн вызоврду дуллуну хъин буллалисса къашайшалтран чIявусса даруртту итабакьин багьлай бушивугу, даруртту машан ласун хIукуматрал арцу итадакьиншиву баян бувшиву ва цIанакул анаварну ми дарурттал хъирив бувкшиву. Минздраврал итадаркьунни ковид дирсса чIумал ягу ОРВИ-лул симптомру бухьурча цукунсса чаран ккаккан аьркинссарив бувчIин буллалисса памяткарттугу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-33","url":"https:\/\/ilchi.info\/2022\/01\/kor-671\/","date":"2022-08-08T22:07:28Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-33\/segments\/1659882570879.1\/warc\/CC-MAIN-20220808213349-20220809003349-00607.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8313397765,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8313397765159607, \"tab_Cyrl_score\": 0.051027920097112656, \"lez_Cyrl_score\": 0.04673148691654205, \"kum_Cyrl_score\": 0.026062654331326485, \"inh_Cyrl_score\": 0.013076994568109512}","num_words":440,"character_repetition_ratio":0.084,"word_repetition_ratio":0.028,"special_characters_ratio":0.142,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.852,"perplexity_score":3322.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"ЦIуминалийсса оьрму нирхиравун багьлай бур\nЦIуссалакрал райондалул Агьали цIусса миналийн бизан баврил ва Аухуллал район цIудуккан даврил масъаларттаха зузисса Дагъусттаннал ХIукуматрал управлениялул хъунама ХIажи Султановлул бувсунни ЦIуминалийсса ЦIуссалакрал райондалий буллалисса социал объектирдая.\nХIакьинусса кьини райондалул 4 шяраву буллай бур детсадру: Аьхъарав — 90 инсаннансса, ТIюхчарав — 140 инсаннансса, Ц1уссалакрал шяраву — 140 инсаннасса, ва яла хъунмамур 250 инсаннансса – ЦIуссаккулув.\nХIажи Султановлул бусласимунийн бувну, вай объектру бан итабавкьуну бур 597 миллион. Вайннува 95% федерал арцу дур «Ухссавнил Ккавкказуллал федерал округ хьхьичIуннай даврил» программалул лагрулий итадаркьусса.\n5% арцул бур ЦIуссалакрал райондалул агьали цIусса миналийн бизан баврил ва Аухуллал район цIу дуккан даврил Дагъусттаннал госпрограммалийн бувну итадаркьусса.\nХIажи Султановлул кIицI лавгунни республикалул бюджетрава мукунна итадаркьушиву детсадирттан аьркинмур ласунсса арцу.\nГьарица садраву бан тIий бур музыкалул ва спортрал заллу, уттубишайсса, тIуркIу байсса къатри, хIаятирттаву дишин тIий дур ххют дансса магъив, бан тIий бур тIуркIу тIунсса майданну.\nЦинявппагу садру ххал бувну махъ, ХIажи Султановлул бувсунни строительствалул давуртту ккаккан дурсса графикрай най душиву. Циняв объектру 2022 шинал ахирданийннин къуртал бантIишиву.\nВанал кIицI лавгунни Республикалул БакIчинал цайнма тапшур бувну бивкIшиву 2022 шинал апрель зурул 1-ннийн бияннин циняв объектирдал хIакъиравусса контрактру чичин. Му бигаргу цала щаллу бувшиву. Ванал бусласимунийн бувну, 4 сад буллай байбивхьуну бур нанисса шинал апрель зуруй, къуртал бантIий бур шинал ахирданийннин. Ца объект тIурча, ккаккан дурсса чIумуяр ца зурул хьхьичI къуртал хьунтIий бур. Гьарица кьини давуртту цукун най дурив, циксса строительтал даврий бурив ялув бацIаву дан гьарица объектрай бивхьуну бур видеокамерарду.\nКIицI лаган, объектирдай хъунмурчIин зий бур шиччавасса инсантал.\n– КIанттул инсантал давурттал дузал бавугу агьамсса ишри, – тIий ур Управлениялул хъунама. ХIажи Султановлул ялагу бувсунни, ларгсса шинал Дагъусттаннал БакIчинал тапшур бувну, бизан баврицIун бавхIусса агьамми масъалартту хьхьичI ххуттайн лавсъшиву. Ми масъаларттахагу зий бушиву. ХIакьинусса кьини къуртал дурну дур ЦIуссаккулув ххуллурду баврил проект – цалчинмур ятIап. Ванийн бувну дантIий дур канализацияртту, бакьин бан тIий бур щинал бургъурду, бутIин най бур асфальт, бишин тIий бур чирахъру. Управлениялул хъунаманал бусласимунийн бувну, 2021 шинал къуртал дурну дур ичIаллил канализация. Нанисса шинал шикку дурну дур щин марцI дайсса сооруженияртту. Ларгсса шинал ЦIуссаккуллал шяраву щин ялтту ларгун махъ республикалул резерврал фондрая итадаркьусса арцух цIу дуккан дурну дур федерал трассалул чIарах 5 км. ливчусса манзилданийсса щин дачинсса канал.\nВа бакъассагу, дуллай бур 2012 шиная шихунмай къуртал къабувсса къатри. Мигу чансса бакъар.\nВай давурттангу хъунмасса арцуйнусса кумаг буллай бур республикалул хъуними, – бувсунни ХIажи Султановлул.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-33","url":"https:\/\/ilchi.info\/2022\/07\/kkazit-249\/","date":"2022-08-13T00:05:47Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-33\/segments\/1659882571847.45\/warc\/CC-MAIN-20220812230927-20220813020927-00134.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9855334759,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9855334758758545}","num_words":816,"character_repetition_ratio":0.064,"word_repetition_ratio":0.037,"special_characters_ratio":0.161,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.986,"perplexity_score":4028.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ххал бивгьунни промышленнострал лябукулул масъала\nСентябрьданул 16-нний МахIачкъалалив АьФ-лул ХIукуматрал\nПредседательнал хъиривчу – АьФ-лул промышленнострал ва машлул\nминистр Денис Мантуров хьунаавкьунни Дагъусттаннал БакIчи Сергей\nМеликовлущал.\nДенис Мантуровлул тIимунийну, ххуйсса хIалагьуттушиву дусса дур\nегиондалул исполнител властрал органнащал чIявуми арардаву. «Умуд бур\nхIакьину жущава бюхъаншиврий кIул хьун КЭМЗ заводралгу, цайминнулгу\nкаширдащал. Шиккува жущава бюхъанссар жула даврил уртакьтуращал ххал\nбигьин циняв масъалартту»,- кунни Мантуровлул.\nРеспубликалул каялучиналбарчаллагь кунни билаятрал вице-премьернахь\nДагъустаннах къулагъас даврихлу ва бувсунни региондалул прошленнострал\nлябуккулул каши хъуннасса душиву.\n«Агана лавгмуних буругарча, Ухссавнил Ккавкказнаву Дагъусттан бивкIссар\nхьхьичIунми республикарттавасса ца производстволул чулуха, обороналул\nпромышленнострал арагу хIисавну. ХIакьинусса кьини Аьрасатнал\nМинпромторграяту бучIайсса кумаграйну жуща бюхълай бур ядуван\nреспубликалий дуккан дувайсса промышленнострал сурсатру, миннущал\nархIал дузал буван туристътурал кластерданул лябуккугу»,- кунни Сергей\nМеликовлул.\nХьунабакьаврий Денис Мантуровлул ва Сергей Меликовлул ххал бивгьунни\nреспубликалул промышленнострал комплексрал лябуккулул масъала.\nМиннал мукунма ххал бивгьунни «Дагдизель» заводрал ва\n«Электоросигнал»заводрал лябуккулул масъалартту.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2022\/09\/kkazit-368\/","date":"2022-09-30T06:57:50Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-40\/segments\/1664030335444.58\/warc\/CC-MAIN-20220930051717-20220930081717-00650.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8320599198,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.832059919834137, \"lez_Cyrl_score\": 0.030162369832396507, \"inh_Cyrl_score\": 0.028440941125154495, \"ava_Cyrl_score\": 0.023630525916814804, \"kum_Cyrl_score\": 0.015329113230109215}","num_words":457,"character_repetition_ratio":0.086,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.125,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.851,"perplexity_score":2372.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"Къалещаннав зуву даврихсса шавкьгу, гьавасгу\nХIурмат бусса культуралул зузалт, ветеранта��!\nДакIнихтуну барча тIий бура зухь пишалул байран. ЧIа тIий бура зун бигьа дакъасса, жяматран бусравсса давриву тIайлабацIу. ЛяличIинува барча бан ччива ва кьини жула ЦIуссалакрал райондалул культуралул зузалт.\nЦIуссалакрал райондалул Культуралул управлениялул зузалтралгу хъунмасса захIматрал бутIа бивхьуссар жула культура хьхьичIуннай дан, республикалул культуралул тарих авадан бан.\nХIакьинусса кьини райондалул культуралул управлениялувун бухлай бур райондалийсса Культуралул центр ва 13 филиал. Вайннува шанма филиал бур ЦIуссаминалий.\n«Дараччи» тIисса райондалул самодеятельностьрал коллективрал ва М. Чариновлул цIанийсса театрданул, райондалул, республикалул ва дунияллул халкьуннал дянивсса конкурсирттай ва фестиваллай гьуртту хьуну, мудангу хьхьичIунсса кIанттурду бугьайссар.\nЛаргсса шин райондалул культуралул идарарттан даркьусса хьунни. Дан бювхъунни чIярусса давуртту.\nЦIуссалакрал райондалул Культуралул ва бигьалагай центрданул сакин дурссар личIи-личIисса выставкарду, субботникру, акциярду ва байраннацIун дархIусса агьамсса мероприятиярду.\nЯлун нанисса ник Ватан ххирану тарбия шаву мурадрай, сайки цинярдагу шяраваллаву кIицI ларгссар «Авгъанисттан дакIния къабуккайссар»», «Къучагътуран бивкIу бакъассар», «Зузияра, уссурвал» цIанилусса мероприятияртту. Мукунна Центрданул хIадур дурссар «ОьрчIру жула бучIантIимурди» тIисса программа.\nРайондалул Культуралул управлениялул зузалт гьуртту шайссар райондалий дуллалисса цинярдагу мероприятиярттай.\nКультуралул ва бигьалагрулул центрданул сипталий дурсса «ОьрчIшиву – дакьавур ва ххаришивур» тIисса акциялий гьурттушинна дурссар щалагу райондалул агьалинал.\nЯлун бурувгун, чIявуминнан бикIай культуралул зузалт балай тIий, къавтIий, байраннай оьрму бутлатисса кунма чIалай. Так нажагьссаннан кIулли цуксса хъунмасса захIмат бихьлахьиссарив ва цуксса агьамсса даву дуллалиссарив, буххаву-бавчIаву къакIулсса, культуралул зузалтрал.\nРайондалул Культуралул управлениялул зузалтращал ттун кIицI лаган ччива агьамсса даву дуллалисса цинявппагу ЦБС-рал зузалтгу. ЛяличIинура кIицI лаган ччива шяраваллал библиотекарттаву мюрщи оьрчIащал дуллалисса тарбиялул давуртту. Вайннал хIарачатрайну хьунни цикссагу конкурсру, викторинарду, конференциярду, луттирдал выставкартту. Къавхьунни цавагу идаралул даврий аьй дансса кIану. Цал ттигу барча зул байран, жул даврил уртакьтал! Зуву тачIав къалещаннав зула даврихсса шавкьгу, гьавасгу.\nХIабибат Буттаева, ЦIуссалакрал райондалул Культуралул управлениялул хъунмур","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2020\/03\/%D0%BA%D1%8A%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%89%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D0%B2-%D0%B7%D1%83%D0%B2%D1%83-%D0%B4%D0%B0%D0%B2%D1%80%D0%B8%D1%85%D1%81%D1%81%D0%B0-%D1%88%D0%B0%D0%B2%D0%BA%D1%8C%D0%B3%D1%83-%D0%B3\/","date":"2022-09-29T07:52:58Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-40\/segments\/1664030335326.48\/warc\/CC-MAIN-20220929065206-20220929095206-00500.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9829476476,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9829476475715637}","num_words":724,"character_repetition_ratio":0.1,"word_repetition_ratio":0.024,"special_characters_ratio":0.135,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.984,"perplexity_score":2421.7,"cluster_detection":-1} +{"text":"Абадссар зул аьпа\nбакIрайн багьсса цайми районнал инсанталгума дакI мяшну бикIайва, лакрачIа ватандалухлу жанну дуллуминнал аьпагу, Ххувшаврил кьадругу бюхттулсса кIанттай бушиврий.\nЗулайхат Тахакьаева\nБачIва бия гьашину Гъумучиял паччахIххуллу, дакъая парадрал дастта, бизарну дуруглай дия бивкIу бакъасса ххюягу Виричунал суратру идарарттал чIирттая. Амма ттинин кунма гьашинугу чIюхлай бия кIюрххинцIунмма Ххувшаврин хас бувсса балайрдугу, къалирчIуна ялгъузну Ватан дуручлай ливтIуминнан дацIан дурсса гьайкалгу.\nРайондалул бакIчи Юсуп МахIаммадовлул Лакрал ва Ккуллал районнал аьрали комиссар ХIасан Масуевлущал бивхьуна гьайкалданучIа гьашину Ххувшаврил байрандалийн буккан къавхьуцириннал чулухасса тIутIал шалкка. Мичча Юсуп МахIаммадов лавгуна Вирттаврал чIирачIа тIутIив дишингу.\nМуния махъ райондалул идарарттал каялувчитал ирглий цивппа-цивппалу лавгуна дяъвилий жанну дуллуминнал гьайкалданучIа ва Вирттаврал чIирачIа тIутIив дишин. Ххувшаврил кьинилун хас дурсса цинярда мероприятияртту хьуна санитар-эпидемиологиялул кьараллу дурурччуну, миннуй гьуртту хъанахъими цинявппа бия маскардаву ва катIраву. Дяъвилия зана къавхьуминнал гьайкаллачIа тIутIив дихьлахьисса мероприятияртту хьунни райондалул вайми шяраваллувугу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2020\/05\/abaadrd\/","date":"2022-09-29T07:02:46Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-40\/segments\/1664030335326.48\/warc\/CC-MAIN-20220929065206-20220929095206-00213.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8636276126,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8636276125907898, \"lez_Cyrl_score\": 0.05413227900862694, \"kum_Cyrl_score\": 0.025240575894713402, \"inh_Cyrl_score\": 0.01838558353483677, \"tab_Cyrl_score\": 0.01466493122279644}","num_words":396,"character_repetition_ratio":0.063,"word_repetition_ratio":0.041,"special_characters_ratio":0.123,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.903,"perplexity_score":2241.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"Чак буван лахьхьаврил конкурс Гъумук\nЛаргсса нюжмардий Гъумуксса Хъун-Мизитраву хьунни Аьлибуттаев Аьбдурашидлул аьпалун хас бувсса, оьрчIан тIайлану чак буван лахьхьаврил конкурс. Ва конкурсрай гьуртту хьунни райондалийцири шяраваллава мизитравун чак буван лахьхьин заназисса гъинтнил курсирдайсса оьрчIру – 55 оьрчI.\nКонкурсрал сиптачитурал бувсунни фондраву 150 азарда къуруш диркIшиву, цалчинмур кIану бувгьуманан дуллушиву 30 азарда къуруш, кIилчинмур кIану – 20 азарда къуруш ва шамилчинмур кIану – 10 азарда къуруш. Мукьилчинмур кIанттая байбивхьуну ацIилчинмур кIанттайн бияннинминнан дуллуну дия шан-шаназарда къуруш, гьуртту хьуминнангу – аза-азарда къуруш. Арцуйнусса бахшишрацIун гьарца гьуртту хьуманан дуллунну дур сертификатгу. Цалчинмур кIану бувгьуну бур Гъумучатусса Ханов ХIасанбасрил, кIилчинмур кIанугу – вава Гъумучатусса Давудова Мариямлул ва шамилчинмур кIану – Куматусса Мусалаева Аминал.\nДакIнийн бутанну, 2020-ку шинал Гъумук тIивтIушиву Гъази-Гъумучиял щайх Жамалуттиннул цIанийсса мадраса. Конкурс цурдагу хас дурну дия Щардал шяраватусса Чариннул арс Аьбдурашидлул аьпалун, ва ацIнияхъайсса шиннардий оьрчIан ислам лахьхьин дуллай ивкIун тIий.\nДагъусттаннал паччахIлугърал педагогикалул институтрал тарихрал факультетрай дуклакинийва Аьбдурашид аьраб маз ва ислам лахьлай ивкIун ур. Ва буттал шяраву учительну, завучну, директорну зий ивкIун ур. 1998-кусса, тай къабигьасса шиннардий, Гъумук оьрчIан Кьурангу, чакгу буван лахьхьин буллай айивхьуну ур ва 12 шинай му даврия хIура къавхьуну ур. Муния махъ ванайн оьвкуну бур МахIачкъалаллал муххал ххуллул вокзалданийсса Сайпуллагь-кьади Башларовлул цIанийсса мизитравун. Ва мизитравугу ванал арулла шин дурну дур оьрчIан исламрал элму лахьхьин дуллай.\n«Ислам в Лакии» порталданул суратру","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2022\/08\/kkazit-273\/","date":"2022-09-29T07:47:19Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-40\/segments\/1664030335326.48\/warc\/CC-MAIN-20220929065206-20220929095206-00272.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8653119206,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8653119206428528, \"tab_Cyrl_score\": 0.05240856856107712, \"lez_Cyrl_score\": 0.030512778088450432, \"kum_Cyrl_score\": 0.01609046384692192, \"inh_Cyrl_score\": 0.013027484528720379}","num_words":492,"character_repetition_ratio":0.085,"word_repetition_ratio":0.004,"special_characters_ratio":0.161,"stopwords_ratio":0.022,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.867,"perplexity_score":3488.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"Жагьилтуращалсса хьунабакьаву\nИюнь зурул 27-нний, Жагьилтурал кьинилун хасну , Лакрал райондалул бакIчи Юсуп МахIаммадов хьунаавкьунни райондалул жагьилтуращал.\nМероприятиялий гьуртту хьунни: ХIусман Мяммаев, отставкалийсса подполковник, ЯтIул цIукул ордендалул кавалер, авгъаннал дяъвилул гьурттучи, Украиннавусса хасъсса аьрали операциялий гьуртту хъанахъисса аьралитал.\nБавтIми барча буллай, Юсуп МахIаммадовлул кIицI лавгунни:\n– Жува цинявппагу пахрулий буссару жула жагьилтурал тIайлабацIурттая ва хьхьичIуннайшивурттая. Вайннал ккаккан дуллай бур яла ххуйми хасиятру. На вайннайн барчаллагьрай уссара.\nУкраиннал аьрщарайсса хасъсса аьрали операциялий гьуртту хъанахъиминнахь барчаллагь тIий, Юсуп МахIаммадовлул увкунни:\n– Зу цинявппагу дяъвилул майданний буручлай буссару Аьрасатнал мурадру, мунихлу лайкьссару райондалул пахрулун. Жу ялугьлай буссару зу ххувшаврищал цIуллуну-сагъну зана хьуннин.\nХасъсса аьрали операциялий къучагъшиврий талай бушиврухлу Барчаллагьрал чагъарду буллунни: Гъази Амировлун, Аьрасатнал виваллил гужирдал майор; Юнус Эфендиевлун, Аьрасатнал Росгвардиялул пулеметчик; Аьбдуллагь ЯтIуевлун, сержант, танкалул командир; Егор Марусовлун, чIавама сержант, танкалул механик водитель; Ярагъи Дандамаевлун, чIавама сержант, отделениялул командир; Юсуф Гьабиевлун, чIавама сержант; Ислам Ибрагьимовлун, чIавама сержант; Сажид ХIасановлун, ефрейтор; Максим Мусаевлун, рядовой.\n– ДакI дарцIуну ура, зу мукьахунмайгу Ватандалул цIаний къуллугъ буллантIишиврий, дакI марцIну ва жаваблувну биттур буллантIишиврий дакьаврил цIанийсса зула бурж, – увкунни Юсуп МахIаммадовлул. Ихтилатру бунни ХIусман Маммаевлул, Юнус Эфендиевлул ва цайминнал.\nМероприятие къуртал хьунни райондалул магьирлугърал центрданул зузалтрал концертрайну.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2022\/07\/kkazit-164\/","date":"2022-09-29T08:14:48Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-40\/segments\/1664030335326.48\/warc\/CC-MAIN-20220929065206-20220929095206-00110.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8445155621,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8445155620574951, \"kum_Cyrl_score\": 0.053907714784145355, \"lez_Cyrl_score\": 0.021391164511442184, \"inh_Cyrl_score\": 0.020659947767853737, \"ava_Cyrl_score\": 0.01727714017033577, \"tab_Cyrl_score\": 0.013273961842060089}","num_words":561,"character_repetition_ratio":0.081,"word_repetition_ratio":0.022,"special_characters_ratio":0.142,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.873,"perplexity_score":1924.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Дагъусттаннал Конституциялул Кьини\nДагъусттаннай Конституция кьамул бувну бур 1996-ку шинал июльданул 26-нний. Байрандалул агьамшиву хъанай дур Закон кьамул даву билаятрангу, республикалунгу къабигьасса чIумал. Му кьамул даврийну бювхъуссар Дагъусттаннай дуруччин дакьаву, паракьатшиву, цашиву. Мунийн бувну, Дагъусттаннал Конституциялул Кьини байран хIисаврай гьартану кIицI лагайссар циняв ялапарлувтурал.\nЦIусса Конституция кьамул бавривух гьуртту хьуну дур Дагъусттаннал ХIукумат ва Верховный Советрал Конституциялул Комиссия, мукунма аьлимтал-правоведтал ва юристътал. Билаятрал ва республикалул жяматрал ва политикалул аралуву хьусса дахханашивурттайну, 2003-ку шинал июльданул 10-нний Конституциялуву дурну дур цаппара дахханашивуртту ва кьамул бувну бур цIусса Конституция. Амма инсантурал гьар шинах ДР-лул Конституциялул Кьини кIицI дувай июльданул 26-нний, му кьини кIицI даву аьдатравун дагьну дунутIий.\nХI. Аьдилов","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-49","url":"https:\/\/ilchi.info\/2020\/07\/kons-111\/","date":"2022-11-30T17:22:59Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-49\/segments\/1669446710765.76\/warc\/CC-MAIN-20221130160457-20221130190457-00473.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8928076625,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.89280766248703, \"tab_Cyrl_score\": 0.04847237095236778, \"kum_Cyrl_score\": 0.020722229033708572, \"inh_Cyrl_score\": 0.010383722372353077}","num_words":237,"character_repetition_ratio":0.114,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.152,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.873,"perplexity_score":3108.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Дуллайнма бур мюхчаншиврул давуртту\nВай гьантрай ЦIуссалакрал райондалул администрациялул къатраву дунни дезинфекциялул давуртту. Коронавирусрал инфекциялия мюхчан шаву мурадрайсса давуртту дан райондалул администрациялул къатравун бучIан бувну бия Дезинфекциялул центрданул пишакартал. Вайннал, хасъсса оборудование ишла дурну, дезинфекция дунни администрациялул къатравусса мебельданул, оргтехникалул ва идаралул вивсса ва лагма-ялттусса чIирттал. ЦIанасса ппурттуву укунсса мероприятиярттая хъунмасса кумаг хъанахъиссар нигьачIаву дусса инфекциялия буруччинсса.\nШиккува кIицI лаган, дезинфекция даврин ишла дурсса растворду дур инсантуран ва тIабиаьтран зарал бакъасса.\n– ХIакьинусса кьини цинявппа инсантал гьалак буккан буллалисса масъала бур коронавирусрал инфекциялия мюхчан шаву. Жул хъунмур мурадгу инсантал коронавирусрая мюхчан бавур. Мукунсса чараннугу хъанай бур инсантурал вакцинартту баву, маскардал режим дуруччаву ва цаймигу мероприятияртту даву, – увкунни ЦIуссалакрал райондалул бакIчи МахIаммад-ХIажи Айдиевлул.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-49","url":"https:\/\/ilchi.info\/2022\/01\/kor-649\/","date":"2022-11-26T09:38:10Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-49\/segments\/1669446706285.92\/warc\/CC-MAIN-20221126080725-20221126110725-00852.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8637987971,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8637987971305847, \"inh_Cyrl_score\": 0.0320899672806263, \"kum_Cyrl_score\": 0.02795422077178955, \"lez_Cyrl_score\": 0.019005533307790756, \"ava_Cyrl_score\": 0.011274649761617184}","num_words":287,"character_repetition_ratio":0.086,"word_repetition_ratio":0.058,"special_characters_ratio":0.126,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.871,"perplexity_score":4113.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"«ЯтIул зоналий» зузисса хIакинтурансса акция\nЦIуссалакрал райондалул бакIчи МахIаммад-ХIажи Айдиевлул хIукму бунни «ятIул зоналий» зузисса медиктуран гъилисса дукра дузал дуллансса резевр фонд сакин дансса.\nВа фондравун райондалул ва шяраваллил администрациялул зузалтрал, Культуралул, Шяраваллил хозяйствардал управлениярттал, «Заманалул чIу» кказитрал редакциялул, ЕДДС-рал ва цаймигу идарарттал зузалтрал цивппа рязину ца кьинисса даврил харжи бичинтIиссар.\nЯнварь зурул 25-нния байбивхьуну, Н.М. Мирзоевлул цIанийсса ЦIуссалакрал райондалул азарханалул «ятIул зоналий» зузисса 13 медикнан гьарица кьини диян дуллантIиссар гъилисса дукра. Шиккува кIицI лаган, ва акциялул сиптачину увккунни Дагъусттаннал БакIчи Сергей Меликов.\nВанияр хьхьичI ихIсандалул акциялувух хIала бувххунни #Мывместе региондалул клубращал архIал ДР-лул Жагьилтурал министерство.\n«Ва акциялия коронавирусрал инфекциялущал талатисса медиктуран хъунмасса кумаг хъанахъиссар. ХIакьину хIакинтал зий бур хъинну захIматсса шартIирдай, мунияту вайннал даву хъис дунугу, куклу дан, вайннавун зунсса гъира-шавкь бутан, чIарав бацIан жулва буржри», – увкунни МахIаммад-ХIажи Айдиевлул.\nЖула республикалий акция най бикIантIиссар февраль зурул 21-нийн бияннин.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-49","url":"https:\/\/ilchi.info\/2022\/01\/kor-672\/","date":"2022-11-26T09:11:37Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-49\/segments\/1669446706285.92\/warc\/CC-MAIN-20221126080725-20221126110725-00878.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8412072659,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8412072658538818, \"lez_Cyrl_score\": 0.0335499532520771, \"kum_Cyrl_score\": 0.015507057309150696, \"krc_Cyrl_score\": 0.012787742540240288}","num_words":373,"character_repetition_ratio":0.067,"word_repetition_ratio":0.016,"special_characters_ratio":0.151,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.848,"perplexity_score":2466.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"«Расул ХIамзатов» жамилий цалчин гьаз бунни ттугъ\nНоябрьданул 30-нний Дагъусттаннал БакIчи Сергей Меликов гьуртту хьунни МахIачкъалаллал хьхьирил портрай «Расул ХIамзатов» тIисса Аьрасатнал ФСБ-лул дазул къаралданул жамилий цалчин ттугъ гьаз баврил шадлугърай.\nДагъусттаннал БакIчинал дазул къаралданул аьралуннахь барча бунни му агьамсса иш. Му иш, кунни Сергей Меликовлул, буххантIиссар ФСБ-лул Дагъусттаннайсса дазул управлениялул тарихравун.\n«Социалист ЗахIматрал Виричу Расул ХIамзатовлул цIа цIусса дазул къаралданул жамилун дизаву хъанахъиссар дазул къаралчитурал Дагъусттаннал агьалинащалсса цIакьсса дахIавуну, жула бюхттулсса шаэрнал творчествалулгу, щала оьрмулулгу хIурмат бавуну. Аьрасатнал Вирттал хьусса дагъусттанлувтурал капитан Радим Халикьовлул, старшина Мухтар Сулаймановлул ва хъунама сержант Аьбдулхаликь Кьурбановлул цIарду дирзун дур республикалий къуллугъ буллалисса дазул къаралданул подразделениярттан. Ми шамуннал жанну дуллуссар Аьрасатнал дазурду дуручлай. Му хъинсса аьдатри, мунил кумаг буллалиссар жулва жагьилтал тарбия буллан цIа дурксса дагъусттанлувтурал эбратрайну», – кунни республикалул каялувчинал.\nШадлугърай гьуртту хьунни мукунма Аьрасатнал ФСБ-лул Дагъусттаннайсса дазул управлениялул хъунама Андрей Карпенко, Каспийскаллал флотилиялул хъунама Александр Пешков, Расул ХIамзатовлул фондрал президент СалихIат ХIамзатова ва цаймигу. Миннал лавхъунни махъругу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-49","url":"https:\/\/ilchi.info\/2021\/12\/flag-4\/","date":"2022-11-30T10:08:53Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-49\/segments\/1669446710734.75\/warc\/CC-MAIN-20221130092453-20221130122453-00524.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8247773647,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.824777364730835, \"inh_Cyrl_score\": 0.04422847181558609, \"ava_Cyrl_score\": 0.03719834238290787, \"kum_Cyrl_score\": 0.025789814069867134, \"anp_Deva_score\": 0.017562733963131905, \"lez_Cyrl_score\": 0.016522210091352463}","num_words":402,"character_repetition_ratio":0.091,"word_repetition_ratio":0.031,"special_characters_ratio":0.132,"stopwords_ratio":0.002,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.861,"perplexity_score":3782.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Лакрал райондалул агьалинансса кумагру\nкьулагъас ххи дуллай бур хIакьину паччахIлугърал къуллугъирттай зузимигу, депутатъталгу, ишбажаранчитал ва ихIсандалул фондругу. ЧIарах къабувккунни Лакрал райондалулгу.\nЗ. Тахакьаева.\nУттинин райондалул агьалинан дукиялийнусса, дарурттайнусса кумагру бунни райондалул администрациялул, ЦСОН-далул, «Инсан» фондрал, Лакрал жагьилтурал ккурандалул.\nКарантиндалийсса ЧIарттал шяраваллил агьалинан дукиялийнусса кумагру бунни райондалул бакIчи Юсуп МахIаммадовлул, республикалул кьатIув ялапар хъанахъисса шяравучутурал, ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал депутат ЖахIпар Абуевлул.\nВай гьантрайгу ЖахIпар Абуевлул бувкIунни дукиялийнусса кумаг Гъумук ахIвал кIюласса кулпатирттан ва райондалул азарханалун, къашайшалтран ва вай захIматсса гьантрай азарханалий хьхьурду уттара дуллалисса медициналул зузалтран. Кумагру шаппа-шаппай биян бан занай бия азарханалул зузалт.\nЦала буттал шяраваллил, ГьунчIукьатIрал, агьулданун дукиялийнусса кумаг биян бунни ттуршва кулпатр��н ДР-лул ХIукуматрал хъунаманал цалчинма хъиривчу ХIажимахIаммад ХIусайновлул.\nЛакрал райондалул агьали барчаллагьрай бур захIматсса кьинирду ялун дирсса чIумал чIарав бавцIуцириннайн.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-49","url":"https:\/\/ilchi.info\/2020\/05\/dfgfrtytr\/","date":"2022-11-30T17:15:35Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-49\/segments\/1669446710765.76\/warc\/CC-MAIN-20221130160457-20221130190457-00806.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8320493102,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8320493102073669, \"lez_Cyrl_score\": 0.049850400537252426, \"kum_Cyrl_score\": 0.0375421978533268, \"ava_Cyrl_score\": 0.029851315543055534, \"inh_Cyrl_score\": 0.012789553962647915, \"tab_Cyrl_score\": 0.01017137710005045}","num_words":326,"character_repetition_ratio":0.1,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.128,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.871,"perplexity_score":2595.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"УГИБДД-лул цIусса хъунаманащалсса хьунабакьаву\nИтни кьини, декабрь зурул 17-нний, «Дагестан» РИА-лул залдануву хьунни цIуну ивтсса Дагъусттаннал УГИБДД-лул хъунама Александр Шалагиннул пресс-конференция.\nВанал бувсунни щалагу Аьрасатнаву цуксса къулагъасрайн лавсун буссарив ххуллурдай мюхчаншиву дузал даврил масъала. ДакIнийн бувтунни 2018 шинал январь зуруй Аьрасатнал ХIукуматрал цIакь дуршиву билаятрай мюхчаншиву дуруччаврил стратегия. Мунийн бувну 2030-ку шинайнин ххуллурдай инсантал оьрмурдацIа хъанахъисса ишру бувагу къахьунсса, сайки бухлаган бансса чаранну лякъинтIишиву. Хъирив Александр Шалагиннул кIул бунни журналистал республикалул ххуллурдайсса тагьарданущал.\n2018-ку шинал декабрь зуруйн бияннинсса чIумуву республикалий сияхIрайн ларсун дур 1585 ДТП. Миннуву оьрмулуцIа хьуну ур 329 инсан, цIунцIияртту хьуну дур 2426 инсаннан. Ларгсса шинал вара чIумуву хьуну дур 1681 ДТП (96 ДТП ххишалану). ОьрмулуцIа хьуну ур 403 инсан, цIунцIияртту хьуну дур 2604 инсаннан. ЧIалачIисса куццуй, чан хьуну дур цирда ДТП-ттугу (5,7%-рал), миннуву оьрмулуцIа хьуминнал (18,4%-рал) ва щавурду дирминнал (6,8%-рал) ккалгу. ЧIярусса дур балугъравун къабивми хIаласса ДТП-тту. Нанисса шинал мукунсса 215 авария хьуну дур. Миннуву 16 шинавун бияннинсса оьрмулувусса 30 инсан ивкIуну ур, 247 инсаннан цIунцIияртту хьуну дур.\nЖурналистурал суаллахьхьун жавабру дуллай, Александр Шалагиннул бувсунни, аьрххи-ххуллийн бувкминнал мюхчаншиву дузал даву мурадрай, федерал трассалий ва шагьрулул ххуллурдай камерарду бишинтIишиву ва цаймигу чаранну ляхълантIишиву инсантал ххуллурдай бала-апатIрая буручлансса.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-49","url":"https:\/\/ilchi.info\/2018\/12\/%D1%83%D0%B3%D0%B8%D0%B1%D0%B4%D0%B4-%D0%BB%D1%83%D0%BB-%D1%86i%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B0-%D1%85%D1%8A%D1%83%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%89%D0%B0%D0%BB%D1%81%D1%81%D0%B0-%D1%85%D1%8C%D1%83\/","date":"2022-11-30T17:07:34Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-49\/segments\/1669446710765.76\/warc\/CC-MAIN-20221130160457-20221130190457-00870.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9772466421,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9772466421127319, \"tab_Cyrl_score\": 0.0113988621160388}","num_words":454,"character_repetition_ratio":0.078,"word_repetition_ratio":0.045,"special_characters_ratio":0.187,"stopwords_ratio":0.002,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.98,"perplexity_score":3174.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"Аьрасатнал клиникартта�� чемпионатрай дипломран лайкь хьунни жула лакку оьрчI\nУттигъанну Москавлив хьусса «Профессиональное отбеливание зубов» тIисса щалвагу Аьрасатнал клиникарттал чемпионатрай 2-мур даражалул дипломран лайкь хьунни жула лакку оьрчI, Карашрал шяраватусса Башаев Муршид Русланнул арс.\nКкарччал хIакинтурал дянивсса ва чемпионат хьуну дур «Inwhite Medical» тIисса Москавуллал ца яла бусравсса стоматологиялул клиникалий. Чемпионатрал гьурттучитурал давурттан кьимат бивщуну бур билаятрай цIа ларгсса ккарччал хIакинтурая сакин бувсса жюрилул. Миннавух ур стоматологтурал дунияллий ххуйну цIа-бакI машгьурсса Андрей Акуловичгу.\nВа Муршидлул цалчинсса ххувшаву дакъар. Ваниннин цаппара шиннардил хьхьичIгу Аьрасатнал хъуншагьрулийсса стоматологтурал дянив хьусса конкурсрайгу жагьилсса хIакин лайкь хьуну ивкIссар лавайсса кьиматран.\nЦала язи бувгьусса пишалул циняв шачIанттайн лахъансса каши-кьудратгу чан къахьуннав тIий, чIа тIий буру Муршидлун вания тихунмайгу чIявусса тIайлабацIуртту, цалла пишакаршиву магьир дуллансса гъира-шавкь лагь къашаву!","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-49","url":"https:\/\/ilchi.info\/2022\/11\/kkazit-506\/","date":"2022-11-30T16:21:59Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-49\/segments\/1669446710765.76\/warc\/CC-MAIN-20221130160457-20221130190457-00187.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9822921753,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9822921752929688}","num_words":331,"character_repetition_ratio":0.067,"word_repetition_ratio":0.043,"special_characters_ratio":0.131,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.987,"perplexity_score":3020.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"«Дагвинолул» комитетран 100 шин\nМу таварихран хасну комитетрал председатель Шариф Каримхановлул бувсунни цалла каялувшиву дуллалисса идаралия.\n– Гьашину республикалий агьамсса иш хьуну бур – «Дагвино» идаралун 100 шин шаву. МуницIун бавхIуну буси цукун лядуклай диркIссарив къюмайтIутIул багъру буллалаву Дагъусттаннай.\n– Дунияллул Цалчинмур дяъви хьуннин Дагъусттаннай тIутIул багъру бувгьуну бивкIссар 7200 гектар аьрщарай, миннуя ласайсса диркIссар 37 азарда тонна тIутIул.\n1920-ку шинал ноябрьданул 18-нний Ревкомрал хIукмулийну сакин бувну бивкIссар къюмайтIутIи бугьаврил отдел. Ларгмур ттуршукулул 60-ку шиннардил дязаннивату тIайла хьуну, тIутIул багъру анаварсса бущилий гьарта-гьарза хъанан бивкIссар, 70-80-ку шиннардий багъру ва бакIлахъия диркIссар яла лаваймур даражалийсса.1984-ку шинал республикалий къюмайтIутIул багъру бивкIссар 71 азарда гектарданийсса, миннуя ларсун диркIссар 380 азарда тонна бакIлахъиялул.\nЦIанасса ппурттуву къюмайтIутIул багъирдал лагру дур 26,2 азарда гектар, миннувату 22,6 азарда гектар – тIутIи шайсса. Миннуя гьашину ларсъссар 268 азарда тонна бакIлахъиялул.\n– Гьашину ларсун дур къюмайтIутIул яла чIярумур бакIлахъия. Вил пикрилий, ссайн бувнур укунсса хIасиллу хьусса?\n– Махъсса 20 шинал мутталий къюмайтIутIул лагру асар хьунну гьарза хъанай дур. Масалдаран, агарда 2000-ку шинал тIутIул бакIлахъия ларсхьурча 58,1 азарда тонна, 2010-ку шинал –127,2 азарда тонна, 2020-ку шинал – 208,9 азарда тонна, гьашину тIурча –268,6 азарда тонна.\nГьашину къюмайтIутIул бакIлахъия гьарзану ласаврил савав хъанай дур тIутIи шайсса чIумувун бувхсса багъру 1000-ннияргу ххишаласса гектардал гьарза шаву, тIутIул багъирдаха къуллугъ хъинну буллалаву, тIутIул багъру зиянчитураща буруччаву, оьргъашивуртту цила чIумал ва аьркинссаксса ишла даву ва цаймигу.\n– КъюмайтIутIи бугьавриву ишла дуллай буссарив цIусса технологияртту, ци даражалий дур чахир дуккан даву, хъанай бурив лябукку?\n– КъюмайтIутIи бугьлагьиссаксса шиннардий хIарачат буллай бивкIссар, цIу-цIусса технологияртту ишла дуллай, инсаннал бихьлахьисса захIмат чан буллан. Масалдаран, тIутIуха къуллугъ машинарттал кумаграйну булланшиврул (механизация работ по уходу), тIутIул мурхьирдал ляхсса манзил гьарта байссар 2,5 метралийсса, машина бачинсса манзил хьуншиврул, яла му манзил чанссагу гьарта бувссар 3-4 метраксса, шпалерартту лахъ бувссар 1-2 метраксса. Ми дахханашивурттайну ххи хьуссар захIматрал лябукку. ЦIанасса ппурттуву къюмайтIутIул багъирдаву ишла дуллай бур кIунтIай тIисса система (система капельного орошения). Мунийну хъун хъанай дур бакIлахъия ва чанну харж хъанай дур дишайсса щин. Махъсса шиннардий къюмайтIутIи бугьаврил иширттан тамансса кумаг буллай дур паччахIлугърал.\nКъюмайтIутIи бугьавриву лябукку шаврищал архIал лябукку хъанай бур тIутIуя чахир дуккан даврил иширттавугу. Махъсса 3 шинал мутталий гьарза хьунни чахир дуккан даврил лагрурдугу: 2020-ку шинал дуккан дурну диркIссар 145,5 азарда тонна, 2021-ку шинал – 163,0 азарда тонна, 2022-ку шинал –188,0 азарда тонна.\n– Ялун дучIансса яла гъанми шиннардий циксса къюмайтIутIи бугьансса пикри бур жула республикалий?\n– Гьарца шинах бугьан тIий бур 1000 гектар къюмайтIутIул. Яла кIанттул шартIирдачIан гъанми сортру хъанахъиссар Молдова, Ркацители, Алиготе, Шардоне, Каберне, Совиньон ва цаймигу. Ми бугу бугьлан тIий бур.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-49","url":"https:\/\/ilchi.info\/2022\/11\/kkazit-507\/","date":"2022-11-30T16:35:40Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-49\/segments\/1669446710765.76\/warc\/CC-MAIN-20221130160457-20221130190457-00218.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9431933761,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9431933760643005, \"tab_Cyrl_score\": 0.017037173733115196, \"kum_Cyrl_score\": 0.010776120238006115, \"inh_Cyrl_score\": 0.010459779761731625}","num_words":965,"character_repetition_ratio":0.094,"word_repetition_ratio":0.027,"special_characters_ratio":0.192,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.943,"perplexity_score":2844.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"Студентътал-медикталгу талай бур\nДагъусттаннал паччахIлугърал медициналул университетрал 250-нния ливчусса студентътал ва ординатортал бур коронавирусрал тагьар хIасул хьусса цалчинсса гьантрая шинмайва му азарданущалсса талатавривух гьурттуну.\nДГМУ-лул студентътурал дянив республикалул цIуллу-сагъшиву дуруччаврил системалун кумагран цалчинма-цалчин бувкссар медико-профилактикалул факультетрал студентътал – Роспотребнадзорданийн практикалий з��най, ми гьурттуну буссар карантин щаллу дуллалисса давурттавух.\nБадрижамал Аьлиева\nУниверситетраву сакин бувну бур Консультациялул ва ресурсрал центр, цилгу ДГМУ-лул профессортурал поликлиникалул базалий тIиртIусса хьхьугу-кьинигу бацIаву дакъа зузисса «Горячая линия». Республикалул хIакинтуращал муданнасса дахIаврий буссар ДР-лул ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил министерствалул специалистътал, коронавирусрал инфекциялуцIун бавхIусса захIматсса иширттаву хIакинтуран консультацияртту дуллай.\nАккредитациялул ва симуляциялул центрданий тIурча, буллалиссар манзилданийсса тренингру, бувчIин, лахьхьин буллалиссар хIакьинусса кьини цукун къуццу тIун аьркинссарив цала цивппа ва цайми ва азардануя буруччиншиврул, азарданул бувгьуминнан кумаг баншиврул.\nДГМУ-лучIасса Пишакаршиврул ххисса кIулшивуртту дулаврил институтраву наниссар диагностикалул, хъин баврил ва профилактикалул давурттал программартталми дарсру.\nМедуниверситетрал студентътал ва ординатортал зий буссар республикалул медициналул идарарттал «ятIулмур» ва «щюллимур» зонардай, оьсса инфекциялул бувгьуминнал оьрмурду ххассал буван хIакинтуран кумаг буллай.\nДГМУ-лул волонтертал зий буссар Дагъусттаннал медицина катастрофрал центрданул, ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил министерствалул, Роспотребнадзорданул колл-центрдай. ХьхьичIунсса гьурттушинна дуллай буссар «Мы вместе» проектрал давурттавух.\nМайрал 1-нния шинмай «Лечебное дело», «Педиатрия», «Медико-профилактическое дело», «Стоматология» специальностирттал лавайми курсирдал студентътал ва ординатортал тIайла буклакиссар медициналул идарарттайн практикалул хIадуршинна даншиврул.\nДагъусттаннал медициналул университетраву сакин бувну бур коронавирусращал талатисса студентътурал чIарав бацIаву дувансса фондгу. Му сакин бувансса хIукму бувссар майрал 6-нний онлайн-режимрай хьусса вузрал Аьлимтурал советрай. Фонд бувансса пикри бушиву муниннин бувсъссия ДГМУ-лул ректор Сулайман Маммаевлул, вузрал Консультациялул ва ресурсрал центрданул батIаврий.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-49","url":"https:\/\/ilchi.info\/2020\/05\/srjfykftkuy\/","date":"2022-11-26T08:48:08Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-49\/segments\/1669446706285.92\/warc\/CC-MAIN-20221126080725-20221126110725-00534.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8887115717,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8887115716934204, \"inh_Cyrl_score\": 0.019516596570611, \"kum_Cyrl_score\": 0.015613552182912827, \"lez_Cyrl_score\": 0.011863509193062782}","num_words":750,"character_repetition_ratio":0.063,"word_repetition_ratio":0.032,"special_characters_ratio":0.129,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.887,"perplexity_score":2526.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"«Конституциялул волонтер»\n«Конституциялул волонтер» тIисса Дагъусттаннал суккушиндарал гьурттучитал байбивхьунни информациялул стендру хIадур дуллай.\nМиннуй агьалинахь буслан тIий бур Конституциялий дурсса дахханашиннардая ва миннух Аьрасатнал агьалинал чIурду булаврия. «Конституциялул волонтер» хьунсса аьрзри буллуну бу�� 1700-нния ливчусса дагъусттанлувтурал.\nЗулайхат Тахакьаева\nЗий байбишиннин волонтертурал бувккуну бур онлайн-курсру. Информацион стендирттай зун тIий усса ур 400-нния ливчусса волонтер.\n«Конституциялул волонтертуравасса» ца Жаннат Аьдилова буслай бур ва тарихийсса ишираву гьуртту хьунсса гъира цинма багьшиву чIурду буллан тIий бушиврия баяйхтува.\n«Юристнал кIулшиву дусса инсан хIисаврай, ттуща хъанай бакъая чулий бацIан. Бигьану бакъая «Конституциялул волонтер» хьун. Багьунни ласун хасъсса кIулшиву. Онлайн-кьаралданий федерал экспертътал буслай бия Аьрасатнал Конституциялия ва муниву дурсса дахханашиннардая. Волонтертурал дуллуссар кIулшивуртту ххал дуллалисса тест-экзамен, муния махъ ларсъссар чIу булаврил давриву зун ихтияр дуллалисса чара бакъа аьркинсса сертификат», — буслай бур Жаннат.","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-49","url":"https:\/\/ilchi.info\/2020\/06\/7676754\/","date":"2022-11-30T10:29:10Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-49\/segments\/1669446710734.75\/warc\/CC-MAIN-20221130092453-20221130122453-00049.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9638134837,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9638134837150574, \"kum_Cyrl_score\": 0.014373518526554108}","num_words":338,"character_repetition_ratio":0.106,"word_repetition_ratio":0.055,"special_characters_ratio":0.146,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.969,"perplexity_score":3130.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Къяннал шяраваллил тарихрая\nАбдурахманова Айша\nАькIила бакIу тIисса кIанай диркIун дур хьутIур (шяравалу) цIана телевышка дусса кIанай.Цамур хьутIур(шяравалу) диркIун дур БачIярибакIу тIисса кIанай.АькIилабакIуя, БячIари бакIуйн щар хьуну най бивкIун бур авадансса исантурал душ.\nАйжайжаллахъал душра\nАвбурттигьухъал ссура\nМайлу ччатIая ччатIайн\nЧчанну бизлай букIссара\nТIий,балай тIий бивкIун бур.\nГьалмагъайл къатлун бувкIсса чIумал ,га ца къатлув чак буллай бивкIун бур.Ганищал сурмухьхьугу диркIун дур(къазахъ душ).Наврузбаг тамур къатлуву чак буллай ивкIун ур.Та ттучIан буххуча тIий, жалинналучIан къаувххуну ур.Жалингу, цува ттучIан уххан аьркинссар тIий, галмагъайчIан къабувххуну бур.\nМичча оьрч1 к1юрххила къаччан бивк1ун лавгун ур арнил ханначIа къуллугъ буллан.Договор дурну дур ххюра шинайсса.Цала чIун къуртал хьувкун шавай ачлан ивкIун ур.\nМикку ханнал нукартурал къаитаавкьуну ур.Лаккучу вакса ханну итакъаакьинну тIий,бяст бихьлан бивкIун бур.Аьщуйн битлан,дучри ххяххан бан,хIанттил рункри хIачан ва хъами хъиншиврий.Шанмагу рунка лакку оьрчIал хIавчIуну бур,аьщуйн битлайгу,чу ххяххан бавривугу хьхьич1ун увккун ур.Тти щарссаничIан назир ва вазир тIайла бувккун бур га итаакьиннин,агарда щарссанил чулуха ух хьурча аьс,ан най бивкIун бур арнил ханталгу.\nМикку ми бувкIун бур БачIярибакIуйн,лаккучунал щарссаничIан .Бурттийнма дучрай буххан бувну бур дарвазалувун. Лаккучунал щарссанил укуну бур цила къазахъ душнихь; «Вай назирталгу ххуйну хъамалу ба,на гьархьхьуну буттахъаннин гьаннача» -куну,лавгун бур буттахъаннин.\nШану къабиллай душ кIюрххицIунмай бивзун бу��кIун бур ласнакъатлун.АьтIий лявкъуну бур къазахъ душ.Ганил х1аллурдугу кьувкьуну,гай лавгун бур дарвазагу тIивIтунма кьабивтуну.\nМичча душ, кугьланмур ххал бувну чугу,ларххун чиллучухъагу,бавх1уну ярагъгу, бавчуну бур оьрчI хьуну нази-вазиртурал хъирив. Лавну бур гайннал хъирив Чуруллал вацIлуву .Ссаламгу буллуну, гайнащал бавчуну бур.Гай бигьалаган ливккуну бур вацIлуву.Ливксса кIанай къувтIигу бивчуну бур цивппа гъели лаган,загу дуркуну,бигьагу лавгун бур.Микку ва душнил (оьрчIал) куну бур; «Бачира бястгу бивхьуну жува ,ца хъис бух хьуминнайн кIири дурсса ссатил рутан»,-куну, тIуркIу баннуча-цуманаща битан шайрив ххал банну аьщуйн ттупанча-куну,битлан бивкIун бур.Гайнаща къавщуну бур аьщуйн,ва душнил (оьрчIал) бивтуну тIайланма щуну бур.Дучри ххяххан буну бур,дучрай гьунарду бувну бур, ва душ (оьрчI) гьарца гьунардаву хьхьичIун ливчуну бур.Бух хьуминнал ккутIайн ссатиллу дичинссар куну бивкIун бур.Назиртал рязи хъанай къабивкIун бур. Душ (оьрч1) бавцIуну бур ттупанчагу бувгьуну, къабацIарчан ссатиллу дичин бивту бичинна тIий.Га цаннал куну бур;«жува ванан къакIуллу ва жуна къакIулли» -куну ,бавцIуну кIири дурсса ссатиллу дирчуну дур назирнал ва вазирнал ккутIайн.\nМичча ва душ (оьрчI) лавгун бур цамур ххуллих,гай цамур ххуллих лавгун бур.Га цила лас къуллугъ буллай ивкIсса шяравун бивну бур.Ца щарнил къирагърайсса къатлувун буххуну бур «хъамаличу итаннав» тIий.Ца цурдалусса къари диркIун дур.\n«Аман ттучIа шану-кIану дакъар, вил лув рутансса арс» — куну бур.\n«На ва ттула чухълулу, ва мурцIув икIанна» — куну бур ванил.\nВа цIухлан бивкIун бур ци хаварду бур тIий ханнахъачIа.\nКъарил бувсуну бур; «Шикку ханнач1а ца бюхттулсса, бакIралгу ххуйсса оьрч1 аьс ан най ур,буллалисса гьунардаву ххув хьусса, гьар чулинай итххявхсса оьрч1 ур .Щарссанил ххуйшиврул ва кьянкьашиврул цIаний хIанттил кьуру хIавчуну бур ванал.Щарссанин вихшала дишайссарив,- куну бур къарил,- ванал щарссанил хIаллурдугума кьувкьуну букIун бур кьунну назиртал»,- куну.\nМичча кIюрххил бивзун лавгун бур аьс бай ттарацIув.Шагьрулул агьалигу бавтIуну,аьс ан увцуну най бивкIун бур ганил гьалмагъай.Мичча, гай халкьуннал дянивух тивунмай лавгун ва душ, бацIан бувну тайгу, цила бакIрая кьяпа лавсун цила адаминал бакIрай бивхьуну бур, хъара-хъарайх хIаллурдугу бивчуну.Лирккун чиллу-чухъагу ларххун дур адаминайн.\n«Ванайн учайссар ттул адамина нагу ванал щарссара»,- куну бур душнил.-Ттул кIия лагъ уссар,уцара шиккун,- куну бур душнил.\nАкъар чувч1ав цук1уй тIий бивк1ун бур агьалиЙ.Валлагь кьунну лаккуя бувкIса назиртал бур, инжитну буну къабивзун, куну бур.Буцара ми шиккун куну бур душнил . БувкIун бур.Вай ттул лагъартри куну бур. Ссайну кIули вин ми вила лагътал бушиву т1ий агьали гьалак бувккун бур.Вайннал ккутIай ссатиллал мугьрурду буссар,- куну бур душнил.Ххал бувну бур.Гай кIия лагъгу, цила адаминагу увцуну бувкIун бур шап��ай Айжайжаллахъал душ.\nАбдурахманова Айша\nГурдиханнуя\nКъирттинхъул тIисса агьуллания уккун ур Гурдихан.Гурдиханнул Къяннал шяравалугу,агьалигу цайми,ххуй бакъа ялун наниная буруччайсса бивкIун бур.\nАьхъярдал Инишияй раэятшиву дирхьуну,Къяннай дишин най бивкIун бур.Ца ччанналгу аьрччасса ивкIун ур цувагу Гурдихан.МахъухьхьичIунай ттуккуй буртти лагайсса ивкIун ур КIибакIавун ияннин гьала щил щий раэятшиву дишайсса дурив на ххал даннача тIий.Аьхъар КIибакIава лавай гъан хьун къабивтун бур.Аьхъарату увкIсса инсан хъамалу укIун хъамалу увмагу Аьхъардал лагъартри икIаннисса куссия тIар.\nГурдиханнул гьарца цала дуллалисса даву, агьалинащал маслихIат дайсса диркIун дур. Та Ажухъал къатри бусса кIанаву ганал къалтукь бищайсса бивкIун бур, гиккун(шярацIун) агьали батIайсса бивкIун бур Гурдихан цитIий урив ххал ан гьанну куну.\nВа шихасса шяраваллил никъа(Зуйлухалу) Гурдиханнул диркIун дур. Га Ажухъал хьхьичIсса аьрщи,хъуру Гурдиханнул диркIун дур.\nКIа жула Ляв зунтту буллуну бур гъумучири душнил Гурдиханнун(жамятран). Аккара тIимур зунттугу Гурдиханнун буллуну бур Ахъушири душнил.\nГъумучири душ эшкьи хьуну бивкIун бур Гурдиханнух.\nАрцул тIакьия дихьуй,\nЧаннаннил хIурни лаххуй,\nАман гъарив Гурдихан,\nВих бивчIавай буххивав.-\nтIий,балай тIий бивкIун бур гъумучири душ.\nВа Гурдиханнул ивкIун Ур Къяча Мямма тIисса оьрчI.Ва оьрчIал ниттийхгу,буттайхгу турун хьуну бур Къячахъул,ХIажибухIанхъул,ХIусманхъул,Щулумихъул.Гания тиннай, щар хъун хьуну дур,туху-тухумру хьуну.\nАбдурахманова Айша\nАгул Аминат\n120-шин хьусса, Агул Аминат тIисса щарсса дирIкун дур кIай ХIусайннул Аьйшахъал, щялмахъ ХIасанхъал къатрал залу.КIаничIаннай лагайсса ,чIирисса, кIанил хьуву утту дишайсса гъансса Маллижал Аьйша тIиcса диркIун дур. Аьйшал дуссу-цIарах бусайсса бивкIун бур Агул Аминатул хаварду.\nАгул Аминатлул диркIун дур БакIуцI хъуннасса лухччи ххалан дуцайсса .Оьрус бучIайсса бивкIун бур БакIуцIалу буцан ханнахъан. Агул Аминат лагайсса дирIкун дур дукьра-хIанттил кIартташигу дурцIуну ,инигу бувну,кIай оьруснахь цила лухччи дуца учин.\nЯла кIа Магьрихъал хьхьичIаллин Пиннаялу чайссар.КIикку, шяравату агьалиная бярду бавтIуну, сажиннай бивхьуну, ханнахъан биян бан лагайсса бивкIун бур мукьав Оьлла арив ханнахъан ччуччин.\nКавс(торф) биххан лагайсса бивкIун бур Оьллаарив ханнахъан ччуччиялун.\nАбдурахманова Айша\nКъячахъул\nКъячал Суллахъул тIисса агьлу бивк1ун бур Къянив. Къянна къурув кIайнналуксса аьрщи къадиркIун дур щилкIуй.КIай аваданссагу бивкIун бур.Гужсса чарил усттартал бивкIун бур.Вай цIана Малик усса къатри цала душнин дурну диркIун дур ХIусманхъал агьуллалун буллусса Къячал Суллахъал.Вай Къячал Суллахъул Гуржиннавун лагайсса бивкIун бур.Гуржиянава нувщи лавсун бувкIун нущи бугьлай буссия тIар.Гуржихъюру тIий, нухот хъюру тIий лавсун букIлай, дугьайсса диркIун дур.Буттал шяравун Гуржиял дахханашинардисса зару лавсун бучIайсса бивкIун бур.Душру бавцуну бувкIун бивк1ун бур.\nНани вирттал гьанну тинмай Гуржинмай\nПпухълуннал дирхьусса дишала ласун\nАзнавар бихханну, тават кьатI банну,\nКилиса ччуччинну, давлардив банну.\n40-ла кашишнал бакIгу кьукьинну,\nХIаллурду лахъисса таватнал душру\nТур хъинну рищайнал кIиллух битанну,-\nТIий,давла бан лагайсса бивкIун бур.\nХъуна-хъунама уссу Къячал Суллахъал ивкIуну ур, Гуржий ивкIуссагу, шава ивкIуссагу къак1улли.Уссил оьрч ивкIун ур чIивисса Абакар тIий. Къячал Суллахъал,уссу ивк1укун,цала уссил щарсса,ч1ивисса оьрч1ащал Х1ажил кьунттавун буккан бувну бур.Га оьрчIал ниттил -буттал ца пукьа къатта бувну бивкIун бур.Цува ацIай хьувкун га Абакар тIиса оьрчIал кIа дарвазагу бивзуну, кIай Рапиъхъал къатри дурну диркIун дур.\nГа ниттил га оьрчI чIивисса чIумала гьан увну ур насу вила буттал ашрапиртту куннайх ку бачIлай бусса бурча, винмагу бутIа булла чин. Лавгун, 15 кIапикI дуллуну гьан увну ур.Оьрч1ахь ивкIун ур вана ттун буттауссил цIай- цIай тIисса кIабикI дуллунни тIий, оьрчIан ккаккан дуллай.\nАбдурахманова Айша\nКъяннал шяраваллил багьу — бизулия\nВа Къяннал шяраваллил багьу- бизу бивкIун бур ятту- гъаттараха зузаву ,хъуру дугьаву.Хъу лухччи чIярусса диркIун дур Къяннал.\nБалайгума бур\nАьрщи гъайтIий гъайтIалай,\nВингу витухун ини,\nШарда дикIай ПатIимат,\nВингу маччарал къукъу,-\nТ1ий\nГужсса къалайчиталгу бивкIун бур Къянив. Цала хъуру ,ризкьи вирдай ларкьукун, кьатIуппай хъус лякъин лагайсса бивкIун бур.Къалайчитурал кьатIатусса аваданшиву шяравунгу дучIан дайсса диркIун дур.Агьалинал ах1вал ххуй байсса бивкIун бур.\nДарзитал бивк1ун бур ,уссал усттартал бивкIун бур.Пишакартал,чарил усттартал гужсса бивкIун бур.Савдажартал бивкIун бур,амма миннал машахашачитурал хъу-лухччи чансса диркIун дур.\nХIажлийн лавгун, Маккалив, Мадиналив дурккусса аьлимтал бивкIун бур; ХIамиду(Гиши МихIамалул бутта),Абакар ХIажи(Валирианхъал),Сабиччулла ХIажи(Дивирхъал).\nАьрабнал Ибнасина Абицина тIисса аьлимчунал элмулувасса луттирду бивкIун бур Сабиччулла ХIажиначIа ва Щумули ДивирначIа(Щумули чули цIа ,цанна цIа Сулейман диркIун дур).Вай аьлимтурал, къашавайсса инсантал, уртту-щиная даруртту бувну, къашайшалт хъин байсса бивкIун бур.Рак т1исса щавулий , Мача-ччан т1исса дару бивхьуну, хъин дайсса диркIун дур.Сулеймани тIиссагу бивкIун бур дару,ва дарурал гацIана кьакьан дурну щаву хъин дайсса диркIун дур,амма оьрчI къашайсса бивкIун бур.\nАбдурахманова Айша\nКъяннал шяравалу хьусса куц\nАькIилабакIу тIисса кIанай диркIун дур хьутIур (шяравалу) (цIана телевышка дусса кIанай).Цамур хьутIур(шяравалу) диркIун дур БачIярибакIу тIиса кIанай. АькIилабакIуймигу БачIярибакIуймигу цавай ташу хIаласса халкь бивкIун бур.\nМи халкь щин архну дур тIий,бивзун бур Ххюлахалу тIисса кIанайн.Гикку, мюрщисса кIанттаву бавхIусса оьрчIал дакIницI мярчIан куннасса дагъру рирщуну оьрчIр�� литIайсса бивкIун бур щил рирщуссарив къакIулну.ИникIма дайсса урцIаву хъунисса шатри уттубивхьуну ляхълай, агьали нигьа буслай бивкIун бур.\nВа цIана Къяннал шяравалу дусса кIанттайн Къяннасун чайсса бивкIун бур.Яла Ххюлахату хъуниминнал ита бавкьуну бур ниц,ва ниц бавцIуний мизит банну, куну.Къяннасунув шан кьунтту бивкIун бур.Ниц уттубивхьуну бур тай Шанкьунттаву.Бувну бур тику,та ниц уттубивхьусса, кьунтту бусса кIанай мизит.\nМизит бувну бацIан бувсса чIумал, чIявусса арантал ливтIуну бур, баъ, тIисса цIуцIаву дирну.Ххюлахату бивзун бур Къяннасунув.Мичча дирзухьунссия Къян тIисса цIагу.\nТа мизитрачIан бияннин цинявппагу бивкIун бур 15 къатта.Тания шихуннай хIатталу диркIун дур.Вай 15 къатлуя тамансса агьали хIасул хьуну бур.Айжайжаллахъая, Авбурттигьухъая Къирттинхъул тIиса агьали хIасул хьуну бур.\nАбдурахманова Айша","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-49","url":"https:\/\/xn--80aqen.xn--p1ai\/aisha-abdurakhmanova\/","date":"2022-11-29T22:22:07Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-49\/segments\/1669446710711.7\/warc\/CC-MAIN-20221129200438-20221129230438-00671.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9845257998,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9845257997512817}","num_words":3514,"character_repetition_ratio":0.072,"word_repetition_ratio":0.021,"special_characters_ratio":0.164,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.99,"perplexity_score":2345.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Жула Росгвардия\nГьуртту хьунни Вирттаврал Вахталий\nДагъусттаннал Росгвардиялул управлениялул зузалт ва аьралитал управлениялул хъунама полковник Александр Орехов бакIчину гьуртту хьунни вай гьантрай республикалий нанисса «Вирттаврал Вахта» проектраву.\nАьрасатнал Вирттавращал вайннал дакIнийн бивчунни Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилий жанну дуллуми.\nЛениннул комсомолданул паркраву хьусса мероприятиялий гьурттушинна дунни Дагъусттаннал БакIчи Сергей Меликовлул, ПаччахIлугърал Думалул депутат, Аьрасатнал Вирттаврал ассоциациялул хъунама, Аьрасатнал Виричу Владимир Шаманов бакIчисса 14 Аьрасатнал Виричунал, Ххувшаврил волонтертурал ва ветерантурал организациярдал вакилтурал.\nВайннал тIутIив дирхьунни Аьраличунал гьайкалдануцI ва Совет Союзрал Виричунал цIа лайкь дурсса дагъусттанлувтурал суратирттащалсса Аллеялуву. Баян бунни минутрайсса пахъ багьаву.\n«Вирттаврал Вахта» проект щаллу дуллай Дагъусттаннай шамилчинсса шинни. Ва щаллу дуллалиссар ДР-лул Миллатрал политикалул ва диндалул иширттал министерствалул. Ванил мурадгу хъанахъиссар жагьилсса ник Ватан ххирану тарбия даву, жагьилтурал Аьрасатнал Вирттавращалсса хьунабакьавуртту дурну, миннал къучагъшивурттая бусаву.\nПроектрал лагрулий личIи-личIисса шагьрурдай ва районнай хьунтIиссар Аьрасатнал Вирттаврал студентътуращалсса ва дуклаки оьрчIащалсса хьунабакьавуртту.\nРосгвардиялул зузалт хьунабавкьунни Аьрасатнал Вирттавращал\n«Вирттаврал Вахта» тIисса проектрал лагрулий Каспийскаллал энергетикалул колледжраву Аьрасатнал Вирттал Сергей Лимов ва Андрей Кра��ов хьунабавкьунни колледжрал студентътуращал ва Росгвардиялул управлениялул вневедомственный къаралданул зузалтращал.\nВайннал бувсунни цала оьрмулия ва аьрали ххуллия, цукун лайкь дурссарив Аьрасатнал Виричунал цIа. Ихтилат хьунни хIакьину Украиннал аьрщарай Аьрасатнал аьралуннал буллалисса хасъсса операциялиягу.\nВирттаврал кIицI лавгунни жула аьралитал ва гужирдал структурардал зузалт, билаятрал мурадру буручлай, лайкьну бартбигьлай бушиву цала къуллугърал бурж.\nШиккун бавтIминнал дакIнийн увтунни Украиннавусса аьрали операциялуву ккаккан дурсса къучагъшиврухлу Аьрасатнал Виричунал цIа лайкь дурсса НурмахIаммад ХIажимахIаммадов ва ванал аьпалун баян бунни минутрайсса пахъ багьаву.\n– Ялун нанисса никирал укунсса вирттаврая эбрат ласун аьркинссар, – увкунни Андрей Красовлул.\nДонбассрал агьалинансса ссайгъатру\nДагъусттаннал Росгвардиялул управлениялул зузалтрал гуманитар кумагрансса 50-нния лирчусса тонна дука-хIачIанмунил ва чара бакъа аьркинмунил диян дантIиссар Донецкаллал ва Луганскаллал областирдал агьалинан.\nВай дартIун дур Дагъусттаннал ишбажаранчитурал, жяматийсса организациярдал вакилтурал ва дакI цIуцIисса инсантурал. Гуманитар кумагращал вайннал тIайла бувккунни тийхсса хасъсса аьрали операциялуву гьуртту хъанахъисса Росгвардиялул зузалтрансса ссайгъатругу.\n– Донбассрал агьлу цIана захIматсса тагьарданий бур. Жува бувсса кумаг тайннан хъинну бучIи лякъинтIиссар. Му бувчIлай бур жула халкьуннангу. Гьарица кьини республикалул шагьрурдая ва районная жучIан букIлай бур тихун гьан бансса ссайгъатру, – буслай ур Донбассрал агьулданун гуманитар кумаг бавриха зузисса группалул председатель АхIмад Аьбдуразакьов.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-06","url":"https:\/\/ilchi.info\/2022\/04\/sdfdsg\/","date":"2023-02-09T02:04:41Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-06\/segments\/1674764501066.53\/warc\/CC-MAIN-20230209014102-20230209044102-00046.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9178362489,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9178362488746643, \"kum_Cyrl_score\": 0.019021889194846153, \"inh_Cyrl_score\": 0.017630288377404213, \"lez_Cyrl_score\": 0.01609991118311882}","num_words":954,"character_repetition_ratio":0.083,"word_repetition_ratio":0.031,"special_characters_ratio":0.125,"stopwords_ratio":0.002,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.947,"perplexity_score":2602.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Дарбантуллал шагьру исламрал кюрттаран ккалли бай, амма махъппурттуву шагьрулийсса бусурман агьулданул куннал куннащалсса арарду къаххуйсса дия. [1]\nШагьрулул тарих[дакьин дан | аьдад дакьин дан]\nШагьрулул гьану бивзун бур V ттуршукушинал дянив Ираннал хан Иездтгер II буйругъирайн бувну. ХIукуматрал дазулий къала кунма. 567 шинал паччахIну ираннал хан Хосров I Ануширван ивкIсса чIумал, байбивхьуну бур буллай шагьруулул чIиртту ва къаларду.\nПримечания[дакьин дан | аьдад дакьин дан]\n|Ва макьала кьурхь дури, хӀадур хьун дурасса.|\nКумаг бува Лакрал Википедиялун, макьала.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-06","url":"https:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%94%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D1%82","date":"2023-01-31T07:25:40Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-06\/segments\/1674764499845.10\/warc\/CC-MAIN-20230131055533-20230131085533-00274.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8182499409,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8182499408721924, \"tab_Cyrl_score\": 0.14506544172763824, \"kum_Cyrl_score\": 0.010146236047148705}","num_words":133,"character_repetition_ratio":0.085,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.173,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.812,"perplexity_score":6247.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Курзи Къажлаева\nМусил гьиссилттух лухIи хъюруврал ххункI\nАслан-ханнал цала арснан душ була чин Баху-бикачIан мугьи гьан бувну бивкIун бур шагьрулувусса яла бур увкусса, цIанихсса арамтал.\nБаху-биканал гайннал хьхьичI ххунчлуй, кIяла ссупрагу бутан бувну, ланжарттуву лухIи хъюруврал ххункIругу бишин бувну, гай букан мусил гьиссилттугу дишин дурссия тIар.\nМугьисалтран лухIи хъюруврал ххунчIал мяънагу, мусил гьиссилттал мяънагу дурчIуну, хIаллих бивзун, цала ххуллийх махъунмай лавгссия тIар.\nБаху-биканан жагьилнай дакI даркьуну диркIун дакъар. Мугьисалтгу ганин кьюкьин бан ччай бивкIун бакъар. Мугьисалтрансса хIурматран гайннал хьхьичI мусил гьиссилтту дишин дурну диркIун дур.\nЛухIи хъюруврал ххунчIайнугу виричунан кьимат бивщуну бур.\nУкунсса иширайнни «Мусил гьиссилттух лухIи хъюруврал ххункI» куну учайсса.\nХъунмуницIа къахьуншиврул чIиримур ядан аьркинссар\nЦа адамина ивкIун ур муруллул зуманивсса цала хъу гьайтIий. Махъра-махъсса хъарас диргьуну къуртал шавайсса ишираву ганал бакIравун бувххун бур, ца хъарас шичча кIихуннай уттигу дигьирчан, кулпатран кьиямасса аьмал хьунссар тIисса пикри. Мугу мурихха куну, авчуну ур муруллул дазуцIух хъарас диргьуну най. Цакуну муруллуцIухмур ницал ша ливчуну бур. Га ишираву ганил цицIунма цал вамур ниц, яла заллугу муруллийх ялавай кIункIу увну ур. ЛивтIуну бур кIивагу ниц. Лихха-личча хьусса заллугу чулахъ хьуну ур.\nМукун, хъунмуницIа къахьуншиврул, чIиримур ядан аьркинссар чайссар.\nГьарца читIул – цила балай,\nГьарца чувнал – цала пикри\nУвххун багьтIатI хьусса шама ххуллулсса ивну ур ца дяркъу щинал щаращучIан. Щаращуя щингу хIарчIун, кагу дюхлул дурну, бакI гьаз дурукун, щаращул ялув чивчуну лявкъуну бур: «Ттуяту эбрат ласияра», – тIий.\nГай ххуллулсса бястлихун багьну бур:\n– Ва щаращи кьанив бияннин, ванивух чIявусса цайми щаращив хIала бухлай, мийн ххяхлай, тийн ххяхлай, авадан, кугьлан хьунтIиссар, – тIиссар кIа чичрулул.\nКIилчинма ххуллулсса ванацIун къаавкьуну ур:\n– Ттул хIисаврай, кIа чичрулул пикри цамур бур. Щаращул щин хIарчIманал мякь лиххан бай. Инсан рахIат ай, игьалаган ай. Ттул пикрилий, инсаннан вищава цуксса бюхълай бурив, муксса хъинбала бан аьркинссар тIиссар.\nЦаннацIунагу къаавкьусса шамилчинманал куну бур:\n– Щин хIачIару жура марцIсса щинал щаращуя. Чапалсса щин жанавардануллагу къахIачIай. Агана цува инсантуран ххирасса, бусравсса хьун ччарчан, дайсса давугу, бусайсса махъгу, га щаращул щинаха лавхьхьуну, марцIсса бикIаван аьркинссар тIиссар кIа чичрулул.\nВи��а цума тIайла изай?\nРикIирах кунма кьукьа!\nЦа мискинсса хъудугьун багьну бур цаяра хъус-кьинилул лавайсса цама шяравучунащал дивандалий уккан. Цува цуксса тIайласса унугу, танал хъус-кьинилул ларайшиву ялтту дуккантIисса бурунккинттарал, ганал цала шарда дусса-дакъасса ца рикIгу ларсун, лавгун ур га дулун лулттурассаннун кьадинан. Дуллуну дур рикI кьадинан. Таналгу махъ буллуну бур диван цахлува бан.\nБайбивхьуну бур диван. Диван ца аьжаивну тамур чулухунмай баклай чIалан бивкIукун, хъудугьун ччан бивкIун бур кьадинан цала дуллусса рикI дакIнийн дутан. Мунияту гиччава чIу лахъ бувну бур:\n– Ява, гьа-а, кьадий, диван ина багьайкун рикIирах кьукьа!\n– Юх! РикIирал кIюйлийн ниц чапал хьунни! – чайва тIар кьадинал.\nМискинсса хъудугьунгу микку бувчIуну бур цалла рикIираяр ялттусса лулттурасса таманал дуллушиву, цувагу ух хьунтIишиву!\nТтул дус Ххадижат\nХхадижат ттул дусри. Цуппа Сарижатлущал хьхьути дан нанийни, Ххадижат ттуйнгу оьвчин бувкIунни. Ххадижатлуяр Сарижат хъунни. Ттуяргу Ххадижат хъунни.\nЖу цал лахъи хIаллай гъайкусса хъув къурнил нувщи батIлан бивкIру.\nЦила кIама къурнил нувщул бувцIукун, Ххадижатлул ттул хьхьичIун хъат дугьай:\n– Ласи, ссу. ЧIалай бурив ххуйшиву, – учай.\nХхадижатлул хъатлия на га яла чIивимур, ттула хьхьичIмур, нувщи ласара.\nНагу анавар буккара ттуламур хъатгу ччяни дуцIин дан. Навагу Ххадижатлухь:\n– Ласи, ссу! ЧIалай бурив вайннул ххуйшиву, – учин.\nАмма Ххадижатлул ттул хъатлия га яла чIивимур нувщи къаласай. Ванил цила бакI ттул хъатлил ялун кьус дитай. Яла цахъи хIаллай буруглай бацIай. Яла, хъунмур нувщигу язи бувгьуну, учай:\n– Вияр хъунмасса ттун бугьарамурди аьркинсса, – куну.\nЯлагу Ххадижатлул нувщущалсса битIянхъ ттул хьхьичIун дугьай. На ялагу къасисара бугьарамур нувщи танил битIянхърава къеп учин.\nЖу бувкIру чIаравсса хъув. Дуллан бивкIру хьхьути. Ххадижатлул бия чантай. Ттухь – чIапа, канийх лавххун, ттун хьхьути дан бигьану бия. Ххадижатлул ттухь увкуна:\n– Бачу, вил чIапувун кIинниллагу даннуча, яла кIидачIинну, – куну.\nМукун жу дуллангу бивкIру.\nХхадижатлун буслан ххирар, ттун – вичIи дишин.\n– Хъунмасса хьувкун, трактористка къавхьуну къабикIанна.\nТиккун бургу ина: цал ларгун таксса хъуннасса хъу гъайучай. Навагу буссара къутIгу бивкIун ялув щябивкIун. Ца кьини щаллусса къур гъай учин бюхълай бур.\nХъинни Ххадижатлун. Ванища бюхъай гьарца чIумал цинма ххуй бивзмур пиша язи бугьан. Лахьхьу буссия хIакин хьунна, кабинетраву кIяла хялатравугу щябивкIун, инсантал хъин булланна тIий. Цархьхьу – учительница хьунна тIий. Ванил циняв пишарду дакIний личIайссарив ттун!\nХъинни Ххадижатлун. Ванин ххуй бизайсса пишарду чIявур. Ттуллив мукун ххуй бизайсса пиша ца бакъа бакъар. Мугу – нину кунмасса доярка хьун. НиттичIан кунма, КIундиятугу, Уруватугу, Вихьлиятугу маслихIатрай ттучIанмагу хъамал букIлан. Ниттин кунма, гьарца зат кIулсса хьун. Н��ну кунма, цинявннан ххирасса хьун!\n– Тракторданий щябикIу. Яла ххуйми яннагу ларххун, къурдарах гайз буллалисса кунмасса ишри бусса, – куну, гъайкусса хъунил уттасса марссагу бутлай, кIихун дирсса тракторданух буруглан бивкIуна. Яла щяту банавша-тIутIи дирттуну:\n– Шиккун бургу ххуйшиврух! Банавша-тIутIигу ялув дирхьусса та кавс кунмасса щюлли гьухъагу лавххун – тракторданий.\nЯла Ххадижатлул, тинмай хьуну, къягъул-тIутIи дирттуна.\n– Ци ххуйсса къабикIанссар укунсса тIутIи дирхьусса гьухъа! Шифоньер бикIантIиссар ттул гьухърал бувцIуну.\nХхадижат ттух бурувгуна. Цила пишалийгу, цIуну бантIисса гьухърайгу хIайран хьусса ттул кьацI абавхъун ккавкхьунссия.\n– На вингу ласунна, – ттун ласунмунил пикри бан ссавруннайн буруглайгу бивкIун, увкуна: – На вин ласунна, кIана кIа ссав кунна, някIсса капрондалул шарф.\nЦахъи хIаллава увкуна:\n– Къур кунма, щюллисса, укун ххуйсса тIутIивгу дирхьусса гъухъуву, хъачIунттайх, кIа ссав кунна, някIсса шарф липI-липIтIи дурну, ци ххуйну къабикIанссар на.\nКIа ссав кунна, някIсса шарф ттун дулун ттул дус Ххадижат гиккува мяш хьуна. Гагу цийнна дуртуна. Ттулгу дакIнийн щуна.\nЦаппара хIал лавгун, тамур хъувату Сарижатлул оьвкуна:\n– Душрув! Шаппай бачланнув? Хьхьути къагьа хьурив? – куну.\nКIивагу хIала бувххун, хьхьути кIидачIлан бивкIру.\n– Зунгу, жунгу диялсса хьуну дур, – куна Ххадижатлул, кIирагу ккучундалух бурувгун.\nДуснал хьхьичIмур хьхьутилул ккучун хъуннасса дунугу, на учав:\n– Дур, – куну.\nЖу жула-жула хьхьичIмур ккучун ларсъссия.\nХхадижат цила чантайлул цал вив бурувгуна, яла, бартгу кай-кай бувну, ялун бурувгуна. Укуннагу дучсса чIаврду ва мурччив пурш лархъуна. Манхъ бивкI майрайн гьухъал кIунтIру бувкIуна.\n– Бургула, ссу! Ва тIайлану къавхьунни. Вилми хьхьути чIярусса, ттулми чансса хьунни, – куну, ттул чIапувун кьус бивкIуна. Яла, ка гьан дурну, ца кIама ттул чIапува бувцIуна.\nХхадижат утти цила чантайлух рязи-рахIатну буруглагийни, нарив аьтIун бикIавай бияв. Кьюнкьарахун дуркIсса къаччан бикIаврил къурхъ на бияв кьюлтI учин къабюхълай. «Ванил яиттарцIаншиву. Укунссагу дус бикIайссарив?! Къаданна ххишала Ххадижатлущал дусшиву».\nТIайла бакъасса дусналгу, диял дакъасса хьхьутилулгу банмунил пикри буллалийни, ялун бивсса Сарижатлул увкуна:\n– Хулала, Ххадижат, ина цукун марцIсса хьхьути дурну дурив ккакканнача, – М-а! Зул кIива бакIран вайксса хьхьутил циваннигъар? Жул бакIру гьарзасса бурча, – гара Ххадижатлул куннасса хъун ххяппа щуну, гива цила чантайлувун дачIисса хьхьути дирчуна.\nКъакIула циванъяв! Наварив бигьалавгунав. Кьакьарттухун дуркIсса кьюлтI чин къашайсса къурхъгу дакъа-къатIа хьуна.\nХьхьути диял дан хъувппай хьура.\nЦаппара хIал хьуну, хIаллих лулттучIин махъунмай бурувгра. Сарижат чIалачIинийх бакъая. Ххадижатгу лувмур мурччи хIунку дуллай бия…\nБаргъ бия бахьлагавай. На анаварну ттунна хьхьути дуллан бивкIра. ЧIалай бия чIарав бувкIсса Ххадижат. ЧIалай бия га, цирив учин ччай, шиху-тихун буклакисса. Яла, хьхьичIун бувккун, ччикул-тIутIигу ккаккан дурну, увкуна:\n– Вил, ссав куннасса, капрондалул шарф укунсса тIутIигу ялув дирхьуссар дикIантIисса, – куну, тIутIи ттул чIапувун дуртуна.\nЦахъи хIал хьуну, ялагу ттул чIапIувун цила кIунттивусса хьхьути дирчуна:\n– Зул мукьва, жул кIива бакI бур, – куна.\nНа рахIат хьунав. Юх, бучIир Ххадижатлущал дусшиву дан.\nТачIав щихьчIав къачинна\nНа ццах чин увнав чIаххувоьрчIал чIунил:\n– Вила нину най!\nТанан цала увкумунил ттул дакIниву хьун баймур кIулссания. Яла тачIав къачаванссия. Та чIявуну, чIавахьулттичIагу щяивкIун, азарханалул хIаятравун уруглай икIай. Нанимагу, туну, танан хьхьичIа-хьхьичI ххал шай.\nНа ттучIана учIанманах куна, та чIавахьулттихсса кIялагьигу интних ялугьлай биявав?\n– Вана тти, ца чансса яхI бува. Тти хъин хьун хъунма хIал ливчIун бакъар, – ках тIий дур ттул чартIи бувсса бакIрайх. Выходнойлул хъирив гьантрай итаакьинну тIар.\nИтаакьайссания! Бизар хьуннахха азарханалул койкалиягу, дарурттая ва ххалаххаягу.\n– Ссах ишттахI бур? Вин гьунттий ци ларсун дучIава? – цIухлай дур, ттул тумбочкалуву цила ларсун дуркIсса маслил оьнтIа, найрал шал, цирив ялагу дихьлай.\n– Садикь ва Малик ина цукун ур тIий цIухлай бия. Щала класс бурган бучIанну тIий буру тIива.\nТтущала дуклакими дакIнийн бичаврил ттуву тIааьншиврущал кьурчIишивугу хIала дурххунни. Ххари хьура архIал дуклакими бучIантIий бушаврия. ЦIуницIагу дакI къума ларгунни, та кьини дакIнийн дагьну.\nБагъирдал кьинилийнни тIий, хIадуршин дуллай бияв. Школалущал жул мяйлчинмур классгу бувккуна мурхьру бугьлан. БакIрайва хIадур бувсса мюрщи мурхьру къуртал хьуна. Жухьгу дугьансса къяртри школалул лагмасса кIялагьирдая кьукьара куна. Тукун ттущава хьуссавагу цукунъяв къакIула. ХьхьичIа-хьхьичI акъаявхха на мурхьирайн лавхъсса. КъакIула анавар увкссияв, юхссагу гила лувату ттухва буруглагиминнал хьхьичI пахрулувун лавгссияв. Мурхьираяту агьну, вана тти азарханалий.\nУттигу ур ттул тахлил тиячулсса чIаххув оьрчI жух уруглай.\nМудана уссар та тукун хIайран хъанай. Та чIаххуврайсса шяравату ур. Мунияту къашайхьунссар танал нитти-буттаща, нюжмардий цал бакъа, бучIан. ЦIанагу ттун лухIисса хъунисса танал яруннаву мяшъшиву хIисав хъанай дур.\nШяравуссагу хаварду къуртал хьунни. Ттул хъатливун ларсун, тамур ка дур ттул битIянхърайх ках тIий. МарцIну кьувкьусса михьирттащалсса ганил ка нагу ласав ттуламунивун. КIура даен дав битIянхъ ларай.\n– Вай циванни? – кIисса буккав ганил битIянхъравусса хъахъи бивщу кьурттайх.\n– ЦIушул. Бюхъай хьхьицIлацIисса янналул бувну бикIангу.\nЖуннийн ва дуркIун махъ жул ужагъ марцI хьунни. Бутталгу, нагу мудан марцIсса, мангъал рирщусса гьухъри лахлахи хьуру.\n– Ва? – ккаккан бав чIалачIи кIиссураймур. – ЧIалачIи кIиссурайгу кьуру циванни?\n– Циваннивав чIалачIи кIиссурал чулухгу? – куну, г��ниннин къаккавксса кунма, жаваб дуллунни.\n– Кьуру цийва цуппагу шайссарив? – ялагу цIуххав на.\n– Къашайссар, ттул арс. ЧIиллулли бувну бикIантIисса…\nТтун дакIнийн багьунни нава дукралухун ччатI хъинну нажагь бакъа букъахъайсса. Ппугу столданухун гьарца зат хьхьичI дирхьуну махъ акъа къаучIайсса. Хъин, анаварну хъин шайссания, ванихь ччатI бухъан къадитавияв.\nГанил ка тихуннай кIура даен дав.\n– Вагу циванни? – ккаккан дав дянив кIиссурал чулух михьирачIасса тюкь.\n– ПатIимат! Ва-а хIакин ПатIимат! – оьвкунни чIавахьултталату. Хъит кунни дизан. Ттуннив вакссара ччяни итадакьин ччай бакъари. На ялагу, гава кьуру ккаккан бувну, цIуххав:\n– Ва? Ва кьурттаралгу ци тIиссар?\n– Ручкалулли бикIантIисса, – хъянгу диркIун, ххаришиврущал кунни, – диссертация дуруччин Москавлив оьвтIисса чагъар бувкIунни.\nТтун дакIнийн багьунни хьхьудяризаннин столданух цияв чичлай ва щядикIайсса. «Диссертация чичлачиссар», – увкуна буттал.\nТтул яруннаву ци хIисав хьуссияв, сикъаслай ххи бувна:\n– Буттал ихтияр дулурчан, инагу уцивияв.\n– Ихтияр дулурчан тIисса ци тIиссар. На хъин ан, хIакинтуран ккаккан ан ихтияр къадулун бюхъайссарив! КIа ттул ппурхха. ХIакинналния кунни: «Хъинну хьунссия, гьава баххана бан чун-унугу уцирчан», – куну.\nЖаваб къадулайхьукун, на кIаних урувгра: кIанил иттав ттун мукьал кIунтI хIисав хьунни. Нава учин нанимур ттул зумувва кьавкьунни. Так утти дакIнийн багьунни шарда гьарица затрал ихтияр буттал ванихьхьун дуллушиву, так ттулмур ихтияр личIаннин. Ттулмур ихтияр буттахь цахьралу дия. Ттуйва гуж бувну, на ялагу кIанил симандалувун уругра. КIанил иттавсса мукьал кIунтIлилгу, ца кIанайнсса ккиз лагаврилгу так цIана хьхьичIва-хьхьичI бувсунни ттунманияр кIанингу бигьану бакъашиву. Ттун кIаний, циваннив, цIими хьунни. Ттула оьрмулуву хьхьичIва-хьхьичI кIанихь «дадай» чин ччан бивкIунни. Амма сирив къасивсунна. Вайксса шиннардий къаувкусса «дадай» …\nГа анаварну ларгунни.\nГаничIасса, буттачIасса, МоскавуллачIасса ттул пикрирду буцан бунни ттул чIаххувоьрчIал:\n– Вин ци бур, Исрапил! ВичIан нину гьунттийгу дучIанссар!\nНа жаваб къадулав.\n– Ина ниттил Москавливгу уцинтIий ура.\nНа ялагу жаваб къадулав. БакIралун каругу дирчуну, на ура магъулун уруглай. Пикрилуллив унгу-унгуну щавщунни: щихьчIав, тачIав къачинна. Ттухьва навагу къаучинна, ва ттул буттал щарди куну.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-06","url":"https:\/\/ilchi.info\/2023\/01\/kkazit-633\/","date":"2023-02-06T12:37:45Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-06\/segments\/1674764500339.37\/warc\/CC-MAIN-20230206113934-20230206143934-00176.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9679844975,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9679844975471497, \"tab_Cyrl_score\": 0.013957063667476177}","num_words":4231,"character_repetition_ratio":0.033,"word_repetition_ratio":0.007,"special_characters_ratio":0.175,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.978,"perplexity_score":2548.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"Язи бувгьунни магьирмур тарбиячи\nЛавайсса даражалий пишалул магьиршиву ккаккан дурсса педагогтал барча буллалисса мажлисрай гьуртту хьунни ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал КIулшивуртту дулаврил ва элмулул комитетрал председатель Елена Павлюченко, ДР-лул БакIчиначIасса ниттихъал ва оьрчIал ихтиярдал вакил Марина Ежова, ДР-лул кIулшивуртту дулаврил ва элмулул министр ЯхIия Бучаев, ДР-лул КIулшивуртту дулаврил зузалтрал профсоюзирттал организациялул председатель МахIаммад Амиров, Дагъусттаннал педуниверситетрал ректор Нариман Асваров.\nЕлена Павлюченкол, мажлис тIитIлай, барчаллагь увкунни пишалул магьиршиву ккаккан даврил бяст-ччаллаву гьуртту хъанай бивкIсса педагогтурахь.\nГьашину республикалий «Воспитатель года Дагестана» конкурс ацIния кIилчинни хъанахъисса. Ххюва гьантлий нанисса конкурсрал бяст-ччаллаву гьуртту хьуминнал ккаккан дунни педагогшиврул магьиршиву, кIибавчIунни кувннал кувннащал даврил опыт. Му бакъассагу, цала бюхъу-гьунар ккаккан бунни «Моя педагогическая находка», «Педагогическое мероприятие с детьми» тIисса номинациярттай.\nЯхIия Бучаевлул хIукму бунни конкурсрал лауреатътуран «Отличник образования РД» тIисса хIурматрал лишанну дулун. КIулшивуртту дулаврил ва элмулул министрнал хъиривчу Аида ТIалхIатовал барчаллагьрал чагъар тапшур бунни конкурсрал даву дуван чIарав бавцIусса МахIачкъала шагьрулул 59-мур оьрчIал багърал каялувчинайн.\nКонкурсраву гьуртту хьуминнан Дагъусттаннал педагогтурал Ассоциациялул чулухасса хасъсса бахшишругу дуллунни Республикалул КIулшивуртту дулаврил центрданул директор Анжела Байрамбековал.\nКонкурсрал хIасиллайн бувну хьхьичIунмур педагогну ккалли бунни МахIачкъала шагьрулул 9-мур оьрчIал багъраву музыкалул каялувчину зузисса Мариям Барецкая.\nПризертал хьунни Избербаш шагьрулул 12-мур оьрчIал багърал тарбиячи Асият МахIмудова, Хасавюртуллал «Ласточка» тIисса оьрчIал багърал тарбиячи Альбина Шихсултанова, Дарбантуллал «Улыбка» тIисса садикрал тарбиячи Наиля Сулайманова, Каспийск шагьрулул «Дельфинчик» тIисса оьрчIал багърал учитель-логопед Асият ЯхIияева ва Меусияшиял байбихьулул школалул оьрчIал багърал тарбиячи Наида Тимирова.\nВа конкурсрай ххув хьусса тарбиячи гьуртту хьунтIиссар Ярославль шагьрулий хьунтIисса Щалагу Аьрасатнал «Воспитатель года – 2022» тIисса конкурсрай.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-06","url":"https:\/\/ilchi.info\/2022\/04\/yazimi_taer\/","date":"2023-02-09T03:08:33Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-06\/segments\/1674764501066.53\/warc\/CC-MAIN-20230209014102-20230209044102-00231.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8133217096,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8133217096328735, \"kum_Cyrl_score\": 0.05025250092148781, \"lez_Cyrl_score\": 0.027130888774991035, \"inh_Cyrl_score\": 0.024399498477578163, \"ava_Cyrl_score\": 0.018480762839317322}","num_words":724,"character_repetition_ratio":0.085,"word_repetition_ratio":0.017,"special_characters_ratio":0.135,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.846,"perplexity_score":2258.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Фронтрай дурсса чичрурдава\nЧ[\/dropcap]Iирттаравун ахьлавгсса къазахъ. Ци хьурчагу, чIири чартIи бан ччай акъари. Ца ххуллух ганал аьракьилул коте��ок хIавчIуна. Къазахъналгу, туну, увччу хьусса ганал чIири чартIи бувна. Хъирив кьини талатавриву га ивкIуна.\nЧу ясирну къабирияншиврул, цува ивкIлакIийни, бивтун бувтуна.\nДакIний бити, Къапиев! Заназу, уруглагу ва дакIний бити, цанчирча хIакьину хъанахъимур цимурца тикрал къахьунтIиссар: аьрщарай ххишала тачIав, тачIав цичIав ваниха лавхьхьусса къабикIантIиссар.\nДахьра тархъан дурсса шяраву илтIасса, хIаллангат хьусса, чатандалул гьухъувусса чIивисса душ, хIаятрал дянивгу бавцIуну, аьтIий бур, кьай духхай машиналий шофернал цуппа сайр бан къабувцуну тIий… Сайр буллан ливчIун бурив вин, мискин!.. (ОьрчIру мудангу оьрчIрунува личIайссар).\nХьхьу. Замгьар. Фронтрал ца участокрайн нанисса ххуллурдал цаннийх най буру. Хьхьувай аьравалттал, дучрал, бахьттагьалтрал, автомашинарттал кьюкьри чанна дуллалисса фарарду. Цимурца, ахир дакъа, дазу дакъа , хьхьурайгу, дяхттагу най, най дур – авлахъ вечI-вечI тIий, ххяр-ххяр тIий бур. — Гьай Аллагь, вай цикссава буссар! Вай цимурца чари? Вар, пикри барча, ва фронтрал анжагъ ца чIирисса участокрихха, вар, щалагу билаятрай азардахъул километрардай укуннихха бусса, ссан бацIлай бурвав ва дяъви халкьуннан? ЦIанакул жущава мунил хIисав-саннагу дан бюхълай бакъари. Вай, вай цимурца – инсанталгу, дучригу, машинарттугу дукан бан, лаххан бан, аьркинмунил балжан аьркиннихха…\nКъача-къучшиву!..\nСтаница лавсунни. Цимурца лекьа-пIякьу дурну, цимурца ппив-ххив дурну дур. Станица бачIун бачIва бур, кучалийгу ца цуппалусса пач ливчIун бур. Боецтал, нани ххуллий ганичIан кьюкьлуй бавцIуну, цала-цала частьран ччатI шахьлай бур. ТIайланма кучалий, буллалисса марххалттаниву ва бивщусса бурандаливу.\nЧчатIшахьу, армани, ян-ян тIий лавхъсса пачличIагу авцIуну, шавкьирай дакIних «Сасуннал Давуд» ккалай ур.\nТтун дахьа ттула дус хьунаавкьуна, амма миккува гьужумрай бачин багьуна. Ттун ттула дус дакIнийхтуну ххирасса, га хьунаавриясса ххаришиврул, ганал къюкI гъанну душавриясса гъилишиврул талатавриву ттувун шавкь рутлай дия. Ца хIал хьувкун, ттун ттула махъа цIуру-кIурулул чIу бавуна…\nТтул дуснайн щаву дируна. Ганал оьттул дурцIусса лажин ца лахIзалийсса ттул яруннил хьхьичI пар куна, амма ацIансса чIун дакъая. На, гагу боецтурайн тапшур увну, душманнал хъирив ххявхссияв… Ялагу цаппара хIаллай талатаву най дия. Ахиргу, ттухьхьунма ттуйна нава учIансса чаран биривну, левчуна чятирданучIан зана хьувкун, ттул дус гиву носилькалий ивхьуну ия. Баласса ццахханну я талатавриву, я цIуру-кIурулуву, я щаллусса кIира ссятрай ттула лагма къавтIий бивкIсса бивкIулуву дакъаяча, ттула дуснал канийн ка ларукун, га ка микI кунна дяркъуну лякъавриву ва ганал жаваб къадулавриву дия…\nЗунттаву дурсса цIакьшиврийн гьужум бан хIадур хъанай бия. Чани хьуннинма автоматчиктурал кьюкьлун багьлай бия, кьутIай кIунурду бавхIусса кIанттул тихун бувккун, немецнайх махъа рищаву дан, Амма кIунурду шанна кьюкьлуй бавхIуну бия, гай кIунурдал лагмарасса ва вивсса щалла аьрщараву минарду дурччуну дия. Щаллусса хьхьуну сапертал, лякьлуй ххярк тIий занай, автоматчиктал гьансса къумасса ххуллу буллай бия.\nКомандирнал гай анавар буккан буллай ия. Чани хъанан хъунма хIал ливчIун бакъая.\nМахъра-махъсса минутIраву, ххуллу бувтун сайки къуртал шавайсса чIумал, сапер Фаррашлун бакIрайн дагьуна лап цIусса, ганан цанна къакIулсса куццуй дурсса мина. Цир байсса? Га ляхълай, зарал биян бан къабюхъай дуллансса чIун дакъари – чIал къавхьуну гьужумрай бачин най бур. Мина пIякь учин дан къабучIир, цанчирча ганил циняв баявур банссар, гьарцаннахь бувсун къадагъа дишингу бюхълай бакъари, цанчирча, цIаннай га хIисав къархьуну, анаваршиврул цания ца боец чарабакъа миналийн тIайла ацIан бюхъай.\n-Гьа, ци хъанай бур?- щурщулий цIухлай ур связной.- Командир ялугьлай ур.\n-ХIадурссар! — жаваб дуллай ур Фаррашлул. Ганал пикри буллай ур мина цалва чурххайну дащан.- Командирнахь буси бачин бучIишиву…\nЦа минутIрава минардал ва кIунулул дянивухсса къумасса ххуллувун автоматчиктурал кьюкьа ххярххуна. Ххуллул ахирданий Фарраш уттуивхьуну ия. Ссюрхъругу, никругу щяв щачин дурну, миналул ялув ламу хьун бувну, га уттуивхьуну ия оьрмулул цIаний бивкIу бахьлаган бувну.\nЦалчинма автоматчик, ганачIан ияйхту, авцIуна…\n-Ачу, ачу,-куна Фаррашлул щурщулий. — Нигьа маусара! Ттуй ша бивзун лахъу, амма куклуну биза: ттул лув мина дур.\nАвтоматчик лавхъуна.\nЦаннал хъирив ца Фаррашлул бурхIайх боецтал лахълан бивкIуна. Фарраш тIурщу бакъа уттуивхьуну ия. Ганал ссюрхъру ва никру аьрщаравун кьуртIуну най дия, амма га, зихI-зихIтIий гьухъагу ивтун, чарийн увксса куна агьну, ссавурданий ия.\nБоецтал анавар буклай бия.\nВа куццуй, чIукIа-чIитI къахьунну, щалла кьюкьа Фаррашлул ялтту лархъукун, ганаву сайки кIулши дакъая.Ганан изан кьаст хьуна, амма чурх вичIи дихьлай бакъая, га миналул ялун лекьлай ия… Цалва бу-бакъасса биялагу бавтIун, шайкун гужгу бувтун, Фарраш чулухунай палцI хьуна. Каруннивун, къусаликкуртталун духIан къашайсса къюву дуллай дия. Га, бархI лувну агьну, ссавних ялугьлан ивкIуна. Гьалмахтал цIаннавун бахьлавгуна. Баргъбуккавал чулух ссав кIялахлай дарчуна. Фарраш тIитIи авкьуну агьну ия, изансса хIал бакъа, амма дакI рахIат дурккун дия.\nГьужум байбивхьуна… Архния «гьурралул» чIу бувккуна…\nВана зунттал кIанайсса дяъвилун хасъсса ца иш.\nЖула ва немецнал обороналул дазуну дия даркку-шарккусса хъун дакъасса нех. Неххал зумарду бакIурдарисса дия, тамансса кIанайх мюршсса мурхьру, къатIри бия, кув кIанттурдугу кIачIасса бия, мюршсса, чаннасса бярду бавцIусса…\nЩин чавхь тIий дия. НеххамачIнил тийх архну немец окопирттавун бувххун бия. Му Нальчикрая арх бакъасса кIану бия.\nЦа ххуллух, цIансса хьхьуну, жула командирнал ца боец гьан увна та чулийн «мазрал» хъирив. Боец неххавун увххун лавгуна, га цIаннавун ахьлавгуна.\nГа хьхьуну гъарал сив-сив тIий дия. КIюрххилнин тIурча, чявхъагъарал лачIлан диркIуна. ЧIирисса зунттал нех гьузи лархъун, щалва неххамачI бувгьуну бия. КIюрххил инсантуран неххан кIанай оьлувкъусса, щаращисса хьхьири ххал хьуна – микку-тикку щинавату мурхьирдал, къатIрал бакIурду ва мюрщисса ччаннавккусса жазирарду чIалай бия.\nБоец акъая. Ца кьини, кIира кьини, шанна кьини. ИвкIухьунссар куну, пикри бувна, га хъамаивтуна…\nАмма ххюйлчинмур кьини жула разведкалун ца жазиралий ца цукунссаривсса сукку тIутIаву ххал хьуна. Му чIумалнин нех, чахь куну, чIири хьуну дия. Гъанну лавгун бурувгуна : ххал барча, тикку кьунттахун багьну лявкъуна кIия ккашилсса , хIалдания лавгсса, дахьра рухI зумувсса инсан – ца немец, гама оьрус.\nГайннахь цаннахьвагу ярагъ бакъая… Гай щябивкIун бия иминну, ккашилсса яругу жагь баргълагавал чулухун, жагьгу баргъбуккавал чулухун бурган буллай: хьхьичI гай цуминнан ххал хьунавав – немецнан хьунавав, юхссагу оьруснан хьунавав? Цанналмур цаннан къабувчIай, так каруннил лишаннайну гъалгъа тIий, гьарма цала дардирай ия: гай цивппа ххассал баврих къювулий ялугьлай бия ва ххассал баврия нигьа бувсунгу бия, цанчирча ххассал баву гайннан кIуну бутаву хьун най дия – цаннан оьрму, гаманан бивкIу булун.\n…Яла кIул хьуна га оьрус та хьхьуну «мазрал» хъирив гьан увну ивксса боец ушиву. Ганал цайва бивхьусса бурж марцIну биттур бувну бия: хьхьувай гъапул хьусса немец увгьуну, ганал кьацIливун кьяпагу ливкIуну, неххачIан ххюрхху увну ия. Гужрай щинавун кIункIу увну авчусса чIумал, нех гьузи лархъун дия. Яла ганан га итаакьин багьну бия, гай цува-цува ххассал хъанай бивкIун бия, яла мукьвагу гьантлий га жазиралий цачIу щябивкIун, чавхь тIий бишлашисса гьалаксса мугьалттул дянив ливчIун бия.\nХхюра шинавусса оьрчI, чIявусса ккавксса колхозницал арс. Щалва кулпатрава так га ца шанай акъари, паракьатну пачлий щяивкIун ур. Хъунимигу, мюрщимигу циняв ччянива ххюнххулул рурцуну бур, хилкIригу ялун дирчуну…\nОьрчI къашанай ур, къатраву гьанттайн ливксса ятIул армеецтал ччатI лавсун бувкIун тIий.\nНа ганан ччатIул касак булав, ялун къуса качарданулгу дирчуну. ОьрчI ххаришиврул аьтIун ивкIуна. (БакIгу хьхьичIун дуртун, ччатI кIунттихьсса заккунттив иттав бивхьуна). Яла на хIаллих уруглай уссияв: шанашисса ссурваврал ва уссурваврал дянив цувалугу щяивкIун, оьрчI, цахьа цува пишгу тIий, качар ланцI буллай ия… Га рязисса куц зун ккаккан!\n…Ххуллий, чулийнай, хъунтIуллуву ивкIусса угьарасса боец щяивкIун ур. КIяларххусса, хъамул куннасса лажин кьус диртун дур. БакIрайх бинт бавхIуну бур.\nАьрал най бур, ганахгу ургъил къабуллай, вай кIанттурду абадлий кьабитлай… Га тIурча , ва авлахърай, ва хъунтIуллуву щяивкIун личIлай ур, щинчIав аьркин акъа, хъамаивтману…\nЦури га?\nНа пикри буллай ура: вар чув бунугу ганал кулпат, оьрчIру, щарсса духьунссархха – гай цала буттах ялугьлай бухьунссар ва ганал чагъарду циван къабукIлай бурвав тIий бухьунссар. Ялугьлай хьулданий бухьунссар, цала ппу щатIари авлахърай, хъунтIуллуву цувалу щяивкIун ушиврия хаваргу бакъа…\nСсалам, ЦIусса шин! Ттун вихь цIуххин аьркинцири, амма ттул гуж – ттул гуж бакъари, ва ттул мазгу – ттул бакъари, — багъишла ити…\nНа багъишла ити, агана на пуркIуврал хьусса, пожардал чанна лахъан бувсса вил къуплилун хьхьичIава куна бунагь буну, хьхьичIава куна чIивину ва мискинну ухлай ухьурча.\nСсавруннай шадлугърай, эмаратну бивтун бур барз.\nНякIсса нурдануву аьрщи шанай дур…\nЧув? Та?\nТтул ххаллилсса, ларайсса чIун! Барчаллагь хьуннав вин гьарзадрахлу!..\nТтун ина аьямну, ццахханнуну, ягинну асар хъанахъисса куц. Ина ттул ялтту аьравалттил нигьну най дура ва вил микIлавчIсса шаттирдалу ттул ттарцIру кьярш-кьярш тIий дур… Дачу, дачу! Махъва-махъгу ттун укун хъинссияча: заэвну маикIара, да!..\nАгь, ЦIусса шин, аьзаврду бигьа да; ттул лухIи буруккин ппив ба, ттун винма ччимур ба, так ттун кьюкьаласса бивкIу мабулара.\nТтул ларайсса ва баласса чIун, океанну ялтту къявхъ увкукун, къундалул ккуккурдащал вил ци ишри…\nЗунттуй хIайвандалул шаттирду бия. Жу ххари шайсса куц! Шаттирдайх бавчуссияв. Хъунмасса хIаллай най буссияв. Бурувгунну – пара. Гай бюрунттул шаттирду бия. Бюрунттул хъирив жу чунни! Зана хьуру. ЦIусса шаттирду – чал. Дахьва уттигъаннусса. Бавчуру. ВахIший хьусса чу. Бувччусса, аьнтIикIасса айгъур. Жу жанаварт кунма ккашилну буру. Га бугьан къахьунссар. Шанттуршра метралий гъан хьун къабитару. БакIгу гьаз дурну, лихъай. БагьтIатIал хьунав…\n-Иван Петрович, ихтияр дула бивтун бутан!\n-КъабучIиссар! Жува кIул хьун бюхъайссару. БугьантIиссару.\nЯлагу авара. Амма вана Иван Петровичлул, бугьан къабюхъаншиврий дакI дарцIукун, бивтун бутан ихтияр дуллуна, амма так цал бивтун бутан. Зунттаву ца битаврийну бусса кIантту кIул бан къашайссар. Эхолул бяйкьин байссар. Тапшур бувна ттуйн. Ххярклий кIиттуршлий ххюцIалла метралул гъан хьуссияв. Валтнил тия чулий айгъурданул бакI гьаз дуруна, буруглай бия. На ишан ларсъссия. Къащурча – бат хьуссару… кIилчин битан къабучIиссар, амру буния махъ, ттухь ихтияр дакъассар. Ца бивтун бутан аьркинссар. Щурча – ххассал хьуссару. Къащурча – бат хьуссару. На ттула буцири гуж батIав, багьайсса куццуй ссихI бугьав ва ишан ласлай ура – къюкIгума дарцIуна. Битав. Битаврищал архIал, чIалай бур, чу мукьрагу ччаннайн багьай ва валтницIух, марххалттанийх ххюрхху хьуну, мурхьирай зурчIай тIун бикIайсса куц. АьнтIикIа айгъур! Туну, жу «гьурра» дурссия. Гуж ча бувкIссияв къакIула! Ккашилну, инжитну буссару – левчуну най буру.\nЧун ишан ларсъссия? На тIайланна ненттабакIрайн ишан ларсъссия, тIайланма яруннил дянив щунугу бия. Муксса ккашилну биявхха, ххаржандалух кьакьари кьувкьуну, котелокирдавун оь бавтIссия ва гай оь хIачIлай буру. Агь, магьлул айгъур! Ганил жу ххассал бувнав. (Ттурусса нент��абакIрай баллусса кIунтIгу. Ликкурттай – кIяла жуларду…)\nИвкIусса цаннал жипливу чагъар бур. Кулпатрайн чивчуну бур: «…Туну, чан-чанну тIий на хъамаитияра, аьзизми… Ина, ттул щарсса, Еленай, жула къатлул чIавахьулттих, ттул аьпалун, ятIулсса тIутIи дугьи, му тIутIул Ватандалухлу экьибувтIусса ттул ятIулсса оь дакIнин булутийча…»\nШяравалу инттура ппив-ххив дурну дур – я бивщусса къазихъ бакъар, я хIаят дакъар. Так кьурувалурду бивкIсса кIанттурдай ццунну нувщул ккиж ххярххун дур. (Ккашил литIаврия нигьа бувсъсса заллухъруннал махъун бивтун лабивтсса нувщи ххявххьунссар).\nДяъви байбишиншиву ттун хьхьичIва кIулссия. Инттува бригадалущал къурув най буссияв, ххуллий щяивкIун ия илтIлул ивкIусса, ццахханну рутлатисса ва ца аьжаивсса къужа. Цувалу щяивкIун ия, изансса хIал бакъа.\nЖу ганачIанмай хьуссияв, амма жул къюкIру цIунцIу тIий дия – лапва аьжаивсса, цукуннив гиваха акъасса, кIул акъасса къужа ия.\n-ОьрчIрув, ччатI буларакьай…\nЖу ганан буллуссия ччатI. Яла къужа, жугу буна, ус ликлан ивкIуна.\nЦа чакма лирккун, кIутIу дуруна, гива тIурча, къама экьилавгуна. Яла къужлул гамур чакма лирккуна, гагу кIутIу дуруна, гива тIурча, вихрув, оь экьилавгуна.\nЖу банд лавгун бавцIуну буруглай буру, жул дакIурдивун цукуннив тIааьндакъашиву дагьуна, дакIру оьлуркъуна.\n-Бургияра, оьрчIрув, — увкуна къужлул, — гьашину гъинттул тачIав къархьусса куннасса хъу хьунтIиссар (къама ккаккан бувна). Бурувччуну бикIияра, оьрчIрув…\nЖу, ссихIгу къадурккун, лавгссияв ва кьинибархан жувува жува пикрирдайна буссияв. Ча, дяъви байбишинтIишиву ттун кIулссия… (Вагондалувусса ихтилат).\nБакIрал ялтту мийксса ттупал ккулларду, минарду ва чанна лахълахъисса ккулларду левххун най бурхха, инава пар-пар тIий цIаран лавхъсса ламулу уттуивхьусса хханссара…\nАзардахъул шиннардий инсантал литIлай бур – ниттил увну цалчинмур ссятрай байбивхьуну, лагмава бивкIурду бур, — инсан тIурча, гьич бивкIулийн вардиш хьун къабюхълай ур. Циванни? Вардиш хьун чIун хьусса кунна дурхха… Азардахъул шинну!..\nИнттусса ахттакьун чIумул хIукъулул гьалак ичин увну икIайва га, бакIгу кIуч дуллай, битлан икIайва, ва миккува, мурччигу хIунку дуллай, цIуру-кIуру буллан икIайва: — Ссавур духлаглай дур! Ттул дакI илкиншиврийн, майданнийн, къурдарав, гай цIурттачIан, га ххуллучIан кIункIу тIий дур. Агь, уссурвал!…","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-06","url":"https:\/\/ilchi.info\/2020\/08\/kapi\/","date":"2023-02-06T11:50:23Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-06\/segments\/1674764500339.37\/warc\/CC-MAIN-20230206113934-20230206143934-00072.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9754655957,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9754655957221985, \"tab_Cyrl_score\": 0.010380955412983894}","num_words":4376,"character_repetition_ratio":0.023,"word_repetition_ratio":0.001,"special_characters_ratio":0.177,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.98,"perplexity_score":2796.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"Сергей Меликовлущалсса тIайланмасса ихтилат\nЯнварьданул 25-нний хьунтIиссар ДР-лул БакIчи Сергей Меликовлущалсса «ТIайланнасса эфир». Мунахьхьун булунсса суаллу тIайла буккан бюхъантIиссар «Горячая линиялийн» 7(8722) 98-90-74 номерданий, VoprosMelikovu.ru сайтрай. Сергей Меликовлухьхьунсса суаллу кьамул баншиврул «Телеграмрай» сакин бувну бур хасъсса бот @VoprosMelikovu_bot.\nДагъусттанлувтураща бюхълай бур суаллу тIайла буккан аудио ягу видео форматрай Ватцапрай ва номерданий 7-999-242-2023.\nТрансляция дачин дувантIий дур республикалул хьхьичI ххуттайми телеканаллай, Дагъусттаннал БакIчинал телеграм-каналдануву, «Страна гор» радиостанциялий ва соцсетирдаву.\nАзаллийхъайсса лабизавуртту дуркIунни Сергей Меликовлущалсса «ТIайланнасса эфирданул» «Горячая линиялийн». Дагъусттанлувтурал чIявуми суаллу бур дузалшиндарал, газрал дузал баврил, региондалул ххуллурдал, ЖКХ-лул масъаларттал хIакъиравусса. ЧIявусса суаллу бур мукунма медициналул кумаг баврил хъин-оьккишиврул (качествалул), оьрчIал багъру ва школартту баврил, хаснува шяраваллаву, мукунма школартту учительтурал щаллу баврил хIакъиравусса. Суаллу букIлай бур щала республикалия: МахIарамкантуллал райондалия тIайла хьуну, Нугъайнал райондалийн биянцIа, циняв шагьрурдая ва районная. Суаллу бур мукунма жула республикалул кьатIатугу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-06","url":"https:\/\/ilchi.info\/2023\/01\/kkazit-640\/","date":"2023-02-06T13:02:53Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-06\/segments\/1674764500339.37\/warc\/CC-MAIN-20230206113934-20230206143934-00164.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8163412213,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.81634122133255, \"lez_Cyrl_score\": 0.037803199142217636, \"kum_Cyrl_score\": 0.02917207032442093, \"krc_Cyrl_score\": 0.02393156848847866, \"inh_Cyrl_score\": 0.018033994361758232, \"che_Cyrl_score\": 0.011120587587356567}","num_words":389,"character_repetition_ratio":0.074,"word_repetition_ratio":0.037,"special_characters_ratio":0.162,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.829,"perplexity_score":3511.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"Космосран хас дурсса дарсру\nДагъусттаннал школарттай вай гьантрай дунни Космонавтикалул кьинилун хасъсса мероприятияртту. Вайннул гьанумур мурадгу дуклаки оьрчIавун дунияллий цалчин инсан космосравун тIайла увксса билаятрая пахру бутавур, оьрчIахь машгьурсса космонавтътурал оьрмулул ххуллурдая бусавур.\nМахIачкъалаллал 50-мур школалул дуклаки оьрчIру хьунабавкьунни цалчинсса дагъусттанчу-космонавт, Совет Союзрал Виричу Муса Маннаровлущал. Юрий Гагариннул цIанийсса Ппиппигъуллал шяравусса школалий дунни шадлугърал линейка. Ххувшаврил волонтёртурал ва чIаваармейцынал «Космическая открытка» тIисса акция дунни. Активистътурал бавчIунни чIюлу бувсса буклетру. Къизилюртуллал райондалул школарттай цалчинма космонавтнал оьрмулул ххуллия бувсунни. Избербашрайсса школалул ялавайми классирттал дуклаки оьрчIал гьурттушинна дунни инсан цалчин космосравун леххаврил темалул викториналуву, мукунна дунни суратирттал выставка «Космосравунсса ххуллу» тIисса. Къизилюртуллал дуклаки оьрчIалгу дунни суратирттал ва назмурдал конкурсру.\nВайва гьантрай дуклаки оьрчIан ккаккан дурссар Гагариннуясса ва цаймигу космонавтътураясса, космосраясса документал журалул киносуратругу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-06","url":"https:\/\/ilchi.info\/2022\/04\/spase_edr\/","date":"2023-02-09T02:26:43Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-06\/segments\/1674764501066.53\/warc\/CC-MAIN-20230209014102-20230209044102-00707.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.880076468,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8800764679908752, \"inh_Cyrl_score\": 0.036188095808029175, \"lez_Cyrl_score\": 0.023530354723334312, \"kum_Cyrl_score\": 0.012882551178336143}","num_words":369,"character_repetition_ratio":0.073,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.123,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.894,"perplexity_score":1770.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"Шагьадат (аьрабнал маз الشهادة), дакI дарцIусса барашиву Аллагь ца акъа цама акъашиврий ва МухIаммад ушиврий КIанал гьан увма, лахьхьин дан инсантурал хIакьсса дин.\nШагьадатралли личIий айсса бусурманчув чапурчувная.\nШагьадат – \" Ашгьаду Алла илагьа илла ллагь ва ашгьаду анна МухIаммада-р-расулуллагь\".\nМяъна: На барашиву дуллай ура акъашиврий зал цама Ца Аллагь акъасса ва ялагу барашиву дуллай ура мяйжаннугу МухIаммад ушиврий Аллагьнал гьан увма.\n|Ва макьала кьурхь дури, хӀадур хьун дурасса.|\nКумаг бува Лакрал Википедиялун, макьала.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-06","url":"https:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A8%D0%B0%D0%B3%D1%8C%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%82","date":"2023-01-27T11:50:41Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-06\/segments\/1674764494976.72\/warc\/CC-MAIN-20230127101040-20230127131040-00165.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8366065621,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8366065621376038, \"kum_Cyrl_score\": 0.0874066948890686, \"tab_Cyrl_score\": 0.030004290863871574, \"inh_Cyrl_score\": 0.013859732076525688, \"ava_Cyrl_score\": 0.013153936713933945, \"lez_Cyrl_score\": 0.011637927033007145}","num_words":125,"character_repetition_ratio":0.087,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.175,"stopwords_ratio":0.024,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.897,"perplexity_score":3259.7,"cluster_detection":-1} +{"text":"Чурх\nИвкӀусса чурх жаназа учайссар ягу аьдатрай чурх учайссар.\n|Чурх|\n|Код NCI Thesaurus||C13041|\n|Частично совпадает с||[d]|\n|Медиафайлы на Викискладе|\nЧурххал базурдуПравить\nИнсаннал чурххал хьхьичӀалу: ХьхьичIалу тӀисса хьхьичӀмур чул тӀиссар. Чурххал хьхьичӀмур чулий буссар хъазам, яларай – лякьа. Лякьа кӀидарчӀусса куннасса дуссар. Лякьа кӀидачӀлачӀисса кӀанайн лялу учайссар.\nИнсаннал чурххал махъалу: Махъмур чулийн махъалу учайссар. Ялагу учайссар махъмур чулийн, ттиликӀ, куну. Махъмур чулий буссар бархӀ. БурхӀалмур чулул дяниваллийн бянивсса учайссар. Бянивссаннуяр ялавай буссар бухчӀинсса.\nЧилПравить\n|Ва макьала кьурхь дури, хӀадур хьун дурасса.|\nКумаг бува Лакрал Википедиялун, макьала.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-06","url":"https:\/\/lbe.m.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D1%83%D1%80%D1%85","date":"2023-02-08T11:36:51Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-06\/segments\/1674764500758.20\/warc\/CC-MAIN-20230208092053-20230208122053-00224.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.977914691,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9779146909713745, \"inh_Cyrl_score\": 0.017183616757392883}","num_words":160,"character_repetition_ratio":0.081,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.178,"stopwords_ratio":0.025,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.996,"perplexity_score":5845.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Мушакъатсса душнин кумаг бан бакIрайн лавсунни\nСоцсетирдайхчIин вай гьантрай Республикалул БакIчи Сергей Меликовлуйн бувккун бия Лаващиял райондалиясса хъамитайпа, яруннал мушакъатшиву дусса цила душнин дарсру лахьлан кумагрансса ноутбук пиш-каш бувара тIисса тавакъюрай. Бувния шийнмай Маликат Айгубовал дур катаракта ва яруннал нервардал атрофия дусса диагноз.\nЧIивисса душнил дарсру куртIну лахьлансса хиялдания цанма кIул шайхту, Сергей Меликов махIаттал хьуну ивкIун ур. Республикалул БакIчинал хIукму бувну, Каспийск шагьрулийсса Яруннал микрохирургиялул центрданий Маликатлун пиш-каш бувну бур яруннал мушакъатшиву думиннан буккан бувсса хасъсса ноутбук.\nВара кьини Микрохирургиялул центрданул хъунама хIакин Аьлиоьмар АхIмадовлул бакIрайн лавсун бур уква Маликатлул яру ххал бигьин. Дирхьуну диагнозгу, чивчунни аьркинсса даруртту. Му бакъассагу, муналва махъ буллунни Маликат Аьрасатнал хьхьичIунсса яруннал клиникарттай ххал буван тIайла буккан.\nШиккува кIицI лаган, Республикалул Микрохирургиялул центрданул хъунама хIакин Аьлиоьмар Камилович ур Чапаевкаллал шяравасса. Дагъусттаннал медакадемиягу къуртал бувну, ххюра шинай зий ивкIун ур С.Н. Федоровлул цIанийсса Яруннал микрохирургиялий. Аспирантурагу къуртал бувну, мукьра шинай зий ивкIун ур ва Центрданий хирургну.\n2021-ку шинал, Микрохирургиялул центрданул каялувчи увчIлачIисса конкурсрал хIасиллайн бувну, ва ивтун ур хъунама хIакинну.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-06","url":"https:\/\/ilchi.info\/2021\/12\/malikat_ajgubova\/","date":"2023-01-29T03:22:53Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-06\/segments\/1674764499697.75\/warc\/CC-MAIN-20230129012420-20230129042420-00142.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9486190081,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.94861900806427, \"lez_Cyrl_score\": 0.015241722576320171}","num_words":407,"character_repetition_ratio":0.086,"word_repetition_ratio":0.03,"special_characters_ratio":0.138,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.954,"perplexity_score":3723.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"«Лидеры России» тIисса конкурсрал хIасиллу\n2018-2019 шиннардил «Лидеры России» тIисса управлентурал, (каялувчитурал), конкурсрал дачIифинал хъанай дур Пятигорскалий январьданул 25-27-нний шагьрулул Культуралул къатраву.\nТикку гьуртту хьунтIиссар СКФО-лиясса сайки 300 каялувчи, миннал конкурсрал хьхьичIмур ятIапрай хьхьичIунми хIасиллу ккаккан дурссар. Шадлугърал тагьарданийсса тIитIаву хьунтIиссар январьданул 26-нний.\nХIасан Аьдилов\nКонкурс дуллалиссар АьФ-лул Президентнал тапшур баврийну. Мунил мурадну хъанахъиссар бажар бусса, ххуйсса каялувчитал ялун личин баву.\nКонкурс дайдирхьуссар дукIу октябрьданул 10-нний, сияхIрайн лавсун бивкIссар Аьрасатнавасса ва 68 чил билаятирттаясса 227 азара гьурттучи.\nГьашину январь-февраль зурдардий циняв федерал округирттай хьунтIиссар регионнал дачIифиналлу. Финал хьунтIиссар мартрай. Ххув хьуминнан дулунтIиссар 1 млн. къурушрал грант.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-06","url":"https:\/\/ilchi.info\/2019\/01\/%D0%BB%D0%B8%D0%B4%D0%B5%D1%80%D1%8B-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8-%D1%82i%D0%B8%D1%81%D1%81%D0%B0-%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D1%83%D1%80%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%BB-%D1%85i%D0%B0%D1%81\/","date":"2023-02-09T03:14:08Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-06\/segments\/1674764501066.53\/warc\/CC-MAIN-20230209014102-20230209044102-00865.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.944766283,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9447662830352783, \"inh_Cyrl_score\": 0.02954195626080036}","num_words":259,"character_repetition_ratio":0.078,"word_repetition_ratio":0.016,"special_characters_ratio":0.17,"stopwords_ratio":0.023,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.954,"perplexity_score":2310.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Дарбант\nДaрбáнт (Чуруль, оьрус Дербент), Дарбанд — ворота, застава) — Дагъусттанайсса, Каспий хьхьирил зуманивсса шагьру.\nДарбантуллал шагьру исламрал кюрттаран ккалли бай, амма махъппурттуву шагьрулийсса бусурман агьулданул куннал куннащалсса арарду къаххуйсса дия. [1]\nШагьрулул тарихПравить\nШагьрулул гьану бивзун бур V ттуршукушинал дянив Ираннал хан Иездтгер II буйругъирайн бувну. ХIукуматрал дазулий къала кунма. 567 шинал паччахIну ираннал хан Хосров I Ануширван ивкIсса чIумал, байбивхьуну бур буллай шагьруулул чIиртту ва къаларду.\nПримечанияПравить\n|Ва макьала кьурхь дури, хӀадур хьун дурасса.|\nКумаг бува Лакрал Википедиялун, тӀайла дува ва щаллу дува макьала.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-14","url":"https:\/\/lbe.m.wikipedia.org\/wiki\/%D0%94%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D1%82","date":"2023-03-22T12:39:30Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-14\/segments\/1679296943809.76\/warc\/CC-MAIN-20230322114226-20230322144226-00177.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9458005428,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9458005428314209, \"tab_Cyrl_score\": 0.034132588654756546}","num_words":169,"character_repetition_ratio":0.012,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.168,"stopwords_ratio":0.03,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.942,"perplexity_score":3795.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"Хъюрув\nХъюрув ххяххияр.\nНацIусса щюлли хъюрув. Ва Хъюрув дурккун дур махъ, 16-мур ттуршукулий. Европанаву хьхьичIва-хьхьичI гай дугьлай сукку хьуну бур Голландиянаву, яла Англиянаву, Франциянаву, Германиянаву, яла вайннал хъирив Аьрасатнаву.\nШиву чIявусса бур витаминну, минерал цIу, чIявур В группалул витамин, аскорбинка, мунияту анемиялул къашайшалтран хъинсса дусса дур мюрш Хъюрув. Хъюрувраву бур йод, зобрая организм дуручлачисса.\nХъюрувгу личIи-личIисса дикIайссар: лухIи хъюрув, нухутI хъюрув, шагьнал хъюрув.\nШагьнал хъюрув дакъа шагьнал лачIагур бусса.\n|Ва макьала кьурхь дури, хӀадур хьун дурасса.|\nКумаг бува Лакрал Википедиялун, тӀайла дува ва щаллу дува макьала.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-14","url":"https:\/\/lbe.m.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A5%D1%8A%D1%8E%D1%80%D1%83%D0%B2","date":"2023-03-22T12:22:22Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-14\/segments\/1679296943809.76\/warc\/CC-MAIN-20230322114226-20230322144226-00430.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.900532186,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9005321860313416, \"tab_Cyrl_score\": 0.07509413361549377}","num_words":164,"character_repetition_ratio":0.021,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.176,"stopwords_ratio":0.043,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.895,"perplexity_score":1987.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Инсан\nИнсан (латӀин. Homo sapiens sapiens)\nИнсаннал чурххал базурду[дакьин дан | аьдад дакьин дан]\nИнсаннал (адиминал ва хъамитайпалул) чурх.\nИнсаннал чурххал хьхьичӀалу: ХьхьичIалу тӀисса хьхьичӀмур чул тӀиссар. Чурххал хьхьичӀмур чулий буссар хъазам, яларай – лякьа. Лякьа кӀидарчӀусса куннасса дуссар. Лякьа кӀидачӀлачӀисса кӀанайн лялу учайссар.\nИнсаннал чурххал махъалу: Махъмур чулийн махъалу учайссар. Ялагу учайссар махъмур чулийн, ттиликӀ, куну. Махъмур чулий буссар бархӀ. БурхӀалмур чулул дяниваллийн бянивсса учайссар. Бянивссаннуяр ялавай буссар бухчӀинсса.\n[дакьин дан | аьдад дакьин дан]\nБакӀ, чурх, кару, ччанну – инсаннал базурдур.\n|Ва макьала кьурхь дури, хӀадур хьун дурасса.|\nКумаг бува Лакрал Википедиялун, тӀайла дува ва щаллу дува макьала.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-14","url":"https:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%98%D0%BD%D1%81%D0%B0%D0%BD","date":"2023-03-30T23:19:46Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-14\/segments\/1679296949506.62\/warc\/CC-MAIN-20230330225648-20230331015648-00443.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.971124351,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9711243510246277, \"tab_Cyrl_score\": 0.015861153602600098}","num_words":160,"character_repetition_ratio":0.089,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.18,"stopwords_ratio":0.031,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.985,"perplexity_score":7177.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Лайкь хьунни докторнал цIанин\nДакIнийхтуну барча буллай буру ШавкIратусса Басттаминнул ва Султанатлул душ Какваева Сабрина, ДГМУ-лул чил хIукуматирттал ва латин мазурдил кафедралул доцент, филологиялул элмурдал докторнал цIа дулаврищал.\n2022 шинал ванил, «Семантико-синтаксическая парадигма глагола и глагольных конструкций в лакском языке» тIисса тема дурурччуну, лайкь дунни аьлимчунал лахъсса цIа.\nЧIа тIий буру жула аьзизсса Сабринан, хьхьичIра-хьхьичI, цIуллушиву, оьрмулуву талихI, давриву тихуннайгу хъуни-хъунисса хьхьичIуннайшивуртту.\nБартлаганнав вил циняв мурадру.\nВин хъиншивуртту чIа тIий, виха дуаьлийсса нину-ппу\nва ссурвал","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-14","url":"https:\/\/ilchi.info\/2023\/03\/il-2874\/","date":"2023-03-27T13:08:37Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-14\/segments\/1679296948632.20\/warc\/CC-MAIN-20230327123514-20230327153514-00130.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8614804745,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8614804744720459, \"inh_Cyrl_score\": 0.07791396975517273, \"lez_Cyrl_score\": 0.01834862492978573}","num_words":217,"character_repetition_ratio":0.016,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.155,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.88,"perplexity_score":2192.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"МухIуттин Чаринов\nМухIуттин Чаринов\nЧаринхъал МухIуттин увну ур 1893 шинал ХьурукIуллал шяраву. Ванал буттал, та чIумул дуциндарах бурувгун, бивкIун бур мадарасса ризкьи, диркIун дур кьини: азарунничIан бивсса яттил хIайвант, ацIвахъул найрду. Щарнил кьиблалул чулухсса лухччиний вайннал диркIун дур ятту-гъаттара бацIан байсса диялсса мащи. КIинттул чIумал ятту ябавансса аьрщи дургьуну диркIун дур Къизлардал авлахърайгу.\nЦува МухIуттин тIурча, чIавану унува революциялул иширттавун кIункIу хьуну, щак бакъа мунил чулий авцIуну ивкIун ур. Му исватну чIалай бур ванал чивчусса шеърирдайн, асардайн бувнугу, оьрмулуву бартбигьлай ивкIсса мурадирттайн бувнугу.\nАмма дуниял гьулусан дурсса та революциялул диркIун дур ца хъинну кьадарсса хасиятгу – цила оьрчIру цилва букайсса – цухьлул зумуну. Увкуну ур танил цила хIакьсса балайчину ивкIсса Чаринхъал МухIуттингу. Мунинсса хъунмур сававнугу ккалли бувну бивкIун бур, валлагь, МухIуттин ца столданух «троцкистътуращал» щяивкIун ивкIссар тIисса хIучча. Ми «троцкистъталгу» цар учирча, хъамаличу Лелевичлущал архIал Лаккуйн бувкIун бивкIсса, Юсуп Шовкринский ва Апанни Къапиев.\nБуккан бувну кьатIув мюрщисса оьрчIругу, дугьарасса нинугу, бивщуну къатрай мугьругу, хьхьувай бувкIун, Чаринов увцуну лавгун, увтун ур НКВД-лул подвалданувун. МукIру хьуншиврул буллай бивкIсса зулмурду бухIан къавхьуну, ивкIуну ур 1936 шинал.\nМуниннин мунал къуртал бувну бивкIун бур Щурагьсса Реал училище, Азирбижаннал Шяраваллил хозяйствалул институт. Зий ивкIун ур Гъази-Гъумучиял округрал ОНО-рал каялувчину, Дарбантуллал Шяраваллил хозяйствалул техникумрал хъунаману, Дагъусттаннал Миллатирттал культуралул институтраву литературалул секторданул хъунаману, муницIуна зий ивкIун ур Лакрал чичултрал секциялул каялувчинугу.\nШеърирду, балайрду бакъассагу, М. Чариновлул чивчуссар шанма драмагу: «ХIавиват ва ХIажияв», «Шагьалай» ва «Шамсият». Чивчуссар «ОьрчIнийрасса ччаву» тIисса кьиссагу, «ЦIу бавкьуми» тIисса, халкьуннал зумунусса, хъярчисса хавардугу. Лакку мазрайн таржума бувссар В. Шекспирдул, А. Пушкиннул, М. Крыловлул, М. Лермонтовлул ва цаймигу шаэртурал цаппара асарду. Ванал сакин бувну бивкIссар аьжам хатIлийсса лакрал литературалул антологиягу, чивчуну бивкIссар оьрус мазрай «Лакрал литературалул кутIасса очерк».\nРуслан Башаев\nМухIуттин Чариновлул дакIнийн бичавурттава\n«Жул къатта бия ттаттахъал пурмалийсса лакку къатта, хьхьичIазаманнайрасса аьдатирттая къабуккайсса, къатлуву хъуниминнал амрулийн махъми мютIисса: ай жура цIагу, кьинигу ядан аьркинссар – хъамаллурал хIурматгу хъиннува бан аьркинссар тIисса. Буттал ппу ивкIуну махъ ппугу, кIиягу буттауссугу хIалану бикIайва ца кIанайва. Къатлул хъунаманугу хъуна-хъунама буттауссу ия. ЧIивима ГъазимахIаммадрив щардагу дуцин увасса жагьил ия. КьатIув хъус лякъин лавгун, тамансса хIал хьуну бия цалагу, шавайнагу учIан увая. Ппугу жагьилний цIанихсса гужрал заллу – чару личу, ивкIун ия. ЧIара лухIисса, загълунсса адамина ия. Ххаллил акъасса ушиврухлуну «Чупан» чайва чIявуминнал ванайн хъярчирай. Зана-кьала шавриву хIаллихсса, амма, ссибивзукун, оьсса ия… На хъинну ххирасса ияв, амма ххирашиву кIул къадайва гьич.\nНа ганая нигьа усайвав, амма ХIадис тIима буттауссия оьнува нигьа усайвав. Ванал, нажагь цанма ссибизан барча, я дяъви къабайва, я махъ къаучайва, амма ца оькки я бурган байва, авцIан увну гьан ансса. КIанаяту нигьа усайвав нава…\nНину ттул жагьилсса, зувира шинавусса щарсса дия, чIирину дуна щар дуллусса буттан. Авадансса арамтурал душ бия. Ттул ппу цувагу, гьунарданул хьхьичIун ливчусса акъанугу, Лаккуй цIадурксса адаминал арс унутIий, цивппа ххарину буллуну бия ванан цала душ нитти-буттал. ЦIуну увсса чIумал, на ниттин къаччан ��ьуну ивкIун ияв – «ивкIунни» тIун дикIайсса диркIун дур. Амма махъ ттуяр ххирасса зат дакъая. Нину цурда хъинну дин дусса дуну, ттувунгу диндалул шавкь руртуна ванил. Гьич, хъама- къабитай ттигу, цила чак бувну, къуртал хьуну махъ, чаклилунссаннуйра дунура, увцуну нагу, чIарав щяивтун, буслан дикIайва хаварду: идавстурая, жула идавсил оьрчIая, Аллагьнал хъуншиврия, кIанал хIикматирттая.\nНа хъинну личIлулну, цавагу махъ щяв багьан къабивтун, вичIи дирхьуну икIайссияв ганих… Га цурдагу хъинну аькьлу бусса, за кIулсса, цинявннан бусравсса дия. Лагма-ялттусса чIаххуврал хъаннил, жула гъанминнал ванийн «ссувай» учайва. Цинявннахь аькьлу бусу, маслихIат бувугу дия ва. Адав-хIаярал, рахIму-цIимилул гьаннагу ттул дакIниву бувгьусса ниттилли.\nМахъсса ттул тIабиаьтру шаврин савав, ппухълунная ливчуну махъ, буттал ссурвал хьуссар.\nТтул дия ряхра буттарссу – ххюра щар хьусса, ца къархьусса. Миннал бикIу, чIаххуврал хъаннил бикIу, на хъиннува ххира уллай: «Шама буттал ца арс!» тIий (на акъа шамагу уссил оьрчI акъая), ттул чIарах чIелму буккан къабитайва. Мукун на дакI кIюласса, ччяни зад дакIнин щайсса хьунав.\nЯлагу ппу, буттауссу ссал-бунугу ялув нажагь ттуйн дяъварча, вайннал на цала хъаттиралун авкьуну, кIайнная ххассал уллай, хъинну ттун къаччан хьун бувна. Му куццуй халкьуннал зия бай оьрчIру: кувннал нигьал буллай, кувнналгу аьркин бакъа ххира буллай.\nБуттал нинурив дия ттул ца алжаннул хIайван. Хъуннар хьуну дунура, кьусгу диркIун, зузисса мицI къадацIайва. Гьарца къатлул даву ванихь дия. Цияр хъинсса рухIрив чансса лякъинссия, яла-яла ичIувасса арамтуращал, чIа тIий бувкIсса шярайхбуккултращал оьнура хъинсса дия. Гьич, цичIав дула тIий увкIсса инсан, бюхъавай, ачIа махъунай гьан къаитайва. Ттущаллагу хъиннура хъинсса дикIайва. КIюрххил на ччяни шанияту къаизлан ивкIукун, «Изув!» тIий дулукьайва. Яла, изан ан къабюхъайхьувкун, (яла-яла на аьркинну ухьурчан), лавсун ца лахъисса щяпа, гиха виргъандалул зуманийх, бишлан дикIайва, мискин, ттул ччаннайн къащун.\nБуттауссил щаргу цурда аьмал щала хъинсса дакъая, амма ттунна ххирасса дия. Вай махъминнан кIа ттун ххирашиву чIалай: «Ихул атIа ахьния ххярхссар, диркIуссар», — тIий, на аьтIи уллай, ттуяту цанма тамаша, хIаз ласайва. Га чув-дунугу щядиркIун дуни, «атIай, къук учаяр», — тIий лагайссияв ганичIан. Га, щяивтун чIарав, карав бакIгу дишин увну, къук тIий дулукьайва. Туну, кIа ххира къархьуну, цу ххира хьунссия ттун!».\nУкун буслай ур МухIуттин цала оьрчIшиврия ва цала нитти-буттая.\nЛакку кIану\nI\nАгь, ттул буттал кIануй, Лакку билаят,\nЖул цинявнналагу аьзизсса нинуй!\nЦи неъмат бунугу чил билаятрай,\nГьич ина кьабитан жуща къашара.\nЦи шагьрурду, багъру кьатIув бунугу,\nВил щархъурду, мащив хъамакъаритай,\nЦи арду, майданну лагма бунугу,\nВил муруллив, ххяллу кьаритан къашай.\nЗунттурдив, ратI-ккутIру, щамарал хъачIру,\nДарардавх нанисса жиндралхьу нехру,\nБюхттул барзунттайсса кIяла марххалтту\nДунъяллул неъматрах жу къабулару.\nЭшкьилул тIутIучIан аьшукьнияргу,\nГьар инт дайдихьулий вичIан лечару,\nЧчаврил щаращучIан шаэрнияргу,\nВил кьянатшивручIан занабикIару.\nХьхьичIва-хьхьичI ссихI лавсъсса\nгьава нацIуссар,\nВил гьава шаравну жун чIалан бикIай,\nБерлиннай, Парижлив жува бунугу,\nДакIмур мудан вичIан кIункIу тIун дикIай.\nII\nАгь, ттул буттал кIануй, Лакку Билаят,\nВил кьянатшивулий аьтIий икIара,\nЯнил аькьлулийну диван кьукьайнал\nДагъусттаннал Париж Гъумучи бур чай.\nВил оьрчIру шаппаний чIюлуну бикIай,\nЯнна-ярагъраву балгуну бикIай,\nБагьу-бизу миннал «хантурал» бикIай,\nДума ва дакъама кIул ан къабюхъай.\nАмма пикри куртIнан, личIлулшив дурнан\nМиннал лувчIинчулгу ххал хьун бучIиссар:\nКIусса захIматругу бакIурдийн лавсун,\nКьатIув санааьтрай кIира шин дайсса.\nДукралува кьукьлай, шануя кьукьлай,\nЧурххал цIуллушиву хIисав къадурну,\nХьхьу кьинилийн дуцлай,\nдаврий гьан дурну,\nШаппасса кулпатран дуланмагъ дайсса.\n1915 ш. ХьурукIрав\n***\nАгь, ва дакI, ва эшкьи ттун дуллусса Зал,\nВай бусан бюхъайсса маз буллуния!\nГьари дакIнин ккавкмур\nбусан къабюхълай,\nВа куццуй хIасратрай къакьаивтния.\nАгь, вайннун лавхьхьусса ттул маз буния,\nХавар бусавияв чартту аьтIунсса,\nЧчаврил асар бума цIарал ччуччинсса,\nВай халкьуннал дакIру аьраххан дансса.\nМу гьунар ттун Заннал къабуллуну бур,\nЗаэври ва ттул маз дакIниймур кIул бан.\nДакIнил куртIнийн багьсса\nччаврил гьаннарай\nДакIнивун къагьайсса\nччаврил мурхь хьуну,\nКIикъадарчIу хIасрат наралу ккухIлай,\nХIалдания лавгун кьавкьун най ура.\nСсутнил хьхьуну\nКкуркки лавгсса барз бия\nНякI ссавния ялугьий,\nПикрирдавсса дунъяллийх\nНакIлил чани ппив буллай.\nАьчухну някIсса арийх\nПпив хьусса ятту кунна,\nКIяла ттуруллив дия\nНякI ссавнийх ца-ца дагьну.\nТтуруллаха ссавруннай\nКьаркьсса лухччинул ясрай\nПашманну цIуртти бия\nБирлиятрал макь рутIлай.\nЩюллишиврува буклай,\nПашманну щурщу буллай,\nБагъраву бюхттул мурхьру\nТашвишравн багьну бия.\nМурхьирдал хъахъи чIапIив\nЦа-ца тIий, багьлай бия,\nЛаргсса гъинтних аьтIисса\nМукьал чIу баллай бия.\nАьтрилул кьанкь хIаласса\nГъилисса гьава бия,\nЦила мюршсса щугълурдав\nГъарибну гъапул хьуну.\nДакIнийн багьаву\nЧIивинийсса эшкьий,\nТтигу чун дуркIра,\nХхуллу цукун лякъав\nТтул дакIнивн ина?\nЛаргсса шадшивуртту\nЩил дакIнийн дирчур,\nЧантI учин щил буври\nЩюлли хияллу?\nБавунни ттул вичIан\nХьхьичIва кIулсса чIу,\nПар увкунни янин\nПар-партIи симан.\nДакIний хIасул хьунни\nХхирасса тIутIи,\nЦиняр ларг кьинирду\nТтул хьхьичI дарцIунни.\nАгь, ххирасса хъамал –\nЛаргсса кьинирдуй,\nТтул хIасратсса дакIнивн\nЗу, чун най дуру?\nБюхъайссарив ттуща\nХьул уттава бан,\nБургъил лагма нани\nДунъял дацIан дан?\nКьавкьун лавг хияллу\nТIутIайх бичин бан?\nБюхъайссарив ттуща\nХьул уттава бан?\nКъуругьиял неххай\nКъуругьиял неххайн февраль бувкIун бур.\nГьавасланну бургъил ххяллу душлай бур.\nУрчIах марххала бур, киях – гъили баргъ,\nГъи ва кIи кIирагу архIал чIарав дур.\nЩархъал захIматкаш бур давуртту дуллай:\nАьрмур лекьан дуллай, цIусса дуз дуллай,\nКолхозирттавн бувххун, циняв ца хьуну,\nМискиншиву, зулму бат буллай зий бур.\nШалбуз ва Шагь-Дагърал кIяла бакIурдин\nЦала оьрмулуву ккавксса зат бакъар.\nЛагмава бурувгун, ябакIгу бувтун\nШалбузрал куну бур: «Агь, уссу Шагь-Дагъ,\nЛеркьунни гьари зат, ттинин ядурмур,\nЩяв кьатI кунни циняр лахъ-хъуншивуртту,\nЩях бишин банссару инагу, нагу».\nМакI\nАьжаивсса макI ттун кьунну ккарккунни,\nКкаркцирив макIурдил ялтту дурккунни.\nЗунний жува хьуру: чIарав кIиягу,\nИна бияв ссавний чаннасса цIуку.\nИна бияв ардай ятIулсса тIутIи,\nИна бияв зунттай кIяла нузру чIи,\nИна бияв ттуву жандалул жавгьар,\nИна бияв Заннахь на чIаку мурад.\nМахънан кIулкъахьунну ина кIанш дурна,\nБувкру жува кьюлтIну чIарав къатлува,\nМикку, дус, ттул кару вийх кай-кай хьуна,\nМякьлил кьаркьсса мурччив\nхIала дурххуна.\nЧчаврил ччурччу дакIру цачIун дируна,\nЖула дардирдангу дарувну хьуна…\nЯнварь 1921 ш.\n***\nКIикъабавчIу дакIнийсса,\nДакIний дардру хIасратсса,\nЦа чIавасса хатIарал\nЯлун личин бувунни…\nПиш тIийннасса вил мурччив,\nХъяйнмасса тIутIул яру,\nТтуруллуву ххал хьувкун,\nХханххиравх сил даркьунни.\nДакIния дакIнийн ххуллу\nБуссари тIун бикIайхха,\nХавар бурвав вил дакIнин\nТтул дакIнил щугълурдая?\nИнт 1921 ш.\nАсват\nЛухIи-цIансса ттуруллив\nМурчал ласайсса кунна,\nАсват, вил гьава щурча,\nЛасай дакIния хIасрат.\nКIинтнил кIяла марххала\nБургъил бассайсса кунма,\nАсват, вийн я биярча,\nДассай дакIнил лухIишив.\nМякьлил къума гьан увма\nЩинах мюхтажсса куна,\nИна дакIнийн багьувкун,\nЯру бикIай вил хъирив…\nНажагьлий лагь цIияллай,\nДус, ина къалякъирча,\nХIайранну гъюжу бувккун,\nМахъунмай кIура баяй.\nЗуннийн бувххун буккайми\nЦи талихIрал халкь бурвав,\nЧин авара къавхьуну,\nВийн ящун бан бюхъайсса?\nВищал ихтилат байми\nЦи даражалул бурвав,\nХъирив ацIансса акъа,\nДакIниймур бусан шайсса?\nАгь, ттун кунма, миннангу,\nДуш, вил кьадру буривав?\nВил ихтилатрах мякьсса\nНа куна цучIав урвав?\nИнт 1921 ш.\n* * *\nЖува чIарав буссаксса,\nДакI паракьатну дия,\nЯнилу бусса чIумал,\nЯ вий къабавцIуссия.\nЧIарату личIи шайхту,\nДакI кIункIу тIун диркIунни.\nЯнила бахьлагайхту,\nЯру луглан бивкIунни.\nДус, вил чаннасса симан\nИтталух занайнна дур,\nВил нур лавхъсса яругу,\nПар-партIий, хьхьичI бацIлай бур.\nМурччай даимсса пишлил\nТтул аькьлу цIан буллай бур,\nХIави кунмасса чурххал\nПикри хIайран буллай бур.\nЧаннах мякьсса вил дакIнил\nТтулмур дассан дуллай дур,\nЭлмулухсса шавкьирал\nПикри жушравн бутлай бур.\nЦи бала ялун ливккун\nПашманну ухьурчагу,\nЦи кьурчIишиву дирну\nКъумашиврув унугу,\nДакIнил ца мурцIу мудан\nЧаннану тяхъану бур,\nДус, ина бумур кIанай\nДаинма баргъ бивтун бур.\nАвгуст 1921 ш.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-23","url":"https:\/\/ilchi.info\/2023\/05\/kkazit-968\/","date":"2023-05-28T12:42:58Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-23\/segments\/1685224643784.62\/warc\/CC-MAIN-20230528114832-20230528144832-00799.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9722001553,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9722001552581787, \"tab_Cyrl_score\": 0.010160824283957481}","num_words":3771,"character_repetition_ratio":0.023,"word_repetition_ratio":0.002,"special_characters_ratio":0.177,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.979,"perplexity_score":2176.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"Хӏайван\nХӏайван (чӏяру аьдад Хӏайвант латӏин Animalia)[1]\nЖунма кӏулли хӏайвант бикӏайшиву урттулсса дукаймигу, дикӏулсса дукаймигу. Му багьайссар ичӏаллил хӏайвантирттайнгу, вахӏшиминнуйнгу. Ав, бюрх, бюрни, варани, ку, тта, гьинта, оьл, ниц, къяча, бугъа, дунгъуз, буркӏ, пил, ттукку, кьяца, цӏуку, чу, ккацца, балчан – вай урттулсса дукайми хӏайвантри. Ккаччи, барцӏ, цулчӏа, цуша, цӏиникь, аслан, къаплан – вай дикӏулсса дукайми хӏайвантри. Бюрх анаварну лихъайсса хӏайван бур. Амма бурцӏил бюрх бувгьунни. Утти бурцӏил га букантӏиссар. Асландалухьхьун гьинта биривунни.\nХӏайвандалул базурду[дакьин дан | аьдад дакьин дан]\nКьяца ичӏаллил хӏайванни. Ва дикӏ дукай хӏайван бакъар. Ва уртту дукай хӏайванни. Кьяцлул кӏива хъи буссар. Кьяцлул хъиртту бикӏайссар ккуртта бивкӏсса. Кьяцлул хъиртту кӏура-кӏура бавссагу бикӏайссар. Кьяца ччаннай бавцӏуну бикӏайссар. Хӏайвандалул хьхьичӏми ччаннайн ссанну учайссар. Ссан – му хӏайвандалул хьхьичӏмур ччанни. Кьяцлул магъ чӏириссар. Кьяцлул ссирссилтту къадикӏайссар, амма чӏири бикӏайссар. Кьяца бурхьнисса хӏайванни. Вана цӏуку. Цӏуку кьяцлул чутри. Цӏуку ццуссар. Кьяцлул ва цӏукул оьрчӏайн гада учайссар.\n→ →[дакьин дан | аьдад дакьин дан]\nПримечания[дакьин дан | аьдад дакьин дан]\n|Ва макьала кьурхь дури, хӏадур хьун дурасса.|\nКумаг бува Лакрал Википедиялун, тӏайла дува ва щаллу дува макьала.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-23","url":"https:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A5%D3%80%D0%B0%D0%B9%D0%B2%D0%B0%D0%BD","date":"2023-05-29T17:53:26Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-23\/segments\/1685224644907.31\/warc\/CC-MAIN-20230529173312-20230529203312-00616.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9523974061,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":10,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9523974061012268, \"tab_Cyrl_score\": 0.030529988929629326}","num_words":275,"character_repetition_ratio":0.087,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.188,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.95,"perplexity_score":4163.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"ЯхI жандалияр ялтту бувккукун\n«На лаккучувра»\nЦа лахIзалий щалагу билаятрайх ппив хьунни 25 шинавусса Виричув НурмахIаммад ХIажимахIаммадовлул цIа. Ца лахIзалий къакIулнангу кIул хьунни душиву Аьрасатнаву вирттаврал мина – Дагъусттан, бушиву Дагъусттаннай лак тIисса къучагъсса миллат. Бушиву лакрал миллатраву, «ЩилчIав хьхьичI ник рищаяр, ивчIан ацIанна» учайсса, жандалияр яхI хьхьичIунсса, нигь-ццах дакъасса вирттал.\nОьрмулуву мудангу буссар виричувшиву дансса мутта учай. Дяъвилул цIараву, НурмахIаммадлул кунна, нигьачIаврил хьхьичI ник къарирщуну, жан дуллусса виричувшиврул кьимат хъиннува бюхттулссар. Гьай- гьай, цумурцагу ниттин кунма, Сапижатлунгу арс сагъ-саламатну цила чIарав ччанссия. Ци банссар, аьраличувнал пишалул бурж бур Ватан дуру��чаву, дяъвилул цIараву хьхьичI ххуттай ацIаву. НурмахIаммад ччимур ниттил цила хьурдай учинсса арсгу, ххаллилсса дусгу, гъанчувгу ивкIшиву буслай бур цинявппагу ва кIулми.\nСапижат, нину\nСентябрьданул 29-нний 26 шин хьунтIиссия ттул аьзизсса арснан. Гиччава най уна кьянкьасса, адаминашиву дусса икIайва. Хъунанал хIурмат, чIивинал рахIат бикIайва. НурмахIаммад увсса чIумал на шяраву ттула нитти-буттачIа буссияв. Яла шилунмай бувкIссияв, арсгу садикрайн улунсса пикрилий. Чурх буссагу, ччяни зат лаласайссагу ияча, ряхра шиннагу къархьуну гьан увссия школалийн. Навагу школалий байбихьулул классирттаву дарс дихьлай буссияв, ттущала архIал уцайссия. Ттухь мудан бикIайссия шаппа ххал бан лавсъсса тетрадьру. Цува чIивисса унува, ттуща гайгу лавсун ачайссия. Виламур сумка гьаз барча гьарича тIисса ттухь учайва: «Дадай, на адаминарахха, на вин кумаг бан аьркинссар».ЧIивима арс садикрайн занай ия. На ца даврия цамунийн лечлай, авара хъанахъисса чIалай, пикри мабара, на иян анна, уцингу гьанна тIий, хъар цайнна ласлан икIайва. Гиччава най уна хъуна адаминал дакI дусса ия.\nЧIивину унава каратэлул, лачIун буккаврил секциярдайн занай уссия. Гьарзат кIул хьун ччисса ия. Классраву хьхьичIунну, циняв цала хъирив бачин бувну икIайва. Учительтурангу ххирассия. Ва цукун тарбия ав тIун бикIайва. Жижара бан бувкIсса цинявппагу учительтал бия : «ТачIав иттав авцIуну, махъунмай махъ куну къадакIнийри», –тIий.\nТтула ппугу учитель ия, жу жувагу учительнал хIурмат кIулну тарбия хьусса бияв. НурмахIаммадлун кIира- шанна шин хьусса чIун дия. Бутта ца рязину увкIунни: «Ласнащал бакъара куну пикри мабара, ттул душ, ваная вил махъ ацIансса, арулуннан кIанайсса арс укканссар», – тIий. Циявхьур, ппу яттил хъирив лавгсса ккавккун, чIивисса оьрчI архсса манзилданий ганал хьхьичIун лавгун ия. Жу Семендердай яхъанай буссияв тани. НурмахIаммад цалчинмур классраву дуклакисса чIун дур. Шава акъасса хIисав хьуну, ва ци уври тIий, къазразан бувну бура. Манарда тIий уна, мютIи ан къавхьуну, жучIатува нанисса ттула ппу тIайла уккан автостанциялийн ияннин лавгун ия. Ца ппурттуву арулчинмур классраву дуклакисса оьрчI увкIунни цала буттачIату: «Дадай, буттачIа хъамалу Ингушнал Президент Евкуров ия. Нагу га куна воздушно-десантныйлувун ухханна», – тIий. Гъумук 9-мур классраву дуклай уссия. КIия увкIсса чIумал увкунни: « Адаминал мурхь бугьан, къатри дан ва арс ан аьркинссар тIун бикIайхха. Цалчинмур даву на дав, дадай. КIай Гъумукун бувххун нанисса кIанттурдай бувгьусса мурхьирдаву буссар на бувгьусса мурхьругу».\nЭкстерно школагу къуртал бувну, ЕГЭ-дугу лавайсса кьиматирттай дуллуну, Рязаннай дуклан увххуна. Бюхъу-бажар бусса ия. Цалчинсса семестрданий зачет дуллушиву бусан оьвтIий ур: «На зачет дулав, на ва вилгу, ттула ххирасса историялул учитель Асият Мусаевналгу хIурматрайнур дуллусса», – увкунни.\nЦIусса шинал байрандалул гь��нтрай итаавкьусса чIумал, ца хъунмасса, цува къачIалачIисса тIутIал кацIгу лавсун увкIунни: «Вин барчаллагь, дадай, на укун тарбия увсса. Ттуяр хъунисса оьрчIру бур портянка дахIин, чIатIа дизан, цала хъирив марцIшиву дан къакIулсса. Щукру ттул ина бусса», –тIий, хъямала агьлай ия.\nТIайлашиву ххирасса ия, дусшиву дан кIула, чIявусса дусталгу бия. Чув ухьурчагу вив лавсун икIайва. Рязаннай дуклакисса чIумалгу тиха оьрус дустуращал учIайва. Вайннангу жува цукунсса инсантал буссарив кIулну бикIан аьркинссар учайва.\nМахъунай нанисса чIумал : «Ттул душварах ххуйну бургу», – куну, щарссагу, бан бувасса душгу ттуйн тапшур бувна. Нагу хъярч бувссия: «ОьрчIру тарбия буллай бивкIсса ттуща душ тарбия бан шайссарив», – куну.\n2017-ку шинал къуртал бувна академия. Тичча Ставрополлайн 247- мур гьавалул десантрал казачий полкравун тIайла увккуна. Ххюра шин шавай дуссия тийх зий. Къуртал шайхту, шавай зана хьунна, вичIан, ттула кулпатрачIан тIий уссия.\nМартрал 14-нний кулпат бувну шин хьунтIиссия. КулпатрачIан оьвкуну, ванил бувсун бия роддомрайн нанишиву: «Ххуйсса хьхьу дур, на дуаь данна», – увкуну ганихьгу, яла ттуйнгу оьвкуна: «Ина мичча чунчIав къагьанссарахха, дадай». «На шикку бура, арс, вай ца чулийн буккайхту, оьвчинна, пикри мабара», – куссия.\n«Маоьвчара, чича», – кунни. Душ байхту сурат гьан дував, «Аллагьнан ххирасса бизаннав», – кунни. Тавакъю бунни душнил вичIилухун азан буккияра куну. Му ккалаккисса видеогу гьан дав.\nБаннинма душнин ттулла цIа дизанна тIий ияча, мадизара, хъамитайпа на кунма кьянкьасса бикIан къааьркинссар, – увкуссия. ЯлаТаймия тIисса аьраб цIа дизан пикри бувну бия кIинналагу.\nГиччава най унувасса виричув ия. Ттул ттиликIну уссия. Дахьварухха жува яхъанантIисса тIун икIайва. Гьарца бувсса кьинилийн чIивима уссийщал дахханасса бахшишру дайссия.\nТтул арс ччинал цала хьурдай учинсса арс ия. Цала кулпатран цукунсса лас уссарив ккаккан ан къаивтунни.\nЯ Аллагь, дуниял паракьат хьуннав. Царагу нину на кунна аьтIутIи къаданнав. Украиннавун лавгсса оьрчIру цала бавахъачIан цIуллуну зана хьуннав!\nЭнгельс, ппу\nЧIивинийва сивсусса, кьянкьа-кьурчIисса оьрчI ия. АцIра шинаву спортрахун агьну, Дагъусттаннал, Ухссавнил Ккавкказуллал, Кьиблалул федерал округрал чемпион хьуссия. Итххявхсса, хьхьичIунай нанисса ия. На чIивину унува мунахь учайссия: «Мукъул, дуллалисса даврил махъ ацIан лахьхьи. Булав махъ – бугьи. Учав махъ – жаваб дула».\nЦа чIумал увкIунни: «Вил тренер ттуйн дяъвай ур, на таначIан къазананна», – тIий. «Багьана бакъана та вийн дяъван къаикIайссар, вий аьй дикIантIиссар», – учав. БувчIуну, лавгунни. Увкумуних вичIи дишайва, бувсмур лаласайва.\nУчилищалувун увхсса чIумал мунан дахьра 15 шин дия. Тиву ва оьрмулувусса къабикIайссар. Яла жагьилма студентная кIул хьуну, командующий хъярч буллай ивкIун ур: «Я, ттул арс, ина, ххишаласса уну шавату уккан уврав», – тIий. Арсналгу жаваб дуллуну дия: «Ттухь буттал увкунни, адамина хьун ччай ухьурча, аьрали училище букки». Училищалувун увххун дачIи шин шайхту, на таначIан лавгссияв. Ва ттул кIану бур, буттай, тIий, рязину ия. Училищалуву спортрал бяст- ччаллаву гьуртту хьуну, курсрал, училищалул, щалагу Рязаннал областьрал, СНГ-лул чемпион хьуна. «Лайкь хьусса спортрал мастер» тIисса цIа ларсуна. Училище бувккуну махъ Ярагъуннил гужирдал хIаписар хIисаврай кIийла гьан увна Сириянавун. ЦIалцIи щуну щаву дирнугу ивкIссар.Тиха медальданущал ва Сириянал Президент Асадлуясса Барчаллагьрал чагъарданущал увкIссия. Сириянавасса оьрчIангума лакку маз лахьхьин бувну бия. Ца чIумал оьвтIий ур видеосвязьрай. ЧIарав авцIуну ур ца лухIи-пурщисса оьрчI. «Дядя Энгельс, ссалам аьлайкум. Цукун ура, ци иш бур?» – тIий ур. «Мугу лаккучув урив»? – цIухлай ура. «Акъар, буттай, на ванан лакку маз лахьхьин бував». Асадлул къаралданувасса оьрчI ия. Бангладешрая оьвкунни, хавар бавну, жижара бан. Нуриклул лахьхьин бувсса махъру ттун ттигу хъама къабивтунни тIий, лакку- оьрусрай гъалгъа бунни.\nЖу, ппу ва арс бакъассагу, коллегахъулгу, дусталгу бияв. Цувагу цала даву кIулсса ия, аьркинмур ттухьгу цIуххайва. ДакI ххарину дикIайва тIайла авцIусса, адамина кунасса уну тIий.\nКьиблалул федерал округрай роталул командирну уссия. На мунахь учайссия: «Ттул ппу хIухчу ия, ттухь бусансса акъая, вил махъ на ура. КъакIулмур цIухха».\n– Ттухьхьун яла захIматмур, рота дуллунни, – тIий, рязи акъа ия. «Вийн вихшала дуну тIийри, дурсса вихшала лайкь дан аьркинссар», – учав. УрчIва зурувату ванал рота гьавалул десантрал аьралуннал яла хьхьичIунмур рота хьуна. ЧIярусса наградарттугу лайкь дуруна. 2021-ку шинал гьавалул десантрал аьралуннал учениярттаву НурмахIаммадлул цалчинсса кIану бувгьуна. Ванан медаль ва грамота дулун цува ВДВ-лул командующий увкIун ия. На арснацIа ххарину икIайссияв.Тти навагу оьрму лавгун ура, вайминналсса НурмахIаммадлул банссар тIий икIайссияв. Хъару гъаргъун ливчIунна. Мунина куна: «На, ивчIарчагу, щилчIав хьхьичI ник къарищунтIиссар, буттай», – тIун икIайва.\nЖан дулайсса ххуллий къучагънал кунна дуллунни.\nМадина, кулпат\nНурмахIаммадлуя ттун жула инсантурацIа баллан бикIайва, амма, нава буцланнин, ттун га къакIулссия. На мукун увкукун, циняв махIаттал хъанан бикIайва, НурмахIаммадния цинявннан кIулссар, вин цукун къакIулли тIий. На Къизлардай ялапар хъанай бияв, му Ставрополлай ия.Ттуяту ганахь гъанссаннал бувсун бия.Телефоннавух чичлай ца барзуксса хIал хьуна. Яла ца жула Къяннал хъатIи бусса чIумал ккавкссару жу цаннан ца. Ттун ххуй бивзуна ганал ихтилат, мяърипат. Ганаща гьарзат бигьану бувчIин бан, ца-кIива мукъуйну цала чулийнмай кIура баен бан шайва. Бусан-учин кIулсса, цIуцIанпир бусса ия. Ттул нитти-буттащал кIул хьусса чIумал, гайннан хъинну ххуй ивзуна. НурмахIаммадлун на лавкьуну ччай бияв. Ялув къаливккун, нахIуну бувчIин бу��на. На рязи хьувкун, ххари хьуну, ттуя вин бахшиш дуссар, на вин ца ххуйсса каниш ласунна увкуна. Буллусса махъ бацIан байсса ия.\nЖува чIявусса оьрчIру банну учайва. ЗахIмат хъанарча, кIирагу бавачIан гьан булланну жува бигьалаганцIа. Жула оьрчIан лакку маз кIулну бикIан аьркинссар, жува гай лакку мазрай гъалгъатIи буллантIиссару тIун икIайва.\nРукьижат, ниттирссу\nЖу шанма ссу буссару. Хаварду бусу, хъярч- махсартту буву жуву на бияв. НурмахIаммадлул ляличIинура ттущал макьу дакьайва. ДакIниймургу бусайссия. Хъярчру буллангу ххирассия. Циняв жул уссурссуннал оьрчIах аякьа дусса ия. Цуманал ци дантIиссарив буслан икIайва. Цинявппа ххира буллай, хъаралун бакьлан икIайва. Ванал илкинсса дакIнил бутIа цинявннайн бияйва. ЛяличIисса, нур дирзсса оьрчI ия.\nАтIа, буттарссу\nТтула къумашиву мукъурттийну бусан къахьунссар. Итххявхсса, бусан-учин кIулсса, оьрмулул шиннардиха къалавхьхьуну аькьлу бусса уссия. Маччанах ччаву дусса икIайва. Га увкIукун, къатта чаннал буцIайва, лавгукун бачIва буккайва, дакI хъирив кIункIу тIун дикIайва. Цува ххира хьуннав тIисса ия. ЯхI бусса, чувшиву дусса ия чIивинияцIава.\nГулжагьра, буттарссу\nЧIивину унава итххявхсса, гьармуниву хьхьичIун ливчусса оьрчI ия. На Нальчикрай ялапар хъанай буссияв. Тихун соревно- ваниярттайн учIайва. Цалчинсса кIану къабугьарча, настроение дакъа икIайва, тти ппу ттухун дяъвантIиссар тIий. Хъиривминнуй ххув хьунтIиссара тIий, паракьат уллан бикIайссияв. ЧIявусса луттирду буккайва. Ххирая шеърирду ккалангу. Цалагу чичайва. Гьарица чулухасса гьунар буллусса ия.ГьарначIан ияйва, гьарнах къулагъас дайва.Чув ухьурчагу, вив лавсун икIайва. Цува авцIусса кIану чIюлу байсса ия.\nАсмара, буттарссу\nНурмахIаммад жул шамилчинмур никирайсса аьралийчувъя. Ростоврай аьралий академиялуву дуклай ивкIссар ХIажимахIамма тIисса жул буттал ссурахъу. МарцIну ххювардай дуклай ивкIун ур. Физкультуралул мукьва лавсун, му бакьин бан экзамен цIунил дуллай, лахъния бассейндалувун ххявххун, бакI щуну ивкIуссар.\n– Вил занакьулушиндараву, гьарца тIуллаву, адаминашивруву, чумартшивруву ттула уссу чIалан икIайва тIий, НурмахIаммадлуха зума тIийна бур ХIажимахIаммадлул ссу Саият.\nСисаву, кьянкьашиву, яхI оьтту-ттурчIавухва буллуну бия НурмахIаммадлун.\nР.S. Украиннал аьрщарай хъанахъимунил къювулул бувгьусса ттул бакIрава цукунчIав буклай бакъар школалул сахIналий бувккусса шеърилул ххару:\nПятнадцать республик как сестры живут,\nПятнадцать республик покой берегут,\nПятнадцать республик за дружбу стоят,\nЗа дружбу народов, за дружбу ребят…\nДакIний-мазрайва бур Абачара ХIусайнаевлулми ххаругу:\n«Украин аьрщарай ххуй душнил карав,\nЖан дулун багьуна вин жагьилнува»…\nтIисса, Буттал кIанттул цIанийсса Хъун дяъвилий жан дуллусса уссин хас бувсса шеърилувасса ххару.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-23","url":"https:\/\/ilchi.info\/2022\/03\/nurmagomed_gadzhimagomedov-4\/","date":"2023-05-28T12:46:31Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-23\/segments\/1685224643784.62\/warc\/CC-MAIN-20230528114832-20230528144832-00285.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.979606986,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9796069860458374}","num_words":3763,"character_repetition_ratio":0.036,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.176,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.985,"perplexity_score":2402.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Гьунарду ялун личин баншиврул\nКкуллал райондалий Халкьуннал аслийсса культуралул центрданий хьунни оьрчIал дянивсса «Мы ищем таланты» тIисса конкурс. Ва хас дурну дия Аьрасатнал Виричу НурмахIаммад ХIажимахIаммадовлул аьпалун. Ваний гьурттушиву дунни райондалул шяраваллал культуралул къатрал коллективирдал.\n– Шиная шинайн шяраваллал культуралул къатрал зузалтрал хIадур дувайссар авадансса программа. Вайннуйну ялун личай оьрчIавусса пагьму-гьунарду, кумаг шай творчествалул ххуллийн буккан бан. Гьашину райондалийсса мероприятияртту дуллалиссар Расул ХIамзатовлул 100 шинал лагрулий, – увкунни Центрданул хъунмур Марина Ибрагьимовал.\nБавтIцириннал хьхьичI махъ лавхъуна райондалул бакIчинал хъиривчу Анатолий Давдиевлулгу. Ванал чIа увкуна гьуртту хъанахъицириннан хъиншиву ва тIайлабацIу.\nКонкурсрай дия шанна номинация: къавтIун бизаву, балай щаллу баву, пьеса бишаву.\nШяраваллал культуралул къатравун кружокирттайн заназисса личIи-личIисса шиннардивусса оьрчIал ккаккан бунни цавувасса гьунарду.\nБалай щаллу баврил номинациялий 1-мур кIану бувгьунни 1-мур ЦIувкIуллал шяравасса Мариян Мусаевал, 2-мур – Хъусращатусса Шагьсалан Даллаевал, 3-мур –Хъювхъиял шяравасса МахIаммад Аьлиевлул.\nКъавтIун бизаврил номинациялий 1-мур кIану бувгьунни «Кулинский межпоселенческий районный культурно- досуговый центр» МКУ-лул коллективрал, 2-мур – Вихьуллал «Вихьлидуш» тIисса фольклорданул коллективрал, 3-мур – 2-мур ЦIувкIуллал фольклорданул ва хореографиялул коллективрал.\nПьеса бишаврил номинациялий 1-мур кIану бувгьунни 2-мур ЦIувкIуллал драмтеатрданул коллективрал, 2-мур – Ваччиял драмтеатрданул коллективрал, 3-мур – Хъювхъиял драмтеатрданул коллективрал.\nВай барча бунни шадлугърал тагьарданий, ххувшаву ларсминнан ва призертуран буллунни дипломру ва грамотартту.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-23","url":"https:\/\/ilchi.info\/2023\/05\/kkazit-913\/","date":"2023-05-28T13:34:04Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-23\/segments\/1685224643784.62\/warc\/CC-MAIN-20230528114832-20230528144832-00639.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.846999824,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8469998240470886, \"kum_Cyrl_score\": 0.031303659081459045, \"lez_Cyrl_score\": 0.02344668284058571, \"inh_Cyrl_score\": 0.01571108214557171, \"ava_Cyrl_score\": 0.014923427253961563, \"che_Cyrl_score\": 0.010246523655951023}","num_words":522,"character_repetition_ratio":0.083,"word_repetition_ratio":0.053,"special_characters_ratio":0.152,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.887,"perplexity_score":2103.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"ОьрчIи-чIюлу дурсса яннардаву\nВай гьантрай республикалул циняв школарттай хъуннасса уттарашинна дур — школа къуртал бувминнансса гюнгутIул шадлугъру.\nВа кьини, аьдатрайн бувну, школа къуртал буллалисса оьрчIру ва душру совет заманнул школарттал лаххиялуву бикIай. Душваврал кIяла фартукру, оьрчIал кIяла гъухъри архIал дуклай бивкIминнал, фломастердах чичрурду дурну, оьрчIи-чIюлу бай. Дагъусттаннал КIулшиву дулаврил ва элмулул министерствалул вакилтурал бувсмунийн бувну, гьашину Дагъусттаннай 11 азара дуклаки оьрчIал къуртал бувну бур школа.\nГюнгутIул шадлугъирттал хъирив дайдишинтIиссар экзаменну. ОГЭ дулунсса 41 200 выпускник усса ур, ЕГЭ дулунсса – 12 831, миннавагу МахIачкъалаллал школартту къуртал бувсса — 3071 выпускник. Каспийск шагьрулул школартту къуртал бувну бур 3000 выпускникнал, Избербашрайсса школартту – 1000 выпускникнал, Дарбантлив – 405 выпускникнал. Ккуллал райондалий 9 класс къуртал бувну бур 74 инсаннал, 11 класс — 45 инсаннал. ЦIуссалакрал райондалий 158 оьрчIал 11 класс къуртал бувну бур, 622 оьрчIал – 9 класс.\nЛакрал райондалий 11 класс къуртал бувну бур 49 оьрчIал, 9 класс – 88 оьрчIал. Школарттай Махъва-махъсса гюнгутIул шадлугъру дуллалисса аьдат 70-ку шиннардий цIакь хьуну дур, байрандалул сиптачима совет педагог Федор Брюховецкийри. Ванал 40-ку шиннардийва маслихIат бувссар Махъва-махъсса гюнгутIул байран дуллан, ва пикри ххуй бивзун, байран цIакь хъанай дарчуссар.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-23","url":"https:\/\/ilchi.info\/2023\/05\/kkazit-963\/","date":"2023-05-28T14:07:46Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-23\/segments\/1685224643784.62\/warc\/CC-MAIN-20230528114832-20230528144832-00644.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8990157247,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8990157246589661, \"inh_Cyrl_score\": 0.04852619767189026, \"kum_Cyrl_score\": 0.023386789485812187, \"tab_Cyrl_score\": 0.010936407372355461}","num_words":408,"character_repetition_ratio":0.095,"word_repetition_ratio":0.02,"special_characters_ratio":0.199,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.929,"perplexity_score":3450.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"Апрельданул 19-нний Дагъусттаннал циняв шагьрурдай ва районнай дунни щаллагу республикалул субботник, микку гьуртту хьунни азарахъул инсантал. Лаващиял райондалий Ххажалмащиял шяраву дуллалисса субботникрай гьуртту хьунни Дагъусттаннал БакIчи Рамазан АьбдуллатIиповгу.\nХI. Аьдилов\nДагъусттаннал бакIчинал Ххажалмащиял Хъун дяъвилий ливтIуминнал аьпалунсса аллеялий бувгьунни цаппара мурхьру.\nРамазан АьбдуллатIиповлул ихтилат бунни райондалул хIакинтуращал. Духтуртурал тавакъю бунни шяраву азархана бан. Дагъусттаннал бакIчинал бувсунни ялунчIил шяраву 25-30 инсаннансса азархана бансса арцу лякъин.\nРайондалул бакIчи МахIаммадхIажи МахIаммадовлул бувсунни кIа шяраву бакIуйн буккавай бушиву оьрчIал садик ва спортзал.\nГара кьини Республикалул БакIчи лавгунни Шамиллал райондалийсса Хебедуллал шяравун. Тикку Рамазан АьбдуллатIипов гьуртту хьунни шяраваллил жяматрал дуллалисса субботникрай. Тикку дузал бунни Хебедуллал парк. Яла бусравсса хъамаличу ивунни райондалул поликлиникалийн, ккаккан дунни тиккусса диялдакъашивуртту, ихтилат бунни духтуртуращал. Гара кьини Дагъусттаннал БакIчи лавгунни Гергебиллал райондалийн. Гергебиллал шяраву Р��мазан АьбдуллатIипов гьуртту хьунни ахъвазандалул мурхьру бугьаврил давурттавух. Республикалул БакIчинал школалун пишкаш бунни Расул ХIамзатовлул луттирду ва цалва чивчусса «Мой дагестанский народ» тIисса лу. Бувсунни га лу чичаврил мурадрая.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/04\/%D0%B4%D0%B0%D0%B3%D1%8A%D1%83%D1%81%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D0%B9-%D0%B4%D1%83%D0%BD%D0%BD%D0%B8-%D1%81%D1%83%D0%B1%D0%B1%D0%BE%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D1%80%D1%83\/","date":"2023-09-24T01:41:11Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506539.13\/warc\/CC-MAIN-20230923231031-20230924021031-00108.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8543843627,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8543843626976013, \"kum_Cyrl_score\": 0.031667906790971756, \"lez_Cyrl_score\": 0.030296185985207558, \"dar_Cyrl_score\": 0.0139223737642169, \"inh_Cyrl_score\": 0.013174677267670631, \"ava_Cyrl_score\": 0.012436782009899616}","num_words":369,"character_repetition_ratio":0.097,"word_repetition_ratio":0.011,"special_characters_ratio":0.133,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.885,"perplexity_score":3783.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"Аьлиллул душ Аьлиева Аьишат. Оьрмулул 56 шинаву захIматсса цIуцIаврил жуятува личIи бунни цинявннанмагу хъинну бусравсса, Бархъаллал жяматрангу ляличIинува ххирасса Аьлиева Аьишат Аьлиллул душ.\nАьишат бувну бур 1956 шинал Бархъаллал шяраву. Ванин оьрмулул дахьра 4 шин хьусса чIумал, нину диркIуну, Аьишат ва 5 уссу ятинталну ливчIун бур. Аьишат ххирая гъан-маччаминнангу, чIахху-чIарахнангу.\nИнсаннан бансса хъинбалдарах, хъиншиврух луглан бикIайва Аьишат. Хъуннасса кьурчIишиву кIидачIлай, жижара буллай буру ванил заллу Аьлихь, душнихь Аидахь, арснахь Аьлиллухь, уссурваврахь, ниттилссу Мяихь ва махъсса цинявппагу гъан-маччаминнахь. Ванин бакъасса оьрмулул бутIа махъминнан буллуну лякъиннав. Аьишатлул рухI пирдавс-алжаннул ххари даннав, гьав нурданул дуцIиннав, бунагьирттал аьпа баннав.\nБархъаллал жямат\n***\nЦIуцIавугу Аллагьнал\nГьан був ссаламри чайхха,\nСсаламран дуркI цIуцIаврил\nЧурх бия цIавцIан бувну.\nХIал ласун бай цIуцIаву\nЦукссая ххарарххусса:\nВищалла ларгуривав,\nАьрщарайра лирчIривав?\nБивкIулул ва цIимилул\nХъару вил ялтту лехлай,\nЦаннища цаннил зехлай,\nЦа шин шавай лирчIунни.\nБивкIулулмур ххув хьуну,\nИна лавгунна лавсун.\nХьхьичIух ина бивхьукун,\nЗал оьнув хьухьунссия.\nЯтинналгу ятинтал\nБайсса бивкIссарив оьрчIру?\nМахъуннай ятиншиву\nКьаритайсса диркIссарив?\nЦума чув ивчIарчагу,\nЦума чув уччирчагу,\nЦинявппагу миналул\nЦа ЗанначIари шайсса.\nЛехлаху утти, ххирай,\nМи вила къатрал ялтту,\nЯтинну кьабивтсса къуш\nБалаллая буручлай.\nОьмарова РайхIанат\n————————-\nАхIмадлул арс Оьмаров Гьудай\nВай гьантрай, хар-хавар бакъасса цIуцIаврища ххассал къавхьуну, оьрмулул 52 шинаву аьпалухьхьун лавгсса, 1-мур ЦIувкIратусса, АхIмадлул арс Оьмаров Гьудайл мукьцIал хьунни.\nБуттал шяраву школа къуртал байхту, Гьудай МахIачкъалаллал техникалул училищалувун дуклан увхссар, мугу къуртал бувну, зий уссия цал Сепараторду бай заводрай, яла — личIи-личIисса давурттай. Цаппара шиннардий зий уссия Республикалул стоматологиялул поликлиникалий техникнугу. Махъ-зуманив бизнесрахун агьну уссия, цал МахIачкъалалив, яла Нижневартовскалий предпринимательну уссия, машинартту бакьин буллалисса предприятиялий.\nГьудай ия дакI-аьмал хъинсса, ччимур журалул даву паргалну канила дуккайсса, тIиртIусса ва гьартасса дакIнил заллу, бакIрал-чурххал оьвхъусса, ябацIансса чув.\nГьудай аьпалухьхьун лагаврил кьурчIишиву кIидачIлай, жижара буллай буру мунал арсурваврахь, буттахь АхIмадлухь, ниттихь Шарипатлухь, уссурваврахь, ссихь, ссурахъаврахь, цинявппагу мачча-гъанцириннахь.\nЦал бунагьирттал аьпа баннав, рухI алжаннул ххари даннав. Ванан бакъамур оьрму ванал арсурвавран булуннав.\n1-мур ЦIувкIуллал жямат\n———————————\nОьмардул душ Ссаламова Салисат\nДекабрь зурул 31-нний оьрмулул 83 шинаву дунияллия лавгунни 1-мур ЦIувкIуллал шяравасса Оьмардул душ Ссаламова Салисат.\nСалисат бувссар 1929 шинал 1-мур ЦIувкIрав, ччянива зий бивкIссар колхозрал давурттай. МахIачкъалалив бизаннин ласнащал ХIусманнущал колхозраву хьхьичIунну зий бивкIссар, миннал кIинналагу хъунмасса захIмат бувссар шяраваллил колхозрал сий ларай дан, «ХIусман-колхоз» тIисса цIагума ларчIссар ЦIувкIуллал колхозрацIун. МахIачкъалалив бизайхту, Салисат зий бикIайссия санитаркану оьрчIал азарханалий. Шиккугу ванин марцIну, тIайлану цила даврил бурж биттур баврихлу кьимат бивщуну буссия, дуллуну дия хIурматрал грамотартту. Ва бия захIматрал ветеран.\nСалисат бия ЦIувкIуллал жяматран ххирасса, давриву, ичIува, чIахху-чIарахначIа хIурмат бусса, гъан-маччанал чул бищай ттарцIну бивкIсса, дакI хъинсса, аьчухсса зунттал хъамитайпа.\nВа аьпалул шаврил кьурчIишиву кIидачIлай, жижара буллай буру арсурваврахь, душваврахь, миннал наслулухь, ссурваврахь, махъсса гъан-маччанахь. Цил рухI алжаннул ххари даннав, гьав нурданул дуцIиннав. Ванин бакъасса оьрму ванил наслулун булуннав.\n1-мур ЦIувкIуллал жямат","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/01\/%D0%B6%D0%B8%D0%B6%D0%B0%D1%80%D0%B0-3\/","date":"2023-09-24T00:24:28Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506539.13\/warc\/CC-MAIN-20230923231031-20230924021031-00109.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9699044228,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9699044227600098}","num_words":1192,"character_repetition_ratio":0.054,"word_repetition_ratio":0.03,"special_characters_ratio":0.164,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.98,"perplexity_score":2057.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"Августрал 14-нний республикалул журналистътуращал хьунаавкьунни ДР-лул печатьрал ва информациялул министрнал хъиривчу Зубайру Зубайруев.\nХьунабакьаврил мурад бия 2013 шинал ДР-лул Президентнал грантирттансса проектирдал конкурс нанаврил хIасиллащал журналистътал кIул баву.\nЗубайру Зубайруевлул бувсъсса куццуй, 2007 шинал октябрьданий бувксса ДР-лул ХIукуматрал хIукмулийн бувну ва 2013 шинал апрельданий бувксса ДР-лул Президентнал грантирттан хасъсса Советрал хIукмулийн бувну, 2013 шинал ДР-лул Печатьрал ва Информациялул министерствалул баян бувну бивкIссар СМИ-рдал бутIувусса гр��нтирттансса проектирдал конкурс. Конкурсрайнсса документру кьамул буллай бивкIссар майрал 6-нния сентябрьданул 15-нин.\nЦинярдагу ккаккан дурну дур 21 грант 3 млн. къуруширттансса. Миннувату 4 грант, гьарца грант 150 азарда къурушрансса, ккаккан дурну дур республикалул миллатирттал мазурдийсса СМИ-рдал журналистътурал творчествалул проектирдацIун кабакьаврин.\n3 грант, гьарца 100 азарда къурушран – районнал кказитирттал журналистътурал проектирдан кумагран.\nМиннуяр ххишала дур цаймигу грантру.\nАмма миллатирттал кказитирттал журналистътурая заявкарду къадуркIун дур.\nЗубайру Зубайруевлул уттигу цал бувсунни журналистътурахь ДР-лул Президентнал грантру ишла дуллан аьркиншиву.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/08\/%D0%B4%D0%B0%D0%B3%D1%8A%D1%83%D1%81%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D0%BB-%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B7%D0%B8%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%BD%D0%B0%D0%BB-%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B8%D1%80%D1%82\/","date":"2023-10-04T05:56:10Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511361.38\/warc\/CC-MAIN-20231004052258-20231004082258-00528.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8221544623,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8221544623374939, \"lez_Cyrl_score\": 0.020796123892068863, \"ava_Cyrl_score\": 0.020257726311683655, \"krc_Cyrl_score\": 0.019368933513760567, \"kum_Cyrl_score\": 0.017138764262199402, \"che_Cyrl_score\": 0.013420425355434418}","num_words":348,"character_repetition_ratio":0.09,"word_repetition_ratio":0.053,"special_characters_ratio":0.157,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.832,"perplexity_score":3393.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ххуллун кьини Республикалул бакIчи Рамазан АьбдуллатIипов лавгунни\nЛакрал ва Ккуллал районнайн.\nМунащал бия ДР-лул Президентнал виваллил политикалул управлениялул каялувчи Артур Исрапилов, цаппара министерстварттал ва ведомстварттал каялувчитал. Лаккуйн нанисса хIукуматрал хъамал бавцIуна Дагъусттаннал миллатирттал дусшиврул ва цашиврул лишанну хъанахъисса мемориалданучIа, Гъази-Гъумучиял Хан-Муртазяли бакIчину, Дагъусттаннал аьралуннал цачIуну Надир-шагьнал аьрал ххит бувну 270 шин шаврин хасну дацIан дурсса гьайкалданучIа тIутIив дишин.\nЦIусса къатраву цIу-цIусса шартIирдай зунтIиссару\nГъумук хьунни цIуну дурсса Аьрасатнал МВД-лул Лакрал ва Ккуллал районнал виваллил иширттал отделданул къатри тапшур дуллалисса батIаву.\nВиваллил иширттал отделданул къатри дурну дур ца шинал дянив, зузалтрал захIматрал шартIру ххуй дансса федерал целевой программалул лагрулуву. Техникалул махъра-махъсса цIушиннардай дурсса ОВД-лул къатраву, зузалтрал кабинетирттацIун бур ттизаманнул матахIрал лащу-щаллу бувсса аьрали хIадуршиннарал классру. Бур кинологиялул корпус. Лархьхьусса къатри дуллай бусса бур шанна райондалий ттигу, миннувух Рутуллал райондалийгу.\nВиваллил иширттал зузалт барча буллай, республикалул бакIчинал районнал дянивсса отделданун тапшур дунни «Патриот» автомобильданул кIулли.\nЛакрал виваллил отделданул зузалт барча бувуна Аьрасатнал МВД — лул СКФО-лул Хъунмур управлениялул каялувчи Сергей Ченчиклул. Ванал кIицI лавгуна ттизаманнул техникалул лащу-щаллусса къатраву къуллугърал буржру лавайсса даражалий биттур буллансса бюхъурду ххи хьушиву. «Вай шартIирдаву жулва зузалтран аьркинссар асар хьун паччахIлугърал ка-кумаг ва ххишаласса жаваблувшиннарай биттур буллан аьркинссар ми Ватандалул хьхьичIсса цалва бурж», — увкуна Сергей Ченчиклул Лакрал ОВД-лул зузалтран тIайлабацIу чIа тIий.\nДР-лул МВД-лул министр Аьбдурашид МахIаммадовлул ОВД-лул къатри дурну дацIан дурсса «УМС-2» (Управление механизации строительства) ООО-лул каялувчи Рамазан Къушиевлун ва цаппарасса зузалтран дуллуна наградартту. Му бакъассагу, ванал ОВД-лул каялувчи Марат МахIмудовлун тапшур дуруна кIива автомобильданул кIулли.\n«Лакрал район» МР-данул бакIчи Юсуп МахIаммадовлул кIицI лавгуна ттизаманнул шартIирдал дузалсса отделданул цIусса къатраву низам дуруччаврил даража гьаз бансса каширду ххи шаврицIун цIакь хьун аьркиншиву райондалийсса низам, муния гъалгъа тIийна ушиву республикалул бакIчи Рамазан АьбдуллатIиповгу. Ми мурадру хьхьичI бихьлахьисса бушиву «Правопорядок и безопасность в Дагестане» тIисса Президентнал приоритетсса проектирдавасса ца.\nБувсуна райондалул жяматрал цIания барчаллагь баян буллай ушиву Аьрасатнал Виваллил иширттал министерствалул каялувчитурайн райондалул отделданух дуллалисса къулагъасрахлу.\nКIицI лавгуна Дагъусттаннал низам дуруччай органнал зузалт гужлан дурсса кьаралданий зий бушиву махъсса шиннардий, кIанттул отделлал зузалтран ччя-ччяни багьайшиву хьхьу-кьини дакъа къачагътал бугьлагьисса спецоперациярдаву гьуртту хъанан.\n«Цуксса хIайпнугу, махъсса шиннардий Дагъусттаннай чIявусса низам дуруччай органнал зузалт ливтIунни. Му щавщи жулла райондалийнгу бивунни. Лакрал отдел яла язими зузалтрацIа хьунни. Амма миннал чаннасса аьпа жула дакIурдиву абадлий яхьунтIиссар.\nЖу багьавай пахрулий буссару дакI марцIну цалва къуллугъ биттур буллай, къачагътуращал талатисса МВД-лул зузалтрая. ДакI дарцIуну ура зул къучагъшиврийну ва пишакаршиврийну жяматраву полицанал хIурмат лавай хьунтIишиврий.\nЧIа тIий ура отделданул зузалтран къуллугъраву хьхьичIунсса ккаккияртту, шиккун бавтIцириннан республикалул ялун бучIантIимунил цIаний зий, захIмат буллансса тIайлабацIу ва дакьаву», — увкуна Юсуп МахIаммадовлул. ОВД-лул къатрал хIаятраву тIиртIунни ттигъанну Буршай къачагътурал канища ва спецоперациялуву ливтIусса полицанал зузалтрансса гьайкал. Ми дакIнийн бичин гиккун бавтIми ца минутIрайсса пахъ багьуна.\nЛента кьувкьуну махъ Республикалул бакIчинал ва мунащал бувкIминнал ххал дуруна ОВД-лул къатри. Къатравух уклай унува, Аьрасатнал МВД-лул СКФО-лул Хъунмур управлениялул каялувчи Сергей Ченчиклущал Президентнал ххалбивгьуна «Безопасный город» тIисса проект щалла республикалий зузи баврил хIакъиравусса суаллу. Ихтилат бия ярагъ ласлансса ихтиярду дусса ЧОП-ирдал (частные охранные предприятия) даврил ял��в бацIаву кьянкьа давриягу.\nПахрулун лайкьсса 100 шинал мутта\nВара кьини Республикалул бакIчи гьуртту хьуна ШавкIуллал школалун 100 шин шаврил юбилейран хас дурсса шадлугърайгу. Аьрасатнал Федерациялул Конституциялул Судрал судья ХIадис ХIажиевлущал тIиртIуна школа сакин бувсса ХIадис ХIажиевлул аьпалул ула.\nРеспубликалул бакIчинал бувсуна цала чулуха школалун бахшишран буллалишиву ца миллион къуруширттал, отопление дуцин.\nШиккува кIицI бан республикалул кIулшиву дулаврил министерствалул школалун буллунни компьютерный класс.\nШкола сакин бувманал цIа лайкьну дуручлачисса арснал арс ХIадис ХIажиевлун Республикалул бакIчинал дуллуна паччахIлугърал лараймур награда – орден «За заслуги перед Республикой Дагестан».\nХIадис ХIажиевлун ва шяравухсса ххуллия школалул хIаятравун бияннин асфальтгу бувтIуну, юбилей дан хъунмур хъар цайнна ларсъсса Москавливсса ишбажаранчи ХIажи ХIажиевлун дуллуна ДР- лул Президентнал цIа чирчусса ссятру.\n«Лакрал район» МР-данул бакIчи Юсуп МахIаммадовлул цалва ихтилатраву кIицI лавгуна ШавкIуллал школалул ва шяраваллил тарих хIурматран лайкьсса бушиву.\n«КIулсса куццуй, тарих сакин байсса яргсса личностирдалли. ШавкIуллал школалул тарбия бувссар республикалул бакъассагу, щалва Аьрасатнал даражалийсса ишккаккулт. ШавкIуллал жяматрал вакилтал гьар мудангу бивкIссар лакрал аьрщарай хъанахъисса иширттаву яла хьхьичIунминнавух. Зуву мудангу хьхьичIххуттай диркIссар ватан ххирашиву, цIушиннардайнсса хъит тIутIаву. Ми хасиятру зул ватанлувтураву тарбия дурссар ШавкIуллал школалул. Школа къуртал бувминнава бувккун бур кьунниха ливчусса элмурдал доктортал ва кандидатътал, кIулшиву дулаврил, цIуллу-сагъшиву дуруччаврил, халкьуннал хозяйствалул ва магьирлугърал зузалт, паччахIлугърал ва политикалул деятельтал.\nЗулгу, щалла Лакрал райондалул жяматралгу пахрулун лайкьссар Аьрасатнал Конституциялул Судрал судия ХIадис ХIажиев, жуна хъамакъаитайсса Аьбдуллагь ХIажиевлул арс ва зул школалул гьану бивзсса ХIадис ХIажиевлул арснал арс.\nЗул шяравучу МухIсин Жалаев чIярусса шиннардий ивкIссар ООН-далул вакилну. Мадагаскардай зий, цала буттал кIану ва щалва Аьрасат лайкьну ккаккан бувссар зул школа къуртал бувсса ХIасан Айгуновлул. Мукун пахрулун лайкьсса ва учительтурал цIусса никиран ва ялун нанисса жагьилтуран эбратрансса выпускниктал шичча чIявусса цаймигу бувкссар. Ябувара зула дянива лавгминнал аьпа, дуруччара школалулгу, щарнилгу цIа-кьини», — увкуна Юсуп МахIаммадовлул.\nШколалул яргсса тарихрая бувсуна юбилей даврил Сакиншиннарал комитетрал хъунама МахIаммад Айгуновлул. Ванал барчаллагь увкуна байрандалийн бувкIсса хъамаллурахь.\nМуния махъ республикалул бакIчи ва мунащалсса делегация лавгуна Ккуллал райондалийн «Агрофирма Цовкра-2» тIитIин. ШавкIуллал школалул байран гихуннай най дия.\nРайондалул кIулшиву дулаврил управлениялул каялувчи Явсупи ХIамзаевлул школалул коллектив, дуклаки оьрчIру ва щалвагу жямат барчагу бувну, школалул директор Асли Какваеван дуллуна «Аьрасатнал аьмсса кIулшиву дулаврил бусравсса зузалал» цIаницIунсса лишан, учитель Гуламан Исяеван дуллуна «Дагъусттан Республикалул кIулшиву дулаврил отличник» тIисса цIаницIунсса лишан. ДР-лул КIулшиву дулаврил чулухасса ХIурматрал грамотарду дуллуна Эфендиева Валентинан ва ЦIургъулова Гульнаран.\nДР-лул кIулшиву дулаврил министрнал чулуха ШавкIуллал жямат барча бувуна министерствалул отделданул хъунмур ва школа къуртал бувсса Ирина ХIабибуллаевал.\nЧIярусса шиннардий Гъумучиял школалул директорну зий ивкIсса Будайчи Будайчиевлул кIицI лавгуна цалва захIматрал ххуллу ШавкIуллал школалия байбивхьушиву.\nДР-лул Халкьуннал Мажлисрал депутат Гъази Гъазиевлул цIания жяматгу барча бувну, школалун компьютер буллалишиву бувсуна ванал кумагчи Гьарун Ххирамановлул. ХIасан-ХIусайн Камаловлул кIицI лавгуна ШавкIуллал школа лагма щархъавасса оьрчIал кIулшиврул кюруну хьушиву, мукунма Читтурдал шяравасса оьрчIругу дуклай бивкIшиву. ХIасан Айгуновлул кIицI лавгуна Италиянал виричу ХIасан-ХIусайн Камалов цала школалий дуклай ивкIшиврия цанма хъунмасса пахру бушиву.\nПартIу ПатIимал ва Хан-Муртазялил гьайкаллу дурсса скульптор МахIаммадаьли Аьлиевлул школалун пишкаш дуруна Гьухъаллал къурув дацIан дурсса куннасса чIирисса гьайкал, ШавкIуллал школалия Хан-Муртазялил дакI дусса вирттал букканнав, тIий.\nЛакрал райондалул школарттал директортурал цIания бавтIми байрандалущал барча бувуна Ккурккуллал школалул директор Даниял Магьдиевлул. Ванал кIицI лавгуна Асли Какваева директортурал дянив бувагу бусса ца хъамитайпа лайкьсса даражалий дачин дурну най бушиву цилла даву.\nАсли Какваевал барчаллагь увкуна личIи-личIисса шиннардий школалий зий бивкIсса ва хIакьину зузисса учительтурахь, юбилей дан чIарав бавцIуцириннахь.\nДагъусттаннал Журналистурал союзрал хъунама Аьли Камаловлул кIицI лавгуна цалва хьхьичIунсса дустураву бушиву ШавкIуллал уздансса чиваркIгу.\n«Илчи» кказитрал хъунмур редактор Качар ХIусайнаевал бувсуна ШавкIуллал жяматрал чулухунмай цила хIурмат гьаз хьушиву цинма чIярусса шиннардий архIал зун нясив хьусса Лакрал театрданул режиссер, аьпа биву, Валерий Эфендиевлуйхчил. КIицI лавгуна ганал даражалийсса режиссер Дагъусттаннай хIакьинусса кьининин къаувкшиву ва ялагу чIявусса шавкIул цаймигу бушиву цивппа зузисса кIанттурдай лакрал цIа-кьинигу лайкьну дуручлай, республикалул жяматравугу бусравсса.\nДР-лул Президентнал виваллил политикалул управлениялул каялувчи Артур Исрапиловлул кIицI лавгуна ШавкIуллал школалул республикалун буллушиву цIанихсса арсру. ЧIа увкуна ялун нанисса никираву школалун цIа дирзсса ХIадис ХIажиевлун лайкьсса варистал буккаву.\nШавкIуллал школалул савлугърая ялагу их��илатру бувуна ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал депутат Камил Давдиевлул, Жяматийсса Палаталул хъунаманал хъиривчу Сапар Аьбдуллаевлул, печатьрал ва информациялул министрнал хъиривчу Миясат Муслимовал, Ккуллал райондалул администрациялул бакIчи Саэд Сулаймановлул, ишбажаранчи Аьбдулмажид МахIарамовлул, ШавкIуллал администрациялул бакIчи Аьбдул Аьлиевлул, СПК-лул хъунама Шяъван ХIусайновлул, ва школалий зий бивкIсса Сарижат ХIусайновал.\nШавкIуллал школалул юбилей хьуссар Лаккуй оьзру хьуния мукьах цалчинсса байранну. Ва му байран унгу-унгусса хьунни. Му хъиннура чIюлу дунни Дагъусттаннал лайкь хьусса артистка Лариса ХIажиевал, дунияллийх машгьурсса «Лезгинка» ансамбльданул, Дагъусттаннал халкьуннал артистка Луиза Шагьдиловал, Гъумучиял оьрчIал магьирлугърал школалул къавтIалтрал, Райондалул Магьирлугърал къатлул зузалт – Гулизар МахIаммадовал ва Мариян Жамалуттиновал.\nБайран къуртал дуруна яргсса салютрайну.\nЗулайхат Тахакьаева","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/09\/%D0%B4%D0%B0%D0%B3%D1%8A%D1%83%D1%81%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D0%BB-%D0%B1%D0%B0%D0%BAi%D1%87%D0%B8-%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D0%BA%D1%83%D0%B9\/","date":"2023-09-23T08:34:37Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506480.35\/warc\/CC-MAIN-20230923062631-20230923092631-00641.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9287472367,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9287472367286682, \"inh_Cyrl_score\": 0.0161955114454031, \"lez_Cyrl_score\": 0.013564513064920902, \"kum_Cyrl_score\": 0.011629605665802956}","num_words":3279,"character_repetition_ratio":0.07,"word_repetition_ratio":0.03,"special_characters_ratio":0.136,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.943,"perplexity_score":2694.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"ДАВУДЛУЛ АРС АХIМАД МАММАЕВ\nВай гьантрай, оьрмулул 98 шинаву, дунияллия лавгунни Хасавюртлив яхъанахъисса, Убурдал шяравасса фронтовик, ххаллилсса зунтталчу, дяъвилул ва захIматрал ветеран Давудлул арс АхIмад Маммаев.\nАхIмад Хасавюртливсса лакраву увагу усса фронтовик-я, му Ххувшаврил байрандалущал барча уван лавгссия дукIу Хасавюртлив жул корреспондентътал, мунаясса макьала рирщуну дуссия Ххувшаврил байрандалун хас бувсса, 9-мур майрай бувксса кказитрай.\nАкъассар утти Хасавюртлив цаягу лаккучу-фронтовик.\nБелоруссиянаву Полоцк шагьрулий радистнал курсру къуртал бувсса АхIмад дяъвилул циняв ххуллурдугу бивтун, Чехословакиянаву, Баргъбуккавал Пруссиянаву, Австриянаву аьралийчунал къуллугъ лажин кIялану бартбивгьуну зана хьуссия аьрая, чIярусса орден, медальлу хъазамравун ларчIун. Миннувух дуссия ЯтIул ЦIукул орден, Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилул II даражалул орден.\nХIакьсса совет саллатIнал цIа адаврай ядурсса Давудлул АхIмад дунияллия лагаврил кьурчIишиву кIидачIлай, жижара буллай буру мунал арсурваврахь, душваврахь, щалвагу наслулухь, гъан-маччацириннахь.\nЦув Алжаннал ххари уваннав, гьаттай нур дизаннав!\nДустал, гъалмахтал\n——————————\nМахIаммадлул арс КьурбанмахIаммадов Рустамбаг\nВай гьантрай цакуну инжит хьуну дунияллия лавгунни Каспийск шагьрулий яхъанахъисса, 1-мур ЦIувкIратусса МахIаммадлул арс КьурбанмахIаммадов Рустамбаг.\nУвссар ва декабрь зуруй 1961 шинал, ятIул дипломращал къуртал бувссар Дагъусттаннал паччахIлугърал университет, зий ивкIссар учительну Хасавюртлив, Каспийскалий. Махъсса шиннардий строительствалул даврихун агьну уссия, гьар ишираву итххявхсса, даврил пагьму-гьунар бусса инсан уссия.\nБюхъу- бажар бусса ушаврицIун, Рустам ия дакI тIиртIусса, хасиятрал уздансса, дустал, гьалмахтал гьарзасса, шяраваллил жямат ххирасса инсан. Мудангу чялишну хIала уххайва жяматрал иширттавух, лакрал чIарав ацIайва.\nХар-хавар бакъа аьпалухьхьун лавгсса Рустамлул бивкIулул кьурчIишиву кIидачIлай, жижара буллай буру мунал кулпатрахь, арсурваврахь, гъан-маччацириннахь.\nРустамлун къабуллумур оьрмулул бутIа мунал наслулун ххи бувну лякъиннав, Алжаннул ххари уваннав.\n1-мур ЦIувкIуллал жямат\n———————————\nХIАЖИМУСАЛ АРС ОЬМАРОВ МАХIАММАД\nЛаккуй, цала буттал шяраву ЧукIнав, оьрмулул 80 шинаву, аьпалухьхьун лавгунни лакрал дянив цIа машгьурсса инсан, гьунар ххисса публицист, чичу, жяматийсса ишруккакку, ХIажимусал арс Оьмаров МахIаммад.\nШагьрулул оьрмугу кьабивтун, махъсса ацIрахъул шиннардий МахIаммад яхъанай уссия буттахъал миналий, цанмагу ххирасса, цувагу ххирасса ЧукIуннал шяраву.\nБуттал шяраву хъунагу хьуну, шагьраххуллийн увккун махъ МахIаммадлул бартбивгьуссар ххуй-ххуйсса мурадру, зий ивкIссар хьхьичIу-хьхьичIунсса давурттай, итабавкьуссар лакрал дянив чIявуссаннан бусрав хьусса личIи-личIисса жанрардал луттирду.\nЦайми кIицI къабарчагума, гьая хIисавравун ласун МахIаммад Оьмаров зий ивкIсса шанма жаваблувсса къуллугъ: Лакрал А. Къапиевлул цIанийсса театрданул директор, «Литературалул Дагъусттан» журналданул редактор, «Кази-Кумух» кказитрал редактор.\nМахIаммад ахиратрал шаврил пашманшивугу кIидачIлай, дакIнийхтунусса жижара буллай буру ванал кулпатрахь, оьрчIахь, оьрчIал оьрчIахь ва махъсса щалвагу агьлу-авладрахь. МахIаммадлул бунагьирттал аьпа баннав, рухI рахIатний дишиннав.\nДустал, уртакьтал\n——————————-\nАбачарал душ Аьлиева Халункачар\nВай гьантрай 40 гьантта хъанай бур ГьунчIукьатIрал шяраватусса Аьлиева Халункачар Абачарал душ аьпалувух бивхьуну. Жун, Халункачар ххирану бивкIсса цинявннанмагу, цал уттигу дакIнийнгу бутлай, жулва дакIнива нанисса ххару чичин ччай бур вания.\nЦила язи увгьусса Аьлиев Расуллущал Халункачардул хъунигу бувну, дуккингу бувну, цалва-цалва ххуллурдайн бивчуна шама оьрчIгу, шанма душгу. ХIакьинусса кьинигу нитти-буттал захIмат зия къабанну, лажин кIялану, мяърипатрай зий-занай бур вайнная бивзмигу, оьрчIал оьрчIругу.\nМушакъатсса Расуллущал Халункачардул, рукI дирхьуну, найрдал давуртту, колхозрал давуртту, ичIаллил давуртту захIматри, жапари къаувкуну, дайссия. Ва бия махъа нанисса жагьилсса кулпатирттан, чIахху-чIарахнан маслихIатчигу, насихIатчигу, кIула ухнан ххуллугу, ххувнан ламусгу буван. ХIакьинусса кьинигу Халункачар дакIнийн бутлай ххуйсса бакъа учинсса цамур бакъар ва кIулну бивкIминначIа.\nВа бия дяъвилул ва захIматрал ветеран, лайкь хьуну бия чIярусса медаллан ва бахшиширттан. Халункачардул цилва душру ва арснал хъами личIи къабайва тачIав, ттул душ, куну бакъа ихтилат къабайбишайва. Шиккугу бишлай буру вай зумалул ххару цанна хъинну ххирасса дадаха, амудадаха, баваха – Халункачардуха вайннал цалва ляхъан бувсса.\nЗий дакъацIайсса кару\nДигьалаглай духьунссар.\nЗаназин дувай ликри\nВихь бачу тIий дакъарив?\nАрснал оьрчIачIан биян,\nМяърипатрай махъ бусан,\nКъумасса душварачIан\nГай цукун гай бурив ккаккан.\nАрснал хъами ва душру\nИна цану ккаккайва,\n«Ттулва душру» увкуну\nМудан зумух ласайва.\nЖул дадай, ххира дадай,\nВил гьав нурданул шивуй,\nАьрщи памману хьуну,\nХIатI имандалул шивуй.\nЦинявппагу\nина ххирану бивкIми\n——————————-\nГьунчIукьатIрал школалучIасса «Дараччи» клубрал хъами кьурчIишиву кIидачIлай, жижара буллай бур школалул учительница Къушиева Сарижат Маллааьлил душнихь, ванил хъинну ххирасса ниттирссу\nАьбдуллаева Марзижат\nаьпалухьхьун лагаврийн бувну. Ца зун бакъа, жунгу дакIний личIантIиссар дакI-аьмал ххуйсса, мяърипатрал бувччусса Марзижат. Махънал оьрмурдай барачат бишиннав, дунияллия щалихханнин битаннав.\nМарзижатлул гьав нурданул дуцIиннав, рухI алжаннул ххари даннав.\nГьунчIукьатIрал шяравусса «Дараччи» клуб\nва школалул зузалт\n——————-\nЖахIпардул арс ХIажиев МахIаммад\nФевраль зурул 8-нний, зий-занай унува, хар-хавар бакъа, чIун дакъасса бивкIулул жуятува личIи унни хIакьсса зунтталчу ЖахIпардул арс ХIажиев МахIаммад.\nУвссар МахIаммад Хъусрахь 1963-ку шинал. Шяраву школагу къуртал бувну, лавгссар армиялийн. Аьралий къуллугъ лавхъссар Казахъистnаннай, космосрал жамирду аьламравун итабакьлакьисса Байконурдай.\nМуния махъ увхссар дуклан Дагъусттаннал политехнический институтрал строительный факультетравун. Къуртал байхту, зун тIайла увкссия Проектно-конструкторский технологический институтравун инженернал къуллугърай.\nКIира шин микку дурну махъ зий икIайссия мастерyая тIайла хьуну, uенеральный директорнал къуллугърайн ияннин строительствалул давурттай.\nМахIаммадлул хъунмасса захIмат бивхьуссар жула лак цIусса миналийн бизан буллалисса программалувугу. Ванал каялувшиву дуллалисса фирмалул ччясса мутталий бувссар хъунмасса школа ЦIуссаккуллал шяраву, Чапаевкаллал шяраву бувссар 60-нния ливчусса къатри.\n2011 шинал МахIаммадлун дуллуссар «Дагъусттаннал лайкь хьусса строитель» тIисса бусравсса цIа ва ХIурматрал грамота.\nМахIаммад ия цалчин цаяра, ялачIин цала коллективрая тIалавшин ххисса, бюхъу хъунмасса сакиншинначи, ур чинсса инженер.\nКIулссия мякьма ва ккашилма, чIарав ацIайссия чIявуссаннал.\nЖуятува МахIаммад личIи шаврил кьурчIишиву кIидачIлай, жижара буллай буру ванал ниттихь, кулпатрахь, оьрчIахь, ссурваврахь ва гъан-маччанахь. Аьпа баннав цал, рухI хъинний дишиннав. Амин.\nХъусращиял жямат\n* * *\nМахIаммад, жун ина\nИтансса ххива\nХхирасса кулпатрай\nУрчIцIалла шинай.\nЛавмартсса бивкIулул\nОьрму лавсунни,\nМачча-гъанми циняв\nДакI гъагъан бунни.\nЦиван аьтIи бував\nАьзизсса кулпат?\nЦиван вав-шавтIи бав\nХхирасса ссурвал?\nАвцIу кIану ххуйсса,\nМазрал пасихIсса,\nАгьлулун ххирасса,\nХIурмат лавайсса.\nЦи тIий яхъанаву\nТти ина акъа,\nГьаттахьхьун буллуну\nВил жагьил оьрму?\nБуттаев Юсуп\n————————\nЯнварь зуруй аьпалухьхьун лавгсса ГьунчIукьатIрал\nХIажимахIаммадал душ ХIусайнова Уммугьалил\nбивкIулул кьурчIишиву кIидачIлай, жижара буллай буру ванил арсурваврахь, душваврахь, цинявппагу мачча-гъанминнахь. Цил бунагьирттал аьпа баннав, рухI хъинний дишиннав.\nГьунчIукьатIрал ккуран","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/02\/%D0%B6%D0%B8%D0%B6%D0%B0%D1%80%D0%B0-36\/","date":"2023-09-23T08:18:44Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506480.35\/warc\/CC-MAIN-20230923062631-20230923092631-00651.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9427601695,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.942760169506073, \"inh_Cyrl_score\": 0.01908164843916893}","num_words":2379,"character_repetition_ratio":0.053,"word_repetition_ratio":0.034,"special_characters_ratio":0.158,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.962,"perplexity_score":2195.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Лакрал райондалий аьдатравун багьну бур «Самый классный классный» тIисса классирттай каялувшиву дуллалисса учительтурал дянивсса республикалул конкурс. Конкурсрал сакиншинначи бур Райондалул КIулшиву дулаврил управление. Конкурсрай ххув хьусса учительтал барчагу бувну, КIулшиву дулаврил управлениялул чулухасса арцуйнусса бахшишругу дулайссар август зуруй хъанахъисса райондалул учительтурал совещаниялий. Уттинин му конкурсраву ххув хьусса Къушиева Сарижатлун (ГьунчIукьатIрал школа) ва Алхасова Жавгьаратлун (Гъумучиял школа) дуллуссар «Аьрасатнал кIулшиву дулаврил бусравсса зузала» тIисса цIарду.\nШиная шинайн гьаз хъанай дур конкурсрал сий, чIяву хъанай бур муний гьуртту хъанахъими. Лавгмур конкурсрай мукьа ивкIхьурча, ттигъанну хьусса республикалул конкурсрал райондалулмур этапрай гьуртту хьунни мяйя классрал каялувчи: Жамалова Юлиана (Кьубиял школалул байбихьулул классрал учительница); Гъужиева Изольда (Ккурккуллал школа); Ибрагьимова Шавлухъ (КIундиннал школа); МахIаммадова Аминат (ЧIарттал школа); ЩайхахIмадова Рукьижат (Ххюлуссуннал школа); Учуева Аксана (ШавкIуллал школа); Мудуева Фарида (ЧIурттащиял школа); Аьшаев Мурад (Хъунайннал школа).\nКонкурсрай бивхьуну бия «Я и мой класс» тIисса видеоматериаллащалсса ва «Почему я работаю классным руководителем» тIисса цалла даврил программардащалсса папкарду.\nМи папкардал презентация хьунни конкурсрал кIилчинмур этапрай.\nКонкурсрай ххув хьунни ШавкIуллал школалул кIилчинмур классрай каялувшиву дуллалисса Учуева Аксана. Ванил папка тIайла бувккунни март зуруй хьунтIисса республикалул ко��курсрайн.\nКIилчинмур кIану бувгьунни Ибрагьимова Шавлухълул (КIундиннал школа), шамилчинмур кIану – ЩайхахIмадова Рукьижатлул (Ххюлуссуннал школа).\nЧIа учинну Учуева Аксанан республикалул конкурсрайгу хьхьичIунну буккансса тIайлабацIу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/02\/%D0%BF%D0%B8%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BB-%D1%81%D0%B8%D0%B9-%D0%B3%D1%8C%D0%B0%D0%B7-%D0%B4%D1%83%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D0%B9\/","date":"2023-09-23T13:33:13Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506481.17\/warc\/CC-MAIN-20230923130827-20230923160827-00862.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8923288584,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8923288583755493, \"inh_Cyrl_score\": 0.0475216768682003, \"lez_Cyrl_score\": 0.01199557725340128}","num_words":577,"character_repetition_ratio":0.081,"word_repetition_ratio":0.004,"special_characters_ratio":0.143,"stopwords_ratio":0.026,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.922,"perplexity_score":2417.7,"cluster_detection":-1} +{"text":"1972 шинал, хар-хавар бакъа, оьрмулул 58 шинаву, МахIаммад дунияллия лавгунни цалла хIадурсса докторнал диссертациягу дурукъарччуна.\nБижаев МахIаммад увну ур 1914 шинал ГьунчIукьатIрал шяраву усттарнал кулпатраву. 1933 шинал Гъумучиял дянивмур даражалул школагу къуртал бувну, гава шинал увххун ур МахIачкъалалив Дагъусттаннал Педагогикалул институтрал естественный факультетрайн.\n1937 шинал му марцIсса ххювардайнну къуртал бувну бур. 1937-1940 шиннардий зий ивкIун химиялул кафедралий ва естествознаниялул факультетрал деканну. 1940 шинал аьралуннавун увцуну, 1946 шинал зана хьуну ур, щалва дяъвилувухгу гьуртту хьуну, капитаннал чиндалуву, мадара наградарттугу ларсун.\n1946-1948 шиннардий Дагъусттаннал пединститутрал естествознаниялул факультетрал деканну зий ивкIун ур. 1948 шинал декабрь зуруй Дагъусттаннай СССР-данул элмурдал Академиялул филиалдануву аспирантуралувун увххун ур. Диссертациялул хIадуршинна дуллай ивкIун ур Ураллал СССР-данул элмурдал Академиялул филиалданучIасса химиялул ва мах даврил институтраву. 1952 шинал апрельданий дурурччуну дур кандидатнал диссертация.\n1952-1954 шиннардий зий ивкIун ур чIивима элмулул зузалану Дагъусттаннал Академиялул филиалдануву.\n1956 шинал зана хьуну ур цува зий ивкIсса Дагъусттаннал пединститутравун. Шикку зий ивкIун ур 1958 шинайннин естествознаниялул факультетрал деканну. 1958-1961 шиннардий зий ивкIун ур ДГУ-рал элмулулсса байсса даврил ректорнал хъиривману. 1962-1969 шиннардий – деканну химико-технологический факультетрал.\nМахIаммад ия ххишала акъа элмулухун агьсса, дуккаврил ва элмулул тагьар кIулсса, му цила тIайласса, мюнпат бусса ххуттайх дачин дуван кIулсса аьлимчу. Ва хъанай ия мукьцIалунния лирчусса элмурдал даву чирчусса автор. Ванал хIурмат Дагъусттаннал педуниверситетрал профессортурачIа, преподавательтурачIа ва студентътурачIа ххишала бакъа лавайсса бия. Оьрмулул чагъираву, дувансса хъунисса элмулул давурттал бакIгу бувцIуну буна, дунияллия лавгунни хъунасса аьлимчу.\nЛавгунни жагьилнува неорганический ва аналитический химиялул кафедралул хъунама Бижаев МахIаммад Сайпуллагьлул арс. Лакрал ми��латрал мяйжаннугу пахру бансса чув. Мискин хьунни ГьунчIукьатIрал шяравалугу ца аьлимчунал.\nБижаев МахIаммадлул цIа жулла хъирив нанисса никиран хъамакъадитантIиссар","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/08\/%D0%B0%D1%8C%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D1%87%D1%83-%D0%B4%D0%B0%D0%BAi%D0%BD%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D1%83%D1%82%D0%BB%D0%B0%D0%B9\/","date":"2023-10-04T05:44:41Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511361.38\/warc\/CC-MAIN-20231004052258-20231004082258-00564.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8125737906,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8125737905502319, \"inh_Cyrl_score\": 0.05554728955030441, \"kum_Cyrl_score\": 0.03258323669433594, \"anp_Deva_score\": 0.014479442499577999, \"lez_Cyrl_score\": 0.014142225496470928, \"tab_Cyrl_score\": 0.012387409806251526}","num_words":626,"character_repetition_ratio":0.076,"word_repetition_ratio":0.045,"special_characters_ratio":0.173,"stopwords_ratio":0.002,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.856,"perplexity_score":3105.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Гъинттул Буршай къачагътурал канища ивкIусса ХIамзатов Абакар увсса кьиния лахьхьу. Оьрмулул 32 шин хьунтIиссия .\nОьрму щуттариссар учай. КIялассаннул хъирив — лухIисса, лухIиссаннул хъирив — кIяласса. Гьава кунна кьинилун цимирагу журалийн дакI лагайсса жагьилтурал оьрмулувуми щару ранг-рангсса бикIай. Бигьа-бигьанма ссахух-бунугу лагай, бигьа-бигьанна ссава-дунугу дакI дугу дуккай.\nЗулайхат Тахакьаева\nСсава дакI дуркссияв, къамуксса рязину увкIун ия Абакар Гъумукун, Лакрал райотделданий зун. ЦIуссалаккуй – ТIюхчарав угу-увну, хъуна хьусса, хъуншагьрулий зий ивкIсса жагьилнан, зунттал кIану, гьай-гьай, бизарну чIалай бия. Бувая ганан ттигу кIул хьун цанма Гъумучигу, щалва лакку улчагу цуксса ххира хьунтIиссарив. КIийн увкIсса кьинива: «Къалахъи лаганссара нава ший», — тIисса щугълурдаву Гъумучиял паччахIххуллийх машиналий тиху-шихунай занай унува, щуна Абакардул дакIнивун гъав лавгсса пикрирду чанна бансса бургъил тIиму. Ххал хьуна га – Эльвира. Уттирив Абакардул иттах бургарча, Лакку улклуяр ххуйсса билаят дунияллул гъунттулу цамур бакъассар. Аьрщарайн хъямала агьлангума махъаллил къахьунссар.[pullquote]«Гьарца хъамитайпалун ттула кунасса лас чIа учивияв, унгу-унгусса талихI цирив бувчIиншиврул», — учай Эльвирал. [\/pullquote]\nЦIунилгу га ккакканнин лагмава яру луглай хьуна кIива барз.\nЧIун ларгун махъ га цала ниттиуссищал увкIун ия Эльвирал ниттил нину Зума ритавал байрандалущал барча дан. ИчIура лаххай янналуву ялун бувхсса Эльвира къабувчIуну: «Чуврив ккавксса душ бур, цал ттигу буххайссания мюрш ивкIун уруган», — тIийна ливчIуна.\nЦа кьини ккавккуна лицейрава бувккун най. Муния махъ айивхьуна хьунаакьинсса багьантту ляхълай, даврия букканнин машиналуву ссятурдий ялугьлай. Чун лагайрив, щил чIарав бацIайрив, щищал, цукун гъалгъа тIун бикIайрив, гьарзадрал хъирив ацIлай. АрхIал зузиминнахь ганил телефондалул номер лякъияра тIий. «ГаничIан гъан хьун къабигьассар. Хансса душ буссар. ЩилчIав бугу-къабулунтIиссар вихьхьун ганил номер», — учайсса бия щихь цIуххирчагу.\nАмма Абакар цала мурадрая махъаллил хьун дакIний акъая. Цалчин ккаккайхтува цахьхьунма цала махъ буллуну бия щин хъанарчагу, букъавцуну къабитанна, куну. Ганил махъ кутIа бувсса жагьилнахьгу цал буцлациссара, архну ацIу тания, увкуну бия. Цалвами нитти-буттахьгу бувсун бия цува щарсса дуцлай ушиву. Душ лякъиннин цукун дуцлай ура увкукун: «Буссар. Цалсса кIанин цинмавагу къакIулссар цуппа ттун хьунтIишиву. Амма, агарда, на щищал-унугу учIарча, кIулну бикIияра, кIа ттул кьадарди», — увкуну бия.\nЭльвиран тIурча га хIисаввагу къашайва. ДакIний цама ия. Абакардуллив цукуннугу лявкъуну бия номер. Ганил трубка гьаз къабайхьувкун лавгуна лицейравун. Гиккугу ганил га уххан къаивтун ия. ГаничIанмасса ххуллу лякъин къахъанан бивкIукун, занан ивкIуна «Анаварсса кумаграл» хъунмур хIакинну зузисса Эльвирал ниттичIан, багьлул ххирасса шоколадрал плиткарду, коробкардугу лавсун, ва цIий дур, та цIий дур, тIий, багьанттугу буллай. «Ил, ва оьрчIал дакIниву циниягу бур. Душнийн тамахIну, вихь бусан ламусну унуккар», — тIий бия жагьилнал хIурматру хIисав хьусса ванил ниттищал архIал зузими. Ниттин ганай дакI даркьуну дия, каниву за дакъа къаучIайсса уну тIий бакъача, га мяърипатрал, духIи-дуциндарал увччусса уну тIий. Душ ххуй бизлай бушиву бусан гъан хьуну ия буттачIангу. Буттангу ганал кьянкьашиву, сисаву ххуй дирзун дия. Душнил нитти-буттащал маз лякъин Абакардун хъис захIмат къавхьуна. Амма цила кьимат кIулсса душнил дакIничIанмур ххуллу жапасса лявкъуна. Га гъалгъа тIунмагу ччай бакъая.\nЦа кьини щищаллив ганил амудадахъаннийн увкIун, ссурвалгу чIарав бунува, цIувххуна:\n— Эльвирай, ина ттун хьуннав? — куну.\n— Къахьунна.\n— Циван къахьунна? Нания ххуйсса ура.\n— Ина ттун ххуй излай акъара.\n— БацIу, вин на муксса ххира хьунтIиссара. Оьрмул-оьрмулухун ттух мякьнува личIантIиссара.\nГанил ханшивурив хьхьара хъанай дакъая — ганал тIимур хъяхъаврихун бихьлайнма бия ялагу.\n— Вил так кIива чаранни бусса – ттун хьун ягу ттун бакъа къахьун.\nЭльвиран банмур къаливчIуна. Ганин арамтураву яла ххуй дизайсса хасият — цаламур бацIан бан ччишиву Абакардуву дия. БувчIуна ганая тинмай хьун къабюхъантIишиву цищава.\nАбакардул ва Эльвирал хъатIигу хьуна цайминнуха къалавхьхьусса, гьарцаннан дакIний личIансса. «Оьсса чувнал я къалачIуннав!» — тIий бия хъатIул хъамал цаннал ца лавсъсса жалиндалий ва наврузбагнай хIайранну.\n«Луххая ччатIгу, куявная арсгу къашайссар» тIисса учала бур жула. Амма арс акъасса Эльдардун ва Дездемонан арснал кIану бувгьуна Абакардул. Эльвирал аьзизшиврул ганан гайннал щалва агьлу-авлад, ЧIурттащиял жямат, лакку улча ххира хьуна. Эльвира шагьрулийнмай бизанну тIийнигума: «На ттула талихI хьунабавкьусса кIанттава ца чунчIавгу къагьантIиссара», — учайва. Ганил ляхъиндалулцириннал хIурмат бангу ххарину икIайва.\n— Эльвирай, ххирашкай! На дунияллий яла талихI бума инсанна. КIуллив циваннив — ина ттунма нясив хьуну буну тIий. Ина бакъа нава ттинин цукун оьрму бутлай ивкIссарав бувчIин къашай», — учайва ччя-ччяни.\nГанан ссавний Зал, аьрщарай Эльвира бия. Аьщун кунма, хъихъи лавсун ия. Ганин ссах-бунугу тамахI багьсса чIумал, карчI къадурну, кьурукIинттулгу хьхьудяризал щябивтун машиналий шагьрулийн лавгун, яла ххуймур ресторандалуву бигьагу лавгун, ххаллилсса тIутIал кацIгу гиккунма бучIан бувну, кIюрххил цува даврийн чIал къахьунну кIура аяйва. ТIутIал кацIлийну тIурча ганал Эльвира гьарца кьини кIюрххила ххари байссия. Ча дучIан дайссияв, нуз тIитIайхту хьулуву исвагьисса тIутIал кацI лякъайва.\n«Гьарца хъамитайпалун ттула кунасса лас чIа учивияв, унгу-унгусса талихI цирив бувчIиншиврул», — учай Эльвирал.\nДуш бувсса чIумаллив ганал талихIрал дазу дакъая, арулчинмур ссавний ия. Хьхьу-кьини роддомрачIату лаглай акъая. Ца палаталувуми бикIайва: «Ваксса хIат-хIисав дакъа талихIрайн увксса лас, душния ххарисса ппу жун цама къаккавкссар. Буттахъул, мазрай ци бухьурчагу, арс чIа тIийнма бикIайхха», — тIий.\nМяйжаннугу, душ Абакардун дунияллул ххазинану хьуна – «мяммал ххазинай» бакъа къаучайва. Душния цIухлахиминналгу «мяммал ххазина» цукун бур, учай. Дежурствардай, микку-тикку командировкардай, спецоперациярдаву гьуртту хьун багьну, шава акъаний къадурну лирчIсса къулагъас хъирив лахъайва. «КIуллив ттул душ щарссаниха вакссава лавхьхьусса циван буссарив, ганин нанияр ттун га ххирасса буну тIий. Ттун цуппанияр, ганин на ххирасса ивкIссания, ттуха лавхьхьусса бикIантIиссия», — тIун икIайва. Душнингу ниттияр бутта ххирая. Цалчин лавхьхьусса махъгу «мямма» бия. «Дада» уча чирчагу, «мяммай», «амуй» уча чирчагу «мяммай» учайва.\nЦинма ташулуву тIайлабацIу хьуссар тIийнма Эльвирагу бикIайва даин. Так ганан цуппа ва душ, цила авлад лапва ххирану бивкIун тIий бакъассагу, цамур шяравасса, цамур хасият ва къатлул тIул-тIабиаьт дусса ляхъиндалул цуппа цалвану кьамул бувну тIий. Абакардул нину, хъуна увсса ниттиуссилщар ва амудада Эльвирал мудан цилла эбратран дишай: «Щукрулий бура ттулва душнил махъ ххаллилсса тухум личIаврия», — учай.\nАбакардун цала пишагу дакIнил лавсъсса бия. Укьу нигьачIисса даврия тIий цаламигу, щарссанилмигу нину-ппу бунува: «На укьанссара, вама укьанссар, тама укьанссар. Яла гикку цур увагу зунтIисса? Чивчуну бухьурча, на хьулуву ччан бахчуну агьнугу ивчIан бюхъайссара», — учайва.\nБигьалагай кьини: «ХIакьинуссавагу шава ацIу», — тIисса Эльвирахьгу: «Учайссияхха на вихь, вин на муксса ххира хьунтIиссара, оьрмулухун ттух мякьнува личIантIиссара», — тIий, хъярчру буллан икIайва.\nАмма бикъав ажал полицанал зузалтращал ххютну най бушиву, полица суру хъарайх бивщунасса инсан ушиву тачIав хъама къабитайва ганан. «Агарда ттун ци-бунугу хьурча, ва — та бува», — тIий аманатру буллан икIайва. Лас полица усса кулпатрал ганал давриясса тема щилчIав ужагърайрагу гьаз къадайхьунссар. Эльвиралгу даврия ласнахь цичIав къацIуххайва. Щарссани��ь къабусарчагу, щихьрив буслай ивкIун ур, макIра къачагътурал ттиликIрахун битлай ккаклай бур махъсса чIумал тIий. Амма Абакар къачагътурая нигьа усайма акъая. Чачаннаву дяъви бусса чIумал Грознайлив дуклай ивкIсса, ЦIуссалаккуймур дяъви ккавксса, сайки гьарца кьини тIисса куна минардай ччан бизлай занай ивкIсса жагьил иялну савсун ия. ИвчIан гьантлул хьхьичIгу: «Интернет дишин цумурдив шяравун най ура», — увкуну бия. Амма полицанал зузалан чIарах цамур даврий зунсса чIун дакъассар. Ссаву ци буссарив цанма кIулхьунссия.\nЭльвирал цилва мукъурттийну учин, талихIралгу ахир шайхьунссар. Кулпатрал оьрмулувун чIутIул чявхъану дурхсса, щаллара дуниял лухIи-цIан лаган дурсса кьини Абакар хьулува цимилагу кIура авуна. Душнил бакIрайх ках учавай, Эльвирахь: «Ххирашкай, душгу, инагуру ттул щалва талихI», — тIий тикрал буллайна ия, ххишала къаккаккансса асар хьуну бухьунссия. Буршайн нани ххуллийгу оьвтIисса – оьвтIина ия, связь ххуйну къадугьлай, звонок къабиллай. Гихуннай ЭльвирачIан дуркIуна «Пропущен вызов. Не смог дозвониться» — тIисса, ккал дан къахьунсса СМС-карду. Шания бизайхту Эльвирагу бия тачIав бакъачIин Абакардул янна ххира дуллай, цилва талихIрайн цуппа вих бакъа. «Ттулва талихI нава янил бувхьунссар», — учай утти ванил.\n10.00 ссятраву оьвкуна: «Жу шиха бувкру, ххирай. ЧIал къавхьуну учIанна», — куну. Душнищалгу ихтилат бувуна. ОьрчIан хъунанан хIисав къахьунмургу хIисав шайссар, хъунаманан асар къашаймургу асар шайссар, тIисса махъру тIайласса бухьунссар. Махъсса кIира-шанна нюжмар хьуссия душнил тачIав бакъачIин шанава чантI куну, «мяммай, мяммай» тIий, аьтIий. Га кьинигу ахттайн бизулуву чIавахьулттил чулийнмайгу кIура бавну, «мяммай, мяммай» тIий, кару кIутIу дуллай байбивхьуна. Шаппами циняв, ва ци дуллай бур тIий, махIаттал хьуна. «Абакар увкIхьунссар, цала куццуй, чIавахьулттийх увинтру дуллай ухьунссар», — тIий, чIавахьулттивух бурувгсса Эльвиран кьатIув цучIав ххал къавхьуна. Муссят, мяммайнгу оьвтIий, кьабагьан бан къахъанай, душ аьтIун бивкIуна. Жан дуллалисса мяммахь Алжаннавун ххуллухъин тIий бухьунссия.\nЛаснал жаназалущал нанийни связь дугьлагьисса кIанттайн буккайхтура дуркIуна Эльвирал телефондалийн Абакардуя махъра-махъсса СМС: «Ттул ххирашкай, вин кIулссания ттун инава цуксса ххирассарав», — тIисса. Эльвиран укунмагу кIулссия ласнан цихара чIалачIин дакъашиву. Амма га цурда та чирчуссарив ссигъанува ливчIунни — луркIандалухьхьун ирияннин ягу къачагътал битлай байбишайхту, цанма щаллара дуниялну хьусса кулпат ххишала ххал къахьунтIишиву бувчIуну.\nЩукрулий бура вакссава нава ххирасса инсаннащал кутIасса бухьурчагу оьрму бутан кьисмат шаврийн. ХIайп ганал жагьилсса оьрму. Душния щалихханнин къаитаву. Душ буттал лажин къаккарккун хъунма хьунтIишиву. Хъунма хьувкун ванихь цира нава тIунтIисса, цира бувчIин буллантIисса? Ссахлуну, ссал цIаний ивкIусс��рди учинтIисса? Гихунмайгу дакI ччуччин дуллансса суаллансса жавабру чара на ляхълантIисса? ТтиликIрахун бивтун увтшиву цукунни бувчIин бантIисса? Мукссава хьхьарасса уссияв учирча цир учинтIисса? Цукун бувчIин бави хъуни-хъунисса дяъвирдаву ххув хьусса билаят паччахIлугъралми гужирдаяргу цIакьсса гужирдал ххяппулу ливчIун бушиву, къачагътурал ясир бувну бушиву», — тIий бур Эльвира.\nКIюрххил шания бизайхту суратгу канил дургьуну: «Ивзрав», — учай. Уттубишайнигу, мукунма, суратрайн хъямалагу багьну: «Хьхьурду хъинну», — учай. Гьарца телефондалул зярлийнгу, Абакар ухьунссар тIисса умудрай канил дугьай. КьатIату машиналул чIу хьурчагу, Абакар увкIхьунссар тIий, цийва бияла бакъа, щябивкIния лавай бизай. «Тти ттун бан личIлачIисса — буттал банмургу душнин бан, ганал ляхъиндарая арх къабуцан, гайннал хIурмат буруччин».\nАкъая Абакар ичIура ца, кьатIув цамур хасият дусса. ИчIувагу, даврийгу, кьатIушавгу цава-цасса ия. Ххуйсса бакъа къаучай ваная чIахху-чIарахналгу, кIулминналгу. АрснацIа хьусса кунма бур Эльвиралми нину-буттагу. Абакардуя гъалгъа багьтари макь гьурххи шай Эльдардул дакIниву. Хьумур бухIан хъанай бакъар Дездемонагу.\nСериал дан хьунссия Абакардул ва Эльвирал ччаврия. Амма вайннал хIакьсса талихIрайх оьсса кьадарданул хъапа бивщунни. Вайннал цачIу оьрму бутлай кIира шин ва ацIва гьантта хьуссия дурусну Абакар къачагътурал оьрмулуцIа увсса кьини.\n«Вин цумур билаятрайн гьан ччива?» — куну, цIувххуна ца кьини Абакардул Эльвирахь.\n— Испаниянавун.\n— Цал жува Бакуйн гьанну, тийхгу эмаратсса кIанттурду чIявуссар. Яла Испаниянавун. Агарда ттуща ина Испаннавун буцин къахьурча…. Микку пикри къуртал къабувнува ливчIуна.\n— Хъамитайпалул оьрмулуву бакIрайн багьайссар ганихь дарсру дишинсса инсантал, — ххи бувна ганал. — Нину-ппу, лас. КутIасса чIумул мутталий на вин кIул дав ЧЧАВУ цирив. ….\nКъуртал къабувнува ливчIуна пикри ялагу. Ажал чIаравва бусса асар хъанай бикIайхьунссия. МакIурдилгу буслай бухьунссия. Бакуйн гьан хIадур хъанай, загранпаспортру буллайя гай бусса.\nАьщун дирзунни ччаву. Аьщун дирзунни ниттил вихшала. Сил диртунни жагьилсса кулпатрал оьрмулийх. Буттайн бивтсса ккуллардал щавурду абадлий личIанссар душнил дакIнивугу.\nЛахьхьу Абакар ниттил увсса кьиния. Оьрмулул 32 шин хьунтIиссия ганан. Абадлий лавкьуссар тти гайннал ужагърай аьзизсса арснал, ласнал, буттал савлугъран тIитIайсса ссупра. Ссавур Аллагьнал дулуннав! Абакардуя дурагу лирчIсса тирхханну — «Мяммал ххазина» — Амина хъунма хьуннин паракьатшиву дагьанхьуви. Къачагъ тIисса махъгу цирив къакIулну, цила ппу къачагътурал ивкIуссар тIисса хаварданийн вих къахъанай хъунма хьун нясивну лякъинхьуви.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/10\/%D0%B0%D1%8C%D1%89%D1%83%D0%BD-%D0%B4%D0%B8%D1%80%D0%B7%D1%81%D1%81%D0%B0-%D1%87%D1%87%D0%B0%D0%B2%D1%83\/","date":"2023-10-04T07:21:50Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511361.38\/warc\/CC-MAIN-20231004052258-20231004082258-00572.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9774150252,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9774150252342224}","num_words":4201,"character_repetition_ratio":0.029,"word_repetition_ratio":0.019,"special_characters_ratio":0.172,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.986,"perplexity_score":2753.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Июнь зурул 13-нний «Дагестан» РИА-лул конференц-залдануву республикалул Жагьилтурал иширтталсса буллалисса комитетрал отделданул хъунмур Ирина Дружининал республикалул журналистурахь бувсунни оьрчIру гъинтнил лагерьдай бигьалагаврил даву цукунсса даражалий най дуссарив.\nП. Рамазанова\n— Аьмну 60 азара оьрчI игьалагантIиссар лагерьдай, миннавату дяхттасса лагерьдай бигьалагантIиссар 30 азаллий 298 оьрчI, шагьрулул кьатIувсса лагерьдай – 25 азаллий 490 оьрчI, республикалул кьатIувсса санаториярдайн тIайла уккантIиссар 2500 оьрчI, — увкунни мунил. – Жагьилтурал комитетрайхчIин лагерьдай бигьалагантIиссар кIай ялув кIицI лавгминнава 17 азаллий 400 оьрчI, захIматрал ва социал развитиялул министерствалийхчIин – 8 азара оьрчI ва Дагъусттаннал кIулшивуртту дулаврил ва элмулул министерствалийхчIин 278 ятинсса оьрчI.\nИрина Дружининал бувсунни лагерьданийнсса путевка тIалав дуллалисса аьрза чичин аьркиншиву, Жагьилтурал иширтталсса буллалисса комитетрайн ягу муниципал образованиялул министерствалийн.\nГьашину путевкардал багьригу гьаз хьуну бур, ларгсса шинал путевка диркIун дур 7 азарлий 520 къурушран, гьашину тIурчарив – 11 азаллий 500 къурушран.\nКомитетрал оьрчIру бигьалагаврил хIакъиравусса кьутIи чирчуну дур 51 учреждениялущал, ми бур Буйнакскаллал, Гергебиллал, Гъуниннал ва цаймигу районнайсса лагерьду. Ми лагерьдал бигьалагаврил сезон дайдишинсса ихтияр ларсун дур Роспотребнадзорданул Управлениялия. Хьхьирил зуманицIухми лагерьдай бикIан тIий бур ххассал бувулт. Му бакъассагу, гьарцагу лагерьданий бусса бур полициянайн мугьлат бакъа оьвчайсса кнопка, дусса дур видеонаблюдениялул системардугу.\nЛагерьдал цалчинмур смена дайдирхьуну дур, цIанакул микку бигьалаглай бусса бур зувиазаруннийн биявайсса оьрчIру.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/06\/%D0%BE%D1%8C%D1%80%D1%87i%D1%80%D1%83-%D0%BB%D0%B0%D0%B3%D0%B5%D1%80%D1%8C%D0%B4%D0%B0%D0%B9-%D0%B1%D0%B8%D0%B3%D1%8C%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B3%D0%BB%D0%B0%D0%B9\/","date":"2023-10-04T05:32:00Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511361.38\/warc\/CC-MAIN-20231004052258-20231004082258-00573.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8309891224,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8309891223907471, \"lez_Cyrl_score\": 0.05418625473976135, \"inh_Cyrl_score\": 0.04036374390125275, \"kum_Cyrl_score\": 0.03152607008814812}","num_words":516,"character_repetition_ratio":0.074,"word_repetition_ratio":0.008,"special_characters_ratio":0.159,"stopwords_ratio":0.002,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.843,"perplexity_score":3597.7,"cluster_detection":-1} +{"text":"Лакрал райондалул школарду цIусса дуккаврил шинайннин хIадурну бурив ххал буллай занай бур райондалул администрациялул комиссия. Цивунгу бухлай бур райондалул администрациялул бакIчинал хъиривчу Соня Макьаева, кIулшиву дулаврил управлениялул хъунама Явсупи ХIамзаев, Лакрал ва Ккуллал районнайсса Роспотребнадзорданул хъунмур Зулайхат Макьсудова, пожарный частьрал хъунама Мурад АьдурахIимов.\nЗулайхат Тахакьаева\nРайондалул кIулшиву дулаврил управлениялул хъунама Явсупи ХIамзаевлул бувсунни гьашину школардал ремонт дан ва цIарая мюхчаншиврунсса шартIру дузал дан райондалул бюджетрава итадаркьушиву 1 млн. ва 500 азарда къуруш арцул.\nХIугу-хIулувхIуну, сирду бувккун бур райондалул цинявппагу школардаву. Цаппарасса школардай баххана бувну бур чIавахьултту. Ххуйсса хIадуршинна дурну дур ШавкIуллал школалий (директор Какваева Асли), Кьубиял школалий (директор Братилов Муса), Щардал школалий (директор Ибрагьимов Ибрагьим).\nХхуллун кьини райондалул кIулшиву дулаврил управлениялул каялувчи Явсупи ХIамзаев лавгунни Уриннал ва Мукьардал школардал ялтту уккан.\nЛаргсса шинал Уриннал школа капитальныйну бакьин бувссар. Магъи даххана дурссар, чардагъ дурссар, пластикалул чIавахьултту бивхьуссар. Дурмуний гьашиву къадурну, гьашинугу шикку зий бур ремонтрал давурттаха. Школалул хьулу тачIав баргъ къабагьайсса чулий бухьувкун, бургъил чулийнмай цIусса хьулу буклай бур. Даххана дурну дур ттукIрал ххаллу. ХIулувхIуну, сирду бувккун бур. Ва школалийн, шиччавасса бакъассагу, занай бур Мукьардал, КIамахъаллал, Ппалассуннал ва Хъанардал оьрчIругу. Вай шяраваллал дуклаки оьрчIру хьхьичIва занай бивкIун бур Гъуниннал райондалийсса чIаххувсса Щангъиял шяравусса интернатрайн. КIулшиву дулаврил управлениялул каялувчи Явсупи ХIамзаевлул ва школалул директор Даниял Кьурбановлул сипталийну школалий хIасул дурну дур лагма щархъавасса оьрчIру занансса шартIру. ЦучIав ялапар къахъанай, леркьсса къатри дакьин дурну, гиву бувну бур гъилисса дукра дувансса, дукансса ва оьрчIру бигьалагансса къатри.\nШаннагу чIумух гъилисса дукра дулайсса дур школалийн заназисса 35 оьрчIан. Мукьардал оьрчIру дарсирдая махъ шаппай гьарчагу, кIинттул дяркъу дусса, ххуллурдайх микI-чIикI дусса чIумал оьрчIру гьантта бикIавансса шартIру дузал дурну дур. Мукунсса оьрчIру шикку бур 12. Ханты-Мансийскаллал мэрнал хъиривчуну зий ивкIсса ва шяраватусса Амиров ХIажинал дуллусса арцух лавсун бур цIусса тахру. Школалий зузисса цинявппа учительтуралгу июнь зурул стимулирующий арцу кьадиртун дур школалун кумагран.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/08\/%D1%86i%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B0-%D0%B4%D1%83%D0%BA%D0%BA%D0%B0%D0%B2%D1%80%D0%B8%D0%BB-%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D0%BD-%D1%85i%D0%B0%D0%B4%D1%83%D1%80-%D1%85%D1%8A%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%B9\/","date":"2023-09-23T20:59:42Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506528.3\/warc\/CC-MAIN-20230923194908-20230923224908-00119.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9648762941,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9648762941360474}","num_words":747,"character_repetition_ratio":0.072,"word_repetition_ratio":0.079,"special_characters_ratio":0.142,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.978,"perplexity_score":3298.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ккавкказуллахь\nКъапкъаз! Архсса билаят!\nТархъан дакIурдил минай!\nТти инагу дяъвилий\nЩала бура оьттул най!..\nЛажинни вил ххяллангу,\nВеврдавух хIала бизлай,\nБаллантIиссарив утти\nЩинзиртрал ва мусил зяй?..\nЮх! ТамахI бити, чаргас,\nЛавгмур цIухьунссар тIисса:\nБивкIлай най бур вил улча,\nТархъанний сагъну бивкIсса.\nКкавкказ\nОьрмулул кIюрххила кьисматрал ххуллул,\nЗунттурдув, на зуя увнугу уцан,\nЦал ккаккаву гьая – зу дакIнин бутлан.\nНацIу балай кунма аьзизсса улклул,\nХхирар ттун Къапкъаз.\nЧIивисса оьрмулий ниттицIа хьусса\nТтун чIюхлан бикIайва авлахърал кIанай,\nАрхсса, дакIний ливчIсса чIу зана хъанай.\nМунияту ххирар ххяллу бюхттулсса,\nХхирар ттун Къапкъаз.\nЦа талихI бия ттун зунттал ратI-ккутIай,\nЗунттайра дур ттигу хияллал хъару,\nТикку ттун ххал хьуссар хIикматсса яру,\nДакIгу гъалгъа тIий дур, тай дакIнин бутлай:\nХхирар ттун Къапкъаз!…\nСаил\nЦа заннал къатлул хьулий\nЧIа тIий ия цадакьа\nКкаши-мякьлил, дардирдал\nКьакьан увсса пукьара.\nЧIа тIий ия ччатIул хъис,\nАьзаврай бия яру,\nТIиртIусса ганал каний\nЩиллив бивхьуна чару.\nГукун вихь ччаву чIа тIий,\nИвкIлай уссияв нагу,\nГукун ттул бусса мурад\nХъяврин бувссар инагу!\nЦIуку\nЦIансса ссавний –\nЦIукул цIай-цIай,\nМудан кIаний\nТтул я бацIай,\nЛипI-липIгу тIий,\nЧанна лахълай,\nКIа бур оьвтIий\nТтул хияллайн.\nКIукун архсса,\nНякIсса бия\nТтун ххирасса\nХхуйдушнил я:\nТагу чIарав\nГъан къашайва,\nДаргу тачIав\nХхал къашайва;\nТа – пар-пар тIий,\nТа – бялахълай,\nНама – аьтIий,\nЯ къалакьлай.\nЧIурду\nАгь, чIурдах! никирттах! ца вичIи дишав,\nУний микIлавчIун;\nХъамагу риртунни щала лухччи-ссав,\nЩала дакI ва чIун.\nЯ зал! Вай ци чIурдур! мякьну-кIирисса\nКъюкIлил бугьлайсса,\nКъундалул авлахърай мякьлин биривсса\nКIунтIру кунмасса!\nДакIниву оьрчIшиврул чани лавхъунни,\nАгь, ва ци макIри,\nЛевшсса хияллайнгу чIурдал ларххунни\nЧIюлу яннакри.\nХьхьичI дацIлацIи дунни ца илагьисса\nСурат-сипатгу,\nКIунтIа тIисса хханссар личIи шайнисса\nМакьгу иттату.\nЦал ттигу хIавчIуну гьан буллай ура\nЛарг чIумул загьру,\nИнсаннал мукъухгу жан дуллай ура,\nЦIунил шавкь дагьну.\nБияву\nКIия гьавалул нарт – ссавруннал арсру,\nЛевххун данди хьуна бирдан ттул ялув;\nЦаннай ларххун дия марцI кIяла янна,\nГаманай цIан хьусса лухIисса янна.\nКIилчинманал зид-сси ххал хьувкун ттунма\nКIяла янна лархнай ттун цIими хьуна.\nАмма ганал янна чансса гьаз хьуну,\nСсималтталу къув-аьс ттун хIисав хьуна.\nГайннал дучрал хъару палцIа тIий, ришлай,\nКьункьуккутIавату цIурду пурх куна.\nГъарал ака бувна, къув-аьс ххув хьуна,\nЛухIи чу лухччинийх тIитIи бавкьуна.\nЖамилул пардав\nЖамилул пардав дур цурдалу\nХьхьирил някIшиврий кIялахлай!..\nТа ссах луглайссар чийчIа архну?\nКьариртмур цир буттал кIанай?..\nЩатIив гьайчардай, марч щютIа тIий,\nКъазихъ лахIлай, зертIагу тIий…\nЮх, та алшилух луглай бакъар,\nЯ муния лихълайгу бакъар!\nТанил лув дур щин пар-пар тIисса,\nЯлувгу – баргъ экьи лавгсса…\nТарив гьалакну буран бур ччай,\nРахIатшин цинна бураннаву ххай!\n* * *\nЖува личIий хьуру, амма вил шакил\nНа ттула хъазамрай ядуллай ура:\nЯла хъинмур чIумул пишлил ва янил\nЯтсса ишаралул шад уллай ура.\nТачIав та чIумуя дакI къаличIинссар,\nЦи цIусса асардал арчагу ххари:\nКьабивт килисагу – гава килисар,\nЩяв увтсса аллагьгу – гава аллагьри!\n* * *\nБаярчагу вил чIу\nМарцIсса, янусса,\nКъатIухьсса хьхьи кунна,\nКъюкI ришлан дикIай .\nХхал хьурчагу яру,\nСсав кунма, куртIсса,\nДикIул дакI вил хьунин\nЛирчуну дачай.\nЦаннив ччай бур аьтIун,\nЦаннив ччай бур хъян,\nАман вил дарвачрайн\nХъямала агьан.\nДуаь\nЗахIматшив дирукун,\nДардру ххи хьувкун,\nНа икIара ккалан\nЦа дуаь мудан:\nМахIрум маара тIий\nПасихI мазрая,\nКарамат чIурдая,\nГайннул гужрая.\nМи буссаксса, оьрму\nЧаннасса бикIай\nДард дух шай, щак лихъай,\nЧчавугу ххишай.\nБизарну-шацIну ура\nБизарну-шацIну ура, ка дулун чувгу акъар,\nДакI ттуруллахьхьун ларгний…\nУмудру!.. пайда бакъа умуд бихьлай ци шайссар?..\nШиннуми най дур ярглий!\nЧчаву давив?.. щих дави?.. цир чIумуйсса ччавугу,\nАбадлий дан къашайни.\nДакIнивун уругавав? – дардгу, ххаришивугу\nХурда хьуну дур ччяни…\nЦир шавкьру-гьавасругу? – мигу ляхъайхту лещай,\nДухIиндарая начну;\nДухIин дуну ургарча, оьрмугу чIалан бикIай\nБачIвасса шярал хъярчну…\nТтуруллив\nАбад ххуллийнасса ттуруллал къурхърув!\nТтиркьюкьал ссинжирну някIсса авлахърайх\nНай дуру, на кунна, зугу вай хьуну,\nХхира ухссавния кьиблалул чулийн.\nЗу щил вайлул дувру кьисматрал судрал?\nЯгу кьюлтI кьякьалул? Аьчухсса зидлил?\nЯгу гъан дустурал кIу бухьттандалул?\nЯгу зула тахсир кIусса бушиврул?\nЮх, зу бизар дунну бюкъахъай къурдал…\nЗун гьавас къакIулли, дардгу къакIулли;\nАбад дяркъуннасса, абад тархъансса\nЗул ватангу дакъар, вайгу къадару!\nОьрус мазрая таржума бувссар\nМ.-З. Аминовлул","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/08\/%D0%BC%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%B8%D0%BB-%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D1%82%D0%BE%D0%B2-200-%D1%88%D0%B8%D0%BD\/","date":"2023-09-24T01:24:06Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506539.13\/warc\/CC-MAIN-20230923231031-20230924021031-00681.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9422281981,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9422281980514526, \"tab_Cyrl_score\": 0.018684610724449158, \"lez_Cyrl_score\": 0.014258983545005322}","num_words":1544,"character_repetition_ratio":0.03,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.192,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.96,"perplexity_score":1975.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ларгсса нюжмардий Лакрал райондалий Гъумучиял клубраву хьунни кIанттул цилакаялувшиннарал органнал давриву хьун дурсса хьхьичIуннайшивурттахлу республикалул зунттал районнал дянив 2-мур кIану бугьаврихлу ДР-лул БакIчинал грант тапшур дуллалисса шадлугъ.\nЛаккуйн увкIун ия ДР-лул БакIчинал зунттал районнайсса вакил МахIаммадхIажи Зайнулаьбидов. Муний гьуртту хьунни райондалул бакI дургьуми, идарарттал каялувчитал ва жямат. Шадлугърал бусравсса хъамал бия: ДР-лул Жяматийсса Палаталул хъунаманал хъиривчу Сапар Аьбдуллаев; ДР-лул культуралул министрнал хъиривчу Мурад ХIажиев; хIакин, жяматийсса ишккакку Султан ЦIаххаев; строитель, Гъумук зал торжеств ва гостиница буллалисса инвестор Аслан Аьлиев.\nШадлугъ тIитIлай, Лакрал райондалул бакIчи Юсуп МахIаммадовлул кIицI лавгуна махъсса шиннардий чIаланну хьхьичIуннай хьушиву райондалул экономика ва социал сфера, хIисав дансса давуртту дуршиву Дагъусттан Республикалул БакIчинал хьхьичIунсса проектру зузи баврил лагрулувугу.\n«Хъунмур чIурчIаву дурссар аьрщарал ва хъуслил налогирттал потенциал лахъ баврий. Гьарца шяраву дуллай буссар аьрщарал ва недвижимостьрал инвентаризация. Ларгсса шинал хIасиллайн бувну, налог ратIаврил план биттур дурссар 123, 6 процентрал, август зурул 1-ннийн биттур дурссар 122 процентрал. Налогру ратIаврил план, ларгсса шинах бурувгун, лахъ хьуссар сайки шамлий ва шяраваллал бакIчитуращал цачIуну жу ляхълай буссару хьхьичI бивхьусса мурадру биттур бансса чаранну.\nЦинярдагу зунттал районну кунна, жулламур районгу шяраваллил хозяйствалуха зузисса дур. Аьмсса ккаккияртту хьхьичIунсса духьурчагу, шяраваллил хозяйствалия дучIаймуниву жува махъун багьлай буру. Жунма багьлай бур шяраваллил хозяйствалул управлениялущал цачIуну ризкьи ябавриха ва аьрщарал сурсатру ишла дуллалавриха зун.\nХхуйчулийннайсса дахханашиннарду хьунни социал сфералувугу, чIаланну хьхьичIуннай хьунни цIуллу-сагъшиву дуруччаву», — увкуна Юсуп МахIаммадовлул.\nШиккува ДР-лул БакIчинал вакил МахIаммадхIажи Баширхановичлухь тавакъю бувна Гъумук 13 шинай буллай лахъи лавгсса больница къуртал бан кабакьу бува тIий.\nКIицI лавгуна цайми арардаву хьхьичIуннайшивуртту хьурчагу, магьирлугърал тагьар щалла цIа данну дакъашиву.\n«Жунма багьлай бур цIудуккан дан буттахъал аьдатру, цила чIумал сийлуву диркIсса ва жулла райондалул магьирлугърал лажинну ккаклай диркIсса «Гъази-Гъумучи» ансамбль. Умуд бур му давриву аьркинсса методический кумаг жунма ДР-лул Культуралул министерствалулгу банссар тIисса», — увкуна райондалул бакIчинал.\nХъирив ДР-лул БакIчинал вакил МахIаммадхIажи Зайнулаьбидовлул кIицI лавгуна Лакрал райондалул бушиву авадансса ва цIанихсса тарих.\n«Юсуп МахIаммадов райондалул бакIчину зун увкIния шихунай царагу шин лях ларгшиву къакIулли кIанттул цилакаялувшиннарал органнал давриву хьусса хьхьичIуннайшивурттахлу Республикалул БакIчинал грант къаларсъсса. Арулла шинал лажиндарай район ххюйлла лайкь хьуну дур кIилчинмур кIанттун, ларгсса шинал тIурча бувгьуссия цалчинмур кIану», — увкуна ванал.\nВа райондалул оьрмулуву хьусса агьамсса ххаришиву райондалул каялувчитуращал ва жяматращал кIидачIлачIисса ихтилатру бувуна ДР-лул Жяматийсса Палаталул хъунаманал хъиривчу Сапар Аьбдуллаевлул ва ДР-лул культуралул министрнал хъиривчу Мурад ХIажиевлул.\nМуния махъ Юсуп МахIаммадовлул Авгъаннавусса дяъвилул иширттаву гьуртту хьусса райондалиясса чиваркIуннан дуллуна Авгъаннава совет аьрал буккан бувну 25 шин там шаврил юбилейран хас дурсса медаллу.\nАхирданий райондалул магьирлугърал з��залтрал ва Гъумучиял магьирлугърал школалул дуклаки оьрчIал ккаккан дуруна ххаллилсса концерт.\nГичча райондалул хъамал лавгуна дуллай-дайкъалитIавайсса больницалул къатрачIан.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/09\/%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%BB-%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BB-%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%BB%D0%B8%D0%B9%D1%81%D1%81%D0%B0-%D1%85%D1%85%D1%83%D0%B2%D1%88%D0%B0%D0%B2\/","date":"2023-09-23T07:10:37Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506480.35\/warc\/CC-MAIN-20230923062631-20230923092631-00747.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9699354768,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9699354767799377}","num_words":1048,"character_repetition_ratio":0.068,"word_repetition_ratio":0.067,"special_characters_ratio":0.141,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.979,"perplexity_score":3023.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Мартрал 26-нний МахIачкъалалив ДР-лул Россельхознадзорданул Управлениялий хьунни ва идаралул ларгмур шинал дурсса давурттал хIасиллая бусласисса пресс-конференция.\nШикку гьурттушинна дурунни ДР-лул Россельхознадзорданул Управлениялул каялувчинал буржру биттур буллалисса Идрис Аьзиевлул, АьФ-лул хIукуматрал дазуйсса Ветеринар контрольданул ва транспортрал отделданул хъунама ХIажимурад Аьзаевлул, Россельхознадзорданул Управлениялул каялувчинал хъиривчу Карим Каримовлул, АьФ-лул хIукуматрал дазуйсса Фитосанитариялул контрольданул отделданул хъунмур Марина Мурсаловал.\nПресс-конференция тIитIлай, Идрис Аьзиевлул республикалул СМИ-рдал вакилтурахь гьарта-гьарзану бувсунни Управлениялул дурсса давурттая, масъаларттая, давриву хьунадакьлакьисса захIматшивурттая. Ванал бусаврийну, чIярусса дайшишрурду ва щаллу бан захIматсса масъалартту вайннал давриву хьунабакьайсса бур аьрщирдацIун бавхIуми суаллаву. Мукунссара къабигьасса тагьар дусса дур республикалий ветеринариялуцIун бавхIуми масъаларттавугу.\n«Ларгсса 2012 шинал республикалул Россельхознадзорданул Управлениялул зузалтрал ДР-лул Ветеринариялул Комитетрайн багьайсса шагьрурдайсса ва районнайсса ветуправлениярттай аьмну республикалий дурну дур 58 хъиривлаяву, миннува – 20 пландалийн ларсун диркIсса ва 35 пландалийн ларсун къадиркIсса.\nВай хъиривлаявурттал хIасиллайн бувну ялун личин дурну дур ветеринариялул идарарттал зузалтрал дурсса низамлиявуртту ва кIантту-кIанттурдайсса къуллугъчитурал баччибакъулшиву дурну итххявхсса гъалатIру. Укун, административ правонарушенияртту дуваврихлу, чивчуну бур 27 протокол. Аьмну низамлияндавурттахлу 106 азарда къурушрансса постановление чивчуну бур», — увкунни И. Аьзиевлул.\nВанал мукъурттийну, Аьрасатнал Федерациялул Ветеринариялул ва фитосанитариялул надзорданул къуллугърал каялувчи А.И Сауриннул тIалавшиннарайн бувну, ДР-лул Ветеринариялул комитетрал даврил тагьарданул хIакъираву 3 хъиривлаяву дурну дур. Вай хъиривлаявурттайн бувну чIярусса низамлиявуртту ялун личин дурну дур, хаснува ятту-гъаттарай шайсса лахъай азардал хIакъираву (бруцеллез, бешенство).\nИдрис Аьзиевлул, ��укунма, кIицI лавгунни республикалий ца яла захIматсса масъала бушиву халкьуннал цахьхьунна дуллусса аьрщи къатIайлану ишла дуллай, ми урттуран татан дитаврилмур масъалагу.\n«Жулла республика аьмну щалва Аьрасатнаву дугьай аьрщи чансса дусса региондалун ккаллийссар. ХIакьину жулла шяраваллил хозяйство лирну дуну тIий шиная шинайн ми аьрщарал тагьар, бакIлахъру дулун бюхъаврил даража лагь хъанахъиссар. Шиная шинайн дугьай аьрщирду авлахъирттайн кIура даллай дур. Инсаннал цахьхьунна дуллусса аьрщи цанна ччикун ишла дуллан дуллусса кунна баччибакъулшиву дуллай ур. ХIукуматрахьгу цукунчIавсса ихтияр дакъар муначIату му аьрщарал касак махъунмай зеххин. Ихтияр духьурчагу жу дурсса тIалавшиннарду прокуратуралул къатIайлану дуршиврун хIисав дувай. ДурчIин къабюхъайсса тагьар дур кIинтнил минардайсса аьрщарал хIакъиравугу. Ятту кIинтнил ва гъинтнил минардайн куч бавривугу дур аьрщарай зулму буллалисса нигьачIисса тагьар», — ххи бувунни ванал.\nРоссельхознадзорданул Ветеринар контрольданул ва транспортрал отделданул хъунама ХIажимурад Аьзаевлул бувсунни цал отделданул агьаммур мурад бушиву чил хIукуматирттая жулла республикалийн даххан ларсун нанисса дикIул продукция ххал даву ва оьрмулун нигьачIисса азарду дусса дакъасса кIул даву.\n«Ларгсса шинал жул зузалтрал ххал дурну, сияхIрайн ларсун дур 5730 транспорт 4850 хъуслил партиярдащал, миннува дикIул, дукиялул 307103 тонна дусса, миннувагу 215644 ризкьилул бакI ва 55485 азарва инкубациялул ккунукру.\nАзирбижаннал ва жулла республикалул дазуй халкьуннал канихьсса гьивурду ххал даймур масъала бур ца яла захIматмур. Миннал жулла республикалийн баххан бувцуну нанисса ризкьи, лелуххант чIявуну лякъай ветеринар-санитар низам къадурурччуну, цукунчIавсса чагъарду канихь бакъасса.\nХхалдигьлагьисса даврил хIасиллая буслай, кIицI лаган ччива жул зузалтрал ларгсса шинал республикалийн буххан къабивтшиву Туркменнава нанисса «Кампина» ООО-лул 38.131 тонна накIлил продукциялущалсса ва Гуржиянава аьнакIул дикI даххан нанисса кIива-кIива машина. Дурсса хъиривлаявурттайн бувну, Гуржиянава нанисса аьнакIул дикI ляркъуна Американава дуркIсса дикI», — бувсунни ванал.\nМукунма ХIажимурад Аьзаевлул бувсунни чIярусса диялдакъашивуртту душиву республикалийсса лахъай азарду дусса ризкьи бухлаган бай кIанттурдацIун (скотомогильники) дархIуну.\nРоссельхознадзорданул каялувчинал хъиривчу Карим Каримовлул кIицI лавгунни аьрщарацIун бавхIумур масъалалия, халкьуннал цахьхьунна дуллусса аьрщарах ургъил бакъа, цIинцI, ччюрк дичай кIанттурдайн кIура баен бувну лякъайшиву. Ва суалданул хIакъираву чIярусса диялдакъашивуртту дусса дур аьрщи пахха-парссари дурну, къун, чартту, ххюл буклай, ми бахлахаврилгу хIасул дуллай. Ванал бусаврийну, дан багьлай бусса бур циняв аьрщарал инвентаризация.\nМарина Мурсаловал бусаврийну, вайннал отделданул з��залтрал жулла республикалул дазурдай ххал дурну дур 660,8 азарда тонна ахъулссаннул, ахънилссаннул дусса транспорт. Вай хъус жулла республикалийн чIяруну ларсун бучIайсса бур Азирбижаннава, Ираннава ва магърибуллал (машрикь) хIукуматирттая. МахIачкъалаллал хьхьирил портрайсса къалмул терминалдания ларгсса шинал Ираннавун тIайла дурккун дур 164,32 тонна къалмул.\nАзирбижаннава ларсун нанисса продукциялува 115 ишираву КВО лявкъуну жулла республикалийн 70,3 тонна продукциялул духхан диртун дакъар.\n28 ишираву карантин баян бувну 1,25 тонна хъуслил зерххуну, бат дурну дур.\nПресс-конференциялул ахирданий Россельхознадзорданул отделлал каялувчитурал журналистурал суаллахьхьун жавабру дуллунни.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/04\/%D1%8F%D0%BB%D0%B0-%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D1%8C%D0%B0%D1%87i%D0%B8%D0%B9%D0%BC%D1%83%D1%80-%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%8A%D0%B0%D0%BB%D0%B0-%D0%B0%D1%8C%D1%80%D1%89%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D1%83%D1%80\/","date":"2023-09-23T21:37:48Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506528.3\/warc\/CC-MAIN-20230923194908-20230923224908-00171.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9561917186,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9561917185783386, \"inh_Cyrl_score\": 0.0117971645668149}","num_words":1640,"character_repetition_ratio":0.07,"word_repetition_ratio":0.06,"special_characters_ratio":0.145,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.964,"perplexity_score":3180.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"Гъази-Гъумучиял мубарак\nАьбдурахIман-хIажи\nАьбдурахIман-хIажи\nАьбдурахIман-хIажи увну ур Гъази-Гъумук. Га ивкIун ур Апаннихъал тухумраятусса Аьбдулкьадир-апаннинал кулпатраву мукьа арснава чIана-чIивима. Ганал ниттин цIа диркIун дур ПатIимат.\nНитти-буттал АьбдурахIманнун чIивину унува Кьуръан, буккин-чичин лахьхьин бувну бур. Яла га дуклан увххун ур мадрасалувун. Мадрасалуву дуклакисса оьрчIавугу АьбдурахIман хъинну итххявхсса, хьхьичIунсса мутааьлимну ивкIссар. Аьраб маз, математика, астрономия ва цаймигу элмурду лахьхьин га занай ивкIун ур Гъумучиял Шамсуттин-кьадиначIан.\nОьрмулул ацIния шанна шин хьусса чIумал АьбдурахIманнун хиял бивну бур элму дуккин чун-унугу гьан. Цала яла дучIими яннагу ларххун, щихьчIав цичIавгу къаувкуну, лавгун ур шяравату. Хъунмасса хIаллай найгу ивкIун га ахиргу ивну ур хьхьирил зуманив. Хьхьирил зуманив бавцIуну бивкIун бур жамирду. Лавгун ца жамилучIангу, хъунаманахь цIувххуну бур: «Та вил жамилий ттун даву дурив?» - куну.\nСтамбул\nЖамилул хъунаманан оьрчIал ас-ламус ххуй бивзун, увцуну ур цала жамилийн. АьбдурахIманнун кIул хьуну бур га Стамбуллайн нанисса туркнал жами бушиву. Га жамилий АьбдурахIман ивну ур Стамбуллайн. Жамилиягу ливккун, кIиришивруя игьа лаган щяивкIун ур ца мурхьирал лув. Цаппара хIаллава ххуллийх нанисса пIайтIун ганал чIаравгу дарцIуну, ганийсса адиминал оьвкуну бур АьбдурахIманнуйн. ПIайтIундалуву щябивкIсса адиминал ва щарссанил буллан бивкIун бур АьбдурахIманнун цадакьа.\nАьбдурахIманнул гайннахь увкуну бур: «На шярайхукку акъара, Дагъусттанная жамилий увкIун игьалаглай ура, чак буван мизитравун ачин ччай ура», - куну. ПIайтIундалийсса адиминал увкуну бур: «Ачу, лахъу пIайтIундалийн, на ина мизитравун иян уванна», – куну.\nГайннал цал АьбдурахIман цачIана шавай увцуну, марцIсса яннагу дуллуну, духIиндарайн учIан увну ур. Яла АьбдурахIманнун кIул хьуну бур га адимина хъунмасса мизитрал имам ушиву, ганайн Файзулла-хIажи учайшиву.\nФайзулла-хIажи мизитравун авчукун, цащала АьбдурахIмангу увцуну ур. Мизитраву гиккусса мюталимтуращал кIулгу увну, утту бишайсса къатлуву кIанугу бувну, дуклан кьамул увну ур.\nУниверситет Аль-Азгьар\nАьбдурахIманнул Стамбуллай мадрасагу къуртал бувну, хъиннува ххуйну аьраб мазгу лавхьхьуну бур. Гания мукьах га лавгун ур дуклан Мисриливсса Аль-Азгьар тIисса исламрал университетравун. Тагу къуртал бувну, АьбдурахIман лавгун ур ХIажлив. Мунияр махъ АьбдурахIман-хIажи зана хьуну ур Стамбуллайн. Файзулла-хIажинан га цала арс куна ххира хьуну ур. АьбдурахIманнун ххуй бивзун бур Файзулла-хIажинал душ Аминат-ханум. Цала дакIниймур бувсун бур Файзулла-хIажинахь. Душнил буттагу рязи хьуну ур цала душ ганан щар булун.\nХIажлияту шаппай най буна Малла Оьмар хIаласса Гъумучиял арамтал бувххун бур Стамбуллал мизитравун. Малла Оьмар ивкIун ур АьбдурахIманнул ниттил ссил гъанчу ва чIаххувчу. Гъумучиял арамтуннан увчIуну ур мизитраву АьбдурахIман, амма га анаварну акъа хьуну ур. Оьмар хъирив лавгун, цIухлан ивкIун ур, амма АьбдурахIман лякъин къабювхъуну бур.\nГъумукун ияйхту Малла Оьмардул бувсун бур цанма ккавкмур АьбдурахIманнул гьанминнахь. Гай лавгун бур ганал хъирив Стабуллайн. Файзулла-хIажинал мизитраву хьунабавкьуну бур гъанчу цаннащал ца. Файзулла-хIажинал маслихIат бувну, АьбдурахIман цала гъанчунащал шавай гьан увну ур.\nГъумук АьбдурахIман-хIажи ккаккан щала шяравалу дурккун дур. Инсантал ганал лавсун увкIсса луттирду ххал буллай, тамаша буллай бивкIун бур. Ганан личIи-личIисса мазру кIулну лякъайхту, халкьуннал ганачIансса хIурмат личIиссава бивкIун бур.\nЯлагу АьбдурахIман-хIажинал дару-дарман бувну къашавайсса инсантал хъин бувайсса бивкIун бур. Хъун ашрапи байл бувну ца чулуха цала ниттил иттавсса ххянчру дуркьуну дур, цащала лавсун увкIсса даруртту бутIлай, чани бучIан бувну бур.\nАмма АьбдурахIман Стамбуллайн зана икIан пикрилий ивкIун ур. Ганал ниттихь увкуну бур: «Дадай, ттун анаварну Стамбуллайн ачин багьлай бур, тийх ттун ххирасса инсантурайн бала ливккун бур», - куну. Нину рязийну АьбдурахIман зана хьуну ур Стамбуллайн. Амма Стамбуллай лухIи оьцIалу сукку хьуну диркIун дур.\nГанан лявкъуну бур цIуцIаву дирну шанурдай Файзулла-хIажинал щала кулпат. Цаппара гьантрава ливтIуну бур цаннал ца хъирив щала кулпат. АьбдурахIман-хIажи дакI гъаргъун ливчIун ур. Файзулла-хIажинал къатригу, хъусгу мизитран дуллуну, цанма аьркинсса луттирдугу лавсун, зана хьуну ур шавай.\nГъумук га айивхьуну ур мюталимтуран диндалул элмурду ва личIиличIисса мазру лахьхьин буллай. ЧIал къавхьуну бувну бур кулпат, бувцуну бур цала чIаххурайсса душ Айманат.\nБухарнал Эмир\nЦа кьини АьбдурахIманнул цала кулпатрахь увкуну бур: «Самаркьандлив ттул муаьлим-аьлимчунайн кьини дурккун дур, ттун тихун ачин багьлай бур», - куну. Гайва гьантрай лавгун ур тихун. Бухарнал шагьрулий зияратирттайх занай, чак буван мизитравун увхний, бавну бур Бухарнал Эмирнал жагьилсса кулпат кIира кьини оьрчI буван къахьанай бур тIий. Ганал бувсун бур цува Мисрилив хIакиншиврул касму дурккусса аьлимчу ушиву, цащава та щарссанин кумаг буван бюхъантIишиву.\nЭмирнал къалалува АьбдурахIман-хIажинал хъирив бувкIун бур. Ганал мяйжаннугу кумаг бувну бур оьрчI бан. Эмирнан бавну бур цана арс увшиву, ашрапирттал киса буллан ивкIун ур АбдурахIманнун. АьбдурахIман-хIажинал кисагу къалавсун увкуну бур: «На инсан хъин аврих тачIав арцу кьаларсъссар, шиккугу къаласунтIиссар», - куну.\nЭмирнал пIайтIундалий га иян увну ур Самаркьандрайн. Гиккун ивукун, ганан лявкъуну бур цала муаьлимнал ссукIурай щябивкIсса гъанчу. Ца нюжмаргу дурну, АьбдурахIман-хIажи зана хьуну ур шавай.\nШярайхукку\nХъинну машгьурсса, махъ нанисса унугу, ганал кулпат мискинну ялапар хъанай бивкIун бур. Ца кьини АьбдурахIман-хIажинал хьулухун увкIун ур шярайхукку. Ганал кулпатрал шярайхуккун цичIав къадуллуну дур. АьбдурахIман-хIажинан ккавккун ур дарвазалучIату арх уцлацисса адимина.\nМубаракнал га зана ивтун ур. Яла га луглан ивкIун ур дулунмуних. Дурагу дусса иникIмалия чантай бувцIуну, буллуну бур шярайхуккун. Щарссанил ганахь цIувххуну бур: «Тти на оьрчIан ци дулуви?» - кунуча, «Ссавур дува, Айманат, жучIанма Заннал нясивсса кьисмат бучIантIиссарча», – куну бур мубаракнал.\nАхттакьунмай хьулухун бувкIун бур гьивурдащалсса арулва варани. МахIаттал хьусса Айманат дуаь дуллан бивкIун бур. Бувсун бур мубаракнал гай цанма Бухарнал Эмирнал гьан бувсса ссайгьатру бушиву. Га иш хьуну махъ, кIива зурува Лаккуй хьуну дур бунт (1877 шин). Оьруснал аьралуннал бунтгу паракьат дурну, ганиву гьуртту хьумий бугьлан бивкIун бур.\nСсивирлив\nАьбдурахIман-хIажигу увгьуну ур. Мубарак ссивир увну ур цала мукьвагу оьрчIащал ва кулпатращал архIал. Гьан увну ур Опочка тIисса кIанайн.\nАрулла шин Ссивирливгу дурну, АьбдурахIман-хIажи зана ивкIун ур Гъумукун. Ганайн цайми кIанттава оьвтIий бивкIун бур цачIана изу тIий, миннатру буллай. АьбдурахIман-хIажинал язи бувгьуну бур Закатал. Тийх та увчIуну ур муфтийну, мадрасалуву дарсгу дихьлай, хIурматрай ивкIун ур. Мубаракнал щала оьрму лавгун бур тийхва.\nАхирданийгу цала аманат бувсса кIанай Закаталлал Тала (Талы) тIисса шяраву ивкIуну, тиккува увччуну ур. АьбдурахIман-хIажинал чIарав бувччуну бур: арс Файзуллагь, душ Аминат ва танал кIиягу кумагчитал. ХIакьинусса кьинигу мубаракнал зияратрайн чIявусса халкь бучIайсса бур цанма барачат ласун.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/islamvlakii.ru\/gazi-gumuchiyal-mubarak","date":"2023-09-22T11:10:37Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506399.24\/warc\/CC-MAIN-20230922102329-20230922132329-00186.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9824978709,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9824978709220886}","num_words":2199,"character_repetition_ratio":0.092,"word_repetition_ratio":0.021,"special_characters_ratio":0.165,"stopwords_ratio":0.024,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.987,"perplexity_score":2285.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Куннияр кув иттав ххяхлахисса ресторанну, хьхьунил клубру, хъуни ттучанну чIявусса ХIамзатовлул ва Ярагъскийл кIичIирттал шанбачIулий бивхьуну буссар ца Магьлул чIалъаь — халкьуннаву ялу-ялун инсаншиву духлаглагисса, гьар кIанттайра рахIму-цIими бакъашиву ялтту дуклакисса заманнай, оьрчIаву хъиншиврул ва рувхIанийшиврул гьанна бугьлагьисса Дагъусттаннал паччахIлугърал ссихьрал театр. 1941 шинал, дяъви байбишин ца зурул хьхьичI, ДАССР-данул халкьуннал комиссариатрал хIукмулийн бувну тIивтIусса ва тай яла захIматсса дяъвилул шиннардийгума чIава тамашачитал тяхъа буллай бивкIсса мяйжаннугусса Магьлул чIалъаь. 2006 шиная шихунмай театрданий каялувшиву дуллай бур Ттуплислив Ш. Руставелил цIанийсса Гуржиял паччахIлугърал театрал институтрал театроведениялул факультет къуртал бувния махъ, 1982 шинал ва театрданул директорну зун бувкIссар Аминат ЯхIияева. Гьашинусса шин Дагъусттаннал Ссихьрал театрданун хьунни аьрххи-ххуллурдал авадансса ва тIайлабацIусса.[youtube]xBNaAoTxV-c[\/youtube]\n— Аминат ЯхIияевнай, ссаву духьунссар Ссихьрал театрданул ляличIишиву?\n— Жулла республикалий оьрчIансса хасъсса театр бувагу ва ца бур. Циванна на мунийн хасъсса тIутIисса, цанчирча, оьрчIру бялахъан, бигьалаган баврищал жул театрданул хьхьичI буссар педагогикалул мурадругу — цанма бувчIайсса жанрданийхчил, яни магьрайхчил, оьрчIру итххяххан баву, тарбия баву. ОьрчIансса спектакльлаву гьуртту хъанахъими дур ссихьри. Агьаммур компонент бур рухI дакъамур рухI дуну чIалачIи дуллалисса, ссихьри занази дуллалисса актертурал чIу. ОьрчIру хъанахъимур лаласлай байбишайссар кIира шинаву. Мунияту жул театрданул репертуар сакин дурну дуссар оьрчIал оьрму хIисав бувну. КIира шинавусса оьрчIан ккаккан байссар магьри, масалдаран, «Маша и медведь». Ххюра шин хьуминнан хасъсса репертуардануву буссар мяъна-мурад бусса, оьрчIан хъинбала цирив, оьбала цирив бувчIин буллалисса хаварду — «Тайна персиковой косточки», «Стойкий оловяный солдатик». Арулла шин хьуминнан «Айболит», «Щелкунчик».\nЖулла республикалий ТЮЗ (театр юного зрителя) бакъахьувкун , Ссихьрал театрданул цийнма лавсун буссар му театрданул буржругу. ЧIава жагьилтурансса репертуардануву буссар «Ханума», «Дон-Жуан», В. Шекспирдул произведениялиясса «Сон в летнюю ночь». Ва спектакль ккавккукун Дагъусттаннал политехнический колледжрал преподавательтал бия муксса ххаллилсса спектакль кьюлтI буллай циван буру, цинявппа колледжирттал педагогталгума кIункIу бувара студентътал спектакльданийн буцланшиврул, тIий.\nТтигъанну жуйн г��строллай оьвкунни Москавливсса И. Образцовлул цIанийсса Аьрасатнал Академический Ссихьрал театрданул. Жу буссияв жулла репертуардануву хьхьичIунсса кIану бугьлагьисса, гастроллайгу тамашачитурал хъихъи лавсъсса «Стойкий оловяный солдатик» маслихIат буллайча, жул сайтрай репертуар ххал дурну, цанма «Сон в летнюю ночь» ччай бушиву бувсунни. Ссихьрал театрдануву Шекспирдул произведение бихьлахьаву му хъинну агьамсса ишри увкунни. Ялун нанисса шинал апрель зуруй наниссару жу кIа театрданул сахIналий «Сон в летнюю ночь» ва «Стойкий оловяный солдатик» спектакльлу бишин.\n— ЖучIава, тIурча, бур нину-ппу Ссихьрал театр бушивувагу къакIулсса, кIира-шанна шин хьусса оьрчIру цащалва хъуниминнансса спектакльлайн буцлацисса.\n— ЦукунчIав къабучIиссар оьрчIру Ссихьрал театрданул чIарах бувккун цайми театрдавун буцлан. Лаласун захIматсса, букъавчIайсса спектакльлай ми ччяни бизар шайссар. Мунийну миннан театр чIивинува чунчу чайссар.\n— Щалва билаятрай, улу щалла дунияллийва учирчагу къабяйкьинссара, тамашачитал театрдая арх бувцсса заманнайгума Дагъусттаннал Ссихьрал театрданийн жулва чIава тамашачитал хаин къавхьунни. Ссаву бухьунссар зул тIайлабацIу?\n— Оьрму наниссаксса инсаннал чурххаву оьттул туннурду башлай байбишай. Оь щурущи бансса дару-дарман ляхълан багьай. Мукунма театрданунгу чIумуя-чIумуйн багьлай бур творчествалул туннурду цIубуллан — пишакаршиву ларай дуллан, чIумущал канил ка дургьуну бачинсса каширду ляхълан. Жул коллектив хIакьину сакин хьуну бур ца пикрилул уртакьтурая, цалла даву ххирасса пишакартурая. Театр хьхьичIунмай баншиврул, Аьрасатнал цайми шагьрурдаяссагу, кьатIаллил билаятирттаяссагу режиссертал, художниктал, композитортал кIункIу буллай буру театрданул репертуар авадан даншиврул. «Гадкий утенок» спектакль бишин Киеврая учIан арду режиссер Миша Урицкий ва художник Н. Данько, Волгоградрая учIан арду композитор Сергей Балакин.\n«Тайна персикового дерева» бивхьуссар Тулалиясса режиссер Алексей Басовлул, «Новое платье короля» бивхьуссар Болгарнавасса режиссер Александр Ткачовлул.\nЖул театр хIакьину тIалавну бур жулла республикалул яла мюрщими агьалинаву кунма, миннал нитти-буттахъачIагу. Сайки 37 азаруннивун бувхсса тамашачитал буссар хIакьину жул театрданул. Ца сезондарай жул театрданул бишайссар 300 спектакль. Гьарца шинал тIурча жу бишайссар мукьва премьера.\n70 шинал мутталий Ссихьрал театрданул бивхьуну бур хъинну чIявусса постановкарду, дагъусттаннал, оьруснал ва кьатIаллил билаятирттал драматургиялул произведенияртту гьануну лавсун. Дагъусттаннал драматургия, хъунмурчIин, ккаккан дуллай бур АхIмадхан Абу-Бакардул пьесардая ва хавардая «Навруз», «О чудо из чудес», «Нураттин мусил кару», «Луглагиманан лякъайссар», «Ччиту Гъуртун», «Дауд — сын углежога», Ш. Моллаевал «Мурадирал жами», «ЦIулитул хъуварал ссигъа», Т. Аслановлул «Муххал усттар Аьли», З. Хиясовлул «ТалихIрах луглагима».\nТеатрданул репертуардануву буссар оьруснал халкьуннал магьри «Колобок», «Машенька и медведи», «По щучьему желанию», мукунма классикалул произведениярттаясса спектакльлу: А. Чуковскийл « «Муха, паук и комарик», Ершовлул «Конек-горбунек», Ш. Пьерол «Красная шапочка», Л. Толстойл «Липунюшка», С. Маршаклул «Кошкин дом», «Мистер-Твистер», Г. Остердул «38 попугаев», Г. Ардерсеннул «Новое платье короля», З. Гофманнул «Щелкунчик». Вай спектакльлал цимирагу ник тарбия дурссар, хIакьинусса кьинигу тIалавнува буссар.\nЖу хIарачат буллай буру оьрчIащалсса даврил цIу-цIусса кьяйдарду ляхълан. Миннаву творчествалул бюхъурду аьч баншиврул, мунищала архIал ссихьрал жанр машгьур баншиврул театрданул гьарца шинал МахIачкъалаллал ва Каспийскаллал школарттал дуклаки оьрчIал дянив сакин байссар назмурду дуккаврил конкурсру, оьрчIал театрдал студиярттал ва драматический кружокирттал фестиваллу.\n1975 шиная шихунмай аьдатравун дагьну дуссар «Театр и дети» тIисса нюжмар дуллалаву. Мунил лагрулуву байссар актертурал ва художниктурал мастер-классру.\n— Буси театрданул хьхьичIуннайшивурттая.\n— Театрданул авадансса репертуар ва актертурал ларайсса пишакаршиву ккаккан дайссар дунияллул сий дусса фестивальлай гьуртту хьуну.\nТтининнин гьуртту хьуссар Тулалий оьруснал хъунасса чичу Л. Толстой увния шихунай 150 шин шаврин хас дурсса Щаллагу союзрал фестивальданий, чичул произведениялиясса «Липунюшка» тIисса спектакльданущал; 1999 шинал Минскалий кIилчинмур дунияллул халкьуннал Ссихьрал театрдал магьирлугърал фестивальданий; 2001 шинал «Поэтический театр Дагестана» фестивальданий; 2008 шинал Мытищалий «Чаепитие в Мытищах» тIисса шамилчинмур дунияллул халкьуннал фестивальданий Г. Ардерсеннул «Новое платье короля» спектакльданущал; 2011 шинал тетр гьуртту хьуссар Москавлив «Образцофест» тIисса С. Образцовлул цIанийсса ряххилчинмур дунияллул халкьуннал Ссихьрал театрдал фестивальданий («Гадкий утенок»). «Культура» каналданул гьарта-гьарзасса репортаж дуруна фестивальданийсса жул гьурттушиннарая ва жул театрданул чIава тамашачитал бялахъан буллай 70 шин шаврин хас дурсса. Ва фестивальданий жул театр гьуртту хьуссар хьхьичIвагу, 2001 ва 2004 шиннардий. Бивхьуссар А. Абу-Бакардул произведениялисса «Навруз» спектакль.\n2008 шинал Болгариянавусса Аьрасатнал магьирлугърал кьинирдан хас дурсса фестивальданул лагрулуву Руса шагьрулий гастроллай ккаккан бувссар мува «Новое платье короля» цуппагу болгарнал мазрай. Спектакльдания махъ педагогтал гъан хъанай цIухлай бия, зун болгар маз кIулссарив, тIий. Жула актертурал марцIну болгар мазрай буллалисса гъалгъалул тай махIаттал бувну бия.\nТара шинал Астрахань шагьрулун 450 шин шаврин хас дурсса «Каспийский берег» цIанилусса Каспий хьхьирил лагма-ялттусса паччахIлуг��ирттал Ссихьрал театрдал цалчинмур дунияллул халкьуннал фестивальданий. 2011 шинал Винницалий хьусса арулчинмур дунияллул халкьуннал Ссихьрал театрдал фестивальданий «Айболит» спектакль лайкь хьуссар кIира премиялун: «Лучшая режиссура» ва «Лучшая женская роль».\nОктябрь зуруй театр гьуртту хьуссар «Каспийский берег» тIисса Каспий хьхьирил лагма-ялттусса паччахIлугъирттал Ссихьрал театрдал фестивальданий («Гадкий утенок»). Ноябрь зуруй Махачкъалалив хьусса мяйлчинмур Дагъусттаннал театрдал фестивальданий («Классика на Дагестанской сцене» )спектакль «Стойкий оловяный солдатик» лайкь хьуссар «Лучший спектакль» премиялун.\n— Сентябрь зуруй Дагъусттаннайн гастроллай бувкIсса Волгоградуллал ссихьрал театрданул хъунмур Александра Никоненко ия, Дагъусттаннал ссихьрал цала чIава тамашачитал хIайран байссар, миннах ссавур дакъа ялугьлан бикIайссар, тIий…\n— 2006 шиная шихунмай Дагъусттаннал Ссихьрал театр уртакьну зий буссар билаятрал хьхьичIунсса Ссихьрал театрдащал — Астраханнал ва Волгоградуллал, шанмагу театрданул дурну дуссар творчествалул уртакьшиврий зунсса икьрал. Апрель зуруй гастроллу дуссия Астраханнай. Сентябрь зуруй 12 гьантлийсса – Волгоградрай. Ккаккан бувссар спектакль «Айболит».\nТтигъанну Аьрасатнал магьирлугърал фондрал Дагъусттанналмур филиал сакин бувния шихунмай 25 шин там шаврил юбилейран хасну, «Дагъусттаннал магьирлугърал кьинирду Москавлив» тIисса, «Дагъусттан» культуралул центрданул сакин бувсса, «Территория мира и согласия» тIисса проектрал лагрулуву Миллатирттал къатлуву ккаккан бувссар жула театрданул брендран хIисавсса, ттизаманнул сахIналул кьяйдардайну халкьуннал магьирлугъ ккаккан дуллалисса «Тайна персиковой косточки» тIисса спектакль. Халкьуннал къавтIавурттал, балайрдал гьавасрал Москавуллал тамашачи махъ бакъа ясир увна — Миллатирттал къатлучIасса культурно-просветительский центрданул хьхьичIунсса пишакар Ольга Скибинскаял жуйн оьвкунни билаятрал хъуншагьрулул хьхьичIунсса школарттайн ва спектакльданущал гастроллай бучIан.\n— Щия пахрулий бур хIакьину Ссихьрал театр?\n— ХьхьичIва-хьхьичI кIицI бавияв чIярусса фестиваллай «За лучшую женскую роль» дипломирттангу лайкь хьусса, гастроллайгу гьарца спектакльданул паччахI душнин ккалли буллалисса ДР-лул лайкь хьусса артистка Екатерина Косабова, вания ливчуну махъ ДР-лул лайкь хьусса артистал Ира Шершавина, Жанна Ротова, Наталья Тибилашвили, Олег Щевцов. Жагьилсса актертуравугу бур ялун буккансса: Булат Булатов, Татьяна Мурсалова, Тамара Кьурбанаьлиева, ДГУ-рал культуралул факультет къуртал буллалисса ПатIима Шуайпова, вава факультетрал актертал хIадур байсса отделениялий дуклакисса Мурад Амагаев, ттигъанну культуралул факультет къуртал бувсса режиссер Зульфия Умарова.\n— Дагъусттаннал цIа гьаз дансса хьхьичIуннайшивуртту Ссихьрал театрданул чIярур, чан бакъар пахрулун лайкьсса актерталгу. Театрдал чулухуннай сахаватлув дакъасса жулла паччахIлугърай буруккинттугу бакъа бакъахьунссар?\n— ХIакьину театрдан итабакьлакьисса ссуссукьусса бюджетрацIух театр хьхьичIунмай бан къашайссар. Фестивальлай гьуртту хъананшиврул, гастроллай зананшиврул, цайми шагьрурдаясса режиссертал бучIан булланшиврул театрданун багьлай бур къуруш лякъинсса гастроллугу дуллан. КIивагу мурад архIал бартбигьлан бигьану бакъар. Ларгсса шинал жулва театр сакин бувния шихуннай 70 шин там шаврил юбилей лажин кIялану хьунадакьинсса арцу лякъиншиврул жун багьлай бия кьини лях дакъа гастроллай занан. Ссихьрал театрданул акъассар цуя-ца спонсор. «Жулва бучIантIимур оьрчIрур» тIисса лозунгру ххирассагу бухьувкун жува, ччива жулва бувагу бусса ва ца оьрчIансса театрданул кумаг банми буккарча.\n— ЦIусса шинавун жулва чIава тамашачитал ссайну ххари бан дакIний буру?\n— ЦIусса шинал хьунийнсса щалла нюжмардий Ссихьрал театрданул сахIналий бихьлай буссар цIусса спектакль «Бургъил тIиму». Дуссар елкалущалсса хъинну тяхъасса ва авадансса программа.\n— Ахирданий ци чIа учинна ЦIусса шинаву лакрал миллатран?\n— Паракьатсса шин хьуннав! Гьарцагу ужагърайн барачатшиву, талихI, тирхханну ялун дияннав! ОьрчIал хъяхъаврил чIу чан къабаннав! ОьрчIрур жула яла хъунмур хъус-ххазина. Мунияту ччива цума-цагу нину-ппу, цала чIумуй мяш къавхьуну, цала каширдах бурувгун, оьрчIан лайкьсса тарбия дулавриха зурча, ми итххяххан бансса ххуллурду ляхъларча.\n— Барчаллагь хъунмасса, Аминат ЯхIияевнай! Зул театрданунгу тIайлабацIусса шин хьуннав!","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2012\/12\/%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%85%D1%8C%D1%80%D0%B0%D0%BB-%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%82%D1%81%D1%81%D0%B0-%D0%B4%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%8F%D0%BB\/","date":"2023-10-04T06:50:13Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511361.38\/warc\/CC-MAIN-20231004052258-20231004082258-00715.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9229582548,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.922958254814148, \"inh_Cyrl_score\": 0.034116070717573166}","num_words":3781,"character_repetition_ratio":0.073,"word_repetition_ratio":0.028,"special_characters_ratio":0.157,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.94,"perplexity_score":3386.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"— Гьу, нагу акъа циксса бусарду? – хъягу хъяйна, ккурчIавминнал ялун ивуна Рамазан.\n— Ачу, ачу, инара жул хавардал ххуржинттуча. Жу дахьва муму-тамур буслай, чIун гьан дулланну бикIайсса. Вилми хаварду цIугу бусса, цIугу дусса бикIай, — увкуна Дамаданнул.\n— Тти рихшантру мадулларду, акъарив махъунай лагавай ура. На бусаймигу цавагу нава ляхъан бувсса бакъассар. Халкьунная бавмурди нагу зул вичIан баххайсса. Бакъахханна, бусанна ва ххуллухгу ца далил-къудурсса ласнаясса ва макрузансса щарссаниясса.\n— Валлагьий, му ласгу ккуличу ухьунссия. Ккуллалли мукун, инавагу тIийкун, ппурдуйх заккана бищайсса кунма, цанма зарал хъанай чIалай буна, хъаннияр цивппа бухсса бакъашиву ккаккан буллан бикIайсса, — увкуна ккурчIавсса Гъазил.\nРама��аннуллив бувсуна укунсса далил.\n— Ина мудан инавалу ссапарданий ххуллийн уклай ура, мукун къабучIиссар, ххуллул гьалмахчу уну хъинссар, — тIий, дюъ дихьлай диркIун дур щарсса ласнай.\n— Ил, аццул бакI, мунилсса буллан вийн багьну бурив? Ттунма къулаймур нава баннача, виласса бувну щядикIу, — щарссанил кумур гьаз къабувну бур къудурсса ласнал.\n— Хъинни, буллалу винма ччимур, ца иш хьусса чIумал на бусанна вихь яла…\nЦа ххуллухьгу, мукуна хьхьувай Кураллавун ачин хIадур хьуну, аьркинсса азихъ, даххансса дикI-нис, ххуллийх дуканмур дирхьуну дур. Ххишала цичIав къаучин икьрал дурну дуна, щарсса ялагу, дацIан къархьуну:\n— Вил ххуллул гьалмахчу уттигу акъассарив? Вана вина тарс, — тIий дайдирзун дур.\nАмма ласнал цукунчIав вичIи къадирхьуну дур, цува нигьаусайма, щарссаних вичIи дишайма къахьуншиврул. Ласгу гьан ивтун, щарсса цурдамур тIурча, кьюлтIницIух ласнал янна ларххун, ххаржан ва ттупанчагу бавхIуну, ларгун дур лас нани ххуллий луркIан дан.\nЛаргун, ца хъачIних ладиркIун дур. Ца хIаллава, щютIлил макьангу рурцуну, ялун ивну ур лас.\n— Да! Ликку чаяту! – амру бувну бур бахханасса букьва чIуний. – Ликку тIийра на вихь, акъарив му унийва дугъра анна! – хъиннува чIувну амру бувну бур.\nЦал лергъ тIийгу ивкIун, къаитайшиву бувчIукун, хIаллих увчIун ур чаяту.\n— Тинай хьу! Ликки янна!\nАъ-муъ тIун ивкIун ур, чIиви оьрчI куна.\n— Ликки янна тIийра! – къяртI чин бувну бур ттупанча.\nЦи банссия, лирккун дур ялтту янна.\n— Бат хьу тти мичча, чунай лагайссарав, акъарив му хIажакгу лирккун кьаитанна: Бат хьу!\nЛаснал, хIаллих най, махъунмай ххуллул уттамур бувцуну бур. Щарсса тIурча, цаппара хIаллава буртти диркIун чайгу, цамур ххуллийх хьуну, анаварну шардай ларгун дур. Шаппа, чугу ппалав бавхIуну, ганийсса азихъгу лув къатлуву бивхьуну, шанувун дурххун дур, къапугу аьнт бувну. Ца мадарасса хIаллава – нузайн кьутI тIисса инсан.\n— Цума уру хьхьунил лякьлуву?\n— На урача, тIитIа! – буккавай, къабуккавай.\n— Цура ина?\n— Варч на урача, тIитIа!\n— Ва гьуя, леххаву! Циван зана хьура? Вин цивхьур? – уххансса мажал бакъа, дулуркьуну дур цIухлай.\nЯла сситтуй:\n— Чу бакъархха, чу ци бав? Вин цивхьур? – вев тIун диркIун дур.\n— Вев цир? ЧIаххувран хавар шайча, лагь хьу!\nБувххун бур къатлувун.\n— Тти ттул махъ бакъассар, щарссай. Ина аькьлукар диркIун дура. Вил тIимур бан багьлай бивкIун бур. Хьумур ци ххайра? ХьхьичIун увккун шама къачагъ, ттупангру буруган бувну, навагу дакI хъячин увну, чугу, думургу, ххишалдаран, ттуйрасса ялтту яннагума лирккун, ларсунни.\n— ИвкIу туну, щарссанил тIимур бай адамина къахьун акъаяв ина мукун тарс авцIусса. Инавагума бивтун утан аьркинссияв. ИвкIуну къахъинав, мукун зана шаяр.\n— Гьула, тти кьадикIуча. Ванияргу ялттусса ишру шайссархха. На багъишла! Тти мудангу ина тIиний уссара, баркуш. Хъиннив? – щарсса ххира-ххуй дуллан ивкIун ур.\n— Я ахир, инава ивкIуну уссияв, чурххайсса яннагума зеххиннин? – Му хIажакгума ликкан аьркинссия вия, варший! «Шама адамина ия ярагъуннищал. На ци бавияв?» тIий щюртIру буслайгу уссар. ИвкIуну къахъинавварч, мукун учIаяр?\n— Нания бакIрайн ласлай ура, — лергъ тIун ивкIун ур цIунилгу.\n— Хъиннича, насула га къатталу ци дурив ххал дан, ссаллив къартI-къуртI бурча, — куну, гьан увну, цурдамур уттудирхьуну дур.\nЛас лавгун, къатталаллил нуз тIитIавривун, ххал хьуну бур цала чу, чIиралу – али-кIили, лувчIин-къатлуву – чай диркIсса ххуржинтту ва дарваг.\n— Вана винма хавар! – хьумур къабувчIлай, гайннухгу ялугьий, тамаша буллай авцIуну ивкIун ур.\nУкун махь увну ур къудурсса цила лас щарссанил.\n— Гьаксса игитсса щарсса диркIун дур, — увкуна хаварданух личIлулну вичIилийсса Дамадан-ттаттал. – ЧIявуссарарч хъаннил макрурду, жущава миннул хъирив лаян къашайссар. Амма къудуршиврущал архIал чувшивугу дуну хъинссар цума-цагу чувнан, хаснува ласнан.\nИна ттуй хъяй,\nна вий хъяй\nЦанма оьрмулуву чIявусса ккаккаврийнуяв ягу цаллара хасиятъяв къакIула, Дамадан-ттатта мяйжаннугу хъянсса хаварданийгу личIину хъян къаикIайва, цалва хъянсса хавар бувснийгурив анжагъ чан-кьансса пиш бакъа къачайва. Ца чIумал буру ккурчIав. Ахттайнссаннун цалла накьгу хIарчIун, мудана куна, махъунай цала даврийн нанисса Хъусрал Катиб, ссаламгу буллуну, чIарах увккун най ия. ЧIарах уккайни, цукуннив ца дикъарсса хъяхъаву дурунни ганал.\n— Да, ина ссай хъяй ура? Жухьгу буси, жугу хъян, — увкунни Дамадан-ттаттал.\n— Ттул зущал дачIин дакъар, ттисин дакъар. Ттухьва нава ччарча хъянна, ччарча аьтIунна, — куну, Катиб лавгунни цала ххуллийх.\n«Танал тукун увкукун, ца хавар дакIнийн багьуннича» — куну, Нехру Рамазаннул микку бувсуна ца укунсса хавар:\nЦа миски-гъаривсса адамина ва щарсса къазахъталну зий бивкIун бур ца авадансса адаминачIа: лас – хIаятралсса буллай, щарсса – ичIалу лакьлай. Га къазахънал щарссагу, мискиннугу, бакIрал ххуйсса, сахIибулхайр дусса диркIун дур. Гивах къатта-зад лакьлакьиний я бавцIуну ххуй дирзхьунссия, къатлул заллу га къазахъ щарссанил лагма уклан ивкIун ур, ганил ххуйшиврия цIардугу дуллай, амма цаламур щарссанин хавар къахьунну арцу, муму-тамургу щун дуллай. Цал рязи къахъанай, уъ-муъ тIийгу диркIун, дуккангу дайссарахха нара ванал, укун къулайсса даву яла къадириянссарча, ласнангу хавар къахьунхьуви тIий, рязи хьуну дур къатлул залуннащал кьюлтIну ишру бачин буллан. Гьалбатта, ласнахьгу къабусайсса бивкIун бур лютинал цинна дуллумуния. Кувнигу ххуйну кушу буллай дуну тIий дулай чайсса бивкIун бур.\nАхиргу, цила лас гукун тиху-шихунай щурущисса авадан щарссанин хавар къавхьуну бикIайссарив, хъирив дацIлай духьунссия – кIул хьуну бур. Амма цинма кIул хьушиву ялун личин къабувну бур. «АцIу на вин баннача, къазахъ вияргу жагьилсса, бакIрал-чурххал вияргу ххуйсса ур», — куну цихьва цила, къатлул заллу-биканалгу кьюлтIну къазахънащал бачин бувну бур ишру. Ххишалдаран, ганан муму-тамургу дулайсса диркIун дур. Чаха ххуйну къуллугъ буллайну тIий, къатлул залуннал мушттуллугъран дулай чайсса бивкIун бур къазахънал цалла щарссанихьгу. ХIасил, кIинналагу ишру лап къулайну бавчуну бур.\nЦаятува цува рязисса къазахънал ца кьини, хIаят дахьлай уна: «Укунгу хъинни» куну, чIатлу куяхунмай палцI байсса бивкIун бур, «укунгу хъинни» куну, — урчIахунмай палцI байсса бивкIун бур.\nГукун пиш-пишгу тIий зузисса къазахънах чIавахьулттийх уруглагисса къатлул заллугу цахьа цува пиш-пиш тIий ивкIун ур.\nКIа хIисав хьусса къазахъ тIурча, цахьва цува: «Ина ттуй хъяй урававкьай, — на – вий?» — тIий, цала чIатлу тихунмайгу, шихунмайгу палцIа тIутIи бувну ивкIун ур.\n«Ча, та Катиблул тIулгу ттун му тагьардануха лархьхьу дирзунни», — куну, Нехру Рамазаннул къуртал бувна цалва хавар.\nДахIалайрихха\nЗунттал щархъаву газулийн ризкьи гьан бан хъами дизай цIан-чаннавура, му ккаллигу бувай хъунмурчIин хъаннил кушулун. Вагу, туну, хъаннил кушур.\n— Ягъар, ПатIий, га адамина урив оьллу гьан бан най? – куна цаннил гамунихь.\n— Ява, унуккар.\n— Лажиннича, цу урвав? Цуксса къудурсса щарсса дурвав ганал?\n— Гьаксса учIисса адамина ухьунссаркьай, щарссагу шанай диртун, гукун, цаннагу зарядка дан куна, оьллу гьан бан нанисса. ДахIалай гукунсса адамина усса щарссанин.\nГай гукун хавардай буна, гъан хьуну ур гайннучIан «къудур» щарссанил лас.\n— Агь, ина цIуллу ивуй, Бяккий, инаравварч? Сумай чуври, оьллу гьан бан инава най урахха?\n— Шанай дуссар. ХIакьинусса яржа ттуйри. Массажгу бувну, чяйгу хIачIан дурну, шанаши дав. Нагурхха накI хIачIайсса! – чайва тIар цайра хIайран хьуну лирчIсса хъаннихь Бяккил.\nВа шагьруния авлиятурал бувцIуну бивкIун бур\nШагьрулийн ивзсса гьантрай Бякки хьунаавкьуну ур цана кIулсса чичущал.\n— Гьу, цукун ура? Та увкIра? Ци хаварду бия зунттавунмай? – яхши-хаш буллай ивкIун ур чичу.\n— Вагь, вин къакIулссарив? На цакьнива шилун ивзуннахха усса. Утти нагу шагьрулулчура, — куну бур Бяккил.\n— Та ивзссарарч, ина авлияссарав? ЦIанакул дюълилсса инсан шярава шагьрулийн изайссарив! – тIий, аьй дуллай ивкIун ур чичу.\n— АцIу тти, ва шагьруния, ттунгу къакIулну, авлиятурал бувцIуну бивкIун бур, — чайва тIар Бяккил.\nЦа-ца оьрмугу кутIа баннуча\nШагьрулия увкIсса лекторнал мадара хIарачат бувуна дикIуя инсаннал чурххан нукьсаншиву душиву, оьрму кутIа байшиву буслай. Гай вих баншиврул кунма, бувсуна Туркнаву ца щарсса яхьуну диркIшиву 205 шинай. Мукун лахъину яхьун ссал кумаг буври вин увкукун, танил чайва тIар: «Оьрмулухун цукунчIавсса дикI къадуркуссар», — куну.\nГа лектор, гьамин, га кьини хъамалу увцуну ур Бяккил чIаххучу Оьмарил. Туну, чIаххучуналгу Бяккийнгу хавар къабувну бикIайссияв хъамаличуначIа щяикIан.\n«Хъамаличу хIадурнугу, къатта хIадурну къабикIайссар» тIун бикIайхха. Оьмарил ПатIиллив циваннив цамур чIумалнияргума гьарзасса дикIгу дирчуну гьавккури бувну бивкI��н бур. Байбивхьуну бур канан. Хъамаличурив, цалва дахьва бувккусса лекциялия ламус хъанай уссияв ягу мяйжаннугу дикI къадукайсса диркIссияв, гьавккури бачIва канай ивкIун ур. Ххишалдаран Бяккилгу, ваца рихшантрай, ччурччу дикIуйн цIу бичин кунма:\n— Ца-ца оьрмугу кутIа баннув, хъамаличу? – куну бур.\n— Хъамаличу, агь, ца къанахIуссархха гьавккури киямур ка оьнна дусса чIумал. Лаччи ва дикI дакъасса чIумал гьавккурттал тIааьн бувагу къабикIайссар, — куну бур къатлул залуннал. – Явала, ми хаварду битича, ва личча канил дугьи.\nХъамаличурив ялагу сикъаслай, уъ-муъ тIий ивкIун ур.\n— Ласи, ласи, ина ци тIий ура? Зунттавунгу увкIун, дикIгу къадуркуна лагайссарав? – хIала увххун ур Бяккигу. — Жул шяраву уссия оьрму хIухчуну лавгсса Явпу-Юсуп тIисса къужа. Нюжмардий ца хIайван къабивххун къаацIайссия. Цаламур биххан мяш хъанахъийни, чIаххувсса СумбатIлияту бацайссия. Ттуршлий арулла шин хьуссия цаннагу. Ча, ина винна дикI дуки, нигьагу къаувсун, оьрму Аллагьнал буллуссаксса бакъа бутан къашайссар.\nХIатти ция хъамаличуналгу нахIура-нахIусса дикIул личча кьуркьу къадан.\nЦала увкумур аьщуйн щаврия ххарисса Бяккилгу, дурчIайнан дурчIинсса рихшантрай кунма:\n— Хула ттигу оьрму кутIа баннача нагу, — куну, дикIул парча ласайсса бивкIун бур аьнттувату.\nМуния махъ жул шяраву дикI канакима икIайссар хъярч буллай: «Ца-ца оьрмугу кутIа баннуча», — тIий.\nТти ина тIийкун баванна\nАвлул дикIух ишттахI багьссияв ягу укунма гъира бивзссияв, ца чIумал Бяккил, цувагу уца авлийн куну, миннат бувну бур авчи Кьурваннухь. Кумагчигу аьркин шайхха куну, увцуну ур ганалгу. Бивну бур зунттавун. Бякки къушлийва ивтун ур, дучралссагу бувну, дукра-задгу хIадур дува куну, Кьурван ва АхIмади авлийн лавгун бур. Гай ав бувтун бучIаннин ялугьлагьаврил яру буккавайсса Бяккин га чIирисса кIинтнил кьини шинуксса хьуну дур. Ахиргу увкIун ур Кьурван, канил кагу дургьуну. ЧIал къавхьуну увкIун ур, пащагу тIий, АхIмадигу.\n— Гьу, къатIайлабацIу хьурив?\n— Ярий, хьуссагу иш ххайрав? КIа Хъун-Аьнттул бакIраву ца гьухъала барххултрал хьунадаркьунни, куна Кьурбаннул. – Битав цаннийн, га ссаннахун тIайла бувну. Гайминнуя личIи хьуну гай хъархъаллайх ялавай ххявххун бавчунни. Тти багьссарча тIий, авчура хъирив. Гьа-гьа… Тихун, хъачIнихун, бахьлавгунни. На тийн лахъаннин янила бат хьунни. Луглай, щяллил бювкьссияв, гьич лякъин къавхьунни. Тти ва гилун, ратIув, багьссарча, тIий, увчIра. БикIайххурав, бакъар ратIувгу. Ва куццуй багьтIатIгу хьуну, кьинигу ларгун, зана хьуссара.\n— ТIайлассар, тти ванал бувтуннихха ав, гьала, ттуйнма чIу банссар тIий, ялугьий ура. КIа лихъан бан лавгсса Аьнттувува уний авцIунара навагу ивкIсса, яла ттуха къалуглан, — ялун ххи бувну, ганал увкумур тIайла бувна АхIмадилгу.\n— Туну, ци банссар, ав мукунсса задри. ХIакьину къабириярча, гьунттий бириянтIиссарча, бачи гьанттайнсса дукан, на зу бучIаннин ххункI бавча, — пашма-п��шманну цала кIункIурдучIанай лавгун ур Бякки.\nЛаргун дур хьхьу. Гьунттийгу лап хьхьу архIалнува бивзун лавгун бур авчитал, цанма гивах кьацI-мацIгу куну. Хьуну дур ахттакьун чIун. УвкIун ур, кIала-кIалайгу тIий, авчи Кьурван, хъиривгу – АхIмади. Гай ккавккун ххаришиврул тIанкI кусса Бякки, я ванахь, я кIанахь зад къаххал шайхту, буккавай-къабуккавай ссаламругу лавсун, унийва щяивкIун ур.\nБуслан ивкIун ур авчи Кьурван кIайва цала авлул хъирив агьсса, къабиривсса варсагъру. Амма Бяккивун гай цавагу бухлай къабивкIун бур.\nЛавгун бур авчитал шамилчинмур кьинигу. Амма га кьинигу тIайлабацIу къавхьуну бур. Буслан ивкIун ур авчи Кьурван, «ккулла авлул ччаннайн щуну, щях бивщуну лавгун, циссарив цирив» тIий.\n— Да, уссу авчи Кьурван, — чайва тIар гай хавардая аьз увкусса Бяккил. – Ярий, ина ттупанг тай линсру хьусса ссаннайн, ччаннайн циван битара, кIа ччин хьусса чулухун бита-бути!\n— Тти ина тIийкун буванна, дус, — чайва тIар учинмур бакъа ливчIсса авчи Кьурваннулгу.\nДуссарарч миннул мукунсса хасият\nАьлтту буккан шяравун бувкIун, шагьрулийнмай нанисса хъамитайпа гужрай ххюрхху бувну най бия хъунисса кIива чантай. Автобусравун бухлай буна, ца кIивун буллуну, кIилчинмур гьаз буллай буна, пIаркь куну энтту дурцун, сумка щяв багьуна.\n— Агь, ина пасат бивуй, цуксса хьхьарасса диявав вай энтту, — тIий бивкIун бур чантайлул заллу.\n— Дуссарарч миннул мукунсса хасият, — чайва тIар автобусравусса Бяккил. – Гила Лаккуйн нанийни, лап куклуну, ласун бигьану бикIайссар, ялавай тIурча, мукун энтту дуцлай, гьаз бан къахъанай бачайссар. Гилу канакийни захIмат хъамабитантIиссарча, бачу щябикIу, — куну, сумка лахъан бан кумаггу бувну бур Бяккил.\nБакIхъахъу букарчагу\nМадара угьара хьуну махъ цувалу ливчIун ивкIсса Пургин-Акбардул, цамур баркушгу дурцуну, тIювагу гъили хьуну, ишру къулайну бавчуну бур. Оьрму хъиннува бялахъан баншиврул кунма, га оьрчI-душнийнгума тамахIкар хьуну ур. Хъиннува дакI дацIан увну ивкIун ур, ай ссавний цIуртти чIалачIиссаксса, адаминал инсаннацIа оьрчI шайссар тIий бур луттираву куну, Малла-Кьурбаннулгу. Мува иширан кумаг байссар тIий бавну, лаччи, гьивхь канакаврищал, къакъунт, хьхьирулт, шярултгума кьатI буллай, канан ивкIун ур. Муния хавар бавсса Бяккил ца чIумал ккурчIав уна Пургин-Акбардухь.\n— Дус, лаччул-чимусул мярарахун бакIхъахъу букарчагу, тти вицIа оьрчI къашайссарча, укунмагу чан хьусса вай жула лелуххантгу битича, паракьатну щяикIу, — чайва тIар.\nЦи тIурчагу, дуснакьрихха га\nЦа хар-хавар бакъасса балаллувун агьну, цайвагу щалва тахсир къавхьуну буна, хатIалий цаннайн чIила щуну, хIухчу Разу дуснакьрайн агьну, гиву кIираяв шингу дурну, шавайн зана хьуну ур.\nЦала къачирчагу, ниттил увния шихунай тIийни куна, оьрму яттичIа лавгсса байчара, ххишалдаран, ниттил мазрая ливчуну махъ цавагу мазгу къакIулну, цукун иявав тIий, чIахху-чIарахми бавтIун: «Аврав, ххишала кьисмат къабаннавча, инжит уврав дуснакьраву?» — тIий, цIухху-бусу буллай, чинмур бакъа тIийни кунма, ала-лав буллай бивкIун бур.\nГайннал суаллан Разу цал «бия», «бакъая» тIий кутIасса жавабру дуллай ивкIун ур.\nЯла:\n— Дуснакь? Ци дуснакь тIий буру зу? Дуснакь биякьай уттинин лавгсса ттул щалва оьрму, — кIири ивчуну, жаваб дуллуну дур Разул.\n— Варч, ина ци тIиссара, чIаххувчу, жувания душманнанвагу дуснакь нясив къабаннав тIун бикIару, ина дуснакьрая рязисса цира? – асаналухун дагьну дур чIаххувщар РайхIан.\n— Циван бикIави, чIаххувщар, ттун оьрмулухун хIаммам тIисса зад ккарагу-къаккаркссия. Яла уттуишин лув-ялунссаннущалсса тах, шаннагу чIумух гъилисса дукра, гьарца хьхьуну кино, вичIи дишин радио.\n— Инания, туну, курортрай ивкIун ура, дуснакьрайри тIий, — хъян ивкIун ур Бякки. – Цу-унугу щуну чIила уттигу ути, щяикIу оьрмулухун гивува, га вила алжаннуву, шийн, ва дужагьравунайгу, чун увкIрарч, туну?\n— Я уссу, цуксса ци тIурчагу, га учин цIара «дуснакьрихха», бусурманчунан нясив къабаннавча, — куну бур яла Разул.\nКъавхьунни сахават\nБяккияту хавар ппив хьуну бивкIун бур, цаллами арцуцIун лап лавчIсса ур, амма щил-бунугу ца бувцIуну сахават арча, оьну улукьайссар тIий. Мунияту хавар бусса Мамайл ва Къапил ца кьини цаннащал цаннал икьрал дурну дур Бякки, буфетравун увцуну, ца-ца буван увну, сахават ан. Бяккигу, туну, гайннал гьим дайхту, лавгун ур. Ларсун дур Къапил ца шуша. ХIарчIун дур шамунналлагу. Дахьва щира сукку хьусса Къапил, цал дачIра хьусса шушлух, яла Мамайхгу урувгун, кIаншгу дурну: «Ци зунну? Ца-ца ттигу баннув? – куну бур, Бяккихгу урувгун. Гайннал дакIниймур бувчIусса куна: «Ттуннив вайгу гьар, ницI гьарзану канарча, кьацI кьурчIи шайссарча, бачи», — куну гьалмахтурахьгу, увккун лавгун ур буфетрава Бякки. МахIаттал хьусса Мамайл, Къапихгу урувгун:\n— Къавхьунни сахават. Хьуншиврул ца ттигу шуша жунна ласун багьлай бухьунссия! – чайва тIар.\nКъяча баххай хавар\nБякки яттихIухчушиву кьаритан ччай ивкIун ур. ИчIаллил ахIвал кIюлану бухьувияв, щар дуцин ччянира чIун хьусса Бяккихь бутта насихIат буслай ивкIун ур:\n— Ургу, ттул арс, ина гьашинуссагу вай яттищал арив гьан багьанссар. Гъинттул ва жула бугъагу бахханну, вин хъатIигу банну, яла урганссара хIухчушиву кьаритан дурив, дакъарив.\nЛавгун ур Бякки арив, ларгун дур кIи, дуркIун дур инт. БувкIун бур ятту зунттайнмай. Бяккигу ххари хъанай ивкIун ур гъи дучIаннин, къяча бахханнин, хъатIи баннин. Ай, юх!\nЛаргун дур гъигу. ДуркIун дур ссутгу. ХIадур хъанан бивкIун бур хIухчалт аривппай. Гьамин, муна ми гьантрай, гьанттайнссаннух щябивкIун буна, бутта цирив цавай хаварду буслай ивкIун ур. Амма цавагу хавар бакIравун къабухлахисса Бяккил чайва тIар: «Буттай, та вила къяча баххай хаваргу бусиярч», — куну.\nТтунгу хъунмур, чIюлумур\nБякки райцентрданийн лавгун ур. Зузи кьини дайдишиннин гивахух уклай уна, ххал хьуну бур луттирду баххай ттучандалул хьхьичI чIявусса халкь бавтIун. Циниягу бакъания, гьарми гиккун къабачинссия куну, Бяккигу гайнначIа авцIуну ур. Цалва аьрххилул мурадгу хъамабивтун, луттирду машан ласун цайнма яржа бияннин ялугьлай ганал биялсса хIал хьуну бур. Ахиргу, яржа бивну, гуж-балагьиннан гивун увххун ур Бяккигу.\n— Ттунгу була, ттунгу! – тIий гайминнавух цащава шайкун чIукIри буллай ивкIун ур Бякки.\n— Вин цумурди? – цIувххуну бур ттучанчи душнил.\nБяккиннив гай ци луттирдурив, цумур була чинссаривгу къакIулну, пIякь ивкIун луттирдах уругавай, гай лавсун наниминнах ургавай, ттучанчинах уругавай, чIиви оьрчI куна авцIуну ивкIун ур.\n— Тти вих ялугьлавав, вев-гьарайния тIий ура, цумур булуви? – цIунилгу чIу лахъ бувну бур ттучанчинал.\n— Ттунгу була му яла ганзмур ва чIюлумур, — куну бур Бяккил.\n— Вана вина гужсса букку, — чайва тIар махIаттал хьусса ттучанчи душнил, цумур лу булунссарив къакIулну.\nТIайламур ччисса Къурайзу\n— Вай колхозрал хъуру колхозниктурал ризкьилул дукавай дур. Ина дуллалимур цира? Вин нач хъанай дакъарив, уква харжи ласлай? – тIий, дяъвай бивкIун бур Советрал председатель Зина къурайзуну зузисса Аьлийн.\n— На ци бави? Лихъан буллай ка хъирив лаллай дакъархха? – цаятура аьй лиххан хIарачат буллай ивкIун ур Аьли.\n— Ина къурайзура. Ппалав бакьи, аьчIа къадуллуну, хIакь къабивхьуну итамабакьара! — тIий, кIири бивчуну бивкIун бур председатель.\nЦаппара хIаллава Аьли, кIива оьл, ца кьунча ва ца ттуккугу хьхьичI бавкьуну, тIайлана Советрал хьхьичIун увкIун ур.\n— Ява ци байссарив цал вайннун бува, кIайминнулсса нава баннача, — уххаврил пащагу тIий, председательнал кабинетрал хьулуву авцIуну ур Аьли.\n— Нания учав, бакьи ппалав, аьчIа къадирхьуну цуппа ца маитабакьара. Аьдалат цар. Та газулийн бакьлан аьркинссар, — чIу лахъ бувну бур ялагу Зинал.\nЗина бувккун кьатIув, бурувгун бур ризкьилух. Цал кIайннух, яла Аьлих буруглай, цияв учин найгу бивкIун, цакуну къухъна бавцIуну ливчIун бур. КIай – цила ризкьи!\n— БакIрал хъириври магъ дачайсса, — увкуну бур Аьлил.\nЛагма бавтIми хъян бивкIун бур. Цила заллу ххал хьусса дядалан кьунчагу, «ум-ма-а-а!» тIий, ЗиначIан левчуну бур. Хъирив – оьллугу. Микку Бяккил чайва тIар:\n— Ваппабай-ярч Аьлий, инагу талатаву дуллан аьркинссар чайхту, бакIру кьукьлан хIадурма урав къакIулла, — куну.\nНасу буси ниттихь\nБякки хIан хIачIлай ур, тIий къатлуву чIяруну къалмакъаллу шайсса диркIун дур.\nЦа кьини, щарссагу кьатIув дуну, Бякки ца-ца буллай уну, ганал чIивисса оьрчI уруглай, тамаша буллай ивкIун ур.\n«Ца бутаннав, аьжаивну цIитI ивкIун урахха?» — куну бур Бяккил.\nГукун нинугу мудан дяъвай дунура хIачIлачIисса хIанттил тIин ххал бан оьрчIангу ччан бивкIхьунссия: «Дула ца ссипI чиннача», — куну бур буттахь. Дуллуну дур чансса.\n— Ярч буттай, вай загьру кунна кьурчIисса затрурав ина хIачIлачIисса? – куну бур оьрчIал кьацIгу кIи-шан бахIин бувну.\n— Ургу миккун, на цукунсса задру хIачIлай урив. Насу буси ниттихь! – чайва тIар Бяккил.\nСсу кунна чIалай дия\nХIан сававну Бякки кулпатрая личIи хьуну ивкIун ур, яни щарсса ганачIату лирхъун диркIун дур. Амма цувама ивкIун ур «дуккан дав» тIий.\n— Варч, ина щарсса циван дуккан дав? – тIий бивкIун бур ганахь.\n— Зувира шин ттулла хъаралу дурну, утти ттулва ссу кунна чIалай дияча, личIи хьура, — чайва тIар Бяккил.\nЦилва буллай – цилва лакьлай\nЦа ппурттуву Бякки, цалла щарсса диркIуну, оьрчIругу лавгун, цувалу ливчIун ивкIун ур ужагърай. КкурчIав дустал Бяккихь цIухлай бивкIун бур:\n— Вил къатта-къушлилсса щил бувай, цукун ура? – тIий.\n— Зу ци тIий буру? – чайва тIар Бяккил. – Вай хъаннил къатлувусса буза цалва буллай, цалва лакьайсса бивкIун бур. Утти, щарсса дакъаний, жунний цичIав бузагу къабикIайссар, дукрагу нара дувара, дугу нара дукара, — куну.\nЦа-ца буллай\nЦа ппурттуву Бяккихъал шяраву, ивкIуманал «шанхьхьу», «мукьцIал» байний, оьруснал поминкалий кунна, хIан дишайсса аьдат дагьну диркIун дур.\n— Да, вайксса арамталгу бавтIун, ва ттул дус цува акъархха, ва чуври, ттущал ца-ца щунвагу бан? – чайва тIар Бяккил, цува цала дус Бадул «мукьцIалунний» ушиву хъамабивтун.\nМарч къабуккарча\nЦуксса лахъи-хъуннугу, ххуллулгума ахир дикIай, хавардугу буслай къуртал къахьурчагу, дазу рищун, чIумуйнусса кьабитан багьай.\nДулланмур дакъа, вания-тания хаварду буслай, цаннал бувсмунийн гаманал ххи буллай, ца-ца чIумаллив, цаннал увкумур гаманал инкар буллай тIийни кунма, бикIайссарча хIаз къужрал ккурчIав.\n— Гьула, Кьурбан, гьунттий ци зунну, вил ци пикри бур? – куну бур Бяккил.\nБувсун бур цалва дакIниймур.\n— Ина? – кIура авну ур Кьурбан Бяккил чулухунай.\n— Гьунттий. Гьунттий. Ци дулларча хъиннивав, — тIий, хIаллих най буна, бивну бур цавай хъуни къатрал мурцIнихун.\n— Гьу, буси, гьунттий ци дулланну? – цIунилгу цIувххуну бур Кьурбаннул.\n— Гьун…ттий… – тIий бусан най уна, цакуну чIираха бувксса мурчал Бякки лапI чин увну увтун ур. Ивзун, кIутIу-кьатIгу хьуну:\n— Марч къабуккарча, ссувхIатрайн гьан багьанссар, — чайва тIар Бяккил.\nЦал вихвагу ургу\n— Да, адаминай, на чIивисса чIумал та жулва багърава багъманчи Абакардул ваваксса калан, закканттуксса лаччул чимус, хъиннува хъунисса къавахъру, къур-кьая дучIан дайссия. Хъиннура хъунисса ва чIярусса дучIан дулланссар тIий, агрономшиву дурккусса ина ивтун, вя-вяксса мюрщисса задру ласласисса цира тIий, багъманчисса Бяккихун дяъвай ивкIун ур колхозрал председатель.\n— Да, адаминай, — чайва тIар паракьатну вичIи дирхьусса Бяккил, — тай ина тIисса къавахъругу, къур-кьаягу утти та чIумалнияргума хъунисса шайссар. Так, инава чIивину уну, та чIумал тай хъунину чIалай, бивкIссар вин, утти, инава хъуна хьукун, тай мюрщину чIалачIиссар! – куну.\nЯвара, на угьияра!\nЦа чIумал ккурчIав арамтурачIа щяивкIун уна, Мамайн цукуннив даши ивзун хьхьичIух лисапIитIрай бигьлагьисса оьрчI, дула куну бур бигьин цахьхьуннагу. Хъунас��а адаминан къаччан бикIан къабан, дуллуну дур оьрчIалгу.\nЦалва жагьил замана дакIнийн багьсса Мамайлгу, буртти ивкIун, ссур дурну дур зунххишиврийх тивуннай. Мамайма, цал ссурхьуну найгу ивкIун, тормоз къадугьлагьисса хIисав хьуну: «Явара, на угьира! Явара!» — тIий, леххаву тIийгу ивкIун, ттявх куну, ивщуну валттуйх, кьарккувун агьну, лихха-личча хьуну ур. «Скорайлийн» оьвтIисса чIумал, Бяккихь телефондалувух цIухлай бухьунссия апатI хьусса цу ур тIийча:\n— АрулцIалла шин хьусса оьрчI ахьния агьунни, — чайва тIар Бяккил.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/01\/%D0%BA%D1%8A%D1%83%D0%B4%D1%83%D1%80%D1%81%D1%81%D0%B0-%D0%BB%D0%B0%D1%81-%D0%B2%D0%B0-%D0%BC%D0%B0%D0%BA%D1%80%D1%83%D0%B7%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%81%D0%B0-%D1%89%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%81%D0%B0\/","date":"2023-09-23T07:46:12Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506480.35\/warc\/CC-MAIN-20230923062631-20230923092631-00824.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9757748246,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9757748246192932, \"tab_Cyrl_score\": 0.013276576064527035}","num_words":7722,"character_repetition_ratio":0.038,"word_repetition_ratio":0.003,"special_characters_ratio":0.193,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.984,"perplexity_score":2800.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"Августрал 15-нний МахIачкъалалив хьунни 2020 шинайннинсса ДР-лул вацIлул хозяйствалул масъалартту ххалбигьлагьисса «ккуркки стол». БатIаврий гьуртту хьунни ДР-лул ХIукуматрал Председательнал хъиривчу Шарип Шарипов, ДР-лул ВацIлул хозяйствалул комитетрал председатель Аьлибаг ХIажиев, МахIачкъалаллал тIабиаьт дуруччаврил прокуратуралул каялувчи Аьли НурмахIаммадов ва цаймигу.\n«Ккуркки стол» тIитIлай, Шарип Шариповлул бувсунни цIанасса ппурттуву Дагъусттаннал вацIлул хозяйствалуву тамансса душиву щаллу къадурсса давуртту ва захIматнийн багьсса масъалартту.\n«1980-ку шиннардий республикалий жува бугьайссия 12 азарда гектар лесополосардал, цIанасса чIумал тIурча сайки 1 азарда гектар. ЦIанасса ппурттуву Дагъусттаннай вацIрал бувгьусса кIанттурдал бувагу 10 процент бур, ми лап чанссар.\nВацIлул хозяйствалул гьарца зузалал хьхьичI хIакьину бур ца масъала – цалла даврил мюнпат ххи баву», — увкунни Ш. Шариповлул.\nВацIлул хозяйствалул масъаларттал хIакъираву ва ми щаллу бансса ххуллурдая бувсунни ДР-лул ВацIлул хозяйствалул комитетрал вацIрал сакиншинналул управлениялул отделданул хъунама СултанахIмад Исрапиловлул.\nГанал бувсунни, мукунма, ДР-лул ХIукуматрал хIукмулийну цIакь дурну душиву «Развитие лесного хозяйства Республики Дагестан на 2013-2020 годы» тIисса программа. Га программа ишакаш даврийну бюхъантIиссар 2020 шинайннин республикалий вацIри гьарза бан 15 процентрал.\nГаналва бувсмунийн бувну, цIанасса ппурттуву вацIлул фондрал циняв аьрщив хIисавну дур 450 азарда гектар, миннува вацIри бур 364 азарда гектарданий. ВацIлул фондравун къадурхсса аьрщив хъанай дур 211,7 азарда гектар.\nХIадур дурссар ХI. Аьдиловлул","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/08\/%D0%B2%D0%B0%D1%86i%D0%BB%D1%83%D0%BB-%D1%85%D0%BE%D0%B7%D1%8F%D0%B9%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BB-%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%8A%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%82%D1%83-%D1%85%D1%85%D0%B0\/","date":"2023-09-24T00:23:06Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506539.13\/warc\/CC-MAIN-20230923231031-20230924021031-00329.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8051849008,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8051849007606506, \"inh_Cyrl_score\": 0.09630252420902252, \"lez_Cyrl_score\": 0.018006669357419014, \"kum_Cyrl_score\": 0.015592006035149097, \"ava_Cyrl_score\": 0.01475635264068842, \"tab_Cyrl_score\": 0.01370836328715086}","num_words":496,"character_repetition_ratio":0.09,"word_repetition_ratio":0.033,"special_characters_ratio":0.169,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.819,"perplexity_score":2467.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ниттил мазру ябаврил, ми ххуйну лахьлахьаврил хIакъиравусса гъалгъарду чан хъанай бакъанугу, му масъалалул ялув мяйжаннугу зий чIалай бакъар, зун бюхъайсса пишакарталгу, чан хьурча бакъа, чIяву хъанай бакъар.\nЦIа даххана дурсса педагогикалул кадрардал квалификация ларай дай институтрал, ДИПКПК-лул (уттисса Дагестанский институт развития образования – ДИРО) му чулухуннайсса даву цукунсса дуссарив ттун къакIулли – учительтурал лакку мазрал кIулшивуртту гьаз дансса курсру щил буккайссарив, цукунсса луттирду миннан кумагран итабакьайссарив, хьхьичIунсса учительтал ца буссарив, личIи-личIисса цIарду ларсъссагу, 1-мургу, высшийгу квалификация дуллуссагу бухьунссар миннаву. Цала хьхьичIунсса опытрая миннал бусаван аьркинни, лакку кказитирттай бикIу, журналданий бикIу – цамур кIану бакъархха яла му масъала ххал бигьлансса, пишакартуран мюнпатсса ихтилат бансса. Гьартану жяматран кIулну къадикIай мазурдил олимпиадартту цукун хьуссарив, миннуй цукунсса суаллу бивкIссарив, личIи-личIисса конкурсирттай миннал цукунсса давуртту чирчуссарив. Ца ххуллухь жула кказитрай рирщуну дия лакрал литературалия чирчусса ца ученикналли тIисса даву, амма цурда ученикнал чирчусса дакъашиву аьлтта чIалай бия.\nУниверситетраву лакку мазрал отделение зий дур 1987-ку шиная шиннай. Лакку мазраями дарсру дихьлансса преподавательтурал масъала захIматсса буну, ва отделениелий зун на бувкIссияв 1990-ку шинал. Лакку мазрайн дагьайсса царагу дисциплиналул я программарду, я учебникру бакъая – ми аьркинни лакку мазрайсса бикIан, ттининту чирчуми лакку мазраясса элмийсса давуртту тIурча дур оьрус мазрайсса. Ттущава бюхъаймур буллай бивкIра. Амма ттуцIунна хъар дахIинсса, лакку мазгу кIулсса, мазраясса элму багьайсса куццуй лаласун шайсса цучIав акъая, цIанагу акъар. Масала, цIана дуккаврил программалуву лахьлахьиссар лакку мазрал практикалул курс, ттизаманнул лакку маз, лакку мазрал стилистика, лакку мазрал диалектология, лакку мазрал история, лакку мазрал дарс дишаврил методика. Миннуву яла агьаммур курс бур ттизаманнул лакку мазрал курс. Мунил программагу чирчуну, лакку мазрай щалва курсирал лекциярдугу, учебно-методический комплексгу (тестру ва личIи-личIисса заданиярттугу дусса) буссар сакин бувну. Цалунмасса учебник буккан бан уттигу каши къархьунни. Амма бивщуну буссар лакку мазрайсса фонетика, синтаксисраясса цалчинмур бутIа ��� калима (словосочетание) ва миннуцIун бавхIусса масъалартту ххал бигьлагьисса бутIри. Оьрус мазрай буссар ттула диссертация гьанусса глаголданиясса пособиягу.\nМазрал историялул программагу сакин дурссия, амма му хъинну хъирив лаян аьркинсса, бигьану дузал бан шайсса курсгу бакъар. Махъсса шиннардий ттущара хъунмур нагрузкагу ларсун, зунгу битлай бакъахьувкун, му курс щаллу бансса мажал ттул къавхьуна. ЦIана студентътуран лакку мазрал история цукун лахьхьин буллай буссаривгу ттун къакIулли – щаллу бакъасса ттул лекциярду хьхьичI дуклай бивкIми студентътураща лавсун, миннуй гьашиву дуллай бусса ххай бура.\nБувагу ххал къабивгьусса, амма циняв лакку мазраха зузиминнал давриву аьркинсса курс бур стилистикалул курсгу. Муниха зун бюхъайсса специалистгу ттун чIалай акъар. Диссертацияртту чичулт ччиссаксса бур, амма мяйжаннугу элмулуха зун шайсса ахттарчитал миннаву бакъар.\nЦIана лакку мазрал отделениелий дуклай бивкIсса студентътурава лакку мазрал дарсру дихьлахьими хъунмурчIин заочныйну дуклай бивкIми бунуккар. Мукун ларсъсса кIулшивуртту тIурча мяйжансса кIулшивурттан ккалли дан захIматри – хъинну чансса ссятру дуссар, цайнува цивппа хIадур хъанансса луттирду бакъассар, дипломрал давурттугу, экзаменнал кьиматругу буссар машан лавсъсса.\nМукунсса, дипломру канихь бунугу, кIулшивуртту хьхьарасса учительтурал квалификация кIа ялув кIицI лавгсса институтрал сакин буллалисса курсирдайгу цукун гьаз байссарив ттун къакIулли. Институтрал сайтрайн бувххун, лакку мазрайн багьайсса тестру ххал бувссияча, миннул башбатаршиврул махIаттал бувунна. Мукун ххал дурсса кIулшивурттайнуривав тIиссара миннал квалификация гьаз дайсса? Ми суаллу школалул учебникрал хахлива буккайсса бакъар, бур цичIав мяъна дакъасса, ччитри хъянсса суаллугу. Ми щил чивчуссарив, миннул рецензент цуривгу бивхьуну бакъар. Бургияра зува, масалдаран, вай суаллах:\nI. Лакку мазраву махъру хIасул шайссар: 1) шанна журалий, 2) мукьра журалий, 3) ххюра журалий.\n2. Кумаграл глаголлуну хъанахъисса: 1) союз, 2) бутIа, 3) глагол, 4) наречие.\n3. Чув? Чун? Чунмай? ЩичIа? СсачIа? тIисса суаллахьхьун жаваб дулайссар: 1) шаврил падеж, 2) кIанттул падеж, 3) бусаврил падеж.\n4. Баргъ, дуниял, кIулши, яхI — вай существительнирду ишла байссар: 1) ца аьдадрай, 2) чIяру аьдадрай , 3) кIирагу аьдадрай\nШикку итабавкьусса гъалатIирттая ихтилатвагу къабанна (масала, жура – бур группалувун, 3-мур классравун багьайссар), цивппа суаллал кьаридшиврух бурги – я аькьлу чIалачIи бансса, а пикри бан уллалисса, я школалул учебникрая тихуннайсса кIулшивуртту ккаккан дуллалисса суал цавагу бакъассар.\nТагьар укунсса духьувкун, ттунма кIулмуния лакку мазрал учительтурангу мюнпат хьунхьуви тIий, ттун пикри хьунни жула кказитрайхчIин учительтурансса лакку мазрал грамматикалиясса курсру бачин бан. Вайннул темардугу ца низамрай, фонетикалия дайди��хьуну, синтаксисрайн дияннинсса дакъассарча, лакку мазрал учебникирттаву, школалул программарттай ххуйну хъирив къалавсса, оьрус мазралмур учебник таржума баврийну гьашиву дурсса темардур.\nВа даву кказитралгу, лакку мазрал дарс дихьлахьисса учительтуралгу хъин чулий кьамул данхьуви тIисса пикригу буссар. Гьаксса ччива цIана школалий лакку маз дихьлахьисса учительтурал вай ттула лекциярттал хIакъираву цаламур пикригу бусарча, цала дарс дишавриву ляркъусса ххуйсса кьяйдардаягу бусаварча.\nТуну утти, бисмиллагьгу увкуну, байбишинну лакку мазраву уттигу ххуйну ялун личин къабувссагу, цалийн къабувкIссагу масъаларттаясса ихтилат.\nБюхъайссар хьунадакьин циняннал ишла къадайсса терминну. Элмулуву чара бакъа цинна хасъсса терминну ишла дайссар. Миннуву цаппара жура ласару оьрус мазрава, амма ми лакку мазрацIун даркьуну къадикIай. Масала, «предложение» тIисса лахъисса махънияр (лакку мазраву чIявуми махъру бур ца, кIива, шанна никирая хьусса) къулайну чIалай дур «жумла» тIисса термин. «Словосочетание» лакку мазрайн таржума дурну дур «бавхIу махъру» куну, амма словосочетание ца дуний, ва термин (чIяру аьдад хъанай) ишла дан бюхълай бакъар. Мунияту «калима» тIисса махъ ва терминдалул мяъналийгу ишла барча, зарал къахьунссия, на мукун ишла буллайгу бура. Туну яла чув лякъинтIиссар аьркинсса терминну, личIи-личIисса мазурдива къулайми, жула мазрацIун дакьайми ишла дарча дакъа? Бюхъавай цIуну ишла дуллалисса терминну дурчIин дурну дуссар.\nI-мур тема\nI.Гъалгъалул мурад хIисавну личIи байсса жумлардал журарду\nЦумур бухьурчагу мазрал дязанаву уссар гъалгъа тIисса инсан (I-мур лицо – на, жу). Бусласимунил циняв дуцинну (единицарду) дайдишайсса мунаятур. Масала, грамматикалуву чIун ккаккан дайссар му инсаннал ихтилатрал чIун хIисавравун ларсун: цIанасса чIун – му ихтилатращал архIал хъанахъимур ягу хьуну къуртал хьумур (чичлай ур, чивчунни); ларгсса чIун – му ихтилатраяр хьхьичI хьумур ягу хъанай бивкIмур (чивчуна, чичлай ия); дучIантIи чIун – му ихтилатрал хъирив хьунтIимур (чичинна, чичинтIиссар).\nГъалгъалул гьурттучину хъанахъиссар вичIи дирхьумагу (2-мур лицо – ина, зу), му акъахьурча, гъалгъалул мяъна дакъатIий (чивчумур текстравугу уссар му ласласима, ккалаккима). Гъалгъалуву гьуртту бакъами, амма ихтилатравусса иширттаву цавува гьуртту хъанахъими, инсантал бунугу, затру дунугу, ккаллиссар 3-мур лицоран. Му лицорал мяъна дуссар цIардавугу (существительныйрдаву, миннун кIанай ишла бувсса цайми гъалгъалул бутIраву), цIанинкIанайминнувугу (цув, ва, му, та, кIа, га).\nГъалгъалуву гьуртту хъанахъиминная бусласийни, ишла хъанай дур I-мур ва 2-мур лицордал формарду (на чичлай ура, ина чичлай ура). Ихтилат гъалгъалул гьурттучитурая бакъаний, ишла хъанай дур 3-мур лицорал формарду (на увкI-ра, ина увкIун-на – оьрчI (та) увкIун-ни).\nМи гъалгъалул гьурттучитурацIун бавхIуну буссар ишру хъанахъисса кIанугу. Гъалгъа тIима усса кIану – шикку, муначIан гъанмур зат – ва; вичIи дирхьума усса кIану – микку, муначIан гъанмур зат – му; гъалгъалуву гьуртту бакъами, амма ихтилат цаятуми затру дусса кIану – тикку, кIикку, гикку, цирда затру – та, кIа, га.\nНа, цIана, шикку – вайри циняв грамматикалул дуциннал дайдихьу. Муниятур «эгоцентризм языка» (эго «на»), «антропоцентризм языка» (антропос «инсан») тIисса понятияртту элмулуву ишла хъанахъисса.\nГъалгъалул мурадгу бавхIуну буссар гъалгъатIиманал тIалавшиннацIун. Мунан ччай бур я цанма кIулмур вичIи дирхьуманангу баян бан, мунангу кIул бан – мукун ишла хъанай дур бусай жумларду. Цанма къакIулмур, амма вичIи дирхьуманан кIулмур муная бавну ччисса чIумал, ишла хъанай дур цIуххай жумларду. ГъалгъатIиманан тIалавмур вичIи дирхьунал бан аьркинсса чIумал ишла хъанай дур амрулул ва нагьиврал (къадагъалул) жумларду. Бусай жумлардал ва амру-нагьиврал жумлардал дазуй кунна лакку мазраву дур гъалгъатIиманал хьулдания, тамахIрая, цащава бан къахъанахъисса, амма хьуну ччисса иширттая бусласисса жумлардугу. БусайминнучIан гъанни тамахIрал, хьулданул жумларду (ЗанабикIанхьуви жула щархъавун барачат!), амру-нагьивралминнучIан гъан хъанай дур зукьлу-зайлул жумларду, миннувусса глаголданул формардайн школалунсса грамматикалуву «чIачай наклонение» куну бур.\n«Наклонение» тIисса терминдалул мяъна хъанахъиссар бусласимунил дунияллуцIунсса дахIаву грамматикалул ярагъуннийну (личIи-личIисса формарду дузал хъанахъаврийну) ккаккан даву. Му дахIавугу гъалгъатIиманал иттах, мунан чIалачIисса куццуйри ккаккан дайсса. Му дахIаву дикIан бюхъайссар гъалгъатIиманан мяйжанну, тIайлану чIалачIисса ( гъарал лачIлай дур), ягу щакирайсса, тIайлану кIул бакъасса (гъарал лачIлай дунуккар), ягу хьуну ччисса ишну чIалачIисса (гъарал лачIунхьуви) ва м.ц.\nГъалгъалул мурад ккаккан баву бавхIуну буссар наклонениярттал журардацIунгу. Лакку мазраву наклоненияртту гьарзасса дуссар (чанна-чанну – 9-10). Миннуву царай дархIуну дуссар бусаврицIун (увкIунни, увкIхьунссар, увкIнуккар, увкIхьуви; учIанссия, учIантIиссия ва ц.), царай – цIуххаврицIун (увкIрив?, учIавав?, увкIривав?, увкIххурав? ва ц.), царай – амру-нагьиврацIун (ухьхьу, маучIара ва ц.), царайгу – хьул-тамахIрацIун (хъинну учIаннав!, увкIния, увкIсса хьурдай ва ц.).\nГьай-гьай, уттавасса гъалгъалуву, цурда гъалгъалул стильдануву, ми наклонениярттал мяънарду ранг-кьачIа хъанай, даххана хъанай, цаннин кIанай ца ишла хъанай дикIайссар. Масала, цIуххай жумларду ишла дурну дикIай бувну ччимур бусласисса мяъналийгу (Къаухханнав жуннийн? – «Ухху» тIисса мяъналий). Бусай жумлардал дикIай амрулул мяънагу ( Ина чунчIав къагьантIиссара!). Цаймигу аьламатру хьунадакьинтIиссар лакку мазраву му мазраха мяйжаннугу элмийну зузиминнан. Дурмурнияргу жула мазраву данмур чIяруссар. Уттининту лакку мазрая чивчумуниву 80% бухьунссар П.К.У��лардул дурмур тикрал дуллалисса, му хъунмасса гьунар бусса лингвист тIурча цайми мазурдих хъунмурчIин урувгун ур европанал журалийсса мазурдил хахливух, миннул дагьанттувух. Цивува лакку мазраву бумур, ми мазурдил грамматикалуву бакъамур уттигу багьайсса куццуй ялун ливчуну бакъар. Му чIалачIи буллай бур школалунсса жула учебникиртталгу. Вана, оьрус мазраву дакъасса цIуххай наклонениярттугу, миннуйну дузал шайсса цIуххай жумлардугу школалул курсираву дакъар, миннул мазраву хъинну агьамсса кIану бувгьуну бунугу. Бурги ингилис маз лахьхьайни цуксса къулагъас дуллай бурив цIуххай предложениярттах: ми оьрус мазраву дакъатIий (так такьвалийну личIи дайнутIий), ингилис мазрай тIайлану гъалгъа тIун хьуншиврул аьркинну бунутIий ми жумларду сакин шайсса куц кIулну бикIан. Мукунма лакку маз лахьлахьиминнангу, хаснува му маз ххуйну къакIулминнан, хавар бикIан аьркинссар цIуххай наклонениярттаягу, цIуххай жумлардаягу.\nБувсмур жям буллай, учин бюхълай бур: лакку мазраву гъалгъалул мурад хIисавну личIи дайсса жумларду мукьва журалул дуссар: 1) бусаврил, 2) цIуххаврил, 3) амру-нагьиврал, 4) хьулданул.\nВа лекциялуву ххал дигьлагьиссар цIуххаврилми жумларду.\n2. ЦIуххаврил жумларду\n2.I. Сакиншиннарал чулуха личIи байсса цIуххай жумлардал журарду.\nЛакку мазраву цIуххай жумлардал кIива жура буссар: аьмсса суал ва хасъсса суал.\nАьмсса суалдануву цIухлай бикIайссар цурда ситуациялия (иширая, тагьардания, даврия ва ц.), му дусса-дакъасса кIул бан, цала цIухлахимур тасттикь бан ягу инкар бан. Масала: 1) Ппу шавай увкIрив? 2) Гъарал кьадагьрив? 3) Зу гьанттайнсса дукардув? Мукунсса суаллансса жавабраву тикрал хъанахъиссар цуппа сказуемое тасттикь буллай, ягу инкар буллай: 1) УвкIунни – КъаувкIунни; 2) Кьадагьунни \/Къакьадагьунни; 3) Дукарду \/ Къадукарду. (КIулну бикIан: лакку мазраву, оьрус мазраву кунмасса махъру да \/ нет бакъассар, му мяъналий укунмасса гъалгъалуву бюхъайссар ишла хьун у \/ у-у ).\nЦила кьанундалий дузал дурсса, щаллусса цIуххай жумларду сакин шайссар цIуххай наклонениелийсса глагол бусса сказуемилул лагма. Мяъна дузалсса глагол бакъасса чIумалгу, сказуемилуву чара бакъа бикIайссар я кумаграл глагол бур ва мунил формарду (бия, бикIай ва ц.), ягу глаголданул агьамми хасиятру (чIун, лицо, аьдад) ккаккан дайсса бутIри. ЦIанасса ва дучIантIисса чIун ккаккан дайсса бутIрир -ра, -ру, -ри ва миннул вариантру –р (ур, лавгссар); -на, -ну, -ни (увкIун-на, бувкIун-ну, бувкIун-ни); да,-ду, -ди (инженер-да, хавар-ди); -ла, -лу, -ли (лу ттул-ли, ина ттул-ла, зу ттул-лу); ларгсса чIун ккаккан дайми бутIрир -а \/-я (та увкIун-а, та увкIсси-я), -ав\/-яв (ина лавгун-ав, на лавгсси-яв); -ва, -вав (та лагай-ва, ина лагай-вав).\nАьмсса суалданул агьамсса хасиятну хъанахъиссар мунивусса глаголгу, мунил мяъналий ишла байсса бутIригу цIуххай наклонениелий ишла байшиву. Му наклонение дузал дайсса грамматикалул ярагънугу хъанахъиссар формалул ахирданийсса цIуххай аффикс –в. Бурги:\nбусай цIуххай\nформарду формарду\nна ура на ури-в?\nина ура ина ура-в?\nта ур(и) та ури-в?\nМуна му хасъсса, му форма дузал дан аьркин байсса аффикс бунутIийри лакку мазраву цIуххай наклонение душиву тасттикь бан хъанахъисса. Амма зун хIисав хьухьунссар кIай ялув кIицI лавгсса ларг чIумул бутIраву цавувагу мува \/в\/ бушиву. Мукунсса чIумал ми кIивагу \/в\/ хIала бувххун, цIуххаву так миннуйну личIи дан къашайссар. Амма микку цайми аьламатругу хIисав хьунтIиссар. Мукунсса аьламатну хъанахъиссар гъалгъатIиманал цаламур даража ялавай бувтун, 3-мур лицорал форма цийнна ларсун (на урив?), 2-мур лицорал даража бюхттул баву – мунил дайлитIурттуну 1-мур лицорал дайлитIуртту шайссар (ина урав?). Ялагу цачIу бишара: на (чагъар) чичав, жу (чагъар) чичарду (бусай формарду) – ина (чагъар) чичав? зу чичардув?; на (чагъар) чивчурив? жу (чагъар) чивчурив? (цIуххай формарду). Ва журалул глаголлаву бусай формарду дуссар субъектну хъанахъисса 1-мур лицорал формалий, цIуххай формардаву тIурча глаголданул лицорал дайлитIуртту дуссар объектрацIун (жула мисаллаву – 3-мур лицо) дархIуну.\nМукунна 2-мур лицо хьхьичIун дуккан даву хьунадакьлакьиссар махъми ахирданий \/в\/ бусса формардавугу. Масала:\nбусай цIуххай\nформарду формарду\nна учIара на учIайри-в?\nина учIара ина учIара-в?\nта учIай(ри) та учIайри-в?\nЦIуххай наклонениелул щаллусса даву (иш) ккаккан байми формардаву («недлительный вид» тIий бур му журалийн литературалуву) ца аьламат ялагу дуссар: Бусайми формарду сакин хъанай дуссар деепричастиялуя (ина увкIун-на), цIуххайми тIурча – кутIа причастиялуя, яни вайннуву яхьуну дур хьхьичIрами, духми ларг чIумул формарду («архаический аорист»). Бурги:\nЖула лугъатру ххуйну ххал бивгьуну бакъар. Мунияту бюхъай вай формарду 1-мур лицорай цамур куццуй ишла дайссагу дикIан (на увкIрав? на агьрав?). Му уттигу хъирив лаянсса масъалар. Лакку мазрал учительталгу ва иширавух хIала буххарча хъина.\nЧIалачIисса куццуй, цIуххай наклонение сакин дан ишла хъанай бур личIи-личIисса ярагъ: 1) хасъсса аффикс (дайлитIулулгу хъирив бишайсса постфикс –в); 2) гъалгъатIиманан (1-мур лицоран) яла агьаммурну хъанахъисса 2-мур лицо (туну мунаясса жаваб тIалавну духьувкун) хьхьичIун дуккан даву; 3) цIуххай формарду цайми гьанурдая сакин даву.\nХасъсса суал бусса жумлардаву суалданул махъру – цIуххай цIанинкIанайми ва наречияртту бикIайссар. Мукунсса суалданул мурад бикIайссар ситуациялуцIун бавхIусса личIи-личIисса чулухалурду кIул баву: даву щил дуллалиссарив, та дуллалиссарив, чув дуллалиссарив ва ц. Цурда ситуация душиврия цIухлахиманан кIулну бикIайссар. Масала: Вил ппу та лавгри шагьрулийн? Ва жумлалуву цIухлахиманан цимурца кIулссар, так му иширал чIун личIаннин: лавгшивугу, лавгма ппу ушивугу, ппу шагьрулийн лавгшивугу.\nХасъсса суалдануву циняв цIуххай наклонениелул аьламатру ишла дурну къадикIайссар. Ми��нуву къабикIайссар цIуххаврил аффикс –в. Масала: Ппу лахьхьу лавгрив? (аьмсса суал) – Ппу та лавгри? (хасъсса суал). Амма аьмсса суалданувугу чIурчIав дагьлай дур чIун ккаккан даймур мукъуйн, цIухлахиманан аьркинну бур му зат аьщуйн щун баву, мукуннив-бакъарив тасттикь бувну.\nМахъми цIуххай наклонениелул хасшиннарду дуссар хасъсса суалданувугу: 1) 2-мур лицо гьаз шаву: ина чун лавгра?, на чун лавгри? ; 2) формарду гьанурдайну личIи хъанахъахъаву: ина чун лавгсси-яв?, на чун лавгун-а?\n3. ЦIуххай наклонениярттал журарду\nКIай ялув ккаккан бувсса кIивагу журалул суаллу сакин шавриву цанна лархьхьусса кьяйдардугу, хасъсса ярагъгу бухьувкун, жухьва кьянкьасса хIучча буссар кIай формарду глаголданул наклонениелун ккалли дан. ХI.Б.Муркъелинскийл ккаккан дурну дур шанма журалул цIуххай наклоненияртту, амма миннул мяъна, сакиншин ккаккан дурну дакъар (Г.Б.Муркелинский. Грамматика лакского языка. Махачкала, 1971. С. 214-215). Вай наклонениярттая укун кIива-шанма ххуттайну бусаврия цичIав хайр бакъар. ХIарачат банну хъирив лавну ххал дан, цукунсса цIуххай наклоненияртту (ягу цIуххай формарду) дуссарив лакку мазраву миннул цала мяъна хIисавравун ларсун.\nЦIуххай наклонениярттал укунсса журарду личIи хъанай бур:\n1) мяйжан баврил суал;\n2) рухсат тIалав баврил суал;\n3) шартIирал (шартIирацIун бавхIусса) суал;\n4) щакирайсса суал;\n5) хьул хIаласса суал.\nВай циняв суаллал буссар кIай ялув кIицI лавгсса кIивагу жура – аьмсса суаллу ва хасъсса суаллу. Ялагу вай наклоненияртту кунничIан ку гъан хъанай дур такьвалийнугу: миннул циняннул дуссар цIуххай такьва.\nУтти ххал банну ми журардал личIишиву.\n3.1.Мяйжан бай суалданул наклонение.\nГъалгъатIиманал вичIи дирхьуманая цанна кIул дакъасса информация тIалав дайсса суаллу яла ишлами ва агьамми суаллу хъанахъиссар. Мукунсса суаллу ккалли бан хьунссия тIайла наклонениелул (бусай наклонениелул, индикативрал, изъявительный наклонениелул) цIуххай формардан. Цурда бусаймур тIайла наклонениегу яла аваданмур, формарду гьарзамур наклонение хъанахъиссар. Шанмагу тайпалул (видрал) циняв чIуннал формардугу, шивун буххайсса цайми категориярттугу хIисав бувну, тIайла наклонениелул парадигмалувун духхайцири формарду уттигу жям дурну дакъар (ми духьунссар чанна-чанну ттуршунния лирчусса). Микссара формарду дуссар мяйжанмуния суал булайсса наклонениелулгу. Мисалдаран цаппара формардах бурги (дуллалиссар так 3-мур лицорал формалий):\n1) щаллумур тайпа (перфектив): чивчурив? чивчунав? чичинссарив? чичинтIиссарив?; чивчуссарив? чивчуссияв? ва м.ц.\n2) тикралмур, даинмур тайпа (хабитуалис, итератив): чичайрив? чичайвав? чичаванссарив? чичавантIиссарив?; чичайссарив? чичайссияв? ва м.ц.\n3) нанимур тайпа (прогрессив, дюратив): чичлай урив? чичлай ияв? чичланссарив? чичлантIиссарив?; чичлайна урив? чичавай урив?; чичлай усса урив? ва м.ц.\nВай формарду сакин шайсса куццуя бувсун буссар аьмсса суалдания бусласисса бутIуву (2.1).\nУкунсса суаллу марцIсса суаллу бур, цайми мяънарду, гъалгъатIиманал асарду хIала бакъасса.\nЦIуххай наклонениярттал махъми журардаву суалданул мяъна так жаваб тIалав дуллалисса дакъарча, цаймигу мяънарду хIаласса дур.\n3.2. Рухсат тIалав баврил суал.\nВа журалул суал ххал бивгьусса давуртту ттун бакIрайн къадагьунни. Суал бавхIуну бур бюхъулул наклонениелуцIун (потенциалисрацIун), мунил цIуххай форма хъанай. Цурда бюхъулул наклонение лакку мазраву цIана муксса ишлану дакъар, мунил даву дучIантIи чIумул формардал дуллай. Му сакин хъанай дур инфинитиврал гьанурдая (ахирданийсса –н бувкьсса бутIуя), дайлитIуртту –ва, ву, -ви ххи бувну: учIа-ва, бучIа-ву, ласу-ви. Вай формарду ишла хъанай дур так 1-мур лицо (цува гъалгъатIима) цащава бюхъаймуния бусласийни. Масала: Оьл нава ттизивича, ина кIюрххилсса дуллалу.\nЦурда чанну хьунадакьайсса дунугу, ва наклонениелул цIуххай формарду хъинну ишласса формардур. Ми сакин хъанай дур дайлитIурттал хъирив цIуххай бутIа –в ххи бувну ( аьмсса суал), ягу так цIуххай махъ ишла бувну: Нагу учIавав кумаг бан? – На та учIава?\nВай суаллу так 1-мур лицорал даврия цIухлахийнир ишла байсса, цайми лицорду вайннул къадикIайссар. Рухсат тIалав буллалисса суаллал мяъна дур укунсса: «Ттуща (жуща) му даву дан хьунссар, на (жу) му даву дан хIадурда (хIадурду), агарда му вин кьамулну бухьурча» тIисса.\nВайннуха лархьхьусса формарду оьрус мазраву дакъар. Ва мяъна ккаккан дан ишла дайссар личIи-личIисса конструкцияртту: мне уйти? – на гьавав?; можно мне уйти? могу я уйти ва ц. Му журалул формардугу дуссар лакку мазраву (кумаграл махъру бучIирив, бучIиссарив ишла бувсса), амма укунми суаллал мяъна чансса дахханасса дуссар.\n3.3.ШартIирал суал\nГлаголданул дуссар бакъамур ккаккан байсса наклонение – ирреалис. ХI.Б. Муркъелинскийл грамматикалувугу, школалул грамматикалувугу му наклонениелун ккалли бувну бур –рча, -хьурча (шанарча, чивчухьурча, чичлай ухьурча) тIисса формантру бусса, цивппалу саказуемирдуну бикIан къабюхъайсса шартIирал деепричастияртту. Ми деепричастиярттал ккаккан дайссар щаллу хьун бюхъаймур шартI, муницIунсса гьанулул жумлалувусса сказуемигу бикIайссар тIайла наклонениелул дучIантIи чIумул ягу даин чIумул формалий. Масала: Къазунну зурча, лурзимах гъагъайссар. ШартIирал деепричастие бикIайссар щаллу къахьунтIисса шартI ккаккан дайссагу, ми сакин хьуну бикIайссар щаллу причастиелуцIун суффикс –ния бавзуну (увкIссания, учIайсса ивкIссания, най ивкIссания ва ц.). Му журалул деепричастияртту хъармур бутIуву бусса чIумал, гьанумур бутIа бикIайссар хьун къабюхъайсса иш ккаккан байсса глаголданул формалий, му форма цурдагу лархьхьуну дикIайссар ларгсса дучIантIи чIумуха (ингилис мазравусса «будущее в прошедшем» кунна). Масала: учIанссар (дучIантIи чIун) – учIансси-я, учIантIиссия (ларгсса, зана къадикIантIисса чIун, яни ��рреалис). Вайнна вай формардайнни учин шайсса оьрус мазравусса «условный» ягу «сослагательный» наклонение тIисса формардал мяъналийсса формардур куну. Вайннуйнна на шартIирал наклонение тIиссагу, элмулуву ва наклонениелийн ирреалис учайссар.\nБюхъулул наклонениелулгу дуссар ларгсса чIунгу, мугу шартIирал наклонениелул формалун ккаллиссар. Мунил бусайссар гъалгъатIиманал тамахIрая, му тамахI щаллу бансса шартIирая жумлалул хьхьичIмур бутIуву бувсун бикIайссар. Масала: Ссав дурцIусса цIурттава ЦIуку бугьан итарча, на ина бугьавияв, шимали чанна цIукуй.\nШартIирал наклонениелулгу дуссар цIуххай формарду. Мунивугу личIи шайссар аьмсса суал ва хасъсса суал: Мукун захIматсса даврий Аьли зунссияв? – Мукун захIматсса даврий Аьли цукун зунссия? Ва журалул формардугу лакку мазраву ишласса формардур. Укунсса суаллу гъалгъалуву ишлану бур: Вар, ина вила аьрава цаманан дулунниссияв? (А.М. «Ттуруллавухсса чани»).\nБюхъулул наклонениелия хьуми шартIирал наклонениелул цIуххай формардавугу бикIайссар кIивагу журалул суал, ми цирдарив ишла шайссар так 2-мур лицорай: Ина ттущал учIавияв? Ина ци бавияв? Вайннул ахирданийсса –в-лул кIилийнусса даву дуллалиссар: ларг чIун (ирреалис) ккаккан даву ва цIуххаву. Мунияту вайннул аьмсса ва хасъсса суал формалийну личIи къашайссар.\n3.4.Щакирайсса суал.\nЦIуххай наклонениелул ца личIисса журану хъанахъиссар щакирал наклонение (дубитатив).\nСуал бикIайссар я гъалгъатIиманан цанна жаваб къаляхълахъисса, я цаманан жаваб кIулшиврийн щак тIутIисса. Мукунсса суал лакку мазраву хIасул шайссар тIайланмасса суалданул аффикс –в-лул кIанай аффикс –вав бивхьуну. Масала: чивчурвав? чивчунавав? чичинтIиссарвав?; чивчуссарвав? чивчуссиявав?; чичайривав? чичайссарвав ва м.ц.\nМунил ахирданий –в бухьувкун, муниву аьмсса ва хасъсса суал личIи шайссар так сакиншинна хIисавну (цIуххай махъ бумур – хасъсса суал).\nМу журалул суаллу хьунабакьлай бур дарзу жумлардавугу, цавува цала балглагимур буслай: Ва Сяъду тIисса ххиттул чIирттарал дугьарча (хъу), дачIи мулцуран шай. Га чапурчуну цукун къалявхъурвав тIий дикIара. (А.М. «Ттуруллавухсса чани»).\n3.5. Хьул хIаласса суал.\nЦIуххай наклонениелул ца жура буссар жаваб аьркиннагу дакъасса, гъалгъатIиманал хьул ккаккан буллалисса. Му сакин шайссар мяйжанмур цIуххай наклонениелул кунмасса гьанурдая, амма формант –ххурав (цIанасса чIун), -ххивав (ларгсса чIун) ишла бувну. Ва наклонениелул инкар дайми (къа- буми) формардал ккаккан байссар хьуну ччимур, инкар бай бутIа бакъаминнул – хьуну къаччимур. ЧIявумур чIумал ишла хъанай дур инфинитиврая хьуми формарду: Аьрава, улахъ бакIрайн къабагьанххурав тIий авчуссиявча, тIайлабацIу къавхьунни (А.М. «Ттуруллавухсса чани»).\nВайннулгу бур цала кьаралданий хIасул шайсса аьмсса ва хасъсса суаллу (хьхьичIмур мисалдануву бур аьмсса суал): Жунна нясивмур чун гьанххура?\nИнфинитиврая хьумур фо��малуву формант –ххивав бусса чIумал, мяъна шартIирал наклонениелул (ирреалисрал) куннасса хъанай дур: Данххивав мунал мукунсса къел?\n***\nЧIалачIисса куццуй, лакку мазраву суалданул журарду гьарзасса бур. Ми школалул программалуву ккаккан баву, учебникирттаву миннунсса кIану лякъаву методистътуралгу, учебникирттал автортуралгу дан багьайсса давур. Цала давриву дакI дирхьуну зузисса, педагогнал гьунар цавува бусса учительналгу лякъинссар лакку мазрал укунсса аваданшивруя бусансса кIану тIиссара.\nЦамур бакъахьурча, цанмавагу кIулну бикIанхьуви – мугу бур цала кIулшиврул, квалификациялул даража лахъ шаву.\nХъиривмур лекциялул тема дикIантIиссар лакку мазраву махъру кунницIун бахIаврил журардаясса.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2016\/01\/%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%82%D0%B8%D0%BB-%D0%BC%D0%B0%D0%B7-%D0%BB%D0%B0%D1%85%D1%8C%D1%85%D1%8C%D0%B8%D0%BD%D1%88%D0%B8%D0%B2%D1%80%D1%83%D0%BB\/","date":"2023-09-23T23:33:41Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506539.13\/warc\/CC-MAIN-20230923231031-20230924021031-00345.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9619506598,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9619506597518921, \"inh_Cyrl_score\": 0.014452272094786167}","num_words":7972,"character_repetition_ratio":0.062,"word_repetition_ratio":0.005,"special_characters_ratio":0.174,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.966,"perplexity_score":2906.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"МахIачкъалаллал Кировуллал райондалул администрациялул зузалтращал кIул унни цIуну ивтсса администрациялул каялувчинал кIанайма СалихI Сагидов. Уттинин ва зий ивкIссар Ккуллал райондалул бакIчинал хъиривчуну.\nХI. Аьдилов\nЦIусса каялувчи ккаккан уллай, МахIачкъала шагьрулул администрациялул бакIчинал хъиривчу Абусупиян ХIасановлул барчаллагь увкунни уттигъанну хушрай цала къуллугъ кьабивтсса АхIмад Нахаев бакIчисса Кировуллал администрациялул зузалтрахь, уттинин дурсса давурттахлу. Ганал бувсунни дакI дарцIуну ушиву, СалихI Сагидовлул каялувшиврулу биттур булланшиврий МахIачкъалаллал администрациялул бакIчинал кIанайма МахIаммад Сулаймановлул райондалул хьхьичI бивхьусса масъалартту.\nСалихI Сагидовлул барчаллагь увкунни шагьрулул бакIчитурахь ва МахIачкъалаллал администрациялул бакIчи МахIаммад Сулаймановлухь, цайнна вихшала даврихлу, ва бакIрайн лавсунни лажин кIялану биттур буллан цалва къуллугърал буржру, агьалинащал хIала-гьурттуну щаллу буллан райондалул хьхьичIсса масъалартту.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/04\/%D0%BA%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B2%D1%83%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D0%BB-%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BB-%D1%86i%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B0-%D0%B1%D0%B0%D0%BAi%D1%87%D0%B8-%D0%B8%D0%B2\/","date":"2023-09-24T01:14:30Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506539.13\/warc\/CC-MAIN-20230923231031-20230924021031-00351.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9353368878,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9353368878364563, \"kum_Cyrl_score\": 0.027053294703364372}","num_words":287,"character_repetition_ratio":0.119,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.116,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.96,"perplexity_score":2622.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Вай цала буттал, Хъунмасса Буттал КIанттул дяъвилул гьурттучи, Хъанардал шяраватусс�� Айгунов ХIасан МахIаммадлул арснал цала бакIрачIан бувкIмуниясса чичрурду дурну дур ванал хъунама арс Адамлул. Ххувшаврил кьинилуцIунгу бавхIуну, дакIнийнбичавурттал таптарданува язи-язими кIанттурду лавсун, бишлай буру «Илчилийгу».\nБуттал бакIрачIан бувкIмуния чичин хьхьичI Адам чичлай ур:\n«Вай ттула буттал бакIрачIан бувкIцириннуя чичлачиссаксса хIаллай ттул яру хъавтунма бивкIунни. Цуксса яхIгу, ссавургу дикIан аьркинни адаминаву га балаллува, гай жанавартрава, га дужагьрава сагъну уккан».\nМу ишираву немецнал буцлан бивкIунну ца цаних тIий дучрал ппалавсса конторалийн допрос бан, тиву таржумачигу ия. Оьрус мазрай допрос буллай ия 3 офицер. ЦIухлай бия та увссарав, ци миллатраллав, чассарав, кулпат бусса, бакъасса, дяъвилийн чув хIадур хьуссарив, талай цуксса хIал хьуссарив. Дяъвилул техника чув гужсса дуссарив. ЦIувххуну махъ урчIамур канил дянив кIиссагу къулбасрал кIанай бищун бувну, регистрациялул ирглийсса номергу, алюминдарал ярлыкгу дарвачрайх лаххан увну, уккан айва тамур чулухух. Ттул бия №79697, Кьадибуттал №79698 номерду. ЗахIматсса щавурду думи бувцуну лавгуна. ЛивтIухьунссия мигу, жул пикрилий. Мичча жу щарнил зуманив бацIан бувну мукь-мукьуннан ца-ца буханка ччатIул бавчIуна микIлавчIсса, мяххигу даркьусса. ЧчатI бухъансса за дакъая. Тталлуйх бишлай гужрай парчри бувну, архIал бацIан бан къашайва, бири- биривкун гъагъан бувну, буканнинмагу бацIан къабивтун, бачин бувру марххалттанивух. Цаппара манзил бивтукун, хъирив ларуна дучрайсса чанарду. Миннуй щябивтун, ахттая махъ Днепропетровскалийн дуснакьравун биян бувру. Танин цIагу дия «Ишталаг лагерь». Хьулухун бияннин немецнал офицернал: «Зун тиву дукангу, лаххангу, хIачIангума дулавантIиссар. Тиву зун зула гьалмахтал, земляктал хьунабакьлантIиссар, зунма ччикун бикIантIиссару. Немецгу ххув хьуну, дяъвигу къуртал хьувкун, зу шаппа-шаппай биян бантIиссару немцынал счетрай», — куна.\nДарвазалух комендантнал бугу-бувккуну, цаппара рихшантрайсса махъругу увкуну, сситтуй пахрулийсса суаллугу буллуну, бавкьуру лагерьданувун. Гиву хIат-хIисав дакъасса мухлукь бия ясиртурал. Цуя-ца акъая зума ахъан бюхъайсса, дякъилгу кьарчI- кьарчI бикIан бувну, ккашилгу бурувххусса бакъа. Укунмагу ккашил литIавай бувкIсса жухь, дуканмур дурив тIий цIухлай, лагма лавгуна ясир бувсса халкь. ЦичIав за цIувххуналгу, учайва: «Тийхва, дяъвилийва, зула-зува ливтIунияра», — куну.\nМичча жу баракирдавух бавчIуру. Гьарцаннуву цанма-цанмасса полицайгу бия, мигу жуятува бивтсса халкь-баттулт. Зу жучIа регистрировать хьуну бакъару тIий, му хьхьу-кьинигу жун дукан дулайсса за дакъая. Гьунттихавай кIюрххил, мяй-мяйя инсаннан цачIуну ччатIул буханкарду бавчIуна, старшинагу, полицайгу увкIун. АрхIа-архIалсса бутIри бувна, кIи-кIия инсан личIи увну. Номерду бувсунни гьарцаннахь. Цания-ца тихунай урган увну, ччатIуйн ттиликIну ацIан увну, ччатI бухъул оьвчайва ва щинни, та щинни увкуну, лагма цинявннан баянну порядковый номерданий. ЧчатIуйгу духьурча 200 гр. дикIайва. Ахттайннай накь дикIайва, гайннуйн «баланда» учайва. Мигу ваму-тамунил ххиличIлурдая дурсса, ягу ккачанну дусса куццуй кьукьари дурну, хьюму-хьюмусса, багьандарансса, диссин куннасса дикIайва. Ми накь цахъи ххуйсса яттикъушлийсса ккаччилгума къахIачIанссия. Амма жун ми цIудикIул накьнияр бусравъя, мигу ца-ца кIичIала булайва. Микку жу мивунияр пикри барду даврийн занан, 10 ссятрай гьавалий, авлахърай хъиннихха, куну.\nЦа ххуллух Ххутрал ХIажи ва на кIюрххил ччатI бачIайхту азварунниву дарваза гъанний бавцIуру хьхьичIмур ххуттай. Дарвазалухун бучIайва часовойтал, цанма циксса халкь аьркинну бурив буцин. Га кьини жугу бувкру даврийн. БувкIру ттупру бичлай, лекьа-пIякьу бувсса хъархъив зулчIай тIисса шагьрулувун. Зия хьусса бетондалул, муххардил машинарду буцIлан бивкIру 10 ссятрай бигьалаган къабивтун. Микку жу зий буна чIарах лагайва Украиннал хъами-оьрчI. Къумасса пикрирдащал жухва буруглагисса чIалан бикIайва ци-дунугу дукансса за ма учин ччай бушиву, амма немецнал ми жул чIарав гъан хьун къабитайва.\nМахъмур кьинигу ччатI бачIайхту гава дарвазалучIан гъанну бавцIуру.\nХIажинангу, ттунгу шайссаксса хьхьичIун буккан ччай бия. Жу мукун зузисса хIисав хьуну, увкIун ца учIиакъу часовойнал ХIажинал ттиликIрайн щуна ччала. ТалихIиннаран лаххия ганзсса дуну ивчIай куццуй къакьувтIуна, мадара оь бувккун бия. Му кьини авлахърайн бувцуру. Жущал ца часовой немец ия. Мунан 20-25 шин духьунссия, цагу 45-50 шиннардил оьрмулувусса австриец ия. Миннал жу, чIатIригу дуллуну, авлахърайх чартту, ттаркIру ратIлатIи буллай, хъунтIа дурккун гивун дичлачи бувру. Ххуллийх цахъи кьяркьарал кьаркьсса къунт духьурча, мигу кьадан бару. Тамансса авлахърайх бувкру. Ахттайн чIун хьувкун, ца чулух немец, ца чулух австриец бавцIуну, сумкалува ччатIгу, селедкагу бувккун канан бивкIунни. Австриец жул чIарав гъанну ия. ХIажиналгу, ттулгу яру тай танал канакисса хьхьичIун дирчусса балугърал ттурчIардих ва вихссакалух бур. Ттун ччай бур часовой тинай шайхту, тай ласун, дукан. Мува пикрилий ХIажигу ивкIун ия. ХIажиналмур ххарххи лахъисса хьуну, марцI дан ургансса иш бакъая, канихьхьун дирияйхту кьацI сукку тIун бивкIуна. Масалдаран, ттухьхьунна дирирссания, нагу мунахь ма чин ччай акъаяв. Му бия шагьрулийн шярава хъами оьрчI кIиху-шихунмай заназисса ххуллул кIану. Жу бияв 15-20 инсан. Жу яла даин ми часовойтурал бригада хьуну лагару авлахърайх, бархIру, хъунтIуллив кьа дуллай. Ца хъиннура дяркъу дакъасса кьини га халкь заназисса кIанайн ххуллийн жулла-жулла шинеллу дирчуну кьадитайссия. Ахттакьунмай кIиха зана бикIулийн шинеллайн цала дунал думур – семечка, чIикIунтIа, къур, сухари, пIапIрус дирчуну лякъайва. ПIапIрус часовойтуран дулайссия, мигу хъинну ххари шайва. Ялами затру ца шинельданийн дирчуну, часовой��алгу ялув бавцIуну, дачIайссия. Микку бикIайва затрагу къадагьсса, кIиннан, шамуннан дирчусса чIуннугу шайва. Жул гьалмахчу Кьадибуттаща чунчIав гьан къашайва, цанчирча мунай шанна щаву дия. Ца автоматрал ккулла кьувтIусса къусаликкурава чапалшиву найнна дикIайва. ВичIилул уттуллуйн щумур, микIлачIавай, дассавай, ччяни хъин хьуна. ТтиликIрахмур щаву на дахIайссия чапалшивугу марцI дурну, пув-пувгу куну, чагъар лачIун бувну. ЖучIа цамур зат дакъая. Ца ппурттуву Кьадибутта ххуй хъанан ивкIуна. Вайминнал бакIрачIан ци бувкIунав къакIулли. ЛивчIру утти Кьади ва на. Икьралгу дарду жула хушрай Германиянавун къагьан. 1942 шинал Днепропетровскалий лагерьданий чапарданух бавцIуну буна, немец дуки-хIачIия ликкан дуллай бия. Жуннагу цичIар дулайрив ккаккан ялугьлай буру. Немецнал цанма хIаз бан ца микIлавчIсса буханка ччатIул чапарданул ялтту бувтунни жул дянив, цивппами хъягу-хъяй буруглай бавцIунни. Ккашилсса ясиртал циняв ччатIул ялун багьуна, микIлавчIсса ччатI цаннаща цаннал зехлай, куннал кув иривма ккуччу уллай. ЧчатI биривмагу, га бухъангу къахъанай, кьацIа тIун икIайва, ккуччу уллай уна.\nХъунма хIал къавхьуну на умур казармалуву дайдирхьуна брюшной тифрал цIуцIаву. Жува къашавайсса ца азирбижан увцуна гива, 40 гьантлийсса карантин баян бувуна жул казармалуву. Дюъ дирхьуна я жу цучIав хьулухун къауккан, я жучIан цучIав къаучIан. Жун аьркинсса дукия нуз тIиртIуну хьулух дишайва жуйхра жура дачIин. Жугу бухьунссияв гиву зувия-зувиллий ххюяксса инсан. Дяркъусса чIун, пюрун бакъасса решеткардая бувсса дуснакьрал чIавахьултту бикIайва, хьхьичIа лахъ бувну кьатIух бивщусса, ялату цахъи ссав чIалачIисса. Цементрал пол дикIайва, лув шинель рутарча ялату аьхълан икIайвав, ялун рутарча лувату аьхълахъи уллалисса. Ттул ца талихI му хьуна даврийн заназисса чIумал, кардондалул къуршилул чул лавсъссия лув бутлан, шинель ялун рутлан, бакIрацIгу ботинкарду дишайссия. Му ишираву цаппара хIаллава нагу хьура тифрал къашавай. Цаппара гьантрай кIул хьун къабитлайгу авцIуну, къабювхъуну, полицайнахь бусав. УвкIун хIакиннал ххал увнав. Анавархъиндарай увцура гива. Га казармалувусса кьункьава гьавалийн уккайхту, бакIгу гьанан бивкIун, кIулшилия лавгун ияв. Чун увцуссарав за чIалай дакъая. МакIра кунма дакIнийри, къашавайсса халкьуннал бувцIусса хъунмасса казармалувун увцуну ивкIун ияв. Микку хъанай бивкIмур къакIулли. Цаппара заманнава, аьгу аьвкъуну, бакIгу щев-щев тIий, пIякь учавай цIуцIисса ца ппурттуву цахъи хIал бувкIун, лагма урувгсса ттун, ттула чIарав ххалхьуна кув ххилчIа хьусса лултту гьухъравусса, кувгу кIачIасса ялув дакъасса ливтIусса инсантал. Навагу ияв кIачIа увну. Авлия хьусса куна ивзун, тия-шия ишлай, баракравун увххун, авцIура къашавайсса халкь лувгу, ялувгу бусса га ца койкалий. БакI гьанай, ня лаглай бия. Цаппара минутIирттава ттуща бювхъуна га урчIа чулухсса лувчIиннийсса къашавайсса цаннахь цIуххин, на чув ия, ва ци кIанур, куну. Гагу хъинну къашавай ивкIун, дахьа духIиндарайн укIлакIисса ганалгу бувсунни: «Ина ва ялувмур полкалия полицейскил ва медфельдшернал вил ялату янна-усгу лирккун, жанахIравун уккан увнав. Хъунма хIал къавхьуннича, вай ялувсса тахлийсса зару вилли, ина анаварну вила заругу ларххун, кIийн лахъу», — куну. Гужрай куна лавхъра, цал шай-шаймур лахлай лаххав, амма чакмарду чIавахьулттий дия, чансса ттуярда лахъну. Цукуннугу янна лаххав, кьацI кьавкьун, гъалгъа тIун къашайва. КIущин бан ивзсса га лувманал увкунни: «Ина талихI бусса инсан ухьунссара, акъарив ина тай буккан бувсса тайннавух аьравалттийн увтун, кIюрххила гьантIиссияв. Сагъну умагума янна лирккун хъунтIуллувун бичин лагай», — куну.\nТтуйнна кIулши дукIлан диркIукун, гьарзад ттунма чIалан бивкIуна. Хьхьувай коридорданувун шама-мукьа, ххюя-ряха увтсса чIунгума шайва литIун дякъийн буккан бувну. КIюрххила кув ливтIуну бикIайва, кувгу рухI дуллай уна полицайнал лавгун чурттуйх ялавай аьравалттичIан бивчуну, гайми баракирдаватугу бивчуну аьрава дуцIлай ххилай бикIайва.\nМукунсса халкь буччинсса гьаврду дуккайсса хасъсса бригада бикIайва, дукралулгу кIива-шанма порция булайссар чайва миннан. Ца-ца хъунтIуллувун ккуччу тIий лагайссаксса буччайсса бия, ккурккай аьрава дацIан дурну, чулий кьатI дурну, бири-биривкун багь-багьсса куццуй. Ца-ца хъунтIуллувун 60-70 инсан утайсса ия.\nЦанна хъунтIа дуккан бигьасса кIану бухьурча, ттуршакссагу утайсса ивкIун ия. Махъмур кьини кIюрххил увкIун ца цуяввагу къакIулсса инсан, гай чIавахьулттийсса цIусса ттул ботинкардугу, обмоткардугу ларсун лавгуна. Гай ттул усру ганал дацлацисса чIалай уна, маласара чинсса чIу ттуща буккан бан къавхьуна. Муксса хIаллай ччатIул касак букан къавхьусса, ттуща му азарданул кIиришиврул, мякьлил кьацI, вихссака кьакьан дурну, зума ахъан къашайва. Ми гьантрай на уччиннин цал хIачIансса щинах ва кьурчIисса ягу туршисса затрах ттула оьрмулул бачIисса булунссия. Му ишираву увкIун полицайнал гихава касакру бувсса ччатI бачIлан ивкIуна, ттунгу буллуна сагъсса чIумал шамила-мукьилва кьацI учинуксса кьавкьсса, каних гъагъанмагу къашайсса касак. Букан шай ккаккан цахъи гъагъавча, някIсса ххиттул ттугъ ливчуна. Кьавкьсса кьацI хьуннав, кьацIливу га ччатIул касак хъатан бансса атилшиву дакъая. Ца-кIира ссятрава бувкIунни ялагу кIия зулмукар ца бадра щинал лавсун, га цаннахь ккурушкагу дия чIири-чIирисса. Га ца кружка кIиннан дулайва. Щинал ялув бацIайва. ХьхьичI хIачIайнал дачIиннуяр ххишала хIачIарча, щилай ччаннах, агьния изан къашай айва. Га лувмур койкалийманан хьхьичI дуллуна. ДачIисса ганал хIачIайхту, дачIисса ттун дуллуна. Чурххал щинахсса мюхтажшиврул ттун гайннуя за къабувчIуна. Га щин дачIлай най лагма бувккун, гава хьулухун бивукун, бадралуву ялагу щин дия. ЧIарав ияннин ура агар чансса ттигу дула учирчан цичIав байвав тIий. Ивукун учав «Господин полицайский, винна ва ттул чурххай ччимургу ласича, ца кружка ттигу дула щинал», — куну. Ца оьккисса ургавугу дурну: «Чернокожий, ивчIан ччай бакъаривгу? – куну, уруглай авцIунугу ивкIун, — Му вийрасса гимнастерка ликки», — куна. Нава гьухъа ликлай уна, ччаннайсса жуларду хъит дурну цалла лирккуна. Мигу ларсун, га чIири кружка ххуйну дуцIингума къадурну, щин дуллуна. Га кьини гай атилшиву чурххавун духхаву щалва дарув хьуна. Гания тинай кIущин — за бан хьулухвасса парашалувун тахлия учIай хьура. Амма утти на ливчIра ачIа ччаннахь. Ттуй дусса за фуфайка ва шинельгу, памма бивхьусса хIажакгу дур. Дахьва гъалгъа тIун бюхълахъисса тагьардануву зулуй ккулуйлий ура. Му чIумал кIул хьунни нава тифрал къашай хьуну 7-сса кьини диркIшиву.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/05\/%D1%81%D1%81%D0%B0%D0%B2%D1%83%D1%80-%D0%B2%D0%B0-%D1%8F%D1%85i-2\/","date":"2023-09-23T23:51:26Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506539.13\/warc\/CC-MAIN-20230923231031-20230924021031-00351.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9741613269,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9741613268852234}","num_words":4019,"character_repetition_ratio":0.024,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.168,"stopwords_ratio":0.016,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.98,"perplexity_score":2504.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"Шагьрулий яхъанахъисса инсаннал зунттавунмай телефондалувух оьвтIисса чIумал чара бакъа цIуххай: «Ми погода цукунсса дур?» — куну. Нагу ва суалданун лавхьхьуну: «Гьакссагу шикарнайсса погода дур», — учара. Бунияла ваксса ххуйра-ххуйсса тIабиаьт дусса зунттавун циваннив къакIулли хъинну чанну бакъа отпускалийгума жулва шагьрулул инсантал къабучIай. ХIайп!\nДумур дуручлайрив бур мяърипатрал чулуха хьуннав, дарсру дишайсса учительтурах вичIидишаврищал, ххуллийх нанисса угьарасса инсаннащал ихтилат буван, буллусса суаллан жаваб дулун бюхъайсса чIавасса зунттал душру. Гъидайдихьлахьисса гьантрайннин цалва кIяла кьяпри къабувкьсса зунттурдал даралувусса Вихьуллал шяраву яхъанай ва дуклай бур вай шанма душ. «Буттауссуй, рищар жул суратру», — увкуна вайннал на чIарах увккун най унува. КIулну ияв на вайннан кказитрал зузала уссагу. Буккайсса бия вайннал «Илчи» кказитгу. Бюхъайхха мукьахунмай вай душварая буккан жулва зунттавусса Ватан ядулланми. Учин бакъассар. Мунияту нагу ришлай ура вай суратру ва гьан дуллай ура «Илчи» кказитрайн вай ххари буван.\nЯхI бувара ххуйну школа къуртал буван, ттул зунттал яхIлувтал!","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/06\/%D0%B1%D1%83%D1%80%D1%83%D1%87%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%85%D1%8C%D1%83%D0%B2%D0%B8-%D0%B2%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D0%BB-%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D0%BA%D1%83-%D0%B1%D0%B8%D0%BB%D0%B0%D1%8F%D1%82\/","date":"2023-10-04T06:47:35Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511361.38\/warc\/CC-MAIN-20231004052258-20231004082258-00783.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9933007956,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9933007955551147}","num_words":307,"character_repetition_ratio":0.018,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.162,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.994,"perplexity_score":4790.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Мартрал 5-нний ДР-лул Шяраваллил хозяйствалул министерствалий хьунни «ДР-лул шяраваллил хозяйствалул кооперациялул цIанасса тагьар ва мунил ялун бучIанмур» тIисса масъалалун хасъсса «ккуркки стол». Га бачин бувну ия шяраваллил хозяйствалул министрнал хъиривчу Шарип Шарипов.\nХIасан Аьдилов\nБатIаврий гьуртту хьунни министерствалул жаваблувсса зузалт, районнал шяраваллил хозяйствалул управлениярттал хъуними, журналистътал.\nХхалбигьлагьисса масъалалул хIакъираву хъунмур ихтилат бунни Шарип Шариповлул. Ганал бувсмунийн бувну, шяраваллал масъалартту щаллу булланшиврул лябуккан буллан аьркинну бур личIи-личIисса журардал кооперациярду. Шяраваллил хозяйствалул муштаришиврул кооперациялул давуртту хьхьичIуннай дуллалаврийну бюхъан тIий бур базарду дукиялул буцIин бан, зузи кIанттурду гьарза бан, агьалинал маэшат ххуй бан, шяраваллил хозяйствалуву ттизаманнул технологияртту ишла дуллан, шяраваллаву инфраструктура дузал дан, шяраваллил жяматрал культуралул ва кIулшиврул даража лавай бан, ишбажаранчишиву лядуккан дуван.\nКооперативру лябуккан бувну, гай агропродовольствиялул рынокрал системалуву ишла къабувссаксса, хъунисса ишбажаранчишиврул структурардал гьанулий, шяраваллил хозяйство коммерциялул ххуллийн дучIан къадурссаксса, жунна ччисса хIасиллу къахьунтIиссар. Мунияту захIмат хьунтIиссар Аьрасатнал Федерациялул Дукиялул мюхчаншиврул доктриналулгу, Шяраваллил хозяйство лядуккан даврин хасъсса паччахIлугърал программалулгу шяраваллил хозяйствалул хьхьичI бивхьусса масъаларттугу щаллу бан.\nДагъусттаннай, Аьрасатнал цаймигу регионнай кунма, шяраваллаву личIи-личIисса журардал ва системарттал кооперативру хIасул хъанай бур. Миннувату яла агьамми бур шяраваллил хозяйствалул кооперативру (производствалулсса ва муштаришиврул) ва муштаришиврул обществартту (потребительские общества).\nМасалдаран, шяраваллил хозяйствалул производствалул кооперативру (СПК) ягу колхозру Дагъусттаннай чIярусса шиннардий яла чIяруми диркIссар, миннул аьдад дия сайки 500, ягу циняв шяраваллил хозяйстварттал организациярдал 70 процент. Щалва билаятрай хIакьину циняв шяраваллил хозяйствалул предприятиярттава СПК-рдал 25% бур, амма 2001 шинал миннул бивкIссар 50%.\nЦуксса хIайпнугу, республикалул шяраваллил хозяйствалул бутIувусса чIявуми СПК-рду так формалийну хъанай бур кооперативруну, цанчирча миннувусса укунмасса (рядовые) члентал гьуртту хъанай бакъар кооперативирттал иширттавух, миннаща бюхълай бакъар цалва председательтурахь укун бара, мукун мабари учин. «О сельско-хозяйственной кооперации» тIисса федерал закон чIявуми СПК-рдаву зий дакъар, члентуран муданма кIулну къабикIай кооперативирттал хъус щил, цукун ишла дуллай буссарив, мунияту шяраваллаву кооперативру сийлий бакъар.\nШарип Шариповлул бувсунни шяраваллил хозяйствалул муштаришиврул кооперативру (СПоК-ру) республикалий та, цукун хIасул хъанан бивкIссарив, министерствалул цукунсса кумаг буллай бивкIссарив ми сакин бавриву. Ганал мукъурттийн бувну, цIана аьркинну дур шяраваллил хозяйствалул муштаришиврул кооперациялул даву лядуккан дувансса паччахIлугърал политика. Яни аьркинну бур цахъисгу ххуйсса даражалийн буцин законнал база ва ишакаш дуван ми иширттан хасъсса программартту. Ххалбигьлагьисса масъалалул хIакъираву ихтилатру бунни мукунма ДР-лул Экономикалул министерствалул Управлениялул хъунама Шагьмардан Мудуевлул, цаппара СПК-рдал каялувчитурал ва цайминналгу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/03\/%D1%88%D1%8F%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%BB-%D1%85%D0%BE%D0%B7%D1%8F%D0%B9%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BB-%D0%BA%D0%BE%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F\/","date":"2023-09-23T21:27:45Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506528.3\/warc\/CC-MAIN-20230923194908-20230923224908-00285.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8312272429,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8312272429466248, \"inh_Cyrl_score\": 0.05586733669042587, \"lez_Cyrl_score\": 0.022802291437983513, \"kum_Cyrl_score\": 0.015259357169270515}","num_words":980,"character_repetition_ratio":0.121,"word_repetition_ratio":0.025,"special_characters_ratio":0.135,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.842,"perplexity_score":2583.7,"cluster_detection":-1} +{"text":"ДР-лул территориялий 2012-2013 шиннардий ишакаш дурссар «Развитие малого и среднего предпринимательства в Республике Дагестан на 2012-2015 годы» тIисса республикалул программа. Мукуннасса программартту цIакь дурну дур республикалул цинярда 52-гу муниципал сакиншиннарай.\nХIасан Аьдилов\nМи программарттал мурад хъанахъиссар республикалий чIиримур ва дянивмур ишбажаранчишиву лядуккан давринсса шартIру дузал даву, шайссаксса чIявусса агьали бизнесравун кIункIу баву, бюджетравун налогру гьарзану дучIан дуллалаву.\nЛарай кIицI дурсса Программа ишакаш даншиврул, 2012 шинал республикалул бюджетрава личIи дурну диркIссар 105 млн. къуруширттал, федерал бюджетрава тIурча – 285 млн. къуруширттал. 2013 шинал гара Программалун личIи дурну диркIссар 119,9 млн. къуруширттал, федерал бюджетрава – 336,1 млн. къуруширттал, аьмну – 456 млн. къурушру.\nЦIанасса ппурттуву ДР-лий кьамул бувну бур чIиримур ва дянивмур ишбажаранчишиву лядуккан дуллалаврин кумагрансса циняв аьркинсса правалул актру.\nПрограммалуву ккаккан дурну дур 43 пунктрая дузал дурсса давуртту.\nПрограммалуву ккаккан дурсса давуртту ишакаш даврийну 2012-2013 шиннардий 4000-ллихъайсса ишбажаранчитуран ва миннал зузалтран паччахIлугърал чулуха кумаг бувну бур.\nЧIиримур ва дянивмур ишбажаранчишиврул субъектирдал давуртту лядуккан даву мурадрай, сакин бувну бур ми арцул щаллу байсса ДР-лул Микрофинансированиялул фонд.\n2012 шинал га Фондрал итадаркьуну дур 90,6 млн. къуруширттансса 138 микрозайм, 2013 шинал – 284,2 млн. къуруширттансса 377 микрозайм.\nКумаг баврийну дузал бувну бур 550-яргу ххишаласса зузи кIанттурду. Шагьрурдай буллай бур бизнес-инкубаторду, миннул цIуну байбихьлахьисса ишбажаранчитал щаллу буллай бур офис��рттал ва зузи идарарттал хIаллихшиннал шартIирдай (кьювкьуну), мукунма миннан кумагругу байссар ишбажаранчишиву дачин давриву.\nУттинин 3 бизнес-инкубатор бувну бур.\nЦIанасса ппурттуву бизнес дачин даврил иширттаву ишбажаранчитуран кумаг буллай бур «Дагестанский республиканский центр развития предпринимательства» тIисса къакоммерциялул партнерствалул.\nМинистерствалул кумаграйну республикалий сакин дурну дур ишбажаранчитурал 7 цачIуншиву.\n2012 шинал 457 жагьилсса ва айихьлахьисса ишбажаранчинан бувну бур грантирттайнусса 115,5 млн. къурушрансса кумаг, 2013 шинал – 628 ишбажаранчинан грантирттайнусса 138 млн. къурушрансса кумаг.\n2012-2013 шиннардий чIиримур ва дянивмур ишбажаранчишиврул 49 субъектран дуллуну дур 10,66 млн. къурушру субсидиярттал. Республикалий мюрщими предприятияртту зий бур строительствалул, инновациялул, шяраваллил хозяйствалул, цIуллушиву дуруччаврил бутIраву. ХIакьинусса кьини паччахIлугърал хьхьичIсса хъунмур масъала хъанахъиссар ишбажаранчитал бизнесравун кIункIу бансса шартIру щаллу даву.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/10\/%D1%87i%D0%B8%D1%80%D0%B8%D0%BC%D1%83%D1%80-%D0%B2%D0%B0-%D0%B4%D1%8F%D0%BD%D0%B8%D0%B2%D0%BC%D1%83%D1%80-%D0%B1%D0%B8%D0%B7%D0%BD%D0%B5%D1%81%D1%80%D0%B0%D0%BD-%D1%85i%D1%83%D0%BA%D1%83%D0%BC%D0%B0\/","date":"2023-09-24T01:29:26Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506539.13\/warc\/CC-MAIN-20230923231031-20230924021031-00411.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8460313678,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8460313677787781, \"inh_Cyrl_score\": 0.024499405175447464, \"tab_Cyrl_score\": 0.023155957460403442, \"anp_Deva_score\": 0.01974388398230076, \"kum_Cyrl_score\": 0.015813449397683144, \"krc_Cyrl_score\": 0.012401203624904156}","num_words":735,"character_repetition_ratio":0.092,"word_repetition_ratio":0.054,"special_characters_ratio":0.185,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.865,"perplexity_score":3917.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ттунма хьунабавкьусса чIявуссаннал учай, нахIакьдан бизлазиссар цIуссалак, га ххуйсса аьрщигу кьадиртун, щамарал аьрщарайн куну.\nЦа чулуха тIайлар. Гукун буллугъсса аьрщи Дагъусттаннай нажагьгу дакъахьунссар. Авадансса вацIри, щаращив, кьасса къурду. Цила чIумал аьрщаравун бувтсса лачIал ккуккулул захIмат къабувна дулунтIиссар чанна-чанну 19-20 центр ца гектарданияту. Амма укун буллугъсса аьрщарай халкь яхъанан аьркинссар хъинну паракьатну ва вихшалану, дакI дарцIуну ца шинай, ацIра шинай ва ганияр гихунмайгу. 1988-89-ку шиннардий ДучIиннал школалийн цаягу лакку оьрчI къаувкIуна цалчинмур классравун, Аьхъардал школалийн увкIуна дахьа ца оьрчI. Вайми школардайгу шиная шинайн чан хъанай бия лакрал дуклаки оьрчIру. Школагу къуртал бувну дуклан бувхсса жагьилтал, душру нажагьссагу букIлай бакъар махъунмай райондалийн. ХIурхIа тIий, шиная шинайн чан хъанай дия райондалий яхъанахъисса лакрал жяматрал аьдад. Лаккучунал агар къатри дахлай ухьурча, увку багьа буллай бия мичиххичналгу. Мунияту ттун пикри хьуна райондалул архивравусса материаллащал кIул хьун.\nХIисав дуллан бивкIукун нава махIаттал хьунав. 1944-ку шиная 1989-ку шинайн бияннин, яний 45 шинал мутталий, лакрал хозяйстварттал абсолютный рост хьуну дия дахьра 100 хозяйствалул. Вайра шиннардий райондалий ялапар хъанахъисса лакрал жяматрал абсолютный рост хьуну дия дахьра 200 инсаннал. ОьрчIру буллалаврил хIасил «к собственному населению» райондалий яхъанахъисса лакрал бия 1,5 процент, яруссаннал – 5-6 процент, миччиххичнал – 5,6 процент.\nРайком партиялул 1-ма секретарь З. И. ХIажиевлущал маслихIат барду цаппарасса оьрмулул бугьараминнащал ихтилат бан, райондалий яхъанахъисса лакрал жяматрал ахIвалданияту ва гьунттий ялун бучIанмунияту. Хъинну вичIигу дирхьуну, гьарцаннал цалва-цалва пикрирдаятугу бувсун, маслихIат хьунни хьунабакьин цалчин Дагъусттаннал Верховный Советрал Президиумрал председатель М. МахIаммадовлущал. МахIаммадаьли МахIаммадовлущал хьунабакьин ттущал буссия личIи бувсса делегациялул члентал ХIусайнов МахIаммад, Мусаев МахIаммад, ХIасанов МахIаммадсултан, Аьзиев ЯхIия, Будайчиев Камалуттин ва Шапиев Абумуслин.\nГьарцаннал бувсуна 40-ллихъайсса шиннардий райондалий яхъанахъисса лакрал оьрмулияту ва мичиххич зана бивкIун мукьах миннащалсса гьарца чулухасса хIала-гьурттушиврияту ва мудан цакуну нахIуну къадиркIшиву миннащалсса дахIаву.\nГьарца шинал мичиххичнал делегацияртту, щиривкIуну, чIун-чIумуй биллай бия Москавлив ХIукуматрал хъуниминначIан ва Дагъусттаннайми хъуниминначIан. М. М. МахIаммадовлул, хъинну вичIигу дирхьуну, бувсуна гьаз буллалисса масъала хъинну кIусса бушиву, мунияту КПСС-рал Дагъусттаннал обкомрал 1-ма секретарь М. Ю. Юсуповлущал чара бакъа маслихIат бан аьркиншиву. Райондалий яхъанахъисса лакрал масъала ца чулухун бутан багьаншиврий ва анавар буккан бан аьркиншиву чIалачIи бувна 1989-ку шинал Ярык-сулий дацIан дурсса, мичиххич буттал аьрщарая бизан бувну 45 шин шаврин хасъсса, гьайкалданул. Гьайкал даврил ва му дацIан даврил каялувшиву дуллай ия республикалий яхъанахъисса мичиххичнал жяматийсса организациялул хъунама («девятка») Нуцалханов Э. Э. Ми бия хъинну щиривкIуну зий. На цимилагу хьунабавкьура «девяткалул» члентуращал, ми рязи хьун буллай гьайкал дишин цачIуну майрал 9-нний райондалулгу кумаграйну. Гьич рязи бан къавхьуна, жу гьайкал дихьлай буру жулва миллатрал яла кьурчIимур кьини тIий.\nФевральданул 18-нний 1989-ку шинал райкомрал актовый залданувун батIарду партийный актив, депутатътал, идарарттал ва хозяйстварттал хъуними. Республикалиягу бувкIуна мадарасса лакрал вакилтал. Райисполкомрал заседаниялий ххал бан ккаккан бувну буссия ца масъала – мичиххичнан гьайкал дишин ихтияр дулаву ва му дишин аьрщи ккаккан даву. Заседание къуртал хьунни анжагъ хьхьунил 12-нний, ихтияргу дуларду гьайкал дацIан дан Ярык-сулийсса хIатталлил чIарав.\nГара хьхьуну, хIукму ласайхту, байбивхьунни мичиххичнал актив ва миннал лагма лавгми гьайкалдануха зий ва миккунсса ххуллу буллай. Гьарца давуртту къуртал дунни ссят 10 хьуннин феврал��данул 19-нний. Мура кьини гьайкалданул хьхьичI дурунни хъуннасса митинг, органнал бусласаврийн бувну, сайки 20-нния ливчусса инсантал бусса.\nМуния мукьах райондалий яхъанахъисса мичиххичнал вакилтурал (Хасилбиев Султан, Музиев Хизри, Юсупов Саидбек, Дарцаев Салман, Асхабов Султан) чивчунни аьрза РСФСР-данул прокурорначIан (13 июль, 1989 ш.) СССР-данул генеральный прокурорначIан. Новолакрал райсоветрал исполкомрал председатель Аьбдуллаева Х. О., гьайкал дишин къабитлай, митинг дан къабитлай бахчилай бивкIун тIий, УК РСФСР-данул 170-мур статьялийн бувну судрайхчIин жаваб дулун бара тIий. На мукссава тахсирлув бакъашиву бувчIин бувхьунссия аьркинсса инстанциярттал.\n1989 шинал 29-нний февральданул обкомрал бюрорал заседаниялий ххал бивгьуссар суал: «Об информации секретаря КПСС т. Гусейнова А. А., заведующего аграрным отделом обкома КПСС т. Магомедова А. Х., прокурора ДАССР, т. Гаджимагомедова С. Т., председателя КГБ т. Могикова В. Ф., министра внутренних дел т. Полунина Е. В. о состоянии морально-политической обстановки в г. Хасавюрте, Новолакском, Хасавюртовском, Казбековском районах в связи с установкой памятника и проведением митинга в с. Новокули, посвященного 45-летию выселения чеченского населения».\nРайоннай яхъанахъисса жяматрал гьаз буллалисса суаллу ххал бувну ва миннул аьркинсса предложенияртту хIадур дан сакин бувссар республикалул хIукуматрал комиссия. Комиссиялул председательну ккаккан увна Мирзабеков А. М. , ДАССР-нул ХIукуматрал Председатель ва ганал хъиривману – Пулатов З. Ф., обком партиялул секретарь.\nКомиссиялуву бия 15 республикалул министерстварттал ва идарарттал хъуними. Ва комиссиялул членталну ЦIуссалакрал райондалияту цIакь бувна ХIажиев З. И., райком партиялул 1-ма секретарь ва Аьбдуллаева Х. О., райисполкомрал председатель. Махъ-махъ ва комиссиялул члентал гьарза бувна ва жулла райондалиягу цIакь бувна мивун Будайчиев К. Ш. – Новолакрал МСО-рал председатель, Оьмаров М. А. – «Заря» совхозрал директор, Хайдакьов С. Р. – Чапаевкаллал дянивмур даражалул школалул директор.\n1989-ку шинал мартрал 7-нний хьусса комиссиялул цалчинмур заседаниялий цинявппа члентал бавчIунни 5 группалийх.\n1-мур группалул хъунама – ХIусманов А. И., Дагъусттаннал филиалданул АН СССР Тарихрал ва литературалул институтрал директорнал заместитель. Ва группалул мурадну ккаккан бувну бия хъинну куртIну бизан баврил тарихрал хъирив лаян, ва суалданул тарихрал, бизан баннин ци шяраваллаву ва циксса бивкIссарив мичиххич ва бивзун мукьахсса миннал тагьар ва ахIвал ва миннал тIалавшивуртту. 2-мур группалул хъунама – ХIажимурадов С. Т., республикалул прокурор. Ва группалул мурадну ккаккан бувну бия мичиххич бизан баврин хасъсса (1944 шинал) ва 1956-1957 шиннардий махъунмай бучIан ихтияр дулаврил хIакъиравусса хIукуматрал кьамул дурсса законну бартдигьаврил хъирив багьан.\n3-мур группалул хъунаману ия Закаржаев Д. Р., Дагъусттаннал финансирттал министр. Ва группалул мурад бия мичиххичнан Дагъусттаннайн махъунмай бувкIун мукьах ва миннал ахIвал, тIалавшинна щаллу дан хIукуматрал цуксса кумаг бувссарив хъирив лаян. 4-мур группалул хъунама – МахIаммадов А. Х., обком партиялул аграрный отделданул заведующий. Ва группалун багьлай бия ттиния тинмай цачIу ялапар хъанахъаврил хIакъираву лакрал ва мичиххичнал ци пикри буссарив ххал бан. 5-мур группалул хъунама – Мирзабеков А. М., Министртурал советрал председатель, цанчирчан, ва группалул масъала бия делегацияртту кьамул баву, халкьуннал личIи-личIисса группардащал хьунабакьаву, ва миннал пикрирду хIисавравун ласаву, телевидениялул, печатьрал тIайлану бувчIин баву республикалул халкьуннан ва суалданул агьамшиву ва захIматшиву, хьунабакьаву дан лакрал ва мичиххичнал интеллигенциялущал, оьрмулул бугьараминнащал. Иширах бурувгун хьунабакьин ЧИАССР-данул хъуниминнащалгу.\nВа чара бакъа ххалбигьин аьркинсса масъалалул дия чIярусса вариантру: райондалунгу, шяраваллангу цIарду даххана дурну, ттиния тинмайгу цачIуну яхъанан; райондалийсса къатри Хасаврайсса ва Хасавюртуллал райондалийсса къатращал даххана даву, шяравалу, шяраваллащал даххана даву; ца агрогородок бан лакрал цинярда шяраваллаяту; Талминский оросительный системалучIа дулун 10 азарда гектарданийн дирсса аьрщи, гиккун дизан дан шяраваллурду, Советский райондалул, Тидибуллал ва Урадиял колхозирттал аьрщарайн бизан бан; Гъуниннал райондалул Сергол цIанийсса ва О. Чохскийл цIанийсса колхозирттал 9,5 га аьрщарал дулун; Буйнакскаллал райондалий ккаккан дан аьрщи; бизан зунттавун цалла-цалла шяраваллурду диркIсса кIанттайн ва м.ц.\nЦинярда хьхьичI кIицI ларгсса районнан чIалай бия, бувчIлайгу бия ва захIматсса масъала чара бакъа ца чулийн бутан аьркиншиву. Амма щинчIав ччай дакъая аьрщи дулун.\n1989 шинал декабрьданул 5-нний хьусса Комиссиялул заседаниялий, Председатель А. М. Мирзабековлул дуллунни предложение вай шяраваллурду дизан дан МахIачкъалалия ухссавнил чулухуннайсса аьрщарайн ва сакин дан ца куццуйсса цIа дусса район.\nТтуйнгу тапшур бунни декабрьданул 20-ннин баян бан жяматрал ци пикри буссарив. Муния мукьах анкеталийхчилсса цIуххаву дурссар 18 шинаяту ливчусса райондалий яхъанахъисса лакрахь. Анкеталий диркIссар кIира предложение:\n1. Бизан МахIачкъалалияту ухссавнил чулухуннайсса аьрщарайн.\n2. Бизан зунттавун цалла-цалла шяраваллурду диркIсса кIанттайн.\n90-ллихъайсса процент райондалий яхъанахъисса лакрал жяматрал рязишинна дуллуссар бизан МахIачкъалалияту ухссавнил чулухуннайсса аьрщарайн.\n1991-ку шинал апрельданул 26-нний кьамул дунни РСФСР-данул Закон «О реабилитации репрессированных народов», цилгу тасттикь бунни хьхьичIарасса мичиххичгу ва цайми миллатру минардаяту бизан баву инсантурайн къаршисса диркIшиву ва законну къатIайласса диркIшиву.\nВа Закон дуккайхту лапва гужну щурун бивкIунни мичиххичнал агьлугу. Ва Закондалийнгу чул бивщуну, республикалий яхъанахъисса миллатирттал нахIушиву, паракьатшиву дуруччиншиврул, 1991-ку шинал июльданул 23-нний ДАССР-данул Халкьуннал Депутатътурал советрал 3-мур Съездрай кьамул бунни кIива хIукму. Цалчинмур хIукму бия «О практических мерах по выполнению решений Съездов народных депутатов Дагестанской ССР и реализации Закона РСФСР «О реабилитации репрессированных народов». Ва хIукмулийн бувну хьхьичIарасса хIалданийн дутан Ауховский район ва мивун духлай диркIсса шяраваллан цIардугу зана ритан закондалийн чул бивщуну.\nКIилчинмур хIукму бия «Об отводе земель вновь образуемого Новолакского района». Ва хIукмулийн бувну лакрал жяматгу бизан бан ва сакин дан ца куццуйну цIа дусса район, МахIачкъалаллал Ухссавнил чулухсса 8504 га аьрщарал дулун. Вай аьрщаравун духлай дия къутаннайсса Лакрал райондалул Хъурхърал ва Гъумучиял колхозирттал цинярда аьрщив.\nСъездрал хIукмурду буккайхту, М. Мирзабековлул тапшур бунни М. М. ХIусайновлуйн (Председатель Госкомнаца ДАССР), ттуйнгу ДАССР-данул халкьуннал Советрал 3-мур съездрал хIукмурду щаллу баврин хасъсса Совет Министрнал хIукмулул проектраха зун.\nЖул мадара гьантри хьунни пикри буллай, цIухлай, цанчирча цахъисвагу лавхьхьусса хIукму цалвагу кьамул бувну бакъая. Ахирданийгу жу хIадур барду хIукмулул проект «Об основных мероприятиях Совета Министров Дагестанской АССР по реализации постановления III Съезда народных депутатов ДАССР» тIисса.\n1991-ку шинал августрал 21-нний кьамул бувссар ва хIукму, цилгу номер 177. Ва хъанахъиссар цалчинмур хIукмуну райондалий яхъанахъисса лакрал жямат цIусса аьрщарайн бизаншиврул, республикалул цанма багьайсса министерствартту ва ведомствартту балжину зун байбивхьуссар ва захIматсса, хъинну хъирив лавну бурган аьркинсса масъалалуха.\nВа хIукмулийн бувну Правительствалул сакин дурссар «отдел по вопросам восстановления Ауховского района, переселения лакского населения Новолакского района на новое местожительство с образованием одноименого района и образования Кумторкалинского района». Ва Отделданул заведующийну хъунмасса хIаллай ивкIссар Дадаев Н. М., цалгу хъунмасса захIмат бивхьусса гьарца масъаларду бавкьуну иширайну щаллу буван. Ванал заместительнугу цIакь бувнав на. Дадаев Н. М. хIакьинусса кьинигу зий ур дирекциялий, цалла кIулшиву иширайну зузи дуллай цIусса аьрщарайн бизлазисса лакрал жяматраха. ЦIанакул отделданияту хьуну бур Управление, ванил хъунама ХIасан Аьбдуллаевичлул хъунмасса захIмат буллай ур багьайсса куццуй щаллу бан масъалартту.\nВа хIукмулийн бувнур сакин бувну бивкIсса Оргкомитетру «по переселению лакского населения Новолакского района и восстановления Ауховского района» ва строительствалулсса бансса дирекция.\nЦIусса аьрщарайн ��излазисса лакрал кулпатирттан цуксса аьрщи дулунтIиссарив, цукунсса къатри бантIиссарив, райондалий кьаритлатисса къатрах ци багьа булунтIиссарив, хIукуматрал ци икьралданий бизантIиссарив, цIусса аьрщарай миннан цукунсса шартIру щаллу дантIиссарив ва цаймигу мюрш-кьюршсса масъалартту тасттикь буллалисса хIукмуну хъанахъиссар 1993-ку шинал апрельданул 21-нний, №78 бувксса Дагъусттаннал ХIукуматрал «О порядке и условиях расчетов за оставляемые жилые дома, строения, многолетние насаждения, а также строительства жилья лакскому населению Новолакского района, переселяемому на новое место жительства». Ва хIукму хIадур бан ттун хъунмасса кумаг бувссар Аида Бакриевал (цIана – зав. отделом финансов Правительства РД). Ва хIукмулийн бувнур ккаккан дурну диркIсса гьарцагу бизлазисса кулпатран дулун 0,15 га аьрщарал, бан къатри хIукуматрал 24 м2. хIисавну кулпатравасса ца бакIран ва 12 м2. ххишалану кулпатран хIисаврай.\nДуллалисса къатрал аьдад даххана дан багьунни 1998-ку шинал февральданул 9-нний № 18, РД-лул ХIукуматрал хIукмулийн бувну «Об упорядочении системы оплаты жилья и коммунальных услуг в республике Дагестан» тIисса.\nЦIуссалакрал райондалийсса жямат цIусса аьрщарайн бизаву ттигу къуртал хьуну дакъар. 3-мур Съездрал хIукмулийн бувну бизаву къуртал хьун аьркинссия 1996-ку шинал, бюхъайва къурталгу хьун, аьркинссаксса финансругу итадакьлай диркIссания ва хIукуматрал масъалардугу баххана хъанай къабивкIссания.\nБизан аьркинсса 3717 къатлуяту хIакьинусса кьини бан ливчIун бур анжагъ 788 къатта.\nКъатравун бизлай бур лакрал кулпатру, амма маэшатраха зунсса тагьар щаллуну дакъар, кулпатирттан ва шяраваллан ккаккан дурсса аьрщи зузи дансса тагьар дакъар, шяраваллурду оьрмулун гьарца аьркинмунил щаллуну дакъар. Мунияту, къатри къуртал хьуну духьурчагу, халкь бизан анавар буклай бакъар. Ялагу чансса бакъар мюрш-кьюршсса, щаллу къавхьусса масъаларду.\nЦа чулийн бувккун бакъар цIуну хьусса шяраваллал административныйсса сакиншинналул масъала.\nМяйжаннугу захIматри щюллисса къурду, авадансса вацIри лагма буну аьдат хьусса жяматран къун хIаласса, мискинсса аьрщарай, аьдат хьуннин мадара шинну гьанссар. Амма ци захIматшиву духьурчагу, ва иширах бурувгнугу, ванияр тIайласса хIукму бакъая:\n1. Ца-цаних тIий, хъинну кьювкьуну лакрал жяматгу бивзун лавгун, чан хьувкун, райондалул ва шяраваллал цIарду укунгу-тукунгу даххана данссия, лакрал шяраваллал цIардугу тамну духлаганссия;\n2. Жяматру цачIун бавтIунни, шяраваллурду хъуни хьунни, шиккусса лакрал агьали гьарза хьунни;\n3. Гьарца кулпатраву, хъуниминнан бакъассагу, ччаннай бавцIуну щаллу хьусса оьрчIан хIукуматрал къатри бувну буллунни;\n4. Шяраваллурду МахIачкъалаллал чIарав хьунни. ЦIанакул шагьрулувугу, лагма-ялттусса районнайгу хъунисса, чIумуха лавхьхьусса заводру буллай бур, цаппараннаща бюхъанссар миккугу зун.\nБюхъайва хIук��мат вакссара даххана къархьуссания, цIусса аьрщарайн бизаврил масъала анавар буккан ягу цамур даражалий щаллу хьун. ЧIумуха лавхьхьуну бакъа ша бизан къашайхха, ци дакIру анавар дукларчагу.\nТтул пикрилий, миллатран кумаг банна тIисса цума-цагу , тихунай-шихунай къауруглай, ва хIукуматрал цIакь дурсса Программа иширайну биттур хьуншиврул аьркинни райондалул хъунаманал ва активрал, управлениялул дирекциялул лагма лавгун, цаннах ца вичIи дирхьуну хIарачат бан. Рамазан ХIажимурадовичлул тIийкун, политикалул масъалартту багьлагьиссар анжагъ республикалул президентнайн.\nХхалла Аьбдуллаева, 1980-1990 шиннардий ЦIуссалакрал райсоветрал исполкомрал председатель","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/07\/%D0%BA%D1%8A%D0%B0%D1%87%D1%87%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%BC%D0%B0-%D1%86%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B9-%D0%B1%D0%B0%D1%86i%D0%B0%D0%B2%D1%83\/","date":"2023-10-04T20:50:21Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511406.34\/warc\/CC-MAIN-20231004184208-20231004214208-00216.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8531675339,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8531675338745117, \"inh_Cyrl_score\": 0.09551186859607697, \"lez_Cyrl_score\": 0.010378227569162846, \"che_Cyrl_score\": 0.010191543959081173}","num_words":4593,"character_repetition_ratio":0.058,"word_repetition_ratio":0.013,"special_characters_ratio":0.163,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.89,"perplexity_score":3403.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Апрельданул 12-13-нний МахIачкъалалив ДР-лул ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил министерствалий хьунни «Современные подходы к лечению бесплодного брака. Экстракорпоральное оплодотворение в Дагестане – настоящее и будущее» цIанилусса репродуктивный медициналун хасъсса Республикалул элмулул ва практикалул конференция.\nКонференциялул сакиншинна дурну дур ДР-лул ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил министерствалул, ДР-лул ТФОМС-рал, ДР-лул «Республиканский центр планирования семьи и репродукции» ГБУ-рал.\nЭлмулул ва практикалул конференция сакин бувну бия Дагъусттаннай уттизаманнай оьрчI хьун бан ишла дувайсса репродуктивсса технологиярттан. Шикку гьурттушинна дурунни ДР-лул цIуллу-сагъшиву дуруччаврил министрнал кIанайсса Танка Ибрагьимовлул ва Москавлиясса, Санкт-Петербурграясса репродуктологиялул хьхьичIунсса гинекологтурал.\nУттизаманнай Аьрасатнал хьхьичIунсса клиникардаву ишласса оьрчI бакъасса лас-щарнин кумагрансса личIи-личIисса каширдая бувсунни д.м.н., профессор, РАМН-рал Д. О. Оттол цIанийсса гинекологиялул ва акушерствалул элмийсса хъиривлаявурттал институтрал аьлимчу-секретарь, хьхьичIунсса пишакар Игорь Юрьевич Коганнул.\nВанал цалва мукъуву кIицI лавгунни щалла дунияллий хъуннасса къулагъас дусса ва ца яла ишласса метод жучIара къаишлашиврул душиву цин лархьхьусса савав – жула, дагъусттаннал, халкьуннал кIулшилия архсса методру кьамул дан къаанавар буккаву, амма шиная шинайн чIярусса шиннардий оьрчI къахъанахъисса кулпат ябан, цалва наслу бансса гъира халкьуннавун багьаву.\nЭКО-рал клиникардавусса Эмбриологиялул лабораториярттаву дуллалисса личIи-личIисса хъиривлаявурт��ая бувсунни биологиялул элмурдал доктор, В.И. Кулаковлул цIанийсса Акушерствалул, гинекологиялул ва перинатологиялул элмийсса центрданийсса эмбриологиялул лабораториялул каялувчи Лев Алексеевич Левковлул.\nДагъусттаннал медициналуву репродукциялул технологияртту ишла даврия хъамаллурахь ва конференциялийн бувкIсса ДГМА-лул преподавательтурахь, студентътурахь бувсунни ДР-лул МЗ-лул хъунмур пишакар, акушер-гинеколог Раиса Шихсиновал ва Кулпат баврил республикалул центрданул (РЦПС) отделениялул хъунмур Муъминат Хархаровал.\nДР-лул ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил министрнал кIанайсса Танка Ибрагьимовлул кIицI лавгунни республикалий гьарзасса оьрчIру буллай бунугу, оьрчI бакъасса лас-щарнил сияхI хъунна хъанай душиву ва масъала щаллу баврил хIакъираву ДР-лул ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил министерствалул сипталий республикалул цIуллу-сагъшиву дуруччаврил идарарттай лахъсса даражалул технологияртту ишла дуллантIишиву.\n«Уттиния гихунмай дагъусттаннал хъаннища республикалул дазул тихун къалавгунма аьркинсса консультациярду ва медициналул обследованияртту жучIара дуван бюхъантIиссар. Диагноз тIайла дарцIуну махъгу ЭКО-рал ккаккан бувсса гьарцагу дару-дарман жучIава бан бюхъантIиссар», — увкунни министрнал.\nТанка Ибрагьимовлул бусаврийну, республикалий дурсса диспансерданул сияхIрайн лавсун бусса бур 14 азарва оьрчI бакъасса лас-щар, 30 азарва лякьлуву хьуну, чIун дияннинма оьрчI лияйсса хъами ва 40 азарва эндокринно-гинекологиялул патология дусса хъамитайпа. Шиная шинайн республикалий диспансерданул сияхIрайн лавсъсса оьрчI бакъасса хъаннил процент лахъайсса бур 8-10 процентрайн. Ванийн бувну, репродуктивсса патология дусса оьрчI бай оьрмулувусса хъами бусса бакъасса ялун личин буллантIиссар шяраваллавусса амбулаториярттаву, ФАП-ирдай, участокрайсса азарханардай. КIира-шанна райондалун хасну республикалул шагьрурдай центрду ва МахIачкъалаллал хъаннил консультациярдай хасъсса кабинетру тIитIинтIиссар РЦПСи Р-лул( Республиканский центр планирования семьи и репродукции) пишакартал зузисса.\n«ОьрчI къахъанахъаву бур жулла республикалул ца яла нигьачIишиву рутлатисса масъала. Сайки гьарцагу оьрчI бан бюхъайсса оьрмулувусса ряххилчинсса лас-щар бур му масъалалущал хьунабакьлай. ОьрчI бакъасса кулпатирттал процент 15-ннийн биярча му масъала ккаллийссар хIукуматрал биялдаралун ласунсса масъалалун», — увкунни Т.Ибрагьимовлул.\nРЦПСиР-лийн гьар шинах бучIайсса бур оьрчI къахъанахъисса сайки шаназарунниха ливчусса лас-щар. Жулла республикалий хъаннил азардал къашавайсса ва оьрчI къахъанахъисса хъаннил сияхI дусса дур Аьрасатнал вайми регионнах бурувгун 1,5-2,0-лла лахъсса. ОьрчI къахъанахъисса лас-щарнин ца яла агьамсса методран хIакьинусса кьини ккаллийну дур ЭКО-рал метод (Экстракорпоральное оплодотворение). Репродуктив технологияртту (ЭКО, ИКСИ ва цаймигу) дан багьлагьисса жулла республикалий бусса бур кIиазарунниха ливчусса лас-щар. Ва бусса бур хъинну ххирасса, сайки 100 азарда къуруш арцул лагайсса процедура. Мукунсса арцу цинявнначIа дакъахьувкун, «О программе государственных гарантий бесплатного оказания гражданам медицинской помощи на 2013 год и на плановый период 2014 и 2015 годов» тIисса Аьрасатнал Федерациялул №1074-сса ХIукмулийн бувну репродуктив технологиярттал метод дуртун дур хIукуматрал гарантиярдал сияхIравун. Ванил тIиссар, ва процедура уттиния тихунмай медициналул страхованиялувун бутантIишиву. Уттинин ЭКО дан бюхълай бивкIссар, квотагу ларсун, республикалул дазул кьатIув, цайми шагьрурдай. «2011 шинал федерал квоталий тIайла бувксса 172 лас-щарниву лякьлуву хьуну бур 19 щарссанил, миннувагу оьрчI бувну тирххандарайн бивну бур 16 хъамитайпа. 2012 шинал Москавлив ва Санкт-Петербурграйн федерал квоталий тIайла бувккун бур 218 лас-щар, миннува 30 хъамитайпалул лякьлуву хьуну бур ва 14 хъамитайпалул оьрчIру бувну бур. 350 хъамитайпа ялугьлай бусса бур цалла чIун дияннин.\n2013 шинал тIурча чункIуй къалавгна жулва хъаннища бюхъантIиссар ЭКО Дагъусттаннайра укра дан. ЦIанакулсса чIумал най дусса дур ми процедурартту буллансса кабинетру аьркинсса кьайлул дузал буллалисса давурттив.\nЦуппа укун хьхьичIунсса пишакартал гьурттусса ва журалул конференция жулла республикалий бувну бур хьхьичIва-хьхьичI ва репродуктив технологияртту лядукканшиврул, ванил агьамшивугу, сийгу хъуннасса дур.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/04\/%D0%BE%D1%8C%D1%80%D1%87i-%D0%B1%D0%B0%D0%BA%D1%8A%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%B0-%D0%BA%D1%83%D0%BB%D0%BF%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%80%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%81%D0%B0-%D1%82%D0%B8%D1%80%D1%85%D1%85\/","date":"2023-10-04T19:40:42Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511406.34\/warc\/CC-MAIN-20231004184208-20231004214208-00228.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9349884391,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9349884390830994, \"inh_Cyrl_score\": 0.02136564813554287, \"lez_Cyrl_score\": 0.01003212295472622}","num_words":1719,"character_repetition_ratio":0.069,"word_repetition_ratio":0.055,"special_characters_ratio":0.148,"stopwords_ratio":0.002,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.945,"perplexity_score":2828.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"МахIаммадшяпинал арс АьбдурахIманов АьбдурахIман\nСентябрь зурул цалчинсса кьини аьпалувух ивхьунни ххишала акъа лакку мазгу, буттал улчагу ххирасса инсан, ххаллилсса оьрчIал ппу, оьрчIал оьрчIал хъунмямма, оьрмулухун ххуйсса давурттай зий ивкIсса, махъсса шиннардий «Дагдизель» заводрал АСУП отделданул хъунаману зий ивкIсса АьбдурахIманов АьбдурахIман МахIаммадшяпинал арс.\nАьбдурахIман увну ур 1936 шинал Лакрал райондалий ГьукIурдал шяраву. МахIаммадшяпинал ва ПатIимал кулпатраву хъуна хьусса АьбдурахIман, ца акъа-акъасса унугу, нитти-буттал гиччава най уна захIмат ххирану, дуккавриву итххявххун, оьрмулувусса захIматшивурттал хьхьичI баруну ацIансса жагьилну хъуна увну ур.\n1955 шинал арцул медальданийну къуртал бувну бур Каспийскаллал 2-мур школа. Муния махъ тамансса дуккавурттугу дурну, биялсса бакIрачIангу бувкIун, лахIан увангу къавхьусса зунтталчу зий ия оьрмулул 78 шин хьуннин цанма ххира хьусса «Дагдизель» заводрай. Дур АьбдурахIманнул диялсса медаллу, знакру, ХIурматрал грамотартту, бахшишру. Ва ия хIурмат лавайсса ЗахIматрал ветеран. АьбдурахIманнул цалва захIматрал хъунмур бутIа бивхьуну бур «Дагдизель» заводраву дуллалимур ттизаманнул автоматизированный системарттал щаллу дуллай. ХIакьинусса кьинигу ванал цIа заводраву хIурматрай зумух ласайссар ва лавайсса кьимат бивщуссар. ЧIявуссаннан ва кIулссия шаэршиврул пагьму бушиврийнугу, буккан бувссия цува авторсса луттирдугу, хъинну ххирассия ниттил мазрай буккайсса «Илчи» кказитгу.\nХъуннасса кьурчIишивугу кIидачIлай, жижара буллай буру АьбдурахIманнул кулпат Тамарахь, арсурваврахь, оьрчIал оьрчIахь ва махъсса цинявппагу гъан-маччанахь. АьбдурахIманнун къабуллумур оьрмулул бутIа зунма ххи бувну лякъиннав, барачат махъ ливчIун лякъиннав.\nАьбдурахIман Шяпиевичлул рухI алжаннул ххари даннав, гьав нурданул дуцIиннав.\nОИТиЛС-лул коллектив, гъан-маччами, дустал,\nгьалмахтал\n—————————————————\nЧалабов Низами\nСентябрьданул 15-нний, 51 шинаву, захIматсса азаруннища ххассал ангу къавхьуну, жуятува лавгунни ххаллилсса лаккучу, итххявхсса зузала, дакI мяшсса уссу, кулпатрал заллу, ппу, ттатта, Читтурдал шяравасса Чалабов Ибрагьиннул ва ГьунчIукьатIатусса Магьижамаллул арс Низами.\nЖагьилсса оьрмулуву подполковникнал чингу ларсун, чIярусса грамотардащал, милицанал органнаву зий, пенсиялийн увккун махъгу личIи-личIисса банкирдай зий уссия.\nВанал бивкIулул кьурчIишиву кIидачIлай буру ванал уссурваврахь, ссурваврахь, кулпатрахь, душваврахь, щалвагу агьулданухь.\nВа кьурчIишиву духIансса ссавур зухьхьун Заннал дулуннав. Низами алжаннул ххари аннав, гьав нурданул дуцIиннав.\nЧиттурдал ва ГьунчIукьатIрал жямат","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/09\/%D0%B6%D0%B8%D0%B6%D0%B0%D1%80%D0%B0-60\/","date":"2023-10-04T05:58:55Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511361.38\/warc\/CC-MAIN-20231004052258-20231004082258-00829.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9800310731,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9800310730934143}","num_words":801,"character_repetition_ratio":0.065,"word_repetition_ratio":0.023,"special_characters_ratio":0.155,"stopwords_ratio":0.02,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.984,"perplexity_score":2044.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ца-кIира нюжмардул хьхьичIсса номерданий («Илчи» №18. 9 май 2014 ш. лаж. 10) жу бивщуссия Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилуву ккаккан дурсса къучагъшиврухлу Совет Союзрал Виричунал цIа дулун ккаккан бувну бивкIсса, амма му цIа къаларсна ливчIсса Аьлиев Мурат Насруллаевичлуя, Аьлиев Камил ПаттахIовичлуя ва Аьлибуттаев Аьбдул Гъапуровичлуя. Тавакъю бувссия вай къучагътурал гъан-маччами сагъну бухьурча, жучIанма баян бувара куну. Ххари банна жулва буккултгу: жун лявкъунни шамагу виричунал наслу, кIул хьунни вай часса бивкIссарив. Андриана Аьбдуллаева Кказит бувккун хъирив кьинива ттучIан оьвкунни Щардал шяравасса Аьлибуттаев МахIаммадситтикь Аьбдулгъапуровичлул. Ва ур Виричу Аьлибуттаев Аьбдул Гъапуровичлул чIана-чIивима арс. Дяъвилийн гьаннин ва зана хьуну махъ бувсса Аьбдуллул 7 оьрчIава, кув мюрщину бунува, кув хъуни хьуну махъ ливтIуну, хIакьину сагъну ур уссавагу ва ца арс, 1954 шинал увсса. 1936 шинал увсса Аьбдуллул хъуна-хъунама арс ДивирмахIаммад Венгриянавусса иширттаву гьуртту хьусса ивкIун ур. Виричунал арсгу дяъвилул ветеран ивкIун ур. Укун буслай ур МахIаммадситтикь цала буттая: — Бутта дунияллия лавгуна 1993 шинал оьрмулул 90 шинаву. Шанна шинава диркIуна нинугу. Ппу загълунсса, чурххал бюхттулсса адамина ия. Ванал дяъвилул ххуллу Ккавкказнахлусса талатавурттая байбивхьуну бия. Дяъви байбивхьуния шинай душманнащал талай Берлиннайн ияннин лавгссар. Тарихраву лирчIсса Морохский перевалданийсса къизгъинсса талатавурттаву ттул ппугу гьуртту хьуну ия. «Судьба Морохского перевала» тIисса, таний Лакрал райондалул НКВД-лул органнаву зий ивкIсса, Шуаьев Керимлул чивчусса лу буссар. Му луттираву жул буттаягу чивчуну буссар. Та чIумал ччанну микIлавчIун, ккуллардал щавурдугу дирну бутта госпитальданийн агьну ивкIун ур. Гостиница «Дагестан» бусса кIанай бивкIун бур та чIумал госпиталь. Ттул ниттил 10 гьантта хьуну бур, ванангу, циннагу дуканмургу ларсун, буттах дуруган дахьтта най. Щавурдугу хъин дурну, шичча цIунилгу дяъвилийн тIайла увккун ур. Гьуртту хьуну ур Украина ххассал буллалисса, Харьковрайсса талатавурттаву. Ца янин щаву дирну ивкIун ур. КIилчинмур яницIа хьуну ур Берлиннай. Фашистурал «немецнал кьадарданул нех» тIий цIа дирзсса Одер нех хьхьичIра-хьхьичI лахъан кьисмат хьуминнавух жул ппу ивкIун ур. Му чIумалгу буттайн захIматсса щаву дирну дур. Тикку ккаккан дурсса къучагъшиврухлу дулун ккаккан бувну бивкIун бур мунан Виричунал цIагу. ТтучIа яхьуну бур 1945 шинал март зурул 6-нний бувксса кказит. Шикку, «Выполняйте приказ Великого Сталина, как прославленные воины офицера Дозорцева» тIисса цIанилусса ца макьалалуву укун чивчуну бур: …Во время боя в глубине обороны противника и при его преследовании большое значение приобретает инициатива, находчивость и смелость командиров отделений и расчетов. Такую воинскую находчивость в сложнейших условиях формирования Одера проявили командир отделения, гвардии сержант Алибуттаев… Шиккува чивчуну бур Одер нех лахълахъиний душман кьатI бан Аьлибуттаевлул ишла дурсса, жула аьралуннан къулайсса метод, яла цайми расчетирттавугу ишла дуллан бивкIшиву. Бутта буслан икIайва, микI гъагълай, лахъан къахъанай, тахтарду дирчуну, тай тахтардайх лавхъун, цалчин неххал тия чулийн увкссияв тIий. 11 инсан саперный чIатIухгума кьатI бувссия тIий. Цанна Совет Союзрал Виричунал цIа дулун ккаккан бувшиву буттан кIулну бия. Сагъну уссаксса хъирив уклай уссия, амма архив лирчIун дакъар тIий, чувчIав, цичIав кIул бан къавхьуна. Дяъвилия зана хьуну махъ бутта зий икIайссия колхозрал удаманну, завферману, председательну. Яла захIматмур чIумал колхоз ччаннай дацIан дуллай уссия, — тIий ур МахIаммадситтикь. Лявкъунни жун Аьлиев Камил-Кьади ПаттахIовичлул мачча-гъанссагу. Сагъну бур ванал уссил арсру Сулайман, Аьбдул ва ВахIид. ЖучIан увкIунни Камил-Кьадинал гъанчу Аьбдулкарин Аьлиев. Вай бур ТIулизуннал шяравасса. — Аьлиев Камил-Кьади ттул ниттилгу ссурахъур, ттул щарссанилгу ссурахъур. 1944 шинал та Виричунал цIа дулун ккаккан бувсса талатавриву ивкIуну ур роталул командирну ивкIсса жул гъанчу Аьлиев Камил-кьади. Мунан дахьра 19 шин диркIун дур. Ва ивкIусса чIумал ванал уссурвал Аьли ва НухI сагъну буссия. ЦIана миннал оьрчIру бур. Вай хъанай бур Камил-Кьадинал яла гъанми маччалтгу. 90-ку шиннардий «Дагестанская правда» кказитрай бия статья ванал къучагъшиврий жан дуллуссар Югославиянаву тIий бусласисса. Миккун гьаттайн иян лавгссия Сулайман тIисса уссил арс. Виричунал цIа дулун ккаккан увну ивкIшиву жун къакIулссия, та цувагу та талатавриву жандалуцIа хьуну. Дяъвилийн гьаннин Камил-Кьади ккалай ивкIун ур Каспийскалий ФЗУ-луву. Му къуртал бувну бур марцIну ххювардай, — тIий буслай ур Аьбдулкарин, ми ххювардащалсса Камил-Кьадинал дипломгу (свидетельство № 62) ккаккан буллай. Аьлиев Мурат Насруллаевичлул хIакъираву ттучIан оьвкунни ттунма ххуйну кIулсса, жула Ккурккуллал школалий дуклай бивкIсса, Куматусса Аьлиева (Абакарова) ПатIиматлул. Аьлиев Мурат ванил ласнал Насруллагьлул ппу ур. Укун буслай ур Насруллагь Виричунал цIа дулун лайкь хьусса цала буттая: — Ттул ппу Аьлиев Мурат та дяъви байбивхьусса шинал лавгун, та махъра-махъсса кьининин талай ивкIссар душманнащал. Ванал дяъвилул ххуллу байбивхьуну бур Севастополлая, хьхьирил бахьттагьалтрал аьралуннаву. Му чIумала щаву дирну госпитальданийн агьну ивкIун ур. Мунияр махъ гьуртту хьуну ур Сталинградуллахлусса къизгъинсса талатавурттаву, бивтун бур щалагу Европа. Днепр нех лахълахъисса чIумал ва усса батальон плацдарм дургьуну бивкIун бур жула агьамми гужру ялун бияннин. Миккугу автоматчиктурал роталул командирну ивкIсса буттайн захIматсса щаву дирну диркIун дур. Жулва аьрал немецнал аьрщарайн бувххун, Берлиннай ттугъ бивщуну махъгу ппу гьуртту хьуну ур Чехословакия тархъан буллалисса талатавурттавух. Дяъвилия зана хьуну махъ жул нину-ппу Гъумук зий бикIайва. Ппу райсоветрай, нину школалий учительницану бикIайссия. На кIийх увну ура. Жул 4 оьрчI бия – ца арс (на) ва шанма душ. Ца ссу бивкIунни. Вайми сагъну бур. Гъумучату яла жу буттал шяравун Кумав бувкIру. Ппу колхозраву зий ия, цал агрономну, яла председательну. 1959 шинал жул кулпат Дянивмур Азиянавун, Душанбай шагьрулийн бивзуна. Тийхгу бутта агрономну икIайссия. 90-ку шиннардий, тийх питнарду сукку хъанан бивкIукун, махъунмай Кумав зана хьуссару. Буттал ххуйсса дусшиву дикIайва цува куна дяъвилий къучагъну талай ивкIсса, кIилла Славалул орден ларсъсса Ккурклиятусса Сунгъуров Сунгъурдущал ва Буттаев МахIаммадлущал. 2003 шинал дунияллия лавгунни ттул ппу. Мунан кIулну бия цува Совет Союзрал Виричунал цIа дулун ккаккан увну ивкIшиву. ИвчIаннин хъирив излай, кIул буллай икIайва. Горбачевлуйн, Ельциннуйн чичлай икIайссия. Республикалул Ветерантурал советрал председательну генерал Халилов усса чIумал, мунайхчIингу хъирив лаллай икIайва. Амма архив дакъар тIий, ца цичIав бан къавхьуна. Му зат кьурчIи бивзун, къащилул увгьунува ивкIунни. Утти рухI ххарину духьуви тIий ура… Мяйжаннугу вай нукIува дунияллия лавгсса вирттаврал рухIру ххарину духьунссар, къакIулну бивкIмур кIул хьуну, мяйжанмур ашкара хьуну, цала виричушиврия цала наслулунгу, жяматрангу бавну. Му бусравсса, багьа бищун къашайсса даву дурсса, Андрей Борисович Цобдаевлухь хъунмасса барчаллагь тIий бур вайннал оьрчIру, гъан-маччами, щалвагу лакрал жямат. Андрей Борисовичлул кIул бувну бур цаймигу аьрали наградарттан лайкь хьусса лакрал вирттал. Ми бур Лениннул орден дулун ккаккан бувсса капитан Кушаев Нурислан Аьбдулмажидович ва гвардиялул чIивима лейтенант ХIасанаьлиев Жамалуттин АьбдулхIакимович. Кушаев Нурислан увну ур 1919 шинал. Дяъвилийн увцуну ур Буйнакск шагьрулул аьрали комиссариатрал. Муниннин лайкь хьуну ивкIун ур ЯтIул ЦIукул ордендалун. Укун чивчуну бур ванал наградной листрай. — Дивизиондалул штабрал хъунама Кушаевлул немецнал ва венгернал чапхунчитуращалсса талатавурттаву ккаккан дурну дур хъуннасса къучагъшиву ва аьрали операциярттай каялувшиву даврил усттаршиву. 1944 шинал ноябрь зурул 23-24-нний хьхьуниву Дунай нех лахълахъиний Нурислан хьхьичIва-хьхьичI жазиралучIан увкIун, шикку 2 батареялул аьрали операциярттай каялувшиву дуллан ивкIун ур. Ванал каялувшиврийну жулва аьралуннаща, душмангу махъунай ищун увну, плацдарм дугьан бювхъуну бур. Мунияр махъгу жазиралий талатавуртту най, ца-кIира Венгриянал шяраваллал чIарав (цIарду дурчIлай дакъар – А.А.) душман жула бахьттагьалтран ххуллу кьувкьуну, самоходкарттай вай шяраваллавун хьхьичI бувххун бур. Шикку хьусса гужсса талатавурттаву жулва аьралитурал бат бувну бур душманнал 2 самоходка, 5 пулемет, 70 саллатI ва хIаписар. Ясирну увгьуну ур душманнал 11 саллатI. 1944 шинал декабрь зурул 5-нний хьхьуниву, Дунай нех лахълахъисса чIумал, Кушаев цала бахьттагьалтращал душманнайн данди авцIуну, плацдарм канища дуккан къадиртун дур. Ми талатавурттаву батареялий каялувшиву дуллай, ванал аьралуннал чIявусса душман ва миннал ярагъ бат бувну бур. Му кьини ванайн цайннагу захIматсса щаву дирну дур, амма му ялагу талай ивкIун ур, душман махъунай ищун аннин. Кушаев Нурислан лайкьссар ХIукуматрал наградалун – Лениннул ордендалун. 23-мур битултрал корпусрал артиллериялул командующий, гвардиялул полковник Матиш, 17-мур декабрь 1944 ш. 23-мур битултрал корпусрал командир, генерал-майор Григарович, 20-мур декабрь 1944 ш. Гвардиялул лейтенант ХIасанаьлиев Жамалуттин АьбдулхIакимович увну ур 1921 шинал. Дяъвилийн увцуну ур Лакрал райондалул ВК-рал. Укун чивчуну бур ванал наградной листрай: — Немецнал чапхунчитуращалсса талатавурттаву, гвардиялул чIивима лейтенант ХIасанаьлиев цува каялувшиву дуллалисса битултрал взводращал Одер нех хьхьичIра-хьхьичI лархъминнавух ивкIун ур. Неххал киямур чулийсса плацдарм кIунттихьхьун ласавриву чIалачIи дурну дур хъуннасса къучагъшиву. Немецнал кьаст лархIуну дур Ламперсдорф тIисса шяраваллил чIарах бувккун, переправа дургьуну, жулва аьралуннан ххуллу кьукьин. Гвардиялул чIивима лейтенант ХIасанаьлиевлул цалва взводращал цукссагу гуж ххишаласса душманнал аьрал махъунмай бищун бувну бур. Мунал каялувшиву дуллалисса взводрал бат бувну бур 140 немецнал саллатI ва хIаписар, 13 пулемет, 3 бронетранспортер, 2 танк. Зевххуну бур немецнаща 1 пушка. Гвардиялул чIивима лейтенант ХIасанаьлиев лайкьссар ХIукуматрал наградалун – Лениннул ордендалун. 1-мур мотострелковый батальондалул командир, гвардиялул капитан ЧIижнев. Амма яла аьралуннал хъуниминнал хIукму бувну бур ХIасанаьлиевлун, Лениннул орден къадуллуна, ЯтIул ттугълил орден дулун. Наградной листрайгу чивчуну бур: Лайкьссар хIукуматрал наградалун – ЯтIул ттугълил ордендалун. Му хIукмулул лув укунсса къулбасру дур: Командир 29 гвардейской мотострелковой Унечской ордена Б. Хмельницкого 1 степени бригады – гвардии полковник Ефимов, 1 март 1945 ш. Командир гвардейского танкового Уральского – Львовского добровольческого корпуса гвардии генерал-лейтенант танковых войск Белов, 7 март 1945 ш. P.S. Цумур, ци даражалул духьурчагу, дяъвилул цIараву лайкь дурсса наградалул кьадру-кьимат хъунмассар. Жунма пахру буссар ми ларсъсса гьарицагу лаккучуная. Лениннул орден ва ЯтIул ттугълил орден лайкь дурсса Кушаев Нурисланнуя ва ХIасанаьлиев Жамалуттинная гьарта-гьарзану кIул хьун ччива. КIул хьун ччива ми цумур шяравасса буссарив. Вай вирттаврал наслу, гъан-маччасса бухьурча, тавакъюри жучIан оьвчаву. Оьвчияра ва номерданий: 89285790564.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/06\/%D0%BB%D1%8F%D0%B2%D0%BA%D1%8A%D1%83%D0%BD%D0%BD%D0%B8-%D0%B2%D0%B8%D1%80%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%B2%D1%80%D0%B0%D0%BB-%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%BB%D1%83\/","date":"2023-10-04T07:44:35Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511361.38\/warc\/CC-MAIN-20231004052258-20231004082258-00832.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9314472675,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9314472675323486, \"inh_Cyrl_score\": 0.026999400928616524}","num_words":3522,"character_repetition_ratio":0.051,"word_repetition_ratio":0.044,"special_characters_ratio":0.168,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.945,"perplexity_score":2998.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"Лакрал билаят хъунмасса бакъари. ЧартIуйн лавхъун ургарча, щаллара лакрал аьрщи чIалан дикIай: ухссавнил чулуха – ТтурчIайнна зунтту, кьиблалул чулуха – КьукIма-зунтту, баргъбуккаваллил чулуха – Щуну- зунтту, баргълагаваллил чулуха – ПпабакIу-зунтту.\nНа шикку кIицI лагав ЧартIу зунтту тIисса цIагу. Бюхъай чIявуми лакран ЧартIу тIисса цIагу къакIулну дикIан, амма мунияр хъинну лагьсса ТтурчIиял-зунттугу, Щуну-зунттугу кIулссар. ЧартIуй диялдакъашин цари дусса: Бурши бур му цал зунттур тIий, Хьувшигу – цалли тIий. ЧартIул баргъбуккаваллил чулух дур Хьувшиял шяравалу, баргълагавал чулух – Буршиял шяравалу.\nШикку Хьувшиял шяравалу тIисса цIагу лирчунни ттуща. Ва шяравалугу ххуйну аькьлу бунан дакъа кIулну къадикIай лакран. Амма ва шяравалу кIугу кIулну, цалла карталийнгу лахъан дурну диркIун дур Кейтельлул. Кейтельгу къакIуллив? Вильгельм Кейтель ивкIссар 1938-1945 шиннардийсса начальник штаба вермахтрал – немец-фашистурал аьралуннал. ДакIнийн утира, майрал 8-нний 1945 шинал «ссихI дакъа мютIийру» тIисса къулбас дурмари му, Жуковлуйн лажиннугу щяивкIун. Октябрьданул 1-нний 1946 шинал аьс аврийхчIин ивчIан тIисса хIукму бувну бивкIссар мунан, ацIния цая цайминнащал. Гихунмай бусанну Кейтельлунгу, мунал хIаписартурангу Хьувши кIулну бикIаврия.\nКутIа бан, жулва хаварданун цIагу дизлазиссару «Хьувши» тIисса.\nАьвдулгъапурдущалсса хьунаакьаву\nВ анияр мяйра-урчIра шинал хьхьичI ца батIавриву нава хьунаавкьура ттуна кIулну ивкIсса Гъумутучасса хIакьсса лаккучу Парамазхъал Оьмардул арс Аьвдулгъапурдущал. Аьпа баннав цал. Цалчин хьунабавкьуний цIуххайхха куннахь куннал «чассара» куну. Нагу бусав мунахь Хьувшатуссара куну. Мунал ттухь: «Ци? Ци?», на мунахь: «Хьувши, Хьувши». Мунал: «Мукунсса шяравалу дакъассар Лаккуй». На мунахь: «Ина цими класс къуртал бувссар? Мунал: «Мукьва класс». На: «Туну, вий аьй дакъассар, география къалахьхьайссар байбихьулул классирттаву».\nЯла на цIуххав Аьвдулгъапурдухь: «Ина чассара?» — куну. Мунал: «Гъумучату». На: «Гъумучирхха бакъасса». Мунал: «Туну, ца буссар?». На: «Аьндархъи буссар».\nВа кIицI лавгсса ихтилат хьун цахъи хьхьичI ца ттуна къакIулсса гъумучиричу хьунаавкьуну, мунал бувсуна Гъумук чIан гъумучи мяйва къатта бакъа ливчIун бакъашиву.\nЗулкьарнайнащалсса хьунаакьаву\nНа ттулва бакIрай бишинсса кьяпри ца усттарнахь бан байссар. ХьхьичIава бан байссия ЦIахъаратусса МутахIажинахь. Му дунияллия лавгун хьунни ца ацIния ххюраксса шин. Яла кьяпри бан буллан ивкIра лаккучу Зулкьарнайхь. Мунащал кIул хъанайнийгу мива суаллу: «Ина чассара?» «Инавагу чассара?».\nЖавабру: «На Хьувшатура»; «На Гьущатура». Мунал: «Хьувши тIисса шяравалу Лаккуй дакъассар». На: «Гьущи тIисса дусса, циванни Хьувши тIисса къадикIан?». На му Зулкьарнайн «Македонскийгу» чайссия. КутIа бан, жул къадаркьуну, на кьяпри мунал уссихь Гъазалихь бан буллан ивкIра. Мунан Хьувшигу кIула, ттущала ца уссищал кунма оьрмугу бувтсса ЯхIиягу кIула Бархъаратусса. Ва цIанагу нагу, Гъазалигу дусталну буру, кунначIан кувгу бухлай.\nХьувшиял шяравалу цавайннан кIулли, цавайннан къакIулли. На, ттухьва ва шяравалу чув дуссар кувкун, учара Хъурхъралгу, ЦIущарнилгу, Буршиялгу, ЧIяйнналгу дянив дуссар, куну. ТIайлассар. Хьувшиял шяравалу вай мукьра щарнил халкьуннан дакъасса ЦIущарнияр мукьра километралул кIихуннай дирхьусса ТIаннул ЦIувкIуллангу кIулли. Ялами щархъавасса халкьуннан куннан кIулли, куннангу къакIулли.\nЦаппара мисаллу буцинну. НукIува увкусса куццуй, Гъумучатусса Парамазхъал Аьвдулгъапурдун къакIула, Аьбдуллаев Эсан кIулли: Кьубатусса Вагьабов Оьмаханнун къакIулли, Аьлиев АьлихIажинан кIулли, КIулушацIасса Камалов Шамсуттиннун къакIулли, Сунгъуров Радиклун кIулли, Щаратусса Жалаллун къакIулли, Зайналаьбидлун кIулли, ЦIуйшатусса ХIасанчалавин къакIулли, Ярагъинан кIулли, Хъювхъатусса Сулайманов Халилуллагьлун къакIулли, МахIаммадов МахIачлун кIулли, Вихьлиясса Рамазанов Халидлун къакIулли, Хачилаев МухIадлун кIула, Хъусращатусса Кубачанов Радионнун къакIулли, Ттаттаев Кьурванзагьидлун кIулли. Утти уссурвавраятугума. Ккулатусса Къянчиев Русланнун къакIулли Хьувши чув буссарив, мунала уссин Къянчиев Абриклун кIулли, ШавкIратусса Тумалаев МахIаммадлун къакIулли, мунал уссу Тумалаев Хизрин кIулли. ГьукIратусса Рамазанов Рамазаннун къакIулли, мунал хъунама уссин ХIажинан кIула. ЧIурттащатусса Хасаев АхIмадин къакIулли, мунал хъинирву Мудуев Шагьимарданнун кIулли. Къяниятусса Оьмаров Забиуллагьлун къакIулли, Абакаров Рапинан кIулли, чIаххул бунува Буршаятусса Лахъи МахIаммалун къакIулли, ЦIаххаев Ибрагьиннун кIулли, Бархъаратусса Жуттиннун къакIулли, Шамсуттиннун кIулли.\nВайми лакрал шяраваллавугу мукунма – цаппараннан кIулну, чIявуминнан къакIулну бикIай Хьувши цирив, царив, чув буссарив.\nВай чичрурдал бакIрайва увкуссия гихунмай бусанну Кейтельлунгу (вермахтрал начальник генштабрал), мунал хIаписартурангу Хьувши кIулну бикIаврия, куну. Тти, яржа бивукун, бусанну.\nХьувшав ца къари дикIайссия Пахай тIисса. Мунил кIия арсгу ия, хъунаманан цIа дия Султанмут, чIивиманан – Ибрагьин. Ми кIиягу Хъунмасса Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилийн бувцуну бивкIун бур.\nХъунама, хIаписарну ивкIун, орден-медаллащал шавай увкIун ивкIун ур дяъви къуртал хьувкун. Яла му Гьанжилив Дагъусттаннал строительтурал хъунаману (таний Министерство строительства къакуну, цамур цIа диркIун дур) ивтун ивкIун ур. Му даврия Султанмут гьан увну ивкIун ур Новолакуллал райисполкомрал председательну (вай затру чичлай ура Новолакуллал райондалийсса бугьарами халкьуннан дакIнийн багьаншиврул гъалгъа щия буссарив). Вай ишру хъанай бивкIссар ванияр ххюцIаллаксса шиннардил хьхьичI – 1960 шиннардил дайдихьулий. Султанмутлул Дагъусттаннал хъунаманащал – Данияловлущал къадакьлай, цалва кабинетрал кIуллигу уборщицахьхьун дуллуну, кьабивтун исполкомрал председательнал къуллугъгу, ливхъссар цала Гьанжилив буллан байбивхьусса пукьа-къатлувун. Москавлив багьну му иш, гай биятIар Советский Союзрай мукунсса иш цалчинни хъанахъисса тIий – райисполкомрал председательнал цалла даву цалла кьаритаву.\nУтти бучIанну хъунмур хаварданийн, чIивима уссил – Ибрагьиннул бакIрачIан бувкIмунийн. Ибрагьингу увцуну ивкIун ур фронтрайн. Му чIал къавхьуну ясирну агьну ур фашистурачIан. Тайнналгу биривсса ясир, жугьутIи личIи бан, кIачIа-кIулу бувну, ссуннатру бувми хъуннасса къатталун бавкьуну бивкIун бур. Ибрагьиннун бувчIуну бур цува жугьутIиявух личIи увшиву. Микку га къатталату Ибрагьин цащава шайкун ливхъун ур. Лагма-ялттусса фашистал (немец тIун дакI диллай дакъари миннайн, Тельмангу немец ивкIун уну тIий) гьар-гьар тIий хъян бивкIуна тIар ванал лихъан кьаст дурххай. Ибрагьинма левчуну увххун ур проходнойлувун – къаралчитурал хъунаманал: «А кто ты?», Ибрагьиннул: «Я лакец, я дагестанец». Яла хIаписарнал тIиртIуну дур Дагъусттаннал карта ва цIувххуну бур:\n— Из какого района в Дагестане?\n— Из Кулинского р-на.\n— Из какого селения?\n— Из Цущара.\n— Назови ближайшие селения.\n— Гамиях, Хурхи.\n— Еще, еще.\n— Цовкра, Кацранни.\n— Еще, еще.\n— Кая, Бурши.\n— Еще, еще.\n— Мащил, Щара.\n— Еще, еще.\n— Больше вокруг нету села.\nТанал (хIаписарнал) кунни тIар: «А Хувши?» куну. Яла Ибрагьиннул гужсса аьтIавугу дурну, «Я же оттуда» учав тIива. Укун ххассал хьуну ур ивчIан уккан увминнава Ибрагьин. Ванал ттухьва бакъа къабувсххай икIайссияв ва хавар. Ттухь цаймигу кьюлтIсса затру бусайва Ибрагьиннул. Циявхьур, ца цамагу шяравучунахьгу бувсун бивкIун бур, цувагу цIанагу цIуллу-сагъну ЦIущарнив яхъанахъисса, мунан цIагу АьвдулхIамидри.\nВана укун, чIявуми лакран къакIулсса Хьувшиял шяравалу Гитлердул аьралуннал Генштабрал начальник Кейтельлунгу, мунал хIаписартурангу кIулну диркIун дур. Му Кейтельгу, къаккавкнан ккаккан, майрал 8-нний Берлиннай 1945 шинал «СсихI дакъа, махъ бакъа мютIийру» тIисса къулбас дуллалисса сурат ккаккан дуллай ура ва кказитрай. Жулама чулуха – Жуков, цинявннан кIулсса маршал.\nХьувшиял чIаххурайсса, ЧартIул та чулух дирхьусса Буршиял шяраву акъассар цучIав – я мюрщи, я хъуни Хьувшав къаивсса ва Хьувши къакIулсса ца Мугьажиллул арс ХIабимахIамма личIаннин. Ккаккан дара мунангу Хьувши бушиву ва кказитрайсса суратрайнувагу. Угьара хьуну махъвагу цикIуй кIулну икIан. Начрихха архсса Бархъаллал Шамсуттиннун кIулсса, чIаххурайсса Буршиял ХIабимахIамма къакIулнува икIан.\nЛак ялавай бизлазаврия (хъинну кутIану)\nХъун дяъви байбивхьусса шинал на ура цалчинмур класс къуртал бувсса оьрчI – мадара за бувчIай хьусса оьрчI. Утти, вай махъсса шиннардий, нава хIисав дуллай 1941 шинал Хьувшав яхъанай бивкIун бур 27 кулпат-къатта. ЦIана (2013 ш.) Хьувшав яхъанай бур муданма ряхва къатта, мяйва къаттагу бур яхъанан хIадурнувасса, амма кьункьуллив дирхьуну кьабивтсса, Хьувшав лавгтари, уттугу бишайсса, дукрагу дайсса. Тти ласунну хьхьичIара (Хъун дяъви байбишиннин) хъуннасса шяравалуну диркIсса Ххутрал шяравалу. Дяъвил��л хьхьичIсса шиннардий Ххутив бивкIун бур 350-нния ливчусса къатри, утти бусса бур кIиккува яхъанахъисса 3 къатта ххутрал. Мукунна, тIиссакссагу, вайми-вайми шяраваллурдугу. Бюхъай Хьувшиял шяравалу Лаккуй яла чIиримурну, ягу мюрщи шяраваллавасса цану дикIан.\nУтти бусанну кIаксса чIирисса Хьувшиял шярава бувксса халкьунная хъинну кутIану, яни, анжагъ цIа кIицI лаганну.\n«Илчи» кказит цIунил итабакьлан бивкIун ца 4-5 шин ларгукун – (1994-95) му кказитрай бивщуна Ккуллал райондалийсса шяраваллаву хантурал заманнай бивкIсса юзбашитурал цIарду (Юзбаши тIисса турк мазрая таржума бувкун – ттуршуннал бакIчи тIиссар). ЦIущарнил (къаЦIущуллал) шярава ия Бутта цIа дусса инсан. Мунал цIаничIа ялагу цамур цIагу дунуккива «Илчилий», амма ттунна дакIний къалирчIуна. Му Бутта ивкIун ур Махра тIисса инсаннал, адаминал арс. Мунияту шяраву мунайн чайсса бивкIун бур Махрал-Бутта куну. Му буттал дурну диркIссар тIисса тIар бикIайва мукьцIалла шинай ЦIущарнил шяраваллил юзбашишиву, яни шяраваллил бакIчишиву. Махрал-Бутта ивкIун ур Хьувшатусса.\n«Илчилул» редакциялухь тавакъю бавияв ванияр ацIния ххюраксса шинал хьхьичI (1994, 1995, 1996 шиннардий) «Илчилий» рирщусса му макьала ляркъуну, цал уттигу рищаву. Гьарцагу шяраваллавусса халкьуннан хъунмасса гъира бикIанссия ванияр ттуршлий ххюцIа-ряхцIалла шинал хьхьичI шяравалу дачин дуллай бивкIсса инсантурал цIардурагу дуккин.\nЯла. Му Махрал-Буттал, цайми оьрчI-душругу буну, ивкIун ур Аьвдул-Маннан тIисса арсгу. Му Аьвдул-Маннаннул Азирбижаннаву, яла ИстIамлив аьрабрай ккалай ларсун дур Эфенди (Апанни) тIисса бюхттулсса диндалул цIа. Яла мунайн ларчIун дур ЦIущарнил Апанни тIисса цIа. Му ЦIущарнил (ягу ЦIущуллал) Апаннигу ивкIссар Хьувшатусса. Муная буслан мадара затру кIулли, чIунгу дуллуну, карчIгу кьаритан хьурча, умуд буссар чичинсса.\nЯла. Му Аьвдул-Маннан-Апаннинал ивкIун ур Закир тIисса ца арсгу арулва душгу. Ми душварая ца чIивину бунува бивкIуну, ряхва хъунигу хьуну, къатралгу хьуну бивкIун бур. Му Аьвдул-Маннан-Апаннинал арс Буттал кIанттул цIанийсса Хъун дяъвилул чIумал Ккуллал райондалий НКВД-лул начальникну зий ивкIун ур. Эфендиев Закир каялувшинна дуллалисса ца Ккуллал район лирчуну дур дяъвилул шиннардий цала гужрацIух (райондалул НКВД-лул гужрацIух) къачагътурацIухссагу, дяъвилия ливхъминнацIухссагу буллай. Вайми циняр Дагъусттаннал районнайсса дезертиртуралсса, къачагътуралсса буллан аьрал ва Дагъусттаннал чекистал хIала бавкьуну байсса бивкIун бур. Лакрал райондалийнгума кIийла миха-тихасса гужру бавтIун бивкIун бур (Буккира Сулайманов С.И. авторсса «Из истории чекистских органов Дагестана» тIисса лу. Махачкала: изд-во «Юпитер» 2000 г.). Ва Эфендиев Закирдуятугу чичивияв чIунгу дуллуну, карчIгу къадарча. Эфендиев Закиргу ивкIссар Хьувшатусса.\nЯла. Хъун дяъвилул шиннардий фронтрайн увцуну ивкIссар шяравучу ХIажиев Явсуп. Дяъви къуртал хьувкун му ��вкIссар ца орден «Отечественной войны» (степень къакIулли) ва цимирагу медальгу хъазамраву ларчIун. Яла, дяъви къуртал хьуну кьура-зувира шин ларгукун, Брежневлул цаннагу ласлай, вайминнангу дуллан ивкIунахха юбилейныйрдур, тIий. Муний ХIажиев Явсуп яхъанай уссия Каспийск шагьрулий. Мунангу дуллай бивкIун му юбилейный, къаларсун диркIун дур Явсуплул му орден, «на лайкь дурмур фронтрайра ласав, тти ва ци гьунарданун дуллалиссарив дурчIлай дакъари», тIий. Му хавар ппив хьуну Каспийск шагьрулий, мува Явсуплул уссил арсгу уссия кIава шагьрулий, му гьан увну инсантурал, мунахьхьун дуллуну диркIун дур кIилчинмур орден «Отечественной войны». Утти ми кIирагу орден «Отечественной войны» дуссар Хьувшав Явсуплул ссийл арсначIа МахIаммадрамазаннучIа. Ттулмур пикрилий, юбилейный дунугу, орден къачча тIий, къакьамул дурсса инсан Лаккуй акъассагу, Дагъусттаннайвагу цама уххай акъара. Му бакъассагу, Каспийскалий яхъанахъисса чIявусса лакран кIулссар вава ХIажиев Явсуплун хIукуматрал къатта буллай, къалавсъссар мунал му къатта, «мюрщисса оьрчIру бусса, ттуяр мискиннан булара», тIий. Вай яхI бусса къеллу дурсса ХIажиев Явсупгу Хьувшатусса ивкIссар.\nЯла. Гьай-гьай, чIявуссаннан кIулссар паччахIнал заманнай яла аваданми халкь, къатри Гъумук бивкIссар, Далла-ПIеллахъая байбивхьуну. Гъумук диркIссар тталлал-тахтардал даркьусса магъи ва чIанкъатта Лаккуй цалчин, цанчирча Гъумук бивкIссар арцу-мусил усттарталгу, дахху-ласу дувайсса ттучаннал заллухъругу. Ттулмур пикрилий, Ккуллал райондалийсса щархъаву цалчинсса «пол-потолок» тIаннул даркьусса къатри Хьувшав диркIххай ура. Ми къатригу къалайчи Шагьимарданнул паччахIнал заманнайра дурну диркIун дур. Му Шагьимарданнул чIярусса хъу-лухччи, ятту-гъаттара къабивкIун бур, му зун икIайссия мукьа-ххюя инсанналуксса даву къалайчишиврий дуллай тIий буслан бикIайва. ЦIанагу, дух хьуну дунугу, мира пол-потолокру кIилчинмур зивулийсса мукьва къатлуйгу, ца хъуннасса ларзнийгу дуссар. ЦIанагу, ттуршра шинавагу, инсан, уруглай, махIаттал хъанансса цалчинмур зивулий цимивагу кIалан буссар, ми кIалантрал чартту ча бувккун бивкIссарив, усттартал ча бучIан бувну бивкIссарив! Вай къатраву цукIуй якъахъанай мадара шиннур, гьай-гьай, вай къатри чIал къархьуну лекьанссар, эяллайн кIурадаенссар. Вай къатри ванияр ттуршра шинал хьхьичI дурсса Шагьимардангу Хьувшатусса ивкIссар.\nЯла. 1944 шинал Лакрал цаппара щархъурду Мичи-ххичнавун дизан даннин Ккуллал райондалийсса баргълагавал чулух диркIссар вай шяраваллурду: ЖахIпарал-Мащи, ТIаннул ЦIувкIул, Гьамиящи, Ккацранни, ЦIущар, Хьувши. Ва махIлалийн дяъвилул шиннардий ларчIсса цIа дуссия «Европа» тIисса. Му цIагу цукун ларчIссарив ттун кIуллича, муния – цамур чIумал. Вай ряхрагу шяраваллин бивкIссар ца сельсовет, цуппагу Гьамияхь. Му Гьамияхьсса сельсоветрал председательну 1943-44 шиннардийва зий ивкIссар АхIмадов Аьвдуллагь, яла, Гьамиящи ялавай бизан бувну махъ, сельсовет му махIлалий тIивтIуссар кIива – ца ТIаннул ЦIувкIрав, цагу ЦIущарнив. ЦIущарнивмур сельсоветрал председательну зун ивкIссар мува Аьвдуллагь. Му Аьвдуллагьлул 52 шин дурссар сельсоветрал председательну ва парторганизациялул секретарьну зий. Миннувагу кIира шинай Аьвдуллагь зий ивкIссар Ваччавсса столоваялул заведующийну. Райондалийсса циняв къуллугъчитуран Аьвдуллагь хъинну ххуйну кIулссия. Райондалий мунайн, му дакI хъинсса уну тIий, Аьду-усса учайссия. Му Аьду-уссагу Хьувшатусса ивкIссар.\nЯла. Тти бучIанну дуккаврийн, школалул, учительтурал даврийн. Хьувшав такIуй я школа, я сельсоветрал ягу колхозрал идара, я милица, ягу кIисса бахIултрал къатта-медпункт къабивкIссар. Ми идарартту аьркин хьувкун хьувши гьайсса бивкIссар ЦIущарнив, ТIаннул ЦIувкIрав, Ваччи-ЧIяв. Амма школалул давривугу, дуккавривугу Хьувши (халкь) хъунисса шяраваллияр махъун къабагьайсса бивкIссар. Масалдаран, Ккуллал райондалий чIярусса шиннардий мукьттуршуннайн бивсса учительтал бикIайссия. Миксса учительтураву райондалий цалчинминнавух Хьувшатусса ЯхIияев АьвдурахIиннул «Заслуженный учитель ДАССР» тIисса цIа ларсъссар, яни мунал му цIа ларсъссар 1960 шинал. Муниннин райондалий шама акъа къаивкIссар му цIа ларсъсса.\nУтти ласунну цуппа школа, мунил даву. Увкусса куццуй, Хьувшав школа бувагу къабивкIссар. Школалийн, дарсирдайн Хьувшатусса оьрчIру ва учительтал гьайсса бивкIссар (ва ттигу гьайссар) ЦIущарнив. ЦIущарнивгу школа бивкIссар байбихьулул ва щаллу бакъасса дянивмур даражалулмур – НСШ. ЦIущарнивсса школалий такIуй къабивкIссар (бюхъай ттигу къахьун) я ацIулчинмур ягу ацIния цалчинмур классру. Ва школа хъунмасса бакъанугу, Совет Союзрал заманнай бивкIссар хьхьичIунми школардавух, цанчирча школалул директор Сяъдуллагьлул цалла дишайсса биологиялул дарсирдаву гьарца шинах райондалийсса школардаву олимпиадардай бугьайсса бивкIссар цалчинми кIанттурду. Мукунма, гьар шинах, цалла химиялул ва географиялул дарсирдал олимпиадардай учитель Шарабуттиннул бугьайсса бивкIссар цалчинми кIанттурду. Шарабуттиннул къуртал бувну бивкIссар ДГУ-рал кIива факультет: химико-биологический ва естественно-географический.\nАьбдуллаев Шарабуттин ия гьар чулуха итххявхсса учитель. Му кувний ххув шайва, цува специалист акъа унува, цалла дихьлахьисса математикалул ва физикалул дарсирдал районнал олимпиадарттайгу. Райондалул учительтураву анжагъ ца уссар «Народный учитель» цIа ларсъсса, мугу Хъусращатусса АхIмадов ХIасан. Хъинну лайкьссар АхIмадов ХIасаннун му цIа. Мунал Ккуллал райондалул цIа бюхттул дуллай ларгссар дуккаврил (просвещениелул) давриву цимирагу ацIрахъул шинну. Кув чIумал райондалул олимпиадалий Аьбдуллаев Шарабуттиннул ученик ххув шайсса ивкIссар АхIмадов ХIасаннул ученикнаяр. Му ХIасаннун цIанагу дакIнийссар.\nНагу ца хьувширичу, АхIмадов Шапиуллагь.\nш. МахIачкъала\nЦIана бусласимургу бяличIан бувну, Хьувшиял чIаравсса шяраваллин цIа дурчIин данна. Щаратусса, хъинну духIин дусса, Зайналаьбидлул ттухь цIувххуна махъсса шиннардий: «Ттун Хьувши кIуллича, ивссарача нагь ласун оьрчIнийва Хьувшавгу, кIа чIаравсса шяраваллин цIа ЦIущулливкьай, ЦIущардив?» — куну. На учав: «ЦIущарди, бигьашиврун «ЦIущуллал» учай, ЦIущардал тIийнияр», — куну. Ванияр ряхцIаллаксса шинал хьхьичI (1952-53 дуккаврил шинал) на икIайссияв ТIаннул ЦIувкIрав учительну зий. Школалул чIаравсса мизитрахун батIайва ккурчIа бан, щябикIан, чIаххуврайсса къужри: Чупан, Щайха, Аьпу, Аьмма, Сайпуллагь, Аскьар. Аьпул бувснуккива, ЦIущарнил шяравалу га цIана дусса кIанай къадикIайссия тIар, га дикIайссия тIар шяраваллихун (цIана) яла гъансса сунув, Ттурав-сунув. Яла кIикку видуцрурду дуклай, дирзссар гихун (цIана шяравалу дусса кIанайн), хьхьичIара цалла хIатталугу диркIсса кIанайн. Мяйжаннугу, цIанасса шяраваллил дяниву, хьхьичIавасса школагу, колхозрал ва советрал, медпунктрал къатри дусса кIанай гьаврду, хIатталу диркIун дия. Га кIанттуйн, ккурчIайн, Лур ХIатталу уттигу чайссар, цаймигу дуну тIий хIатталлурду. Муниятур тIар ва шяраваллин ЦIущар (цIуну дурсса щар) дирзун диркIсса. Ваниннин хьхьичI ци цIа диркIссарив щинкIуй къакIулли, амма ва духьунссия хъинну хьхьичIарасса щар, хIатталлах бургарча, ЦIущарнил дур (Хьувшигу хIалану) ххюра хIатталу, хьхьичIра-хьхьичIмур хIатталу къатри бувну, миннулу лирчIун дур.\nУтти бучIанну нукIува буслай бяливчIсса школалул даврийн. НукIува бувсъссия учительтурая – Абдуллаев Шарабуттиннуя ва АхIмадов Сяъдуллагьлуя. Ялагу уссия кIа чIивисса школалий кIия историялул учительгу: Маммаев АхIмад ва Сулайманов Хъунмямма. Вайгу махъун къабагьайва цалла дарсирдаву райондалийсса олимпиадарттай. Ттун дакIнийри ца шинал райондалийсса олимпиадарттаву вай кIиягу историялул учительтурал дуклаки оьрчIал цалчинми кIанттурду бувгьусса. Сулайманов Хъунмяммал ученик ия Владимир тIисса, Маммаев АхIмадлул ученик дакIний акъари. Владимирдун дакIнийссар мунал цIагу. Владимир цIана яхъанай ур Гьанжиллал шагьрулий, хIурматрай, ххуйсса даврий ур.\nЦIущарнил (ЦIущуллал) школалия, байбихьулул школалия биял бакъа дянивмур даражалул школа (НСШ) бувссар 1963 шинал. Мунил директорнугу ивтссар, нукIура цIа кIицI ларгсса, биологиялул учитель АхIмадов Сяъдуллагь. Сяъдуллагь школалул каялувшиву дуллай ивкIссар 1994 шинайннин, яни 31 шинай. Миннува 4 шинай му личIи увну ивкIссар колхозрал председательну. Школалул директорну хъанай дур мунал 27 шин. Ми 27 шинай мунал каялувшинна дуллалисса школа бивкIссар райондалийсса школардаву цалчинминнувух, хьхьичIунминнувух. Ва на тIимур тIайла бантIиссар тамансса шиннардий та чIумал ОНО-рал заведующийшиву дурсса, цIанагу цIуллуну-сагъсса МахIаммадов Ярагъинал ва СултанахIмадов Аьбидлул. Сяъдуллагьлул заманнай, шк��ла дуккавриву хьхьичIунну бикIаву бакъассагу, къумасса, бухсса школа кьабивтун, цIусса, кIива корпусращалсса школа бувну бацIан бувссар. Гьай-гьай, кIива корпус школалул бувну бацIан бан хъунмасса кумаг бувссия та чIумал райондалул хъунаману ивкIсса, аьпа биву, Аьвдулжалаллулгу.\nКутIа бан, вай Сяъдуллагьлул дурсса давурттив хIисавравун ларсун, пикри барчан, бучIия ЦIущуллал (ЦIущарнил) школалун мунал цIа дизан, цува дунияллия лавгун 16 шин ларгун махърагу, мугу хъуниминнан дакIнийн багьарча.\nУтти хъинну кутIану бусанну дуклаки оьрчIаяту, цал душвараяту.\nХьувшиял дуклаки душвараву медальлу ларсун, школарду къуртал бувссар вайннул: АхIмадовахъул Эльмирал, Лаурал, Марияннул- Марьянал, Аминатлул (мусил), АхIмадова Аьишатлул (арцул).\nДуклаки оьрчIая анжагъ цаннал цIа ласунну – кIайра фамилиярдаясса, махъа-махъсса идавсил цIа дусса оьрчI Дагъусттаннал хIакинтурал институтраву дуклаки чIумал, му оьрчIал, цалчинмур курсирай гьуртту хьуну, Аьрасатнал химиялул олимпиадалий бувгьуссар кIилчинмур кIану. Мува оьрчIал кIилчинмур курсирай Аьрасатнал физикалул олимпиадалий бувгьуссар кIилчинмур кIану. Мукун, Аьрасатнал олимпиадарттай кIилчинмур кIану бувгьусса лакку оьрчIаву бакъасса, дагъусттаннал оьрчIавугу чIявусса бакъахьунссар.\nВанийну къуртал дуллай ура Хьувши тIисса шяравалу душиврийсса чичрурду.\nУтти вай мукьра суратрая. Цалчинмур сурат рирщуссар Усдакъул хIаллил хъачIрая. Дуссар мукунсса цIа дусса хIалу шяраваллил баргъбуккаваллил чулух. Уссия Усдакъухъал Рамазан тIисса, чурххалгу лахъ акъасса, адамина. Мунайн «Усдакъуйгу» чайссия цахьва. Ванияр ца 35 шинал хьхьичI мунахь цIухлай ивкIун ур райондалул хъунама Аьвдулжалал: «Вийн Усдакъуй циван чайссар?» — тIий. Мунал чайва тIар: «На ниттил айни, усру дакъа увссара», — куну. Му Усдакъугу – хьувширичувъя.\nКIилчинмур сурат рирщуссар Баргъаннахаллил хъачIрая.\nШамилчинмур Хьувшиял сурат рирщуссар Барщарния.\nМукьилчинмур суратрая цахъи гьарзану. «СсихI дакъа мютIийру» тIисса къулбас дуллай ур вермахтрал (германиянал фашистурал аьралуннал) штабрал начальник Вильгейм Кейтель – генерал-фельдмаршал – урчIах щяивкIун. Кия чулий щябивкIминнава шамилчинма – цинявннан кIулсса Жуков. Ва иш хьуну бур май зурул 8-нний 1945 шинал 22 ссят ва 43 минутIраву, цуппагу Берлиннай. Ва даву Берлиннай дакъа дан къабучIиссар тIий, авцIуну ивкIун ур Верховный Главнокомандующий И.В. Сталин.\nВа ххюйлчинмур сурат Усдакъухъал Рамазан («Усдакъу») цалва щалва кулпатращал – дянив.\nЯлагу. Хьувшияту хъуни инсантурайн бияннин ца-кIива хавар бусанна.\nХьувшав ивкIссар Данихъал Оьмар тIисса инсан. Мунал бивкIун бур ххяххан бай чу, цуппагу оьрусса. Му Данихъал Оьмар дунияллия лавгун хьунни ряхцIаллий цара-кIира шин. Му Оьмардул оьручу ххяххан байсса бивкIун бур Гъумук 1920-ку шиннардий. Му оьручу ххяххан буллангу увгьуну ивкIун ур кьубири оьрчI. Му Кьубатусса оьрчI��н цIагу хъама риртунни ттун. Бюхъай му оьрчIан цIа Кьубатусса Оьмаханнунгу, АьлихIажинангу къакIулну дикIан. Му Данил Оьмардул чу гьар шинах цимирагу райондалул (ягу танийсса округрал) дучраву хьхьичIун буккайсса бивкIун бур. Микку гьуртту шайсса диркIун дур Гъази-Гъумучиял, Аьштти-Ккуллал, Ахъушиял, Лаващиял, Гъуниннал, Яруссаннал (Ххунзахъуллал) районну – округру. Бюхъай ЧIарадигу гьуртту шайсса бикIан.\nЦа шинал байрандалий, му кьубири оьрчIал, цайминнал хъяврин увну ивкIун, чу мунал урчIахунмай Далла-ПIеллахъал къатрачIах, Хъун-бярнил чIарах лавай бурган бувну бивкIун бур. Микку ивкIун ур ЦIущарниясса, цува Гъумучиял округрал милицанал начальник, Мажид тIисса. Му Мажидлул кьубири оьрчIайн чIукIа бувну, зана битан увну ур оьручу. Му оьручу ялагу хьхьичIун бувкссия тIар. Ми дучри ххяххан байсса бивкIун бур хъунмасса манзилданийх – ОьхIлилаллил бакIрая ЦIихъаллил ратIув бияннин. Дучригу ххяххан байхьунссия майрал байрандалий.\nМу оьручугу, бачIи Дагъусттаннал тIиссакссагу, дучраву хьхьичIун буккайсса, Хьувшатусса бивкIссар.\nЯла. Хьувшав бивкIун бур КьитIухъул тIисса хъун бакъасса тухумгу. Му тухумрая Хъун дяъвилул шиннардийннин ливчIун ия кIия инсан – Хъун- бава тIисса къаригу, мунил арс Шамилгу. Шамил цахъи аьжаивсса тIуллу дусса уну, мунайн «ШапIай» ягу «Дурцигу» чайсса бивкIун бур. Му Шамил Хъун дяъвилул чIумал аьрайн увцуну ивкIун ур. Дяъви къуртал хьувкун, Шамилгу итаавкьуну ур шавай. Тай шиннардий ЦIущарния ва Хьувшату бикIанмагу кIива къатта бикIайссия Гьанжи-Щурагь яхъанай. Дивирнахъал Януслул къатта – Гьанжилив, ШавкIранхъал Муслиматлул къатта – Щурагь. КьатIувппай ягу кьатIату нанисса халкьгу ми кIива къатлуву ликкайссия.\nШамилгу шавай най ливккун ивкIун ур Щурагьсса ШавкIранхъал Муслиматлул къатлуву. Шамил му къатлуву унува, ялун увххун ур хIалтIилухунай нанисса хьувширичу ХIажидавуд. ХIажидавудлул Шамиллухь: «Аврав, Шамил» — куну бур. Шамиллул: «Здрасти» — куну бур. ХIажидавудлул: «Цукун ура, Шамил?». Шамиллул: «Так ничего». ХIажидавудлул: «Дурци, ми тIуллу ттигу къакьаритав?». Шамиллул: «Ай, ХIажибалай, инагу ми вилва хъярчру буллайна ура», – чайва тIар («ХIажибала» чайсса бивкIун бур ХIажидавудлуйн азирбижаннал). Мукун лахьхьин бувссия тIар ХIажидавудлул Шамиллун лакку маз.\nЯла му Шамил, Гьанжилив ивзун, уссал усттарну ивкIун ур. Мунал хъинну ххуйсса хъаннил ттуплив, махIсив байсса бивкIун бур. ТIар бикIайва мунал кIюрххилссаннун, гьанттайнссаннул чяй-ччатI шарда дуркуну, ахттайнсса «Дагъусттан» ресторандалуву дукайссия, тIисса. Ахттайнссаннунгу мунан дишайсса диркIун дур дурарагу шакъархьсса, амма ххуйну дурурсусса дикI, урттущал, ахънилсриннущал, мигу царайрагу шакъархьсса – нувщуя тIайла хьуну.\nМахъ шиннардий КьитIухъал Шамил Хьувшав увкIуна цанна щарссагу дурцуну. Мугу бия бакIралгу, чурххалгу хъинну ххуйсса хъамитайпа, цIа дакIний дакъари. Му хъамитайпа буссия, Шамиллун хьуннин, Гъумучатусса Акнихъал Шагьимарданнун хьуну. Утти, гьай-гьай, мунилгу дуниял кьариртхьунссар ягу, сагъну бухьурчан, мунил духьунссар урцIаллийсса шинну. Шамилма танийва лавгунни дунияллия.\nУтти кIай Шамиллул къатраву яхъанай ур Исяюп. Танийра Шамиллул ниттища Хъунбаваща Исяюплул буттал Султаннул ларсуна кIай къатри. Утти ца цIущарничунаягу бусанну, ЦIущар ХьувшиячIан яла гъанмур шяравалу духьувкун. ЦIущарнил ва Хьувшиял дяних дуссар ца ГьанавратI тIисса нех най. Му ГьанавратI, цурда хъун дакъасса дунугу, мугьали бувкний балари. Цурдагу дайдихьлай дуссар ЧартIу-зунттуя, ПпабакIул хъирив яла лахъмур лакрал зунттуя (тIайлассар ХхюлубакIулгу хъирив).\nХьувшату ЦIущарнив гьаваллавух (тIайланна) дуцирча, хъинну духьурча, 150 метра духьунссар. Ххуллийх (ахьтта ххуллийх) 280-300 метра.\nГа ЦIущарния уссия ца АхIма тIисса адаминал инсан. Хъунмур оьрмугу мунал гьан бувссия ятти-хIухчуну колхозраву зий. Оьнасса чIумал му АхIма увагу ккурчIав щякъаикIайссия, авлий занан икIайва, къатIри бизлан икIайва. Лакрал авчитураву яла цIа дикIайва Ккулатусса кIия авчиная – Ссунгъур ва Садикь тIисса. ЦIа дикIайва миннал барцIру бичаврия. Ттун къакIулли миннал цик-циксса барцIру бивчуссарив, амма кIулли АхIмал 56 барцI бувтшиву, тIайлассар, миннул карчIурдищал. Мюрщими карчIру шаппай бувцунугу учIайва.\nМу АхIмайн яла шяраваллил халкьуннал тIун бивкIуна «барцI бутай АхIма» ягу «барцIбуту». Му «барцIбутухь» на цIувххуссия, нигьакъаусарав бурцIил нух ппив дуллан, мунил карчI бугьаншиврул, куну. Мунал тIива: «БурцIил загьла бухлагай адаминал инсан ккавккукун». Яла бувсуна цала кIива барцI бувтсса куц ца кьини, яни ца минутIрал дянив. Му «барцIбутучIа» бикIайва къуша – лула, яни, кIива лула бусса авчинал ттупанг. Цувагу авли нанийни ачайва му нукIура дакIнийн дуртсса ГьанавратIух. Цал най ура тIар му ГьанавратIух. Ча-чун ратIух най, ритав тIар Кьаргьав хIаллил ратIгу, яла ритав тIар Кьаргьав хIалу къуртал хъанахъисса кIанайсса Хъахъи ххяллугу. Цакуну ххал хьунни, тIар, цала чулухунмай ратIух нанисса кIива барцI. ГацIана, тIайлагу бувну, битав тIар цаннийн. Ттупанг битайх, барцI багьунни тIар га бунийн, гамур барцI, сунув ххявххун, бавчунни тIар ялагу цала чулухунмай. Танийнгу битав тIар гамур хIадурсса ккулла.\nЯла ивра тIар цалчинмур бурцIичIан, га багьну бия тIар, тIайланма ненттабакIрайн щуну ккулла. Яла лавгра тIар тамур барцI бивкIсса кIанайн, та ливхъун лавгсса кIанайх бия тIар оьттул хха. Най, най, хъунмасса кIану бивтукун, ЗалунчIавай хIав тагу бия тIар оьлицIал хьуну багьну.\nМунал бусайва, цал къуша-лулалуву патроннаву бикIайссия тIар ца-ца хъунисса ккулларду, ялагу мува патрондалуву дугьарасса къирмардугу.\nМукун ца кьини, ца минутIрал дянив «БарцIрубичул» бувтун бия кIива барцI.\nБуршиял ХIабимахIамма, нукIува увкусса куццуй, гьич вих ан хъанай бакъари. Хьувши тIисса шяравалу къадикIайссар тIийна ур му. Му вих ан шайрив ххал уллай, ца сурат ттигу ккаккан дуллай ура Хьувши тIисса цамургу шяравалугума душиву буслай. Ва шяравалурив, чIиви-кьивисса шагьрурив бур Румыниянаву. ХIабимахIамма икIай ттухь Бурши тIисса кIира шяравалу дуссар тIий: ца – Лакрал райондалий, цагу – чувссарив, Бурши-Мукьар тIисса тIий. На мунахь: «Да, ХIабимахIамма, кIира «Бурши» тIисса шяравалу дуссар тIий, пахру мабулларда. Ца цIа дусса кIи-кIира шяраваллурдив ялагу дуссар», тIий. Мунал: «Дакъассар, дакъассар». На: «Гъумучи тIисса кIира шяравалу дакъассарив?». Мунал: «Гьа, ттун Чапур-Гъумучи хъамабивтуна. Яла дакъассар цайми кIира шяравалу ца цIа дусса». На мунахь: «Битанну, гай чапурсса буну тIий хъамабивтун. ЦIувкIул тIиссагу дуссархха кIира шяравалу». Мунал ттухь: «Дакъассар, дакъассар ца ТIаннул ЦIувкIул дакъасса». На мунахь: «ТIаннул ЦIувкIул вин кIулну бур зула Буршиял чIаххуврай буну тIий. Къюллулгу буссархха ЦIувкIул». Мунал ттухь «КIанийн Хъун ЦIувкIул бакъа, Пагьламан-ЦIувкIул учача, Цалчинмур ЦIувкIул учача, ялагу кIайгу ЦIувкIуллихха».\nАхирданийгу, жу кIиягу бяст-ччал буллай бувххун мукьахгу, мунал ттухь: «Буршигу буссар кIивайва, Гъумучигу буссар кIивайва, ЦIувкIулгу буссар кIивайва, амма Хьувши цавайвагу бакъассар». Муниятуяв на жулвамур Хьувши бусса шанна суратгу ляхълай, ялагу дунияллийх луглай, Руминнавугу Хуши лявкъуну, мунил суратгу рирщусса, ттивагу Буршиял ХIабимахIамма вих хьунхьуви Хьувши бушиврий тIий. КъакIулли.\nВанийну цалсса Хьувшиятусса чичрурду къуртал дуллай, яни кутIа дуллай, къулбас дуллай ура «ца хьувширичу» тIий. На лаикIлай акъара, ттул цIагу-бакIгу, яхъанахъисса кIанугу конвертрай дуссар. Кказитрай чичлай ура анжагъ ттулла телефон, на цу уссарив кIул хьун, ттущал ихтилат бан ччинан.\nНагу ца хьувширичу, АхIмадов Шапиуллагь.\nш. МахIачкъала\nтелефон: 8-928-674-97-01\nБарчаллагь.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/02\/%D1%85%D1%8C%D1%83%D0%B2%D1%88%D0%B8\/","date":"2023-09-23T20:36:17Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506528.3\/warc\/CC-MAIN-20230923194908-20230923224908-00356.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9549705982,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9549705982208252, \"inh_Cyrl_score\": 0.023892272263765335}","num_words":9568,"character_repetition_ratio":0.042,"word_repetition_ratio":0.01,"special_characters_ratio":0.17,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.97,"perplexity_score":2628.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"МахIачкъалалив хьунни, Ниттил мазурдил кьинилун хас бувсса, Дагъусттаннал шаэртурал назмурду дакIних дуккаврил республикалул конкурс. Гьашинусса конкурс бия шамилчинсса. Ттинин хьусса кIива конкурсрай цалчинсса кIантту бувгьуссар Лакрал райондалул Ккурккуллал школалул дуклаки душарал: Ссунгъурова ПатIиматлул ва МахIаммадова ХIуруннул.\nГьашинумур конкурсрайгу цалчинмур кIану бувгьунни Гъумучиял лицейрал 11-мур классрал дуклаки душ ХIасанова Зулайхатлул. Гъумук хьусса райондалул школарттал дянивсса конкурсрай ванил цинявппа аьтIутIи банну дурккуна цила учитель Аьбдулмажид Исмяиловлул «Ниттихасса» назму.\nАьбдулмажид Исмяиловлул бусласимунийн бувну, гьашину конкурсрай дакIних дуккин багьлай бивкIун бур школалул программалуву дакъасса Дагъусттаннал шаэртурал назмурду. Лакрава конкурсрай гьуртту хьуну ур 11 дуклаки оьрчI.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/03\/%D1%88%D0%B5%D1%8A%D1%80%D0%B8%D1%80%D0%B4%D0%B0%D0%BB-%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D1%83%D1%80%D1%81\/","date":"2023-10-05T00:09:29Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511424.48\/warc\/CC-MAIN-20231004220037-20231005010037-00357.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9613319635,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9613319635391235}","num_words":238,"character_repetition_ratio":0.077,"word_repetition_ratio":0.009,"special_characters_ratio":0.135,"stopwords_ratio":0.034,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.971,"perplexity_score":2280.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ххаллилсса дакIнийн бичавурттал чичрурду МухIаммад Идавсил (с.аь.с.) увкуну бур: «Зула усттазтал ва насихIатчитал сагъну буна, чичара миннал бувсмур, цанчирча, ми хъамабитавугу, бивкIугу цава цар». Ялун нанисса никиран ппухълуннал тарих лахьхьин баву агьамсса масъала бушиву бувчIуну, ххаллилсса дакIнийн бичавурттал чичрурду дурну дур Читтурдал шяравасса Абусупияннул арс ХIасан Камаловлул. Му зий ивкIун ур учительну, завучну, директорну. СССР-данул просвещениялул отличникгу, Дагъусттаннал лайкь хьусса учительгу ур. Утти мяйжан хьунни му мукъул усттаргу ушиву. Умудрай бура, мунал канихчичрурдугу ХIасан Абусупияновичлул цIанил хIурматгу, сийгу ххи дуллалисса цIакьсса хIуччардуну хьунтIишиврийн.\nЦанма оьрмулуву ккавкмур, хьунабавкьумур мунал «шахьан бувну», пасихIсса къалиправун усттарну кIункIу бувну бур. Му ца инсаннал кьадарданивагума чIалай бур щаллу-ккурккисса миллатрал тарихгу, та заманалул тарг ва бущигу. Инсаннал кьадар мудангу цIакьну бавхIуну бикIайну тIий миллатрал тарихрацIун.\nХIасан Абусупиянович ур «гъалбурцIил дакIру дусса никирал» варис, му никирал язисса вакил. Цала тIийкун, «цIуру-кIуру къабувну, оьрмулул манзил бакI гьаз дурну битан» багьминнавама. Мунал канихчичрурдаву яргну чIалачIи бувну бур совет заманнул инсантурал щугълурду, пикрирду. Миву буслай бур захIматрал, миллатрал бакIрачIан дуркIсса кьинирдая, баллай бур цал Лаккуя ЦIуссалаккуйн багьсса, ялагу цIуницIа мина даххана дуллан багьсса агьалинал хIасратрайсса леххаврил чIурдугу.\nВай дур тарихийсса чичрурду – шиву бур лакрал агьалинал багьу-бизу, занакьулушин, миннал дакIнил хIужрардавусса асарду, къумашивуртту ва ххаришивуртту. Укунсса чичрурдал жунма жуярда хьхьичIмур никирал оьрму, багьу-бизу цукунсса бивкIссарив лахьхьин буллалиссар. Шиву жунма чара бакъа лякъинтIиссар аслансса ппухълуннал жуйнмасса аманатрал чIурдугу.\nПатIимат Рамазанова\nСсавнийсса цIурттигу ца-ца тIий лешлан бивкIунни, ссав цурдагу баргъ буккай чулуха кIяла лахлан диркIунни. Шива-тива ажарттал э-оь баллан бивкIунни. Нажагь шяравату бизарсса ккаччил хIап баяйва, пахъ дагьсса хьхьунил хъазам ппив буллай. Дахьрасса чаннал туранну дуккайхту чантI увкусса чIелмуллул цивитI тIисса чIу шайва; ганицIун бакьин буллай ххюнкIлулгу ппен-пперитI учайва. Дуниял, парх куну, бургъих ялугьлан дикIайва. КIана Дулттияллил, ЯтIубахъал бакIурдийн муси руртIуну, кIа хьюмумуси, чан-чанну тIий, хъачIрая хъачIрайн дучIлай, гьарзад чанна лахъан дайва. Уртту-тIутIайсса хьхьемал кIунтIру, ляълужавгьарду кунма, тIинтту парххатIи дурну, зурзулувух мархрачIан лагайва. Бургъил тяхъа буккан бувсса балайлул гьарца рухI думургу, дакъамургу къавтIи дайва. Ттюнгъасса мурчал хIахI, дахьра ялун лирчусса лачIал мяралих кахгу куну, ххалазаннайн, рахIавун тIутIащал тIуркIу тIун лагайва. Вана укун жул шяраваллил хьхьичIсса дара, кьанну-бакIурду чаннал буцIайва, ятту-гъаттара лухччайх ппив шайва, агьлу цалла даврихун багьайва.\nЖул чIири шяравалу Читтур ца бакIуй тIитIи даркьуну дур. Мунивусса къатри кунницIун кув лавчIун бур, оьрмулухун жува цару тIий, аьрщи диял хъанай дакъахьунссия. Мяйжаннугу, жул лухччив, циняв лакрал кунна, чансса ссуссукьусса дур. Цукуннугу, шяравалу чаннасса, гьавалул дурцIусса кIанай дур: шичча чIяруми лакрал щархъурду, цаппара Ккуллал райондалулмигу чIалан дикIай. Жул хьхьичI, бакIуйх ларай утту дирхьуну, КIулушацIрал шяравалу дур, кияхунай урувгни – Оьллаар, ТIулизунна ар, ГьукIурдал, ТIулизуннал шяраваллурду, кIихунмай, зунттул лув кьарчI бивкIун – Хъуннащи, нех лархъун, кьанийх тютю бувну Щардал, Хъурхърал шяраваллу, кIихунмай, чул ккаккан буллай, ТIаннул ЦIувкIул, шихунмай хъачIраха – Къян, Хъювхъи, Кьукун. Чансса бакI чулиннай дурган дарча, ВацIиллуха чIалантIиссар Лахъир, кIихунмай – Шушими, Вихьул, ВацIиллул хьхьичI – Хьур, ХьурукIул, кияхунмай – ВицIхъиял махIла, къинттуллух – хъачIрай дирхьусса Урдал шяравалу, кIихунмай – Ххут, КIамахъал, урчIахунай урувгний – сунув уттудирхьусса – КIувурдал шяравалу, бакI гьаз дарча – ДучIими, кIихунмай ЛухIуваллил зунттурду. Мукунсса дур ттул шяравасса лагма-ялттусса чIалачIин.\nВа шяраву лавгун бур ттул оьрчIнийсса ва жагьилшиврувун увхсса оьрму…\nШяравалу чIирисса дунугу, шиву яхъанахъисса агьлу шанма-мукьва тухумрайх хIисав хъанай бия. Ттул хIисаврай, тухумирттайх бачIаву оьрмулул тIалавшиннарал дакъаяча, укунна ялттурасса дия. Циняв тухумирдаву куннал кув оьтту хIала бакъасса бакъая. Дула-дуцаврилгу рирщусса дазу дакъая. Мукунсса тухумирттайн къяртри учай.\nЖулмур къяртта гьарта-гьарзасса дия: Камалхъал къяртта Читтурав дия, ЦIаххуйхъал – КIуврав, Кьарнайхъал – Гьущав, Бава-Сулайманхъалмур – Читтурав.\nТтул буттал бутта Камаллуя дайдирхьусса къяртта дия: мунал шамагу арсная МахIаммадлуя, Ажулуя, Рамазаннуя дирсса никру чIяруя. Ттул буттал нину КIувратусса ЦIаххуйхъаясса дия, ниттил нину Мариян Гьущату Кьарнайхъая дия. Ттул нину ХIурия Бава-Сулайманхъаясса дия, ми авадансса ятти-гъаттарал заллухъру бивкIун бия. Ниттил ппу Рамазан шяраваллил юзбашину ивкIун ия. Жул мачча-гъанми ЧIурттахь, Хх��лусмав, Шахьувавгу бивкIун бур. На чIивини ми жучIан хъамалу бучIайва, бивкIу-буккулийгу цачIу бацIайва. Цума цуяв ттун дакIний бакъар, укунма лажин-цIа кIулхьурча дакъа. ХIакьинусса кьинигу ххуйсса мачча-гъаншиврул дахIаву дур КIувурдащал. Микку яхъанай бур буттал ссурахъал, ттулва хъинирвал, чIивима уссил Рамазаннул ташу хьунни КIувратусса душнищал Шамсиятлущал. Гьущав ливчIун бур ттулва хъинирвал. ЧIумул щийчIав рахIму къабай: ххуй-ххуйсса агьлу аьпалул хьунни.\nНа дунияллийн уккавура аварасса диркIун дур: куннал хъирив кув жу кIия бувну буру. Ттул хъиривма ивкIусса ивкIун, нама заэвсса рухI ивкIун ура. Ниттил бусласаврийн бувну, на хъерисса, аьтIаврил кьацI къалакьайсса ияв тIар. Ниттил хьхьу гузатрай гьан дайсса диркIун дур.\n— Я Аллагь, вайксса ттун ккаккан бувсса ваная цу хьунавав – тIий дикIайсса диркIун дур нину. На захIматну къашавайгу хьуссара. Га «ветрянка» духьунссия, чансса хъуна хьуну ччаннай авцIунийгу «свинкалул» къашай хьунав. ЦIана сийлувун багьсса махъ иммунитет тIисса бур. Бюхъайва ттул чурххавугу му балгаву къадиркIун дикIан. Гьай-гьай, на ниттил накIлий акъа, уттуллул лиссулийгу, оьлил накIлийгу хъуна хьухьунссияв. Нину, аьпа баннав цил, чурххал битавсса, хъинну сахIибулхайр дусса, цIакьсса зузала дия. ХIатта цурда авадантурая духьурчагу, мунин канил даву, захIмат ххирая. Ччарча хъаттирду щащайва, ччарча, кургъанну дурну, жуларду дайва, ччарча ятту-гъаттаралсса усттарну байва. Ганин духхаву къакIула, карчI дакъая. Мукъул пасихIсса, усттарну бусайсса, дакI хъинсса дия. Хъинну ххуйсса такьвалий, гюргутIи бувну балай учайва (утти мунийн меццо-сопрано учайнуккар), чIявусса кIула балайрду. Хаснува жалин дурцуну нанийни ганил бюхттулсса чIуний итабакьайва хъатIул балай, махъминнал муницIун бакьин байва. Нину, личIийну дурккусса дакъанугу, бакIрал, дакIнил хIисав дусса дия. Ххуйну кIула аьраб чичру, Кьуран буккайва, махъ лавхьхьуна латIин хIарпирдай чичин-буккин, ликпунктру тIивтIуну махъ, лархьхьуна уттисса чичавугу. За вив ласайсса дия. Ниттин чIявусса магьри кIула: ми жухь буслан дикIайва, мунияту духьунссия ттун литература ххирасса.\nТтул ихтилат ца ттула ниттия бакъарча, му хIисавран ларсун, цинявгу та заманнул зунттал хъанниятур. Миннул гьайт куну давугу дайва, оьрчIругу хъуни байва, къатлул ххазинагу ябайва. Миннул дакъаяв дяъвилул захIматсса шиннардий колхозру, ятту-гъаттара цала хъачIрай дуз бувсса, миннул дакъаяв фронтрай танкардал колонна саз дурсса, гъили янна, жуларду гьан дурсса! ЧIявусса ккавкссар ттул зунттал хъаннин, амма ми лакъавхIуссар, угь къаувкуссар, чIяру-чIярусса захIматшивуртту ккаркссар, кьурчIишивугу дурхIуссар, ласру, арсру бакъашивугу кIул хьун къариртссар.\nБуттал нину Мариян лахъ-лахъсса, чурххал битавсса дикIайва, жагьилну дунура ласнацIагу хьуну, шама ятингу хъуни бувну бия. Мунияту бухьунссия чансса аьмал кIюласса дия, кьянкьасса хасиятрал дия. Мунин на ххираяв – цичIава акъа уттуишин къаитайвав, ттунгу муничIа ччан бикIайва: муницIа нахIусса ганзирданул, дарчиннарал кьанкь дикIайва. Му КIувратусса ЦIаххуйхъал тухумраясса дия. КIуврав ттул ниттилссу Булбулгу щар хьуну дия. Мунияту бухьунссия ттул чIавамур оьрму КIуврав лавгсса. Аьпа баннав цал, ттул буттал ниттиуссу Муртазааьлил на увсса чIумал мусил ашрапи буллуну бия. Му цува ттун дакIний акъар, ччяни аьпалул хьуну ия. Мунал кулпат ХIуризат иминсса, дакI ххуйсса хъамитайпа бия. На ларзулу муничIа уттуишайссияв. ДакIния къабуккай, ца хьхьуну на, шания ивзун най уна, тIивтIусса чIавахьулттил хахлийн бакI щуну, аьтIун ивкIра. Мунил ттухь: «БурчIал оьрчI, хъинсса дарманни. На вихь маизара къаувкунав», — куна. «ВицIа азарданул кьанкь дур», — учав. «ВицIагуния кIущалланул кьанкь дур», — куну, на ххира-ххуй увну, паракьат увнав. Минная арх бакъа ниттилссу Булбулгу бия. Гайннаннин, ссурахъу ГьаруннучIан, мунал ссурваврачIан лагайссияв. Миннан на ххираяв, мунияту нагу чIявуну гайнначIа шайвав. Му бакъассагу, КIуврав ттула буттал ниттил хъирив дуллусса чIири-хъунсса аьрщигу дия: ми гъайчин, хъу ттихIин лагайссияв, хъунилсса бан ппугу учIайва.\nТтул ппу Абусупиян гъинттул шавай учIайва, му Марвилив (Туркман) цала усру дайсса дуссукъатта тIивтIуну ия. Му учIаву жунний байран шайва. Аврав чин бучIайва мачча-гъанми, шяраваллил агьлу. Аьдатра дия кьатIату увкIначIан, чIиви-хъун акъа, аврав чин бучIайсса. Ппу хъинну ка исвагьисса, итххявхсса, даймур паржагъравун дуртун дайсса, мукъуй цIу бусса ия. Жяматрал дянив хIурмат лавайсса, гьарца хъатIай тямадашиву дайссия. Къаххирая щялмахъ, щилтагъшиву. Мукун хъуннасса тIалавшин жуя оьрчIаягу дия. Ттулва оьрмулуву я цучIав хъяврин къаувссар, я щялмахъ бувсун акъара. Лапва марцI лачIал чIалигу акъахьунссияв, къия дирукун, ца-ца бунагьгу личайва. Хъун махъ къахьунна тIисса.\nТтул ппу Абусупиян чувчIав дуклай къаивкIун ия. Ппугу ччяни ивкIуну, мюрщисса ссу ва дахьва увсса уссугу хъуни бан, ми ччаннай бацIан бан аьркиншиврий, дуккаврил пикри бакъахьунссия. Цала буттауссурвавращал Чачаннавун чагуртну лавгун ия. Оьрмулулгу, ялун бувкIмунилгу мин-тийн щун увну, савсъсса адамина хьуну ия. Мунал ччарча аьраб хIарпирдай, ччарча латиндалул ва кириллицалий чичин, буккин кIула. Дяъвилия зана хьуну махъ, колхозраву бухгалтерну, учетчикну, ревизионный комиссиялул председательну икIайва.\nУссу ХIасан-ХIусайн цачIана Марвилив увцуну байбихьулул школа къуртал бан увну ия. Мунияту бухьунссия мунан хъинну оьрус маз кIулсса ва Гъумучиял педучилище марцIсса ххювардай къуртал бувсса. Мунащал дуклай бивкIсса Идрисов МахIаммад-Шяпинал, Хизриев Зулкьарнайл ттухь буттауссу цуксса итххявхсса, гьунар бусса ивкIссарив, ганал цанма оьрус мазрал кумаг байсса бивкIсса бусайва.\n1930-35 шиннардий гьарца шяраву байбихьулул школарду тIивтIуну бия. Миву зунсса учительт��л биялну бакъая. Мунияту ххуйну мукьва класс къуртал бувсса оьрчIру Лакрал педучилищалувун кьамул байсса бивкIун бур. ХIасан-ХIусайнгу кьамул увну ия.\nТтул хъирив увну ия МахIаммад. Ттун га ххирая, нажагь на бартлил къячIуйн щусса чIумал мунангу бутIа байссия, дюъгу дишайссия: «Бусарча, кьутI анна», — куну. Къадагъа диширчагу, бусайва я ниттихь, ягу буттал ниттихь. Ттунмамур танмихI на ласайссия, амма мунайн ка щун дакI къадияйва. Аьпа баннав цал, чIивиний мунал аьрщи дукайва, духьунссия чурххаву мукунсса тIалавшинна. Аьрщи дукаврия махъунай хьун ан буттал цIуххайва: «Аьрщи дукав, МахIаммад?». «Къадукав». «ЦIана ххал данну. Ласияра дурлама». Дихьлай лякьлуй микку-тикку, «Ттун шиву аьрщи чIалай дурхха?» учайва. «Мяммай, на чансса дукав, ххишала къадуканна», — учайва.\nЧIявуну ссуттил хIатталлих, къурув къурнил нувщи биххан лагайссияв. Ттущала МахIаммадгу уцайссия, шава цувалу къакьаитан. Цал нувщи бихлахийни му кIа ялув щяивкIун, кказлул аьрщи дирхнин уруглай, нувщи буккайрив ккаклай икIайва. КIийла-шамийла укьан увссия. Кьус ивкIсса мунал бакIрайн гьаз бувсса кказлул ух щуна – оьтту бавчуна. На нигьа усаврил, анаварну мугу шавай иян увну, КIулушацIун ливхъра. КIикку ПатIимат тIисса школданул уборщицачIан лавгун кIива гьантта бав, ттунма бансса танмихI махъун бутлай. Чара ция, шавай зана хьун багьуна. Циванъяв къакIула, танмихI къабувна, МахIаммадлул ненттабакIрайгу дахьрасса ххарци хьуну дия. Цува аькьлулул увччусса, дакI парх увкусса унугу, оьрмулуву талихI бакъасса ивкIун ия. Дуккавриву личIину хьхьичIун ливчусса акъая. Гъумук урчIва классгу бувккуну, Лаващав ацIулчинмур класс къуртал бувну бия. Му чIумал на армиялий ура. Институтравун уххан къавхьуну, му балугъру бугьай жамилийн матросну лавгун ия. Гичча армиялийн увцуну, демобилизовать хьусса чIумал, Москавлив Плехановлул цIанийсса маша-ххаша бай институтравун увххун, мугу ххуйну къуртал бувну, Дагъусттаннайн увкIун, Буйнакскаллал машлул техникумрал преподавательну зий уссия. Му ппурттуву му, хъинну захIматсса лимфо-саркомалул къашай хьуну, больницалийн агьуна. Къавхьуна му духIан къашайсса цIуцIавриву шанма барзвагу. Къавхьуна хIакинтуращагу цичIав бан: бакъая ттурчIал ня даххана дайсса куц. ХIакинтал, му авиациялуву къуллугъ буллалийни радиациялул асар хьухьунссар тIий, щак-щуклий бия. ДакI паракьатну дикIаншиврул, кумаг хьунссар тIий, Нальчикрая учIан увссия та чIумал Кабардин-Балкарнал хъунама хирург, ттула буттал ссурахъу, профессор Шабанов МахIачилав. Муналгу дакI рахIат хьунсса хавар къабувсуна. Ахиргу, МахIаммад ччаннай ацIан къашайсса даражалийн агьувкун, санитарнал самолетрай Лаккуйн иян увуна. ЧIумуя-чIумуйн, мунал къюву лагь даншиврул, опийрал ххалаххив байссия. Махъзуманив миннулгу цичIав кумаг къабайва. Жагьил авссуну ттурчIардийн агьуна. Ца хьхьуну мунах уруглай ивкIсса на шанул гъюгъ лавгун ияв. Ца ттамп кусса чIуний на ццах куну урувгра: МахIаммад чIанкъатлувун агьну ия. Га столданучIан най ивкIун ия. На синхралну, гагу гьаз увну, цIуххав: «Чун ивзун най уссияв?». «Я, ттул уссу, винния чIалай ура на къаличIаншиву. Циванни на ттуна навагу, махъминнангу чIяву хъанан. Мунияту му столданийсса чIиллучIан най уссияв», — куна, чяр-чяртIи дурну макьгу цалва хъуни яруннава.\nГьунттихавай миннат бувуна бучIан бара цала буцай душ куну. Га бувкIун, ганихьхьун буллуну цалва паспортгу, увкуна: «Утти ина тархъанссара, бува вилва оьрмулул къайгъу инава», — куну. Къашай хьун хьхьичI му душнищал ЗАГС дурну, хъатIи бан хIадурну уссия.\nГьантта най, чIун най, нагу хъуна хъанай, за бувчIлачIи хьунав. Лагма-ялттусса тIабиаьтрал кай-кай уллай, цичIана гъан увунав. ТIабиаьтрал цилла-цилла чIунну дур: ххуйссагу, щалла тIааьн дакъассагу. Ттунна инт ххирая, цанчирча мунил базу-базу, ваца уртту-щин кунма, цIулаган, таза буккан бай. Инт дучIавугу жу, оьрчIру, кьатIув шавугу ца шайва. Щюлли хъанахъисса къургу, дахьра ялун личлачисса уртту-тIутIигу жулъя. Тана Ххюлтаву чарттайх къягъул гьивч, гъайкусса хъуруннай – къурнил нувщи, ялура лирчIсса пурш лархъсса лухIи хъюрув, гилунмай Кунцуллаву, Дуцурттий – кьяцлул чIиртту, шярах – улклул мархри, чансса хIаллава ратIнил щамарай – кьакру, сумуллив, ялун шайва бювчIун кIучIала, ххартта кIучIала, кIут: вай гьарза жулъя – аптека аьркин бакъая. Мунияту бухьунссия, ттун дакIний бакъар, цаягу жуяту къашай хьусса. Ва къурнил, хIаллил аптекалул жун хъуннасса хIаллихшинна дуруна дяъвилул чIумал. Кьянатшиву дия, амма жу муних къабургайссияв. Оьллал бярчру бувна, накI ва муния дурсса яваллугъ чан къашайва, тартнакI, тартнакIлий бувсса хIалахIу, ххув учин вит, дирщунакI, лагаву, нис, нис хIала дурсса инил къяс, аьрччап, щайини ва нагьлий ини, хьхьахьхьари, духьурча дукьрахIанттил ххув, кIарттуву бувсса зининнарал ягу лачIал, увал иникIмалул ччатI, ччарчагу гъунттуй бувсса щивщу, нувщи, нахIала бан щинал ххувгу чан къашайва. Ция яла жун аьркинсса! Мукссавагу жу дуки-хIачIиялул оькки къабувкссару. Ялун увна Камал, яла Маржанат, нитти-буттал къайгъу гьаз хьуна. Дяъви байбишиннин, цува хIалтIилухун гьаннин буттал сурду къалмул буцIин бувна, 6-7 ку бивххун, чуллу дурну кьадиртуна. Дяъвилул чIумалгу ниттил хIарачатрай цичIар чан хьун къадиртуна. Га къурнил бригадалуву звеновойну дия, кIинттул дояркашивугу дайва. КIинттул жун рахIурду бувуна, варсул усру цила дайва, лазундарал, ччуччиялулгу балгуну бияв, чатIри бувну бя байва, чIулттай бишайва (жул кIану тIаннул кьянатсса бия). Чирахъран цIу лачIун дан навт аьркин шайва. Хъуннасса мюхтажшиву дикIайва навтлил. Мунияту, цачIун хьуну, ца-кIива хъамитайпа ттукрай я Лаващун, я Щурагьун навтлил хъирив лагайва. Мукунсса нинухъру, чIумул таза буккан бувну, дяркъу-гъилишиву къакуну, чан бакъая. Ми хъама битайссарив?! «Интту, гъинттул ня щаращи дарча, кIинттул кIункIур щаран бикIайссар» чай. Интнил давурттив чIяруя: хъарас щаву, хъу гъайкуну, гьанна бугьаву, ятту-гъаттара кьатIув буккан баву. Мукун буна ялун гъигу дияйва.\nГъинтнил, цила хъазамгу бургъин тIивтIуну, чIюлу дайва ар-майданну, зунттурду, ятту-гъаттара къурдарайх, зунттайх ппив хьуну, буллугъшиву хьун дайва. Гъинтнил чявхъа гъараллал уртту-тIутIи ххари дурну, чурх буккан байва. Нажагь ЛухIуваллил чулуха лухIи ттурлу дуккарча, кIанил хьхьичI лухIи лелуххи лавсун наниссар тIий, ттупангру битлай бикIайва. Ущу-щулгъи булувкьуну хъатIив буллай, луртанну дихьлан бикIайва. Гъинтнил ахирданий жунгу ссувхIат шайва, КIурдахIав бияйва бухъ, хъаса, оьрчIикIури шайва, сумуллив аргъиравун багьайва, хъурунная ниттил ниттил кIяла нувщи лавсун дучIайва. ХIав лавгун оьрчIикIурилул, бухълил шушри ниттин, буттал ниттин ларсун бучIайссияв, амма шавай ияннин шуша дачIи хьуну лякъайва. НахIуяхха гай! Тамаша буллай икIара, уттигу жул колхозрал, жулла-жулла чIярусса лухIи хъюру дугьайва. Амма, циванъяв къакIула, КIулушацIралми хъинну нахIусса дикIайва ягу жулва чIаххуралми нахIуя. Мукунсса дия жул психология.\nБуккайва цулун, ххартIа тIун. Гъира бикIайва кьюкьа дархIуну, куннал хъирив ку хьхьапIа тIутIи бувну чIиникIру цулуцисса жулва жагьилтурах уруглан. Уртту къачча-къаччайнна ца кьюкьлуй уттудишайва. Хъами тIурча, ратI-ккутIайх, чIиникI бищун къашайних ххартIа тIун бикIайва. Бувцусса ххулув кIусу бан, кIура баен бан, яла батIин тIаннул хьуллигу лавсун жу, оьрчIру, хъунив хьуми буккайссияв. Уртту-тIутIи меж дикIлай, хъахъи лаглай гьанна чIай буллан дикIайва. Мукун гъи, цилла заллушиву кьаритлай, ссутних ялугьлан дикIайва. Бувцуми, ххартI бувми ххулув ттукрай, мукьав фермалучIан биян бувну, ххалабакIурду байва. Ца ттунма тIааьн къабизайсса зат: сунная, гьанная, рахIава, хъунисса къарду дурну, хъаннил мукьав буххайва ххулув. КIушиврул, мискинтурал майрду щяв щавай бикIайва, цивппагу гьухъавун щуну бикIайва. Укунсса дия чIун, укун захIматну зун бикIайва. Хъамиттурши буккайва, чIун дучIайва хIаллил лакьлансса, зунттава ятту зана хьунсса.\nСсуттил жун, оьрчIан, даву чIяру шайва. Бачайссияв хIухчалтрал хъирив, къав батIлан, ччантIурду байначIан къав ххилан. Лях-лях, сант хьурча, тIартIаллугу ларсун, ххюнкIрайх буккайссияв. ХьхьичIра-хьхьичI хъуру ттихIайва, ччантIурду байва, ттарацIничIан духхайва. Жун анаварну хъюруврал ччантIулул лувмур ххелу дуллан ххирая, гилу кIуллул четIри дикIайва. Дуркуссарив зу кIукIлу-кIукIлусса четрал хъюрув? Къадуркухьурча ми цирив зун къакIулссар. Ягу ми къюш дурну тIааьн ласайссия.\nНиттил чани хъячиннина изан увну, ттуккугу бувцуну, къурату ттарацIув къав ххилаххи айвав. Мунияр ттунма тIааьн къабизайсса зат къабикIайва, ца шанул уччин къаитаву, гамур чулуха бачIва ччаннащал (гъинттул усру нажагь дакъа къалаххайссия). Ччаннал кIиссурттаву тIувтIурду бикIайва. Улукьай ина, кьуркьусса, мярду кунна ттирхь диркIсса сумавух заназу…\nБакIлахъия вирдай лакьаву мунийну къуртал къашайва. Утти ятту букьан, кьассаврду буллан, нувщи, къур дихлан, ччарду дуллан байбишайва, даву чIяру хьурча дакъа чан къашайва.\nПпу шава уний, дяъви байбишиннин, 7-8 яттил хIайван бивххун, кьассав байва. Чуллу, ккурккимайрду кьакьан дуллай хханурду буцIайва. Дяъвилул чIумаллив бихху чан шайва. Цукуннугу жул ятту ливчIун бия, ниттиуссу АьвдурахIиннул хIарачатрай. Га удаман ия, ялув авцIуну икIайва.\nСсуттил махъсса чIумал хъу вирдай лакьаву дайва: миккун гьарца къатлул, цалла кашилух бурувгун, дикI, ччатI, нис, ккурккимайрду, дукьрахIанттил гьарацIив ларсун бучIайва, колхозралгу чан-кьансса кумаг байва. Иширан лайкьсса дуаьрдугу дурну, бусайнал махъгу бувсун, яла тIуркIурду байбишайва, байва ссувхIат, микку ашкара шайва, цуманан цу буцайссарив, ягу щин цу нясив бувссарив. Саз хьусса чутирдан хъатIив байва.\nХъатIи булланнин дайсса аьдатру чIяруя: душ була чин мугьи лагаву, гайннал иширан хасъсса махъру бусаву, рязи-къарязишиврул ссупра тIитIаву ягу къатIитIаву, душнил пикри кIул баву, кьутIи дурну мукьах кIисса лаххаву, мунинма лайкьсса ссайгъатгу, бахшишру даву, хъатIи бансса чIун ккаккан даву. Аьдатру гьарца шяраваллил цара ца ягу цанна-цаннасса дикIайва. ХъатIи байбишиннин нюжмардул мутталий душ «щябитайва» (укунсса аьдат дия жалин бучIай байсса). Мугу хIакьину цавайнначIа, гьунттий – цайминначIа. ЩябивкIсса къатраву ссувхIатру, лайкьсса мажлисру, дакI дирсса бахшишру душнин ва чIарав душвавран дайва, буцай оьрчIалгу чIири-хъуннасса бахшиш дикIайва. Щалва хъатIул кьяйда къабусанна, мунил накьишрай ацIарча акъа.\nДушнил хьхьичI-хъиривсса гьан даву, оьрчIахъал душнинсса ва мунил мачча-гъаннансса бахшишру, жалин щяритаву, магьар бишаву (закондалийссагу, бусурманссагу), жалин дуцин лагаву, жалиндалул хьхьичI дагьани, къукъу-къюнари, лавхъсса чирахъ, чIарав душру, архIал щар аьркку-дазгахIру чIяруя. ОьрчIахъалгу цалла хIадуршин дикIайва, буккан байва Кьурандалул лу, ницI, ялтту дичин арцу, ккампитIру, качар, дарвазалул хьхьичI къавтIи бичинмур, ччанналун бутан хIадурсса бартбису. ОьрчIал ниттил вичIи кьукьаврин булайва гъаттарал хIайван. Жалин хIаятравун бувххукун, наврузбагнал уссил ягу хъинну гъанманал душ, бартбисулий гьаз бувну, биян байва тавханттувун. Душнихъул шаппай зана шайва, оьрчIахъул архIалчуначIан мажлисрайн лагайва. ЧIун дирукун, тямаданал мажлис ккуркки лаган бувну, наврузбаг пардавлухун увцуну бачайва. Нани ххуллийх, манзилданий, навт бувтIусса бярал цIу щуну чанна лахъан байва ххуллу. Хъун хъатIуя щинав лагаврий на къаацIанна, мунияту гьартану чивчуну бур цайми лакрал чичултрал, аьлимтурал. ХъатIайну ссут вирдай лакьайва, дайдишайва ччарду даву. Ччарду даву ссутнил махъсса гьантрайннин личIайва. ЦIанчаннаву бивзун, къав гъагъайва, яла кIива ницал хъирив ччинну дахIайва (ччинну – ганзсса тIаннул л��в нувчIилул чарттугу кьувтIусса кIира ула). Чара бакъа, кIушиврун я хъунмасса чару бишайва, ягу оьрчI ччиннай ацIан айва. ОьрчIал бурж – ницру лагма занази баву, ницал магъ гьаз дайхту, лув кIурглу бугьаву, хъут сумавун къадагьан. Чансса сун гъагъари хьувкун цалчинсса ххултIу даву, яла хъинну хIурувкун, хъаланнарайн дирувкун, кIилчинмур ххултIу даву. Мукун 3-4 ссят шайва сун нухьхьайн кIура даен, къама чIаллава, хъюрув куркуллава личIи хьуннин. Махъра-махъ, дартIун, ца бакIу бувну, тIаннул чIатIрах гьуллан бикIайва. Нахь гьавалул личIи дурну, къама,хъюрув личIи шайва. Гай марцI хьун, хъаланна хIала къахьун, чIатулттух ялтту дайва. Къама, хъюрув дарвагирттавун дирчуну, колхозрал складравун диян дайва, цаллами – шардай. Нахьгу, колхозрал хъунисса чIаркIурду дикIайва, парачив бувцIуну, хъаннил мукьав чIаркIнил вярчIувух дичайва. Гиву, чIаркIув, бакIу хьувкун, жу, оьрчIру, вярчIувухчин нухьхьал бакIуйн тIанкIа тIий, гайннуй ччех бигьлай, кьалаган дайссия. Му жун тIуркIу бунугу, нахь саргъунну чIаркIух ппив дайссия. ХIурхIацIакул ялун дияйва кIи, марххалттащал, бявкъусса замгьарданул мурчащал, аьрщи ккиз лагайва; бярнийх пюрун микI бакьайва, арду, зунттурду кIяла варсулу шайва, баргъ пакьирну чулуха буруглай, гъилишиву мяш тIисса кунма, лахъи къалавгун цила хьхьуцанттувун лагайва. Бургъил тIинтту, марххалттаний цIуртти кунма, липI тIун дикIайва. Ца-ца кIи лапра оьсса дикIайва. Мурчал лавсун занчру бичайва, кIюрххила бувккун цIияллая марххала ххартI бувну, бавхьуну экьибичайва.\nМурчал хьхьурдардий жу, лявкIуну, къатравун буххайссияв. Жиндралсса марч чIалликкутIавун, хIурасса чIаркIнил нузавух бухлай, ав-ав тIий, вев тIий ягу бурцIил макьанну руцлай бикIайва. КIукун вяйливсса марчру ттун цайми кIанттаву хIисав къавхьуссар. Дарусса чIумал хьхьурду чаннасса дикIайва. На чIявуну кьатIув увккун, ссавних уруглан икIайссияв. Ттун Лаккуй кунна лахъсса, цIурттал дурцIусса ссав къаккаркссар. Тамаша байссия лехлахисса цIурттай. КIана ттигу ссавнийх, цIарал аьшгу дурккун, цIуку зунттахун лавгунни. ТIун бикIай цIуку багьний лабивтсса ххазина бикIайссар тIий, къакIулли, жучIан гъанну цавагу къабагьуна.\nОьрчIан кIинтнил бахшишру дайва, бяр микIирал лув шайва, жу ччехру бигьлан бикIайссияв, хIатта конькив дакъанугу. Ми дия ца МухIуттиннул, мунияту, махъ каругу дирхьуну, конькай бярнил лагма уккайва. Жу мяшну хъирив буруглан бикIайссия, тамахIрал нани дурсса хьурхь лихьлан багьайва. ЧIявуми оьрчIай ккалушру, варсул усру дикIайва – конькив ча дикIайссия! Мукун бухьурчагу, ккурккисса тIаннул лултту кIунурду бувгьуну жунмасса аьмал байссия. Цал аргъиравун лавгсса на микI кIюланийн лавгун, варх куну щинаву хьунав. Цуксса хъит-шит тIурчIагу, на оькьлан ивкIунав. ОьрчIал леххаву руртун, шяравату РабихIажи (аьпа баннав цал, фронтрая зана къавхьуна) ччантIахъулущал левчуну увкIун, ххярклий ттучIан гъан хьуну, ччантIахъу бириян бувуна, ��Iиллува уккан увунав. Му ппурттуву леххаврий нинугу дуркIуна. Циванъяв къакIула, на вез-вез тIисса янналуву бярнил чIарахсса марщайх ливхъун авчура, нигь дия кьутI къащун. Ниттил паракьатну оьвтIий, на зана хьура. Ганил на, гъили лачакравугу кай-кай увну, шавай увцура. КъакIула ттула кьянкьашиврулъяв ягу бансса танмихI хьхьичI бацIлай бияв, къашай къавхьунав. Бярав микIирай бакъа укунмасса ччех бигьай кIанугу буссия. Гикку жура дурсса санкардай микIлачIун дурсса зунххишиврий ччех бигьайссия. ЦIан ларкьуну, махънин тяхъашиву, куннайн кув щаву чан къашайва. Цуксса дяркъу духьурчагу, муних ургъил къабайссия. Амма дякъил нани бувсса оьнцIугу каххурах лишайссия, карщив жучIа къадикIайва, мунияту каххурай бювчIусса къантала хьуну бикIайва. Лыжардая жун хавар бия, амма ми цирда ча дикIайссия. Жул къама кIусу байсса, ххуйсса тIаннул урцIи дия. На ларсун рикI, гания лисри хьун дурну, бавхIуну хьхьаругу, лавгра Зайнни гьанав . Цал-кIила къуттагу дурну, шавай лавгра. Аьзан, Аллагь, буттал ниттих урган, ццах кунав – га щяпагу бувгьуну хьулух дарцIуну дия. Мукунна ттулда приз кIукIлу кIанттай, щуттардийну ласав.\nКIинтнил агьлу вивппай лакьин байва, дайдишайва дуссухун заназаву, цала ненттабакI тIивтIуначIан цалла зукка-ххал ларсун бучIайва. Байбишайва шараваллил дунияллул хаварду, архIалла каругу зузи дурну. Жагьилтал, душру батIайва ссувхIатирттайн, чан къашайва хъярчру, тяхъашиву.\nДяъвилул чIумал шяравалу пахъ дагьайва, тяхъашиву духлагайва.\nГьарца къатлувун хъаннихьхьун колхозрал булайва марцI бансса къама. Мукун кIи чулий гьан дайва, интнийн хIадур шайва.\nМартрал 21-22-нний, шяравух цIайннагу рартIун, хъунмасса къавтIи бичайва, оьрчIалгу хьхьичIра хIадур дурсса тIурщив цIугу щуну ритлан бикIайва. БакIуйсса хъунмасса зяйчарий ккутI дия, га янсаврал дуцIин дурну, чIутIгу бувну, ттуп битайва. Чансса гъили дагьукун, аьрщи кIукIлу ларгукун, цалчинсса хъарас щун буккайва. Хъурссул цалчинми марсри байбишин ихтияр дулайва яла хIурмат бума хъудугьу Уммул МахIаммадлухьхьун. Га чIара кьатIувну рахIугу лавххун уккайва, махъминнал, хаснува оьрчIал, мунал ялтту щин рутIайва, ччяпив рищайва. Махъва-махъгу хъарас щаврил хъатIи байва. Хъарас щайни ца-кIива марсса гъай чайва, ницай тIурщи дишиншиврул, щаву къахьун.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/05\/%D1%88%D0%B0%D0%BD-%D0%BF%D0%B0%D1%80%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8-%D1%85%D1%8C%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B0-%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%B0-%D0%B2%D0%B0-%D0%B6%D1%83%D0%B2%D0%B0\/","date":"2023-09-23T21:04:48Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506528.3\/warc\/CC-MAIN-20230923194908-20230923224908-00367.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9465383291,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9465383291244507, \"tab_Cyrl_score\": 0.026221582666039467, \"lez_Cyrl_score\": 0.010489578358829021}","num_words":8639,"character_repetition_ratio":0.023,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.169,"stopwords_ratio":0.025,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.96,"perplexity_score":2347.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Совещаниялий гьуртту хьунни ДР-лул Президент Рамазан АьбдуллатIипов, Халкьуннал Мажли��рал хъунама Хизри Шихсаидов, кIулшиву дулаврил ва элмулул министр Артур Далгатов, РАН ДНЦ-лул президиумрал хъунама Хизри Амирханов, Аьрасатнал КIулшиву дулаврил ва элмулул министерствалул аьмсса кIулшиву дулаврил аралувусса паччахIлугърал политикалул департаментрал отделданул каялувчи Ирина Трипольская, шагьрурдал ва районнал администрациярттал бакIчитал, кIулшиву дулаврил идарарттал каялувчитал, школарттал директортал, учительтал.\nЗулайхат Тахакьаева\nТачIав бакъачIин чIявусса халкь бувкIун бия ва ххуллух совещаниялийн. ЩябикIансса кIантту бакъа, миха-тиха кIантту ххилан багьуна театрданул администрациялул зузалтран. ЧIярусса шиннардил дянив ва совещаниялий Дагъусттаннал бакIчи цалчин гьуртту хъанай уну тIий бухьунссия гайксса халкь бавтIсса.\nТеатрданул жанахIраву чIирттайн лархъун дия республикалул хьхьичIунсса школарттал оьрмулувасса стендру, ккаккиялун дирхьуну дия ххисса кIулшиву дулаврил центрдал дурсса давуртту. Дагъусттаннал бакIчинал ххал дурна цинярда стендругу, ккаккиярттугу.\nСовещание, тIигу-тIиртIуну, дачин дурну ия ДР-лул кIулшиву дулаврил чIумуйнусса министр Артур Далгатов. Цалчинсса махъ буллуна Дагъусттаннал чIумуйнусса Президент Рамазан АьбдуллатIиповлухьхьун.\n— Учитель – му хъинну бюхттулсса цIар. Мунал захIматрайнур жува оьрмулуву ссайн-бунугу бияйсса. Ттун дакIний бур цинявппагу ттулва учительтал, байбихьулул школалия тIайла хьуну, кандидатнал, докторнал цIа дуруччинцIа.\nХIакьинусса совещание жулла республикалун хъинну агьамссар, цанчирча хIакьину Дагъусттан захIматсса тагьардануву бур. Дагъусттаннал тарихраву укунсса чIунну цикссагу хьуссар, амма дагъусттаннал халкь ми тагьардава виртталну бувкссар, хаснува кьатIатусса душмантуращалсса талатавурттаву. Амма жула вивсса душмантуращал талан захIматну бур. На так вацIравуминная гъалгъа тIий акъара. На гъалгъа тIутIисса шиннардил дянив кабинетирттавугу щя-щябивкIун, цала халкь хъяврин буллай, хъямала буллай бивкIминнаятугура. Ттун цIана миннай аьйрду ляхълан ччай бакъар. Ттун ччай бур ттула даврил гьалмахтуращал Дагъусттан цIубуккан бавриха зун.\nХIакьину Дагъусттан захIматсса тагьардануву личIаврил тахсир жуйва гьарцаннай буссар. Хъуннасса, цIадурксса шяравалу цикссагу шиннардил мутталий 10-15 къачагънал ширишилун дургьусса чIумал, школалул директор мунихлу жаваб дуллай акъар. Ялунгума га ур гай къачагътал школалий ххуйну дуклай буссия тIий. Мукун буния махъ луглан аьркинссар кIулшиву дулавривугу, жяматравугу итххявхсса гъалатIирттах. Ляхълан аьркинссару ми гъалатIру бакьин бансса чаранну.\nХъунисса шяраваллурду ччюрклилу лирчIун дур. Жулва буттахъал гьаврду ччюрклилу лирчIун дур. Мигу школалий къадуллусса тарбиялул хIасиллур. Чапалшивруву хъуни хъанахъисса оьрчIал кIулши цукунсса дикIанссар? Мунихлуну учительнай хъуннасса жаваблувшинна дуссар. Ттун хIакьинус��а кьинигу дур школалийсса луттирдал кьанкь ришлай, цанчирча на га кьункьаву ялапар хъанай ивкIун тIий. Ттул кIулссия луттирдал ттунна дуниял тIитIин дантIишиву. На уссияв 3 — 5-ми классирттаву дуклакисса чIумал ттухьра дарс дихьлахьисса оьрус учительницах эшкьи хьуну. Га рязи баншиврул на икIайссияв, цIан-чаннавугу ивзун, чIавахьулттилугу щяивкIун, луттирду ккалай. Архсса Свердловскалия бувкIсса оьрус учительницал ххуйшиврул, хъиншиврул, марцIшиврул ва ччаврилла на кIулшивурттачIан кIункIу увсса. Дуклаки оьрчIан зуя аьркинсса зул ччавур. Мури агьаммур элму. КIулшиву дулаврил стандартру тIурча кIилчинмур кIанттайри дусса.\n2018 шиналнин жу ххалбигьарду Дагъусттан хьхьичIунмай бансса 10 гьанусса проект.\nДагъусттаннай хъинну яларай дагьну дур кIулшиву дулаву. Университетирттавун учIайхту аьрзирдай бур школарттал хьхьарасса оьрчIру итабакьлай бур тIий. Школарттайн увкIний кIиккугу аьрзирдай буссар, университетирттал хьхьарасса учительтал хIадур буллай бур, тIий. Вузирдаву ва школарттай низам къадирхьуссаксса Дагъусттан ва тагьарданува къабуккантIиссар.\nЦаппарасса школарттай 60 % учительтурал бур пенсионертал. Ми оьккину зузиссар тIий акъара на. Жагьилсса учительталгу школарттайн нан аьркинссар. Жува гьармудан цIуру-кIурулий буру харжру мюрщисса бур тIий. Гьашину учительтурансса харжру лахъ бувссар, амма кIулшиврул даража лахъ къавхьунни. КIулшиву дулаврил министерствалул ялув бацIаву хьхьарасса дуну тIийри, тIалавшиннарду дакъа тIийри учительталгу баччибакъулну зузисса. КIулшиву дулаврил министерствалун багьлай бур школарттал даврил ялув бацIаву кьянкьа дан.\nПрезидентнал проектирдаву яла хьхьичIунсса кIанттай ккаклакиссар проект «Просвещенный Дагестан». Му проектрал гьанусса мурадну хъанахъиссар оьрчIан цалва ниттил мазру ва аьдатру лахьхьин даву. Гихунмай – оьрус маз ва ингилис маз, лахьхьин ччинан – аьраб мазгу.\nРеспубликалул бакIчинал бувсунни ттигъанну Пятигорскалий хьусса совещаниялий цала барчаллагь увкушиву Дмитрий Медведевлухь, Дагъусттаннай детсадру бансса арцу итадакьаврихлу. Гьашину республикалий бувну бусса бур 20 детсад. Амма жулла республикалий ттигу усса ур 50 азара оьрчI детсадирттайн къазаназисса.\n— КIулшиву дулаврищал канил ка дургьуну дачин аьркинссар тарбиялулмур давугу, — увкуна гихунмай Дагъусттаннал бакIчинал. — Тарбиялул гьану кулпатравур бизайсса. Амма тарбиялийн асар биян буллалиссар обществалулгу. Тарбиялул гьану цIакьсса бикIаншиврул оьрчIаву тарбия дуллан аьркинссар рувхIанийшиву. РувхIанийшиврул гьану цIакьссакссар инсаннал мяърипатгу, имангу цIакьсса. Мунихлуну багьлай бур оьрчIаву рувхIанийшиву тарбия дуллансса литературалуха зун.\nИхтилат къуртал буллай, Рамазан АьбдуллатIиповлул кIицI лавгуна гьашину республикалий кIицI лаглагишиву кIира агьамсса дата – Расул ХIамзатов ниттил увну 90 шин шаврил ва Дагъустта�� Аьрасатнавун бувххун 200 шин шаврил юбилейрду. Вай кIирагу датардан хасъсса мероприятияртту гьарцагу школарттай дан аьркиншиву баян бувна. Мукунма республикалул бакIчинал чIурчIав дуруна школарттай дуллан аьркиншиврий цалва миллатирттал шаэртурал юбилейрдан хас дурсса мероприятиярттугу.\nЦалва ихтилатрая махъ Дагъусттаннал Президентнал цаппара хьхьичIунсса учительтуран дуллуна «Дагъусттан Республикалул лайкь хьусса учитель» тIисса цIаницIунсса лишанну. Миннавух бия Хъурхърал школалул учительница ЛухIуева Симналхалунгу.\nМуния махъ «Об образовании в Российской Федерации» тIисса федерал закон зузи дайхту яла агьамну ккаклакисса республикалул кIулшиву дулаврил мурадирттая гьарта-гьарзасса ихтилат бувуна ДР-лул кIулшиву дулаврил ва элмулул министр Артур Далгатовлул.\n«Дагъусттаннай зий буссар школалийн гьаннинсса кIулшиву дулаврил аьмсса программалий зузисса 673 идара, мивун занай уссар 58076 оьрчI. КIулшиву дулаврил даража лавай баву мурадрай, 2012-2013 дуккаврил шиннардий ххалдиргьуссар ттизаманнул шартIру сакин дансса комплексныйсса план.\n«Просвещенный Дагестан» тIисса Дагъусттаннал чIумуйнусса Президент Рамазан АьбдуллатIиповлул проектрал лагрулуву, 2013 шинал июль зуруй, ДР-лул кIулшиву дулаврил ва элмулул министерствалул пишакартал ва цаппара школарттал каялувчитал лавгссар Къазаннайн кIулшиву дулаврил электронныйсса кьяйдарду сакин дан лахьхьин, гихуннай Дагъусттаннал кIулшиву дулавриву ишла дулланшиврул. Ларгсса дуккаврил шинаву зий буссия республикалул ЧIяру профиллу дусса лицейраву «эксклюзивныйсса кIулшиву дулаврил» кьяйдарду хьхьичIуннай давриха. Дагъусттаннал Президентнал тIалавшиннарайн бувну, пишакартурал конкурсирдай ва олимпиадарттай оьрчIру ххув хьусса учительтал зузисса школарттал гьанулий хасъсса дарсру лахьлансса школартту сакин буллантIиссар.\n2013-2014 дуккаврил шиналсса приоритетсса проектну хьунтIиссар «Об образовании в Российской Федерации» тIисса цIусса федерал закон щурущи давриха зузаву. Му закондалийн бувну кьамул дантIиссар, паччахIлугърал ва жяматрал диалограл шартIирдаву ххалдиргьусса, цIусса шартIирдаву кIулшиву дулаврил системалул ялув бацIлансса, мукьцIалунния лирчусса норматив-правовой актру.\nПаччахIлугърал бакъасса кIулшиву дулаврил идаралул учительница Жамила Сулаймановал бувсуна «Школа будущего» проект яни кIулшиву дулаврил электрон кьяйдарду ишла дуллай байбишинтIишиву ноябрь зуруя тихунмай. Ванил пикрилийн бувну, ва проектрал лавай бан тIий бур учительтурал ва дуклаки оьрчIал компьютер лахьхьаврил даража. Проект щурущи даншиврул харж дан багьлай бусса бур кьу-кьуазарда къуруш гьарца дуклаки оьрчIан.\nДагъусттаннал бакIчинал бувсунни ятинсса ва ахIвал кIюласса оьрчIан харж дуллансса арцу дуллантIишиву республикалул ХIукуматрал, проект зузи бан Аьрасатнал КIулшиву дулаврил министерствалул итадаркьусса арцува. ЛивчIми оьрчIахлу арцу дуллан тIий бур оьрчIал нину-ппу.\n— Ва программа зузи даврийну жулла районнайсса дуклаки оьрчIан дуллантIиссар Москавуллал школарттал даражалийсса кIулшивуртту. Так багьлай бур ва программалуха хъинну ялув бавцIуну зун, — увкунни Президентнал.\nБувсунни жучIава, Дагъусттаннай, планшетру итабакьлан дакIний бушиву. Му даву лахьхьинсса делегация лавгун бур Португалиянавун. Гьашину учительтал хIадур буллан тIий бусса бур, ялунчIил тIурча ва проект цила багьайкун зун тIий бусса бур.\nРАН ДНЦ-лул президиумрал хъунама Хизри Амирхановлул цалва ихтилатраву кIицI лавгунни школарттал институтру кIулшиву дулаврил министерствалуцIун, вузирдацIун ва элмийсса центрдануцIун бавкьуну зун багьлай бушиву.\nКIулшиву дулавриясса федерал закондалия бувсуна цилва ихтилатраву Аьрасатнал КIулшиву дулаврил министерствалул паччахIлугърал политикалул департаментрал отделданул каялувчи Ирина Трипольскаял. Дагъусттаннал бакIчинал Ирина Трипольскаяйхчил барчаллагь баян бувуна Аьрасатнал КIулшиву дулаврил министерствалийн республикалун буллалисса кумаграхлу.\n«Аьмну ттун учин ччай бур, так ца учительтуран бакъассагу, гьарцагу шагьрулул, районнал, шяраваллал администрациярттал бакIчитуран, цинярдагу министерстварттан ва ведомстварттан, Президентнал администрациялун, властьрал органнан кIулшиву дулаву хьун аьркинссар ХIукуматрал яла агьаммур проектну. Школарттал кIулшиву дулаврил, школалул иширттал, учительтурал, хаснува жагьилминнал хIурмат бикIан аьркинссар багьайсса. Вузру ва элмийсса центр школарттащал уртакьну зун аьркинссар. Гьарца институтрал, гьарца кафедралул бикIан аьркинссар районнай базовыйсса школартту. Ми школарттай сакин дуллан аьркинссар хасъсса кружокру. Цумур-дунугу дарсирал олимпиадарттай шама инсан ххув хьусса школалия бан аьркинссар га дарсирал базовыйсса школа. Миллатирттал мазурдийсса дарсру ххуйсса даражалий дихьлахьисса школарттая бан аьркинссар миллатирттал мазурдил школартту. Мукун жува аьркинссар оьрчIру элмулухун бичин. Элму дунийри хIакьмургу бусса, хъиншивугу дусса, ччавугу дусса. Учительтурал кIунттихьри бусса инсаннал гражданшиврул даража лавай баву, халкьуннал ва билаятрал цIа бюхттул даву. ЧIа тIий ура зул бигьа бакъасса, амма дугърисса давриву тIайлабацIу. Барчаллагь», — увкуна Рамазан АьбдуллатIиповлул.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/08\/%D0%B0%D0%B3%D1%8C%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D1%83%D1%80-%D1%8D%D0%BB%D0%BC%D1%83-%D1%80%D1%83%D0%B2%D1%85i%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B9%D1%88%D0%B8%D0%B2%D1%83%D1%80\/","date":"2023-10-04T23:09:22Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511424.48\/warc\/CC-MAIN-20231004220037-20231005010037-00372.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.965267837,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9652678370475769}","num_words":3080,"character_repetition_ratio":0.083,"word_repetition_ratio":0.041,"special_characters_ratio":0.14,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.972,"perplexity_score":3282.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"Тарихирттал элмурдал доктор, Аьрасатнал элмурдал академиялул член-корреспондент, СССР-данул ПаччахIлугърал премиялул лауреат, Аьвдулкьадирдул арс МахIаммад Дандамаев ниттил увну сентябрь зурул 2-нний хьунни 85 шин.\nДакIнийхтуну барча уллай буру жула хъунасса аьлимчу, дагъусттанлув, лаккучу, ГьунчIукьатIрал жяматрал ххаллилсса арс! ЧIа тIий буру МахIаммадлун цала мурадирттацIун ва багьу-бизулуцIун бавкьусса цIуллусса гьантри, цIу-цIусса ххаришивуртту ва ххуй-хъиншивуртту! Яаннав ина Заннал винагу, жун цинявннангу!\n«Илчи» кказитрал коллектив\nУттигъанну оьрмулул юбилей кIицI ларгунни ттул хъинсса дус, чIаххувдуш ва 10 шинай ца парталух щябивкIун бивкIсса одноклассница Аьжа Къараевал.\nНиттил бувсса кьини барча тIий, чIа тIий бура дакI хъинсса, аьчухсса, аьмал-хIал бавкьусса Аьжан цIуллушиву, дуллалимуниву тIайлабацIу. Вил оьрмулуву ххарисса лахIзарду чIяву баннав, дакIнийсса мурадирайн бияннав, вил арснангу, душнингу талихI хьуннав, миннал оьрчIал ххари буллай личIаннав бусса оьрмулий.\nАрхIал дуклай бивкIминнал цIания Андриана Аьбдуллаева","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/09\/%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%87%D0%B0-%D0%B1%D1%83%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D0%B9-%D0%B1%D1%83%D1%80%D1%83-14\/","date":"2023-09-24T00:17:56Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506539.13\/warc\/CC-MAIN-20230923231031-20230924021031-00474.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9713914394,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9713914394378662}","num_words":331,"character_repetition_ratio":0.015,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.153,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.981,"perplexity_score":1787.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Чак бяличIан бан бучIиссарив?\nКогда можно прервать намаз?\nЧак – фаризасса эбадат\nФаризасса эбадат: чак, зума, ХIаж ва м.ц. бяличIан буван къабучIиссар хIарамссар. Ца агьамсса багьана бакъахьурча. Шариаьтрал кьамул буллалисса багьана бакъахьурча, фаризасса чак бяличIан буван къабучIиссар.\nАммарив бикIайссар чара бакъа чак бяличIан буван аьркинсса кIанттурдугу:\n- АпатIравун агьну кумаг чIа тIисса инсаннан кумаг баву;\n- Щинавун оькьлакьима ххассал аву;\n- ЦIу лещан даву;\n- Ахьния ягу хъунтIуллувун агьан бюхъайсса мурчIисса инсан ягу чIивисса оьрчI ацIан аву ва м.ц.\nМунин бувну, чак буллалиманал щак хьурча цама инсан магъуя агьан, щинавун оькьан, цIарал ччуччин, цIунцIия хьун бюхъайшиву, ягу цу-унугу оьвтIий, кумаг чIа тIий ухьурча, му чIумал чак бяличIан баву ваджиб (бурж) хъанахъиссар.\nЧак буллалисса хъамитайпалун цила цIарай дирхьусса дукра ччуччин най чIалай духьурчагу, чак бяличIан буван ихтияр дуссар. Ссапарданийн увкманан цува чак буллай унува цала чу лихъан най чIалай бухьурчагу бучIиссар чак бяличIан буван. ХIухчин ккаккарча цала ттурзандалийн барцI ххяххан най, мунангу бучIиссар чак бяличIан буван.\nИмам Нававил увкуну бур:\n«Фаризасса чак байбивхьусса инсаннан къабучIиссар (хIарамссар) му бяличIан баву, ца агьамсса багьана бакъанува. БяличIан буван ихтияр дакъассар, ялагу цIунил бувансса чIун духьурчагу». («Ал-Мажмуъ»).\nМунин бу��ну, чак бяличIан буван бучIисса багьантту аьлимтурал луттирдаву шанма бутIуйх бавчIуну бур: бучIисса, хъинсса, буржсса.\nМунил аслу-гьанугу – мюнпат ва зарал чIарав бишавур. Инсан бивкIулия ххассал аву чак бавунияр агьамссар. Инсаннан кумаг бувну махъгу чак буван бюхъантIиссар.\nНигьачIинсса иширавусса инсаннан чIунийну кумаг буван бюхълай бухьурча, чак бяличIан къабувнува, лахъсса чIуний «СубхIаналлагь» учин аьркинссар. Мукун кумаг къахьурча, чак бяличIан бувну ххассал уван аьркинссар.\nХIасил, инсаннал цIуллу-сагъшиврун, жандалун нигь духьурча, чара бакъа чакгу бяличIан бувну, ганан кумаг буван аьркинссар. Хъуслин нигь дусса чIумал чак бяличIан буван ихтияр дуссар, бурж бакъанугу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/islamvlakii.ru\/chak-byalichian-ban-buchiissariv","date":"2023-09-22T11:20:37Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506399.24\/warc\/CC-MAIN-20230922102329-20230922132329-00473.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9894403219,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9894403219223022}","num_words":586,"character_repetition_ratio":0.104,"word_repetition_ratio":0.017,"special_characters_ratio":0.17,"stopwords_ratio":0.002,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.993,"perplexity_score":2364.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"ПаччахIлугърал школарттай Цасса экзамен дайдишайссар тIисса хаварду дунияллийн бувксса кьинилияцIа Аьрасатнал кказитирттай чичлачицири, цинярдагу къаучирчагу, мадарасса макьалартту дуссия ттучIа. Та чIумал му экзамендалийн къаршиссагу, му яла хъинмурди тIиссагу буссия. Мукунми уттигу бур. Ча, оьрмулул, чIумул дакьин дуллай, «дючIан» дуллай, му экзамендалул бакIрачIан букъавкIсса къаливчIунни. ДакIнийрихха тай хъуни махъру, ай, му экзамен дуккан дуллалиссар вузирдавун бухлахини коррупция духлаган даву мурадрай, тIий. МахIатталсса иш: му коррупция вузрал вив дакъассарвав? Вузравунсса бухкIуллухрив му дусса? Зачет, экзамен, курсовая, госэкзамен – укунсса чIумалсса лулттурасса дуллалавуртту башттанна кьадиртссар тIима къаккавкссар. Балики тиккусса преподавательтурая бунагь бакIрайн къаласайсса малаиктал хьуну бикIангу. КъакIулли. Ялу-ялун му экзамендалий дихьлахьисса гьиву хъун хъанай, кIу хъанай, мунил дан аьркинсса давуртту чIяру хьунни.\nИнтернетраву Дагъусттаннал вузирдавусса ва школардайсса коррупциялул хавардах вичIи диширча, тачIав ва щищачIав му тагьар даххана дан хьунссар учин къашай. ЗахIматри. Арцух дипломру машан ласай ххуллурдугу гьарза хьунни, мукунминнал кIулшиврул даража хъюртул щинайн бивсса бур. Мунихрув, ахир, жува ялугьлагьисса? Мурив жулва хIарачат ва хъит-шит?\nЛахъи къабан, хIакьину му экзамен дуллалисса тагьар къакIулма цу ур? Цурда му экзамендалул хIасиллу хIисаврассса бур учительнал даврин бишлашисса кьиматгу. Экзамен дулун аьркинми школалий дуклакими бухьурчагу, мунил хIасиллайн бувну, школалул, директорнал, райондалул хъунаманал, республикалул хъунаманал даврингу кьимат бишлай бур. Вай инсантурал учинссарив «жун коррупция къааьркинни», куну? Ца цурдалусса ЕГЭ д��кьан дарча, учительная байбивхьуну, республикалул хъунаманайн бияннин — цинявппа ЕГЭ-лул чулухасса «бунагьирттая» мурахас хъанахъиссар. БакIран рахIатшиву мунивур дусса. Цанни бан шаймурвагу къабуллан?\nБилаятрал бакI дургьуми бан бигьамур, бан шаймур буллай бакъарча, тачIав щищачIав биттур бан къашайсса бакIрайнласурдахун багьну бур. Хула цIуххиннача: ва дуниял лярхъунияцIа та хьуссар лулттурасса дукьан дурсса тагьар жулва билаятрай? Лулттурассагу ласлай, цанма ччиччимургу буллан бакъарив бувчIавурттал чIумал инсантал, жанавартрайн бувккун, кувннал кувгу литIлай, хъунисса къуллугъирттайн нанисса? Ягу тай бацIансса кIантту къаляхълай буссарив агьалинаха къуллугъ буллансса гъирарал?\nШиккува учин, му экзамендалул цинявппа школа къуртал буллалиминнахьхьун архIа-архIалсса ихтиярду дуллалиссар дуклан вузирдавун буххайни тIиссагу хаварду хIала буссар. Хъиннихха инсаннахь архIалсса ихтиярду му ххуллухрагу дикIаву! Амма му экзамендалул хIасиллах бурувгун учительнан харж бихьлахьаву хъисвагу тIайлану хъанай бакъар. Ттун ххуйну дакIний дур цаппара шиннардил хьхьичI Ккуллал райондалий цалчинмур классрава ацIния цава къуртал баннин ххювардай дуклай бивкIсса душваран ЕГЭ-рай кIиварду бивхьуну бур тIисса макьала. Туну, кIай душварахь дарсру дихьлай бивкIсса учительталгурив лащинну зий бивкIсса? ТIисса мурахха, укунмур чIумал ци тIий, ссал хIасиллах бурувгунни учительнал даврин кьимат бищавантIисса? Шикку хъяврин хъанахъима цумари? Учительнан булайсса харжираятугу, мунан дагьайсса коммунальный льготарттаягу чIявусса цачулийн къабувксса гъалгъарду гьарза хъанайна бур. Учитель куна, ччанналун увтсса (цува агьсса акъарча, увтсса) инсангу цама ушиву къакIулли. Иширах буругарча, цурда му ЕГЭ-гу дуклакиминнахлу учительтурал дуллай бур учирча, ялагу на аьйкьлай акъахьунссара. На школалий зузисса чIумал, укунсса, бакIрая ччаннайн дияннинсса лиявуртту дакъассия. Та чIумал, дагьавай дунагу, къадуллалимур ласунсса, дагьия дулай банчулий лякъайсса ххуллурдугу бия.\nХIакьину кьацIру бащан бувсса замана ялун бивну, хIатта ца хъинчулийсса маслихIатгума клеветалун ккалли бай замана бувкIун бур. Цуксса хIайпнугу. Та жунна бавну къаччисса коррупция( лакку мазрай учин: лулттурасса дулаву, ка аьгъу даву, рушбат) вузирдал бухкIуллуха тIайланна аьлттуну, аьчухну дуклаки оьрчI-душварал нитти-буттахъал къатрал бухкIуллахун дуркIунни. ПIякь бивкIун, чIалан бивкIунни арцух бакъа (вана вин бесплатное школьное образование!) хIатта школавагу къуртал бан хъанай бакъашиву. Вузравун дуклан уххавриясса хавар цир? Миккугу чан-кьансса арцу аьркинну дакъарча, та дула тIиманан аьркинссаксса дулун аьркинну дур. Вари хIакьину жунма ЕГЭ-луяту бивсса мюнпат. Пуланнал духьурчагу ми арцу дулунсса каши-кьудрат, дакъанал, ка хъирив къалаяйнал бантIимур цир? Му кIулсса уссарив? Цанни учительтурал му мас��ала августовский педсоветирттайгу, мукунма цайми батIавурттайгу гьаз къабан? Цанни, цинявппа ца бувккун, жун му экзамен( ЕГЭ) къааьркинни, жун, оьрчI-душваран цукунсса ччай дурив, мукунсса экзаменни аьркинсса къаучин? Цанни учитель мукссава лявкIусса, лаивкIсса? Мунаща махъ зевххунуния бакъахьунссар. Совет заманнай, му ЕГЭ дакъасса чIумал, цинявннахь вузирттавун буххан архIалсса ихтиярду дурагурив къадиркIсса? Та чIумалгу вузру студентътурал бувцIуну бия. Амма Цасса экзамен, масала, оьрус мазралмур, Москавуллал школардайгу, Бархъаравсса школалийгу цара- цану дикIаву къатIайла бизлай бур. Москва – русскоязычный город (« русский язык» миннан цалва ниттил мазри, Бархъаравсса школалий оьрус маз чил маз хъанай бур). Дурив личIишиву? На муниятура тIисса. Шикку революция аьркинни тIийгуния акъара. Ча, ттул пикрилий, тIалавшиннардугу (КИМы) дикIан аьркинни му личIишивруцIун даркьусса. ХIакьину мукун бакъархха. ХIакьину ялатусса амру биттур баву гьахъанай бур.\nЩил-бунугу учинссар, гьу, туну, цукунни жунма ччимур бакъа, цамур къабанну учин, закон ЕГЭ-лул чулух дарцIуну дуна куну. ТIайлассар, иш мукунни бусса. «КIия акьирча, кьун бутайссар» тIиссагу буссархха буттахъал учала. Нагу учиннахха, гьу туну, цинявппа школа къуртал буллалицири, мугьлат бакъа, мура шинал вузирдавун гьан хIадурнуния бакъахьунссар. Цинявппа! Цал архIал!\nНа чивчусса ца шанма мукъул му давугу къадайссар. На ттулва пикрира бусласисса. ЩилчIав ялув бухIлайгу акъара. Гьай-гьай, на тIимуний къадакIдаркьуссагу буссар. ХьхьичIва-хьхьичI – та экзамендалий арцу ласлай бивкIминнан ттул пикри ссанчIав къааьркинссар. Агь, вил къаттай, жува ца анавардуча ялатусса амру (хъинни-къахъиннигу къатIий) найбуна, ялувманал зумату бачIивагу жунма баяннин, биттур бан! Оьрусрайгу учивив: «мгновенно, без обсуждений и рассуждений». Ва ЕГЭ-лул хIакъираву цурда ва экзамен яла хъинмурди тIиманахь на цIуххивияв: да Пулан, ина та Совет заманнайсса экзаменну оьрчI-душварал цивппа дуклакисса школалий цалва учительтурахьхьун дуллалисса чIумал чув уссияв, та чIумал му вил ЕГЭ чув дуссия? Улу, махъппурттуву цурда му ЕГЭ- лул хIакъираву, хъиннив-къахъиннив куну, цуманахь цIувххур? Жунма, ялату щил ци учирчагу, му хъинмурну чIалай бур. КIукунма: без обсуждений и рассуждений. Амрурду биттур бувултрал роль жуцIунна хъинну даркьуну дур. НахIу ларчIунгу дур. Ахир, жущава чIу та зевххуссар? Аьркинссар учительтурал ца чул бугьан: экзаменну, цуманан цукун ччай дурив, мукунни дулунтIисса( вузравун най акъаманангу, най уманангу личIи-личIину), тIий. Вузравун гьан ччай урав — дула ЕГЭ, акъарав – укуннасса экзамен дула инава дуклакисса школалий (хьхьичIара кунна). Укунсса бакIрайнласу бан аьркинссар учительтурал дуклакиминнангу, цаннагу, нитти-буттахъангу рахIатшиву даву мурадрай. Мукунсса цалинбучIаву( нажагь хьурча му талихI) гьан бан аьркинссар лаваймур ид��ралийн. Укунма личIарча, гьарзадра ччанналун дагьанссар. Яла ина учитель ура, акъара – личIишиву цир?\nЯлагу: аттестатрайхчIин, ЕГЭ къадулурчагу, ци закондалийн бувнур инсаннаща дуклансса ихтияр зехлахисса? Ахир, Аьрасатнал Конституциялий мукун тIийния бакъахьунссар.\nУчительнал багьу-бизулул масъалалуцIун дархIуну дуссар тара ЕГЭ кунна, школалий хъанахъисса цимурца. ХIакьину учитель хъу дугьлай ур, ххулув цулуй ур, ша духлай ур, ччар дуллай ур – дукъавайсса ца зат дакъар. Дуллай хъинни. Му башттана курчIил шавай акъархха къурдаравсса даврихунгу машхул хъанахъисса. Харж чIивисса бунур. ЦачIу бишара учительнал харж ва футболистнал харж. ЦачIу бишара ссалчIав жаваб къадулайсса чиновникнал харжгу. Щил чулух бур лавайсса хIурмат? Учительнал ласайсса харж лавай байссар тIисса хаварду цимилгу гьаз хьунни. Буллай бакъар. Ява-гьа, цува учительгу харж лавай бара тIий уссар учин къахьунссар. Микку-тикку бувсса цIуру-кIурулул инсан чун иян айссар? Цалла тIалавшинна диян даван аьркинссар, щияту тIалав дуллай урав, муначIан. Мунаяр тихуннайгу – мурад щаллу хьуннин. Ца цувалу акъар сукку тIун аьркинссагу. Цинявппа архIал. Цакуну. Цанна аьркинмур тIалав дан къашайсса учительнал грамотность яла щинни аьркинсса? Мува ЕГЭ-лул масъала кунма гьаз бан аьркинссар ДИПКПК-равун (ул.Казбекова) лаглагаврил масъалагу. Му чIумал учительнан дуллалисса ци дуссар: лайкьсса ххуллун-харжрив, гостиницалухрив, дуки-хIачIиялухрив? Цал лавгун, кIива-шанма зуруй ласайсса харжирацIа хьуну, зана хьурча акъа, яламур мюнпат цир? На ттулва бакIрачIан бувкIмуниятура тIисса, вай ттун микку-тикку бавсса ккурчIа-чIирахаллил хаварду бакъар. На квалификация ларай дурсса учительнал ласайсса харжгу гьаз бан аьркинссар тIий ура. Цанчирча, ДИПКПК-лий цалла кIулшиву гьаз дурсса учитель лахьхьунияр хIакьину ххуйну зун хIадурди. Ххуйну зузаврих ххуйсса харжгу аьркиннихха. Ягу вай ттул пикрирду цалийннив къабукIлакIисса?\nХIатта цалийн букIлай бухьурчагума, дузрайн буккан най бакъар. Ттул пикрирдайн къаршину дур цIусса закон «Об образовании». Ххал бара, ци тIий бур микку: «С первого сентября педагог получает право повысить свою квалификацию раз в три года. Но надо помнить, что повышение квалификации не связано с аттестацией и повышением квалификационной категории. Курсы повышения квалификации нужны для того, чтобы обновить свои знания, умения. А аттестация – это вещь в большей мере статусная».\nЦIусса закондалул учительнахьхьун ихтияр дуллуну дур шанна шинай цал цалла кIулшиву ларай дуллан. Ххал барартал: педагог получает право, тIий бур. Мяшссара. Учительнай. Муксса ихтияр дусса. Амма, цумананни къакIулсса аттестация ва курсы повышения квалификации цукун най дуссарив иширайну? Ва чулийгу – щюртIру, тиккугу – мива хъуни махъру. Му на ттулла даврий бивтсса ххуллур. Цимилагу лаялавай лавгсса. Ми багьандарансса къуццутIавурттур. Учительнан харж булайсса система мархлуцIа даххана данни аьркинсса.\nХхал барартал, иш чун бивну бур: ЕГЭ дуллалисса кIанттай полиция буссар. Му оьрчI (душ) цур — преступникрив? ХIажатханттувун ияннин му тIайла уклай буссар. Му цир – концлагерьдив? Да пулантал, чув ккавкссар зун хIажатханттувун нанисса оьрчIал (душнил) махъ хъиривацIу ( надзиратель) най? Му лихъанссар тIисса нигьаллив ягу му оьрчI (душ) подследственныйсса инсаннив? Экзамен дулаврил низам зия дурная уголовное дело дуллай буссар. Экзамен – му судрив? Цира ци низам дуссар микку зия дан ягу къадан? Экзамен дуллалиманавун ццахханну дутарча дакъа, кIулмургу хъамабитан барча бакъа, яла ци дуссар ? Амма учительнан цила чIумал харж къабуллуни, дуккаврил шин дайдихьулул бухкIуллуву ялун нанисса шинайнсса коммунальныйрду къадуллуни, цаму- цамургу миннухара лархьхьусса дагьияртту къадуллалийни, я полиция, я прокуратура школалий, «зун дагьаймур цанни къадулайсса?» тIий, уттинин щинни ххал хьусса? Цила чIумал дагьаймур къадуллалиманая уголовное дело щилли даван аьркинсса? Микку дур цилла низам: аьрза буллукун, му ххалбигьайсса. Жу ЕГЭ дуллалисса чIумал, жул чIарав я полиция, я хъиривбацIулт бацIан бара тIийгуния щилчIав аьрза къабулайхха. Хъанахъимур цир? Цанни учитель цанна дагьаймунил хъирив, цимурцагу кьадиртун, цува лечлан аьркинсса?\nСуаллу гьарза хъанан най бур. Цаннила гамур буклай. Масала, учительтуран коммунальный льготарду дулунсса арцу республикалул бюджетраву диялну дирхьуну дакъар тIисса хаварду баяй.\nЦаннивав хаснува му статьялунсса диялну къадишайсса, цинявппа чиновниктуранми диялну дусса чIумал? Ттун къабавссар цаягу къуллугъчинан харж чIал буллай бур тIисса хавар. Ттун къабавссар зузалан цила чIумал багьайсса харж къабуллунни тIий, му харж итабакьин аьркинма, булай инсан( чиновник) даврия укьан увсса хавар. Ягу муная уголовное дело дурсса хавар.\nАрс ягу душ дуклан чунчIав гьан тIий бакъахьурчагу, нитти-буттан, чIахху-чIарахнаясса, шяравунаясса, мачча-гъаннаясса ламусрал, яхIлил (яла цайнма кIисри къатIитIлан, лахъуни къабуллан), цуксса захIматну тIалав дурну духьурчагу, цалла жипливусса, цалва къушливу аьркинмуних дулун салкьи дурсса арцу му ца апатI- балаллунсса ЕГЭ-лух дулун багьлай бур. Цуксса дакI хъиривну дунугу. Цуксса дакI гъагълай дунугу. Цуксса думуницIа хъанай унугу. Гьунттийнин за къаличIарчагу. Му чIивисса бала бакъархха. Му инсаннал ялув бувхIусса балари. Лялиян бан къашайсса. Щархъавуния цинявппа арцуйну харж ласласисса давурттай зий бакъар.\nЦи бан аьркинссар? ХьхьичIава республикалий образованиялул министрну зий ивкIсса Б. С. ХIажиев укун тIий ур лулттурасса ласласаврил хIакъираву: « А там, где она процветает, усиливается, есть один способ решить эту проблему — освободить таких руководителей от занимаемых постов…». («Дагестанская правда», 16. 01. 2012). Цукунсса руководите��ьталли ми букьан бан аьркинми? – укун цIухланссару жухьва жува. «С класса собирали от 80 до 100 тысяч рублей и через классных руководителей передавались директорам школ. Поиск человека, способного решать КИМ, как правило, это либо преподаватель вуза, либо учитель высокой квалификации. Преподаватель вуза берет от 50 тысяч и выше. Профессор за сумму меньше 100 тысяч не возьмется писать, а можно, минуя всех, решить вопрос ЕГЭ через Институт повышения педагогических кадров. Отдаешь туда 150 тысяч и можешь рассчитывать на высокие баллы» — вана укунсса чичрурдащалсса макьала дуссия ларгсса шиналсса «Комсомольская правда» кказитрай (26 июнь. 2012 г.). Утти кIулссар кIа ялув жухьхьунма жува буллалисса суалданунсса жаваб. Ца жавабрайну цимурца дузал къахьунссархха. Туну, вана цамур цIусса чичру: «…эксперты минобразования Дагестана перепроверили более 4 тысяч 80-100-балльных работ. Аннулировано более 1 тысяч отметок: 550 по биологии, 415 по обществоведению и 116 по химии» («Московский комсомолец», 5 июль 2013 г.). Ахир цукунссар ва иширал? — цIуххинссар ялагу. Укунссар: «Впрочем, «пролетели» не только выпускники. Выявленные нарушения (в том числе доказанные случаи недобросовестного поведения экспертов) повлекли за собой оргвыводы и в отношении взрослых. К увольнению готовятся 30 дагестанских чиновников от образования и директоров школ, уже уволены 5 начальников районных управлений образования и 8 директоров» (кIава кказит, 5 июль, 2013 г.). Жунма бувчIуссар вай гъургъазардаву хIала буми. Гьашинунин укунсса букьан бавуртту хьхьичIсса шиннардий къархьунни. Ххал бара: учительтал, классирттал каялувчитал, школардал директортал, преподавательтал, профессортал, Институт повышения квалификации – хIала акъасса цу ур? Шиккугу цу-унугу ца байчаранал оьрчI ягу душ сававрай, мунай (муний) дакI цIий, миннал балаллий цучIав хIала ухлай акъассар. Яла каши думанал масъаларттур шиккугу хьхьичIххуттай дузал буллалисса. Лавайсса баллу ласун аьркинмигу, ялавайсса ласун аьркинмигу нукIува кIулссар. МурчIи-къюкIсса цу ур, хъанахъимур къабувчIин?\nЩинни ЕГЭ аьркинсса? Cсанни аьркинсса?\nP.S.Бюхъайссар цаппараннан ттул пикрирду кьамул къахьунгу. Нарив миннал дардирдай, миннал балаллий акъара. Гьунттий бакIрачIан ци бучIавивав тIисса инсантал янилу буссаксса.\nИсмяил ХIусманов, «Отличник народного просвещения»\nш. Бархъал — ш. Москав","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/09\/%D1%89%D0%B8%D0%BD-%D0%B0%D1%8C%D1%80%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%81%D1%81%D0%B0-%D0%B5%D0%B3%D1%8D-%D1%80%D0%B8-%D0%B2%D0%B0\/","date":"2023-10-04T06:55:42Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511361.38\/warc\/CC-MAIN-20231004052258-20231004082258-00884.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9467588067,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9467588067054749, \"inh_Cyrl_score\": 0.03415927290916443}","num_words":4863,"character_repetition_ratio":0.036,"word_repetition_ratio":0.004,"special_characters_ratio":0.168,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.957,"perplexity_score":3313.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Апрельданул 10-нний Ж��рналистурал пресс-клубраву хьунни чIал къавхьуну Дагъусттаннай хьунтIисса цалчинсса образовательная выставкалун хас дурсса пресс-конференция. Щалвагу Аьрасатнал лагрулийсса му выставка «Путь к карьере: ученик – студент – профессионал» тIисса цIанилу дикIантIий дур Р. ХIамзатовлул цIанийсса Миллатрал библиотекалуву апрель зурул 19-20-нний.\n«Ваше дело» медиа-холдинграл вакил Динара Аджаматовал бувсунни му выставкалий ххал бигьинтIишиву Аьрасатнал образованиялул модернизациялул инновациялул программалул масъалартту, дуккаврил даража гьаз баву мурадрайсса цаймигу ххуллу-чаранну, цIу-цIусса информацион технологияртту ишла дуллалаву.\n«ХьунтIисса абитуриентътуран касмурду яла дугьангу кумаг бан ччай бур жун, му выставкалий дагъусттаннал вузирдал дакъагу, аьрасатнал университетирттал филиаллалгу гьурттушинна дантIиссар», — увкунни Аджаматовал. КIицI лавгсса медиа-холдинграцIун выставкалул сиптачитал бур НОУ «Гений». Му идаралул вакил Ларрита Раджабовал бувсунни выставка нанисса гьантрай оьрчIан дуккаврих гъира бакъашиврул тема аьч дуллалисса, ЕГЭ-раясса дискуссиялул клубругу хьунтIишиву.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/04\/%D0%B4%D1%83%D0%BA%D0%BA%D0%B0%D0%B2%D1%80%D0%B8%D0%BB-%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%8A%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%82%D1%83-%D1%85%D1%85%D0%B0%D0%BB-%D0%B1%D0%B8%D0%B3%D1%8C%D0%B8%D0%BD%D1%82i%D0%B8\/","date":"2023-10-04T06:41:07Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511361.38\/warc\/CC-MAIN-20231004052258-20231004082258-00889.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.7941902876,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.7941902875900269, \"inh_Cyrl_score\": 0.07768628001213074, \"krc_Cyrl_score\": 0.025289729237556458, \"che_Cyrl_score\": 0.022761596366763115, \"lez_Cyrl_score\": 0.016080154106020927, \"kum_Cyrl_score\": 0.015233592130243778}","num_words":363,"character_repetition_ratio":0.061,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.145,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.805,"perplexity_score":2195.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Щалла дуниял махIаттал, хIайран дансса дия Сочилий Олимпий тIуркIурду тIитIлатIисса шадлугъ. Муниярдагу къалувсса дикIанссар ХХII кIинтнил Олимпий тIуркIурду лакьлакьимур шадлугъгу. Жулва билаятрал коллективирдавух мунивух гьуртту хьунтIиссар жулла республикалияссагу: къавтIаврил ПаччахIлугърал академический ансамбль «Лезгинка» ва Мурад Къажлаевлул цIанийсса Республикалул искусствалул школалул чIава балайчитурал «Гуниб» ансамбльгу.\nБадрижамал Аьлиева\n«Лезгинка» ансамбльдания къакIулсса, къабавсса инсан жулла республикалий акъахьунссар. Дагъусттаннал кьатIув, Аьрасатнаву, чил билаятирттай ва ансамбльданул ххаллилсса къавтIавурттал ясир бувми цикссагу бур. Утти жулла республикалулгу, Аьрасатналгу цIагу, сипатгу лайкьну ккаккан дуван най бур ва коллективрал дунияллул билаятирттал вакилтурал яруннил хьхьичIгу, «Сочи – 2014» кIинтнил Олимпий тIуркIурду лакьлакьисса шадлугърах телеэкраннал хьхьичI дуруглан нанисса щалларагу дунияллул хьхьичIгу.\nМагьирлугъраву цагу, кIирагу шин къадурсса, кьянкьану ччаннай дарцIусса «Лезгинка» ансамбльданущал Олимпий тIуркIурду лакьлакьисса шадлугърайсса батIавривух Аьрасатнал Сводный оьрчIал хордануву гьуртту хьун най дур чIава балайчитурал «Гуниб» ансамбль. Ва ансамбльданувусса оьрчIру жула хIурмат бусса лаккучу, цIанихсса композитор Мурад Къажлаевлул тарбиячитал бушивугу пахру къабансса иш бакъар.\nАьрасатнал Сводный оьрчIал хордануву бур щалва билаятраясса гьунар бусса азаллихъайсса дуклаки оьрчIру. Ва хор сакин бувну бур щалвагу Аьрасатнал хорданул обществалул председатель, Мариинский театрданул художествалул каялувчи, Аьрасатнал Халкьуннал артист Валерий Гергиевлул. Му хорданувун ухлай ур жула Дагъусттаннаясса 10 оьрчIгу — «Республиканская школа искусств М. Кажлаева для особо одаренных детей» ГБОУ ДОД-лул дуклаки оьрчIру. Вай оьрчIру Сводный оьрчIал хордануву январьданул 2-нния 10-ннийн бияннин гьуртту хьуссар Санкт-Петербурграй Мариинский театрдануву Валерий Гергиевлул каялувшиннаралу дуллай бивкIсса репетициярдавух. Миннувасса цаннийн Аьрасатнал Федерациялул Президент Владимир Путингу увкIун ивкIун ур. Санкт-Петербурграй Мариинский театрданул цIусса сахIналий лавайсса даражалий Аьрасатнал Сводный оьрчIал хорданул цалчинсса концерт ккаккан дурну дур.\nЛаргсса ххуллун кьини, яни февральданул 15-нний, жулла республикалул чIава гьунардучитал лавгссар жулва билаятрал олимпий хъуншагьрулийн Сочилийн, Олимпий тIуркIурду лакьлакьисса шадлугърайн хIадур хъанан.\nВа ансамбльданул мархри най бур архсса 1965 шинава.Му шинал Мурад Къажлаевлул оьрмулуву хьуну бур хъунмасса иш, цилгу Дагъусттаннал ва щалвагу билаятрал музыкалул аралуву аваза гьаз бувсса. Мурад МахIаммадович каялувшиву дуллан ивкIун ур вокалданул ва инструментру бищаврил цIусса ансамбльданий, мунин цIагу «Гуниб» дирзун дур. Му ансамбльданунсса произведенияртту сакин бавриву агьамсса кIану бувгьуну бур композиторнал Расул ХIамзатовлущалсса дусшиврул. Хъунасса шаэрнащал архIал Мурад Къажлаевлул сакин бувну бур джазрал, эстрадалул, камерный ва халкьуннал музыкалул элементру цачIун бувсса композициярду. Мукун, дунияллийн бувккун бур «Далалай», «Желтые листья», «Часто я вспоминаю» ва чIявусса цаймигу балайрду. «Гуниб» ансамбль хьуну дур 60-80-ку шиннардил яргсса лишанну.\nУтти, шинну ларгун махъ, хьхьичIмур никирал дуллай бивкIсса даву дуллай, му бусравсса бигар цайнма лавсун най бур «Гуниб» ансамбльданул чIава балайчитал. Вай оьрчIал сахIналийнсса цалчинсса буккаву хьуну дур 2013 шинал 15-мур февральданий хьусса ихIсаниятрал концертрай. Муний увкуну бур Расул ХIамзатовлул мукъурттийсса Мурад Къажлаевлул макьандалийсса «Далалай» балай. Дагъусттаннал фольклорданул сахIналийн вай оьрчIру цалчин бувккун бур 2013 шинал «Щунудагъ» фестивальданий. Микку «Гуниб» ансамбльданул увкуну бур Аь. Мирзаевлул мукъурттийсса М. Къажлаевлул макьандалийсса «Бархъала душ», Ю. Хаппалаевлул мукъурттийсса «По тропинке», В. ��ортнойл «Нет сестренки у меня» балайрду.\nУттигъанну тIурча ансамбльданул репертуардануву ххи хьуну бур Мурад Къажлаевлул «Зови надежду» сборникравасса Александр Пушкиннул ва Михаил Лермонтовлул мукъурттийсса балайрдугу.\nЛаргсса шинал ахирданий тIурча чIава балайчитал гастроллай лавгун бур Москавлив. Жула билаятрал хъуншагьрулул шанма-шанма залданул сахIналийн буккан бювхъуну бур вайннаща: Аьрасатнал ПрезидентначIасса Дагъусттан Республикалул Вакилханалул залдануву, «Гипроречтранс» ОАО-лул залдануву ва Москавуллал Миллатирттал къатлуву. Вайннал программа москвичтурал хъинну ххуйну кьамул дурнугу дур. Вай гьунар бусса оьрчIругу хасъсса пишакартурал итталун къабагьну къаливчIун бур. Миннал «Гуниб» ансамбльданул оьрчIал гьунарданун багьайсса кьиматгу бивщуну, маслихIат бувну бур мигу кьамул буван Аьрасатнал Сводный оьрчIал хорданувун. Москавлия зана хьуну махъ оьрчIру хIадур хъанан бивкIун бур 8-мур январьданий Санкт-Петербурграй хьунтIисса кIа хорданул концертрайн. Мугу лавайсса даражалий хьуну дур. Аьрасатнал 83 региондалиясса оьрчIансса, миннавух Дагъусттаннаяссагу, бахшишрансса концерт хьуну дур му. Гьарца кьинисса репетициярду дакъассагу, щалва билаятраясса оьрчIру Санкт-Петербург шагьрулувух экскурсиярдай лагайсса бивкIун бур. Амма ва аьрххилуву яла дакIний личIансса ишну хьуну бур Мариинский театрдануву хьусса концерт. Миннан бахтти хьуну бур билаятрал хъунисса хормейстертурал ва яла-яла цIанихсса дирижер Валерий Гергиевлул каялувшиннаралу зун. Санкт-Петербурграя чIава «кажлаевцы» зана хьуну бур гихунмай хъиннува ххуйну зунсса асардащал.\nУтти тIурча жулва чIава балайчитал булувкьуну хIадур хъанай бур ХХII кIинтнил Олимпий тIуркIурду лакьлакьисса шадлугъравух гьуртту хьун.\nЧIа учинну жула «Лезгинкалул» усттарсса къавтIалтран ва «Гуниб» ансамбльданул чIава балайчитуран тIайлабацIу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/02\/%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B9-%D0%BB%D0%B5%D0%B7%D0%B3%D0%B8%D0%BD%D0%BA%D0%B0-%D0%B2%D0%B0-%D0%B3%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%B1\/","date":"2023-10-04T22:41:08Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511424.48\/warc\/CC-MAIN-20231004220037-20231005010037-00462.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9567548633,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9567548632621765}","num_words":1706,"character_repetition_ratio":0.077,"word_repetition_ratio":0.055,"special_characters_ratio":0.148,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.966,"perplexity_score":2750.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Вай гьантрай Ккурккуллал жяматран Москавлия ххарисса хавар бавунни. Ккурклиясса Санинал душ Зайдиева (Есаян) Рукьижатлул къуртал бунни И.М. Сеченовлул цIанийсса Москавуллал 1-мур медициналул университетрал стоматологиялул факультет ЯтIул дипломрай. Гьунар бусса цала выпускница мусил медальгу дуллуну кьамул бунни шиккувасса интернатуралувун.\nАндриана Аьбдуллаева\n2008 шинал «Вертикаль» тIисса (№1748) Москавуллал кIулшивуртту дулаврил центргу Рукьижатлул къуртал бувссия мусил медал��даний.\nЦуппа, Рукьижатлул агьлу-авлад кIулми, ванил медициналул ххуллийсса хьхьичIуннайшивурттая махIаттал къахьунтIиссар, цанчирча ва бур ирсирай нанисса гьунар.\nРукьижатлул ппу Санигу, аьпа баннав цал, хIакинъя, медициналул элмурдал кандидатъя.\nНину Зулайхатгу акушер-гинекологри, лавайсса категориялул хIакинни, медициналул элмурдал кандидатри.\nРукьижатлул буттал нину, медициналул элмурдал доктор, профессор Загьидат Набиевна къакIулсса нажагьссавагу акъахьунссар. Ниттил ппу Сайдун бусса оьрмулий Москавлив зузисса, хъинну цIадурксса аьлимчури. Ва ур медициналул элмурдал доктор, профессор. Ниттил нину ва буттал ппугу аьлимталли, медициналул аралувусса бакъахьурчагу. КьурбанпатIимат филологиялул элмурдал докторди, профессорди. Буттал ппу Зайдилав, аьпа биву, юридий элмурдал кандидатъя.\nЗагьидатлул ва Зайдилавл душ, Рукьижатлул буттарссу Янсиятгу медициналул элмурдал докторди, профессорди. Гьамин, Рукьижатлул агьлу-авладрай цинявппа бусравсса хIакинтал ва аьлимтал бур. Рукьижатгу кьянкьасса шаттирдай миннал хъирив най бур. Ванил медициналул аралувусса хьхьичIуннайшивурттая жунма ттиния тихунмайгу балланшиврийн щак бакъар. Цинявппагу ккурккуллал цIанияту барча буллай бура Рукьижат дуккавривусса хьхьичIуннайшивурттащал. ЧIа тIий бура талихI-тирхханну, гьарица ишираву тIайлабацIу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/07\/%D0%B8%D1%80%D1%81%D0%B8%D1%80%D0%B0%D0%B9-%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%81%D1%81%D0%B0-%D0%B3%D1%8C%D1%83%D0%BD%D0%B0%D1%80\/","date":"2023-09-23T20:09:41Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506528.3\/warc\/CC-MAIN-20230923194908-20230923224908-00501.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9136409163,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9136409163475037, \"inh_Cyrl_score\": 0.03858039155602455, \"lez_Cyrl_score\": 0.011225473135709763}","num_words":563,"character_repetition_ratio":0.104,"word_repetition_ratio":0.022,"special_characters_ratio":0.143,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.938,"perplexity_score":1906.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Лакрал кӀану\nЛакку билаят учайссар Лакку кӀанттайн. Лакку кӀану учайссар Лакку билаятрайн. Лакку билаятрай яхъанай буссар лак. Лакку кӀанай лак буссар яхъанай. Лак гъалгъа тӀун бикӀайссар лакку мазрай. Лакран лакку маз бакъасса, кӀулссар оьрус мазгу. Лакран оьрус мазрайгу гъалгъа тӀун кӀулссар. Лакку мазрай гъалгъа тӀун къакӀулссагу буссар лак. Лакку маз къакӀулну, оьрус маз кӀулссагу буссар лак. Лакку маз къакӀулсса лак лакку маз лахьхьин ччай бикӀайссар.\nЛакку билаят – жула ватанни, жула улчари, Буттал кӀанури.[1]\nАхъулссаннул мурхьру[дакьин дан | аьдад дакьин дан]\nБуссар мурхьру ахъулсса шайссагу къашайссагу. Ахъулсса шайми мурхьирдайн ахъулссаннул мурхьру учайссар. Вай мурхьирдаву буссар Лакку кӀанай ххяххайссагу, къаххяххайссагу. Лакку кӀанай къаххяххайминнувун багьайссар бигьлил, пуннукьул, сунуврал, чассагул, жунаврал, шяъванъутлил, зайтундалул, инжирданул. Гьиндусттан гьивхьхьул мурхьру Лакку кӀанай къаххяххайссар. Ккурмуз, кякан, цӀулит, шай, щахлу – вай Лаккуйгу шайсса ахъулссар.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/lbe.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9B%D0%B0%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%BB_%D0%BAI%D0%B0%D0%BD%D1%83","date":"2023-09-23T16:51:23Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506528.19\/warc\/CC-MAIN-20230923162848-20230923192848-00602.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9710993767,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9710993766784668, \"inh_Cyrl_score\": 0.019970623776316643}","num_words":175,"character_repetition_ratio":0.099,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.167,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.992,"perplexity_score":7715.7,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ватан дуруччайминнал кьинилун хасну, жулла республикалий хьунни чIярусса шадлугъру, личIи-личIисса акциярду. Мукун, гьарца шинал ва байрандалул хьунийн дуллай аьдатравун дагьну дур «Подарок солдату» цIанилусса акция. Му акциялувух хьхьичIунсса гьурттушинна дунни республикалул вузирдал студентътуралгу.\nБадрижамал Аьлиева\nВа акциялул лагрулуву жулва жагьилтал лавгунни Каспийск шагьрулийн АьФ-лул ВМФ-рал 106-сса бригадалул аьралитурачIан ссайгъатирттащал ва концертрал программалущал. Республикалул вузирдаву ва акциялул давривух яла чялишну гьуртту хьунни Дагъусттаннал паччахIлугърал халкьуннал хозяйствалул институтралми студентътал.\nВа батIаву дайдирхьунни ДГИНХ-лул «Гордость» цIанилусса ансамбльданул. Гихунмай музыкалул номерду щаллу бунни ДГПУ-рал, ДГТУ-рал студентътурал, хьунни, солдатътурал гьурттушиврийну, бахшишру духлахисса бяст-ччал.\nАхирданий МахIачкъалаллал администрациялучIасса Шагьрулул жагьилтурал центрданул директор Шамил ХIасанхIусайновлул аьрали къуллугъчитал барча бунни МахIачкъалаллал Спортрал, туризмалул ва жагьилтурал иширттал комитетрал председатель Ислам Аьлиевлул цIания, 106-мур бригадалул командир Вадим Смирновлун ва мунал хъиривчу Роман Мясищевлун буллунни дипломру.\nАхирданий жагьилтал ва солдатътал, ччанну тIатIанну, бивзунни къавтIун.\nВара журалул акция дунни Дагъусттаннал паччахIлугърал университетралгу. Ва вузрал Жагьилтурал иширтталсса байсса комитетралмур, «Посылка солдату» цIанилумур, акциягу ларгунни лавайсса даражалий. Гьарца шинал Ватан дуруччайминнал байрандалийн солдатътурачIан дияйссар жагьилтурал чулухасса бахшишру. Ва ххуллухгу студентътурал къуршив буцIин бувну бия солдатътуран чара бакъа аьркинмунил, нацIушиврул ва цамургу дуки-хIачIиялул.\nГьашину ДГУ-ращал ва акциялул давривух гьуртту хьунни Дагъусттаннал паччахIлугърал аграрный университетралми студентъталгу.\nДГУ-рал ва ДГАУ-рал студентътал хъамалу лавгунни Каспийскалийн 6688-мур аьрали бутIувун. Ва хьунабакьавугу хьунни дакIнийхтунусса. Аьрали къуллугъчитал ва студентътал архIал балайрду тIий, хаварду буслай, куннахь куннал аьрали къуллугърая, дуккаврия цIухху-бусу буллай бия.\nВа акциялувух ДГУ-рал факультетирттаву хьхьичIун ливчуну бур экономикалулмур факультет. Ва факультетрал оьрчIал дартIун дур яла чIяруми посылкарду – 38. ХьхьичIунминнавух, мукунма, бур юридический, экологиялул ва географиялул, чил хIукуматирттал мазурдил, информатикалул ва информацион технологиярттал, социал факультетру.\nУкунсса акциярдал жулва жагьилтурал дакIурдиву ххи буллалиссар цIими, лагма-ялттуминнахсса къулагъас, личIи-личIийсса регионная Дагъусттаннайн къуллугъ буллан бувкIсса аьралитурал дакIругу ххари, гъили дуллалиссар, миннаву оьрмулухун цалва аьрали къуллугърая ва Дагъусттанная личIантIиссар тIааьнсса дакIнийн бичавуртту.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/03\/%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D1%82i%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%81%D0%B0-%D0%B1%D0%B0%D1%85%D1%88%D0%B8%D1%88\/","date":"2023-09-23T08:08:48Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506480.35\/warc\/CC-MAIN-20230923062631-20230923092631-00124.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.7965404987,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.7965404987335205, \"inh_Cyrl_score\": 0.05387139320373535, \"lez_Cyrl_score\": 0.03511460870504379, \"kum_Cyrl_score\": 0.02618437446653843, \"krc_Cyrl_score\": 0.01958674192428589, \"tab_Cyrl_score\": 0.019140489399433136}","num_words":821,"character_repetition_ratio":0.063,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.139,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.821,"perplexity_score":2077.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Бахтти бусса бухьунссияв на\nНа, чIявучил бакъасса, бахтти-талихIрал заллура. Къачансса хьунабавкьуссар ттун нитти-буттаягу, уссурссуннаягу ливчуну мукьах, оьтту-ттурчIан ятсса бухьурчагу, дакIнил базуну хьусса инсантал. Мукунминнавухсса ца бия ттула шяраватусса Загълиева Рая ХIасаннул душгу. Ниттил ва буттал ттун буллуссар оьрму, Рая ХIасановна тIурча ттун рувхIанийсса нинуну хьуссар.\nУниверситет къуртал байхту, на буссияв МахIачкъала шагьрулул 4- мур школалий лакку мазрал дарсру дихьлай. Тикку дуклай бия ванил душнил душ ХIурия. КIулсса фамилия ххал шайхту на ганихь цIухху-бусу бувссия. ХIуриялгу шаппа бувсун бия ттуя. Хъиривмур дарсирайва ганил ттухь бувсунни, Рая ттуйн хъамалу оьвтIий бушиву. Оьвчиннин ялугьлай бивкIсса кунма, гацIана хъамалугу къагьанссиявхха. Тамансса манзил лавгунни га ттуйн хъамалу оьвтIий, на тIурча ламус буллай, къалаглай. Ца кьини ХIурия ттухун бунияла бахчунни, ина къабувцуну мабучIара увкунни цихьва ниттил ниттил тIий.\nТани Рая ХIасановна зий бия МахIачкъала шагьрулул 62 – мур детсадрал хъунмурну. Садик цуппагу буссия республикалий яла хьхьичIунсса мукьуннил сияхIраву. Гьай-гьай, Рая Загълиева цуппагу чIявучил итталу бия, кьиматрай бия.\nХьхьичIуннайшиву Загълиевхъал кулпатрал оьтту-ттурчIавуссара хасиятри, буттая — аьпабиву Загъли-ХIасаннуя дирсса. Ванал каялувшиннаралу Ккуллал райондалул кIулшиву дулаврил отдел лайкь хьуссар ДАССР – данул кIулшиву дулаврил министерствалул чулухасса Занази ЯтIул Ттугълин. Ва цалчинма секретарьну зузисса шиннардий кьянатсса зунттал район муксса хьхьичIуннай дурккун дур. Оьрмулул бугьарами буслан бикIай, ХIасан Загълиевлул феномен щищачIав тикрал бан къавхьуссар – я ганайн бияннин, я ганая махъ Ккуллал район гукун бюхттулсса ккаккиярттайн къадирссар, тIий. ХIакьинусса кьининийнгу щищачIав бувчIин хьуну бакъар Загъли-ХIасаннул тIайлабацIурттал тIилисин ссаву бивкIссарив.\nЛяличIисса хасиятру Загълиевхъал цаймигу дуссар: захIмат ххирашиву, пахру-ххара бакъашиву, дакI хъун дакъашиву, сахаватлувшиву. Мукунма буслан бикIай ХIасан Исмяилович, райондалул бакIдургьусса хъунасса къуллугъчи ухьурчагу, къурувгу, мащилийгу мудан захIматкашнал дянив икIайссия, райондалий буцири колхозрал ятту-гъаттара бакIра-бакIрах кIулссия, ванал кулпат ХIуриягу колхозрал къурув хIухIалтравух хъуру ттихIлай бикIайссия, тIий. Ялагу буслан бикIай ятинсса оьрчIан янна-калийну, дукиялийну кумаг байва, цала кабакьу бувну райондалия дуклан гьан бувсса студентътурал ялтту уккан лагайссия, арцуйну какIидахIайссия, тIий. Мира хасиятру кIицI лагай Рая кIулну бивкIциринналгу. ДакI хъуншиву къадурну, няналмур давугу, уборшицалмур давугу дувайссия, тIий. Барчаллагьрай буслан бикIай даврийгу, ичIувагу, канихьхьун за къадуллуну инсан къаитаакьайссия, тIий.\nМархлуя ххулув, ххаларая ккиж» тIисса учала бур лакрал. Ххаллилсса хасиятру ирсирай дирну дур Раял душнийн Беллайнгу. Ва дахьва хъунмурну бувкIсса чIумал МахIачкъала шагьрулул 81 – мур детсад бия хъинну нигьачIисса кIанттай, хьхьирил зуманицI бивхьусса бухьурчагу, лагма чапардагу дакъасса. Зузалт буслан бикIай цалчин бувкIсса кьини Белла бакI бувгьуну ливчIун бия, тIий. ДачIи шиннарагу гьаннин дуруна лахъсса чапар. ЧIал къавхьуну хIаятраву бивхьуна оьрчIру бялахълансса площадкарду, дургьуна тIутIив. ХIакьину оьрчI детсадравун улун бувкIсса нитти-буттан ягу иширай увкIссаннан хъинну нажагьвагу къалякъинтIиссар Белла цила кабинетраву столданух щябивкIун. ЧIатIа ягу цIуши канихьну хIаятраву зийри бусса.\nКIура баянна нукIува буслай байбивхьумунийн, шаппай гьангу ламус хьуну, ца кьини на лавгра детсадрайн. ХьхьичIва-хьхьичI ттуйн асар биян бувна Раял аьчухшиврул – чIунархIал душварал кунмасса хьуна жул дянивсса ихтилат. Гихунмай на хIайран бувсса хасиятру Раяву чIяруя. Мукъуй цIу бусса, тIуллу уздансса, дакI чумартсса — укунсса буссия аьпабиву. Ва ялагу бия Занналва ляхъан бувсса тарбиячи – ванил учайсса гьарца махъ бикIайва насихIатрайсса. Та гьарчагу, Раял кабинетраву инсантал чан къашайва. Ми циняв бикIайва ванил аькьилсса мукъух, насихIатрах мюхтажну бувкIсса. Цуксса дакI къуману учIарчагу, ваничIату инсан лагайва рахIат увккун.\nВания чIявусса лавхьхьуссар тIий бия кIурукъатлийн букIлакIицири хъами. Мяйжаннугу, Рая хьунни оьрмулухунсса халкьуннал учитель. «Халкьуннал» тIимур махъгу ЗагълиевхъацIун хъинну бавкьусса махъ бунуккар. Бусалардавун агьсса вайннал буттая ттигу къабусланна, уссу Сажид Загълиев -республикалий хьхьичIунсса кардиолог — багьавай «халкьуннал хIакиннал» цIа хIалал дурсса хIакинни. «Вил цукссава хъунмасса ляхъин буссар», — тIий цIухлан бикIайсса бур ванахь архIал зузими, цанчирча Сажид ХIасановичлул цIа дургьуну увкIсса цумацанналгу, ган��л гъанчура учайсса бур. ХIакьинусса кьини хъинну нажагьвагу хьунакъабакьайсса канивун бурукъагайсса хIакинтурал къахъуннасса сияхIраву хьхьичIххуттай ишай ва ганачIан бакIрайн багьминнал.\nТтунгу чIявусса лавхьхьуссар Рая-я. Тти ттулмур дакIнийгу вярчIу багьссар. Мунияту чичлай бунува мукьаву бявххун най бур вай ххару. Цибави туну, хIарачат банна вил чаннасса аьпа ябан, ниттия лавхьхьумуничIа вия лавхьхьумургу бишин, оьрмулуву ишла буллан. Алжаннул ххари баннав ина ттул рувхIанийсса нину, ттул багьа бакъасса учитель, ттул дакIнил лавсъсса дакI тIайласса дус!\nЗулайхат Тахакьаева\nЧIявусса лавхьхьуссар вания\nЩалвагу Загълиевхъал агьлу-авладрал цIания дакIнихтуну барчаллагь тIий бура жижара бан бувкIцириннахь. Ттулва ласнал ссу шяравучутурангу, коллегахъангу, миллатрангу вакссава бусравсса бивкIшиву уттинин къакIулссия. БувкIцири цинявппагу хIайп тIий бия Рая жуява батIул шаву.\n43 шин хьунни ттул Загълиевхъал кулпатраву ялапар хъанай, ца тIааьндакъашиву хьуну дакIний бакъар.\nАгьулданий ганил мукъул агьамшиву хъуннасса дия. Гьарцаннах аякьа дусса, гьарцаннал дакIниймур ласунгу, дакI рахIат дангу бюхъайсса инсан бия. Ка сахаватлувсса бия — даврийгу, ичIувагу канихьхьун за къадуллуну цучIав гьан къаитайва. Вай ххаллилсса хасиятру кIицI лаглай бия Рая кIулсса гьарцумацагу, цанма муния ххуймур бакъа къалавхьхьуссар, тIий.\nДазу дакъа ххирая ванин буттал шяраваллил агьлу. Гьарцаннан ванин кунма ххирану бивкIссания тIутIайх бичинссия жулва Хъусращи. Хъусращиялгу ванийн «Учительницай» бакъа къаучайва. Жагьилнийгу учительницану бия, бугьара хьувкунгу учительницанува ливчIун бия. ЧIивинащалгу, жагьилнащалгу, чIунархIалнащалгу, угьаранащалгу бакьайва, гьарцаннащал цанма лавхьхьусса мазрай гъалгъа байва. Мискинма, аваданма личIи къаайва.\nТтун Раяя чIявусса лавхьхьуссар. Яла-ялагу барчаллагьрай бикIара оьрмулуву хьунадаркьусса къаччан бикIавугу, оьбалагу хIалал битан лахьхьин баврихлу. «Оьрмулуву ци хьурчагу, гьарзад багъишла битан аьркинссар. Аллагьнан мукунма ххирассар», учайва. Ванил рухIиран къаччан бикIанссар, къабагъишла битанссару машина щун бувсса жагьилнан танмихI барча тIий, ссихI къадурккун, ца къуруш къаларсун ванил кулпат ялтту бувчIунни му апатIрал. Аллагьгу ялтту учIаннав!\nЛимунат Загълиева\nЦиван махIрум бав ина жу?\nХархавар бакъа жул «Дараччи» ккурандалул дянива, жугу микIлачIун бувну, лавгунни жул ххирасса, бакъа чара бакъасса, дакIнил лавсъсса Рая. Вил бивкIулийн цукунчIав вих хьун хъанай бакъар жуща.\nКьабивтунну ина жу аьтIий, къянатIий, ххишала бакъа къуману. Циван махIрум бав «Дараччул» ссурвал, цукун хьур вища гъав лаган бан жу? Вин къакIулссияв инава цуксса ххирану, бусравну бивкIссарав ккурандалуву? Раяй, ина ххарину бикIайссиявхха на чунчIав къалавгун шаппа буний, тти на цибави ина ххал къахъанай? Ина чIарав бакъа? Жул балайчи, жул хъярчъчий! Лакрал гимн щилли дайдишавантIисса тти жучIа? Авур щилли дантIисса?\nРая буссия гьарцагу чулуха ххира хьунсса, духIи-дуциндарал лавайсса, миллат ххирасса ва ххира буллалисса, хъуннасса адав-эбадат дусса, мукъуй цIу бусса, давриву усттарсса, хъярч-махсара бан кIулсса, дакI аьчухсса ва аьчух дан кIулсса. Ванин кIула инсаннахь рахIат хьунсса махъ бусан, дакI ххари хьунмур бан.\nРаял хъинсса дакI, бусравсса цIа, ванил буллай бивкIсса марцIсса захIмат, ххаллилсса хасият тачIав дакIния къадуккантIиссар архIал зий бивкIминнан ва хIала-гьурттуну бивкIсса «Дараччи» ккурандалул хъаннин.\nРая хIалассия гьарцагу ккурандалул дуллалимунивух, ххирассия чIарав бацIан, хъанахъимуния ххаришиву дан. Цила хасиятрал ххуйшиврул бусравну бия миллатрал дянив.\nХIайп, ялагу хIайп тIий ливчIун буру жущала ина къабикIантIишиврий, къаккаккантIишиврий. Алжаннул ххари баннав ина. Гьаттай нур лахъаннав.\nВил буцири цIуллу баннав!\nМариян Илиясова\nЦуппа бусса кIану чанна байва\nХъама битайссарив Рая Загълиева кIулминнан, мунищал цал-кIил архIал щябивкIминнан, аьрххи-ххуллий цачIу хьуминнан? МахIатталсса хасиятрал инсан бия га, инсаннан бансса хъинбалдарах ччувччуну нанисса, щин ци хъинбала бан хъинавав тIий луглагисса.\nАьчухсса хасиятрал заллу, хъярчручи ва балайчи, гьарца цуппа гьуртту хьусса кIану чанна буллалисса ххаллилсса дусгу, инсангу. Хархавар бакъа гъили бургъилух кьатIату шаппай наниххуллий лавмартсса хатIалул бат бувну гьан бунни. БачIва бунни къаттагу, ятин бунни кулпатгу, вярчIу бувтунни «Дараччи» клубрал ккурандалийгу, базин къашайсса, щаллу бан къашайсса карт бувтунни. ИкIайссар ца-ца инсан личIину хъунмасса бурж биттур къабуллайнугу цала кIанттай цува акъа чара бакъасса, мунал кIану бугьансса цама къаляхълахъисса. Мукунсса бия Раягу, бакъашиву хъинну кIул хъанантIисса, дакIнивун кьутIлантIисса. Цила лас цIуцIаврища ххассал шаврия ххарину, Заннайн лавай бацIлай, щукрулий буссия циняннахь буслай, бувцуну дустал ичIунмай шюшлай. Утти кьаивтун Жамалуттингу, цуппа бакъа хьунни, шанинмагу къабагьна. Укунгу лаглай бур дунияллия инсантал, ххуйсса, хъинсса, хIайп чинсса. Гьав нурданул дуцIиннав, алжаннул ххари баннав цув! ОьрчIал оьрмурдай барачат бишиннав!\nГулизар Султанова\nХъамабитайссарив ина бувсса хъинбала?\nРая бия дакI-аьмал хъинсса, симандалия пиш чан къашайсса, оьрму ххирасса, дустал, дялахъру, мажлисру ххирасса, инсаннан хъинбала бан анаварсса, дугърисса зунттал хъамитайпа, аькьлулул бувччусса, багьу-бизу усттарсса инсан. Балайгу учайва дакIнийхтуну.\n«Дараччи» ккурандалуву хIурмат лавайну буссия Раял.\nБусанна ванил ттунма бувсса ца хъинбалдарая. Ца чIумал на Раящал дакI кIидарчIуссия: «Ссил арс шанма оьрчIащал, цайминнал дачалий ялапар хъанай ур, кулпатгу зий бакъар. Арцу дакъа оьрчIру садикрайнгу кьамул буллай бакъар,» — куну. Раял вичIигу дирхьуну, ттул дакIнийсса лавсуна: «Му ци махъри? На садикрай зий бурахха, кIюрххила ттучIан бухьхьу оьрчIру бувцуну», — куна.\nРая жул дакIурдиву мудан сагънува личIантIиссар. Алжаннул ххари баннав, рухI чаннаний хьуннав, чурх кIукIлуний бишиннав.\nАйманат Къушиева\nАгь, ххирай,\nххазинай,\nЖул янил\nчаний…\nКъакьамул банссар дакIнил Рая ХIасановна бакъассар, лавгссар ахиратравун учин. Ттун му дакIниву личIанссар чаннасса, дакI аьчухсса, ненттабакI тIивтIусса, бургъил тIиму кунмасса хъамитайпану. Учайсса махъ мудангу дакIнихтуну ва дакIний личIанну пасихIну учайсса. Му цилва агьлу-авладрангу чул бищай ттарцIну бикIайва, жул клубралгу вирдакIну бия.\nМукун ххуйну кIула Раян лакрал тарих, хаснува лакрал культура, лавгзаманнул аьдатру. Цила халкь, буттал кIану ххирасса инсан бия.\nЖула «Дараччилул» хъами цачIун батIайхту Рая ХIасановнахь миннат бувайссия «Агь, ххирай, ххазинай…» тIисса балай учакьай куну.\nМунил му ца тIааьнну, бюхханну, иминну учайвахха. Му балайлувусса караматрал тIилисин, кIукIлушиву ганиву цивура дикIайва. Цуппа дунияллия гьарчагу, Рая ХIасановнаяту най бивкIсса чани, ганил яруннивусса хъиншиву жучIара лирчIунни. ЛирчIунни лакку мазгу, лакку балайрдугу, лакку кIанугу ябувара тIисса аманатрал дуаьгу.\nАгь, ххирай, ххазинай,\nЖул янил чаний…\nНахIушиву, ххуйшиву, чаннашиву ва муницIунма пашманшиву ва балайлул…\nГулшан Хасаева\nНагу хIайран бувссара\nВих хьун хъанай бакъар жула «Дараччи» ккурандалул дянив хъинма-хъинсса, чIарав бацIайсса, жунма циняннанмагу ххирасса, Рая ХIасановна ххишала къаккаккантIишиврийн.\nМариян ЧIибиевнал цила лагма лаган бувна лакраву бур учинсса хъами. Миннаву мунил ца яла чялишмур кумагчи ва ца пикрилул уртакь бия Рая ХIасановна. Ккурандалул дуллалисса жяматийсса давуртту бакIуйн дуккан даншиврул миллатрал интеллигенциялул дянив, идарарттал каялувчитурал дянив бувчIин баврил даву Раяща кунна усттарну щищачIав дан къашайва.\nХIакьсса зунттал хъамитайпалул сипат, марцIсса ва зяйсса чIу, дакI хъиншиву ва узданшиву – вайнна на хIайран бувсса Раял хасиятру.\nТарият Къапиева\nМакIравагу ккаккайссания\nМаз къухънасса оьрчIру чIявусса бухьувкун, Раиса ХIасановнал тIивтIуна логапедический группа. Нагу бувцунав цищалва ва группалуву зун. Аьпабиву бия цила пишалул хIакьсса лагъ.\nОьрмулувугу, давривугу, гьар иширавугу учительнал кIану бугьлагьисса инсан бия. Вания лахьхьинмур чIявуя, лахьлай бизаргу къашайвав. Ччимур суалданунсса жаваб хIадурнура дикIайва. Зий букъаххайва. Ганивусса гьавас чIалай, ттувурасса карчI дакъа шайва. Даврил даража лавай даншиврул, Москавлия логапед бучIан бувна. Планну чIярусса дия. Раиса ХIасановнал аьпалун хьхьичIванияргу ххуйну зун аьркинссару тти жу.\nХхаллилсса пишакаршивруцIун Раиса ХIасановна бия цайминнахлуссагу инсаншиврул бутIа ххину-ххишалану буллусса инсан. ЛяличIисса хасиятрайну, тIул-тIабиаьтрайну га ттул дакIнин мачча хьуна хъинну. Яла захIматми иширттаву нину кунма чIарав бавцIуссар. На яний операция бувну больницалий уттубивхьусса чIумал, гьарца кьини бучIайва нахIура-нахIусса дукрардугу дурну. «Ламусрихха, Раиса ХIасановнай, ина гьарца кьини букIлай,» — увкукун: «На вил цIаний бакъара букIлакIисса, ттула цIанийра,» — учайва. Гьай-гьай, ттун хъинну кIула га цила цIаний бакъача, ттула цIаний букIлай бушиву. Амма ганил мукунсса ххуллу лякъайва инсан ламусравун къаагьаншиврул. Цуппа оьрмулул жуяр личIину хъунмасса бакъахьурчагу, гьарцаннал нинушиву дайва. Ттул хавардайну кулпатравуцириннанма ххира хьуну бия. Гьар шяравун лавгтари: «Вил нину цукун дур?» — куну, цIуххайва ттула ниттилгума. Нину дунияллия ларгун махъгу ттун ниттил гъилишиву гания дирссар. Царагу кьини къархьунни на ттула ичIуваминнащал гания гъалгъа къабувсса, дакIнийн къабувтсса. ЗахIматну бур Раиса ХIасановнал бивкIу бухIан, бакъассар учин. МакIравагу ккаккайссания тIун бикIара.\nПапуш Илиясова, Рая зий бивкIсса Детсадрал логапедический группалул тарбиячи\nДакI мяшну бура\nАцIра шин хьунни Раиса ХIасановна жул коллективраву зий. Амма ттун ми чан дизай. Даингу дакI мяшну бикIара ваксса аькьилсса, дугърисса, уздансса, сахаватлувсса, хъинсса инсаннал каялувшиврулу хъуннасса чIумуй зун нясивну бивкIсса 62 – мур детсадрал зузалтрай.\nТтул нину 30 шинал хьхьичI дунияллия ларгссар. Ниттия къалавхьхьумургу ттун ва хъамитайпалия лавхьхьуссар. «Раиса ХIасановнай, агь, ина ттун хьхьичIва кIулну бивкIссания, бюхъайва ттуща оьрмулуву цавагу гъалатI къахьун тIий бивкIун бикIан,» — учайссия ччя-ччяни.\nКулпатрал дянив хьумуниягу, оьрчIал буруккинттаягу дакI дачIин вихшала дусса инсан бия. Гьар ишираву маслихIат байва, насихIат бусайва, чIарав бацIайва. Щил-бунугу ужагърай цу-унугу къашавай хьурча, гъанчунах кунма буруккинттарай, муссят кIулсса хIакинтурачIан оьвтIий, бансса кумаграх луглан бикIайва.\nДаврийн дакI тIайласса бия. Даврийн бучIайхту цал цила группалувун лагайва, яла гьарцаннал ялтту буккайва. Махъва-махъ буххайва душничIан. Яла-ялагу жу ганийн барчаллагьрай буру укун ххаллилсса, ччиманал жула хьурдай учинсса душ тарбия баврихлу. Жуярва чIивисса бухьурчагу, жучIа Белла Жамалуттиновнал хIурмат лавайссар.. Ттулва душ кунма чIалан бикIай. Ва дахьва хъунмурну бувкIсса чIумал хаварду бия: «Ай, ванил даврийн цилва гъан-маччами, лажин-цIа кIулми буцин най бусса бур,» — тIиссача, нагу вих хьуссияв. Цанчирча, цуксса хIайпнугу, жула республикалий цумур-дунугу идаралий цIусса каялувчи учIавривун щалва коллективва баххана шайхха. Укунсса хаварду бурхха, тIий, аьрза булун бувххукун: «Му ци махъри, на зущал зунна бувкIсса,» — увкуна. Цуяца инсан давриягу къалавгссар.\nБигьалаган санаториялийн гьан дакIний бивкIхьурчагу, яла захIматмур чIумал Белла Жамалуттиновна кьабитан дакI къадирунни. Отпускалий бунувагу зийнма бура.\nТтун бакъассагу, ттул кулпатравуцириннангу ��ъинну бювххунни Раиса ХIасановнал чIун дакъасса бивкIу.\nМукьцIалва гьантта гьарчагу, жуйнма жува бучIан бувару. Дурар ттигу аьрарххусса дакIру аьчух дуккан. Ччяни дугу-къадукканссар. Ванил ххуйсса гьайбатрах яругу бур луглайнма, аьчухсса хъяхъаврих вичIивгу -кIюланура.\nБурлият Кьадиева,\nхъунмур медсестра\nДяъвигу насихIатрай байва\n81 – мур детсадрал методист ПатIимат Кьурбанова; тарбиячитал: Мариян Муртазааьлиева, Жаннат Айдаева, Асият Хасбулатова ва цIигьур Аминат Темирбекова ца зумату кунма буслай бур Рая Загълиева бивкIшиву коммунист заманалул закалкалул инсан – гьарзатраву низам ччисса, циярагу, лагма-ялттуминнаягу тIалавшинна дусса.\n— «ОьрчIру къаххирасса инсаннан детсадраву дуллансса дакъассар, му аьйкьуну агьсса инсанни. Нитти-буттал яла язимур хъус – оьрчIрур. Му хъус жуйнна вихшала дурссар. Мунияту жуйрасса жаваблувшинна хъуннассар. Вайннал бакIрая чIара дагьансса чара бакъассар,» — учайва аьпабивул. Тарбиячи ца минутIрайссавагу кьатIув увккун кьамул къабайва Дяъвигума къаччан къабикIанну, насихIатрайну байва. Цуппагу, дакI хъуншиву къадурну гьарца акъаманал даву дуллан бикIайва — няня бакъахьурча ганил даймур, уборшица бакъахьурча, никругу рирщуну пол шюшлай бикIайва.\nЗаннал гьарзад дуллуну дия ганин. МакьнатIисрал кунма цачIанма инсантал кIункIу буллалисса инсан бия. Жу ганил ихтилатгу, тIуллугу я-иттарцIанну лаласлай бикIайссияв.\nЧIун лаглагиссакссар жун асар хъанантIисса аьзизсса Раиса ХIасановна жущалва бакъашиву.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/08\/%D0%B4%D0%B0%D0%BAi-%D1%87%D1%83%D0%BC%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%81%D1%81%D0%B0-%D0%BC%D1%83%D0%BA%D1%8A%D1%83%D0%B9-%D1%86i%D1%83-%D0%B1%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B0-%D1%82i%D1%83%D0%BB%D0%BB%D1%83-%D1%83\/","date":"2023-10-04T20:47:49Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511406.34\/warc\/CC-MAIN-20231004184208-20231004214208-00431.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9769794941,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9769794940948486}","num_words":5337,"character_repetition_ratio":0.036,"word_repetition_ratio":0.005,"special_characters_ratio":0.158,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.982,"perplexity_score":2604.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"2012 шинал декабрьданий ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал кьамул дурссар «Об Уполномоченном по защите прав предпринимателей в Республике Дагестан» тIисса Закон.\nЖулла республикалий Ишбажаранчитурал ихтиярду дуруччаврил уполномоченныйнал институт (идара) дузал бан хьуссар 2012 шинал В.В. Путиннул Аьрасатнал ишбажаранчитурал ихтиярду дуруччаврил уполномоченныйну «Деловая Россиялул» бакIчи, цIа дурксса ишбажаранчи Борис Титов ивтун махъ.\nДагъусттаннай чIиримур ва дянивмур бизнес лядуклан диркIукун чIалачIи хьунни укунсса хIукуматрал идара ччянияцIава аьркинну бивкIшиву. Муния буслай бур паччахIлугърал властьрал органнавун бизнесчитураяту букIлакIисса чагъардал.\nУполномоченныйнал идара хIасул шаврийну щаллу хъанай бур судрайн къабувкна, ишбажаранчитурал ихтиярду лиян даврил хIакъиравусса ва миннал закондалийнусса мурадру лиян баврил хIакъиравусса масъалартту.\nУполномоченныйнал идаралул мурадру ва ганил хьхьичIсса масъалартту хъанахъиссар бизнес-сообществалун паракьатну ва къулайну зунсса шартIру щаллу даву исполнительный властьрал ва кIанттул цилакаялувшиврул органнащал цачIу. Бюхъаймур буллан аьркинссар, щищачIав чIиримур ва дянивмур бизнесран щавщи биян бан къахьуншиврул.\nИшбажаранчитурал ихтиярду ва мурадру буруччин ттуща бюхълай бур лавайсса даражалул паччахIлугърал къуллугъчинал статусрал кумаграйну.\n2013 шинал майрал 7-нний кьамул дурссар «Об Уполномоченных по защите прав предпринимателей в Российской Федерации» тIисса Закон. Тикку хIисавравун ларсун дур, ишбажаранчитурал мурадру судирттай буруччаврил хIакъиравусса ва цаймигу жул тIалавшинну.\nЖун къабучIи буллай бур контрольданул ва надзорданул даву дуллан, амма жу хIадурссару гьуртту хъанан прокуратуралущалгу, МВД-лущалгу, Роспотребнадзорданущалгу, цаймигу органнащалгу цачIусса ххалбигьавурттай.\nЖу къулбасру дарду ДР-лул прокуратуралущалгу, МЧС-ращалгу, ФАС-ращалгу, мукунма цаймигу органнащалгу уртакьну зунсса кьутIирдай.\nУполномоченныйнал идара щаллуну зунтIиссар республикалий жяматийсса халкь кьамул байсса къатта тIивтIуну махъ. Жяматийсса кумагчитал бувчIинтIиссар конкурсрал гьанулий хьхьичIунсса ишбажаранчитуравату ва жяматийсса организациярдал вакилтуравату.\nСовещательный орган хIисаврай уполномоченныйначIа зунтIиссар экспертно-консультативсса ва жяматийсса советру. Ца инсаннан валовый региональный продуктрал ккаккия хIисавравун ларсун Дагъусттаннал бугьлай бур Аьрасатнал Федерациялий махъва-махъми кIанттурдавасса ца. ЧIиримур ва дянивмур бизнес цакуну хьхьичIуннай хъит учирча республика депрессивсса регионнава дуккантIиссар. Бизнес-сообществалущал уртакьсса арарду дузал давриву ттун кумаг хьунссар ишбажаранчину зузаврил опыт. 90-ку шиннардий на тIивтIуссар строительствалуха зузисса чIивимур предприятие «Эффект», яла дузал бувссия элмулул – производствалул чIивимур предприятие, цIусса ттизаманнул технологияртту, стройиндустриялуву ишла дуллалисса. Яла зий ивкIра банкирал системалуву, ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал депутатну, ДР-лул Президентнал советникну.\nХьунабакьавурттай ишбажаранчитурал цIуххай: «ХIадурну дуссарив власть бизнесращал хIала-гьурттуну зун?». ХIадурссар, тIутIиссара на. ДР-лул Президент Р. АьбдуллатIиповлул увкусса куццуй, Дагъусттаннал приоритетми (агьамми) проектирдава 2016 шинайннин ишбажаранчишиву хьхьичIуннай даврил проект «Предприниматель – опора Дагестана» — яла агьаммур хъанахъиссар. Умуд бишин хъанай бур налогру датIаву 5-лла гьарза дан бюхъаншиврийн бизнес ххютува чаннайн дуккан даврийну, чIиримур ва дянивмур бизнесрал предприятиярттал дахху-ласу 3-лла гьарза дан бюхъаншиврийн ва Дагъусттан АьФ-лул яла итххярхсса бизнесращалсса 25 региондалувун духханшиврийн. Ишбажаранчишиврун кумагран цIакь дурссар «Развитие малого и среднего предпринимательства в РД на 2012-2015 годы» тIисса программа. ДР-лул каялувчитурал махъсса ппурттуву чIярусса давуртту дуллай бур, ишбажаранчишиву хьхьичIуннай итххяххан дансса шартIру дузал даншиврул. Республикалул даражалий ва районнай зий бур чIиримур ва дянивмур бизнесран кредитру итадакьайсса фондру. Му давривугу жу ишбажаранчитуран кумаг буллалиссару, аьркин хьурча. КутIану бусан, нагу, жул идаралий зузиминналгу жущава шайсса кумаг булланну республикалул ишбажаранчитурал ихтиярду ва мурадру буруччавриву бунияласса хIасиллу хьун даншиврул.\nБашир МахIаммадов, ДР-лий ишбажаранчитурал ихтиярду дуруччайма\nТаржума ХI. Аьдиловлул","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/06\/%D1%86%D1%83%D0%BA%D1%83%D0%BD%D0%BD%D0%B8-%D1%83%D1%80%D1%83%D1%87%D1%87%D0%B8%D0%BD-%D0%B8%D1%88%D0%B1%D0%B0%D0%B6%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%87%D0%B8\/","date":"2023-09-24T00:52:30Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506539.13\/warc\/CC-MAIN-20230923231031-20230924021031-00667.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8925745487,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8925745487213135, \"inh_Cyrl_score\": 0.033632032573223114, \"kum_Cyrl_score\": 0.01448286697268486}","num_words":1316,"character_repetition_ratio":0.081,"word_repetition_ratio":0.036,"special_characters_ratio":0.139,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.912,"perplexity_score":3206.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"[tube]http:\/\/www.youtube.com\/watch?v=-8JaxRsX4Bs[\/tube]\nАьрая сагъну бувкIми радиолувух, телевизорданувух гъалгъа тIутIиний, на ххуйну вичIи дишара, минная журналлай, кказитирттай чичлачимур буккара. Ми циняв, дяъви байбивхьукун, цивппа рязийну аьрайн лавгун бивкIун бур. Лакъавгун къабикIан, куннал дукъарсса хIилла дакъар. Ттуннив дяъви хьуннинма аьралуннаву къуллугъ булланнияр, институтравун уххан ччай бия.\nНа ацIулчинмур классравун ияйхту, паччахIлугърал закон дурккуна: ацIва класс къуртал бувми я шанна шинай армиялуву красноармеецталну къуллугъ буллантIиссару, ягу кIира шинай дяъвилул школартту къуртал бувну, хIаписартал хьун аьркинссару, тIисса\nЦумур хъинавав тIий пикрирдавун агьра. Шанна шинай красноармеецталну лавгмигу, ххюра шин хьувкунгу, зана хъанай бакъая. КIира шинава хIаписар шавугу ххуй бизлай бия. Гъирамур литература кIулчу хьун, пасихIшиврул элму дуккин, ххуйсса шаэр хьунсса бия. Мунищала на, ттувува нава вин ччиний Буттал КIанттухлу жан дулун хIадурсса Советирттал хъун гражданин, патриот ивкIра. Ччимунил ссурссулий ччан бивзун, закондалий багьаймур бан хIадурну уссияв.\n-Совет Союзрай яла ххуймур военный училищар Цалчинмур Орджоникидзевское Краснознаменное пехотное училище. Гьаннав? — цIувххуна, ацIва классгу къуртал бувну, армиялувун гьан аннин ялугьлагьисса ттухь Ккуллал райондалул военком Орловлул. ДукIува, 1939-ку шинал, ттуяр шинал хьхьичI армиялувун наниний, ххуллухъиндалучIасса гъалгъалуву виричувсса учитель, Гъумучатусса Аьлиша Исяевич Амирхановлул увкуна: «Най иявхьур аьралуннаву къуллугъ бан, генерал хьунцIакул дукланна, къуллугъ булланна». Му ххуй бивзсса махъгу цIакьлин бувгьуну:\n-Гьанна учав.\nТтул ниттил «аьрайн» нанисса арснахьхьун канай шинай бухкъалагансса нахIусса аьрайн гьавккури, шанмаяв, мукьваяв кIичIу бакъухърал бувна.\nДия гъилисса, дарусса сентябрь зурул ахир. Гъумукун на ттула ссу бувцусса куявнал Аминов Мяммал иян увра. Гъумучату Буйнакскалийн ияннин ДучIиннал Аминнул пургъундалий лавгра. БакIлавай, бакIъялавай нанини даклай, хъунмур ххуллийх ахьтта ттап бишин багьуна.\nМахIачкъалаллал вокзалданий поездирттайн билетру бирияйсса тагьар дакъая, ялугьлай гьантри хьусса бия. Амма, ккассрачIан ивну, военкомнал дуллусса литер ккаккан дайхту, билетрал щаллу увра.\nТа чIумалсса Орджоникидзелийсса (цIанасса Владиккавкказрайсса — КIапIкIайлийсса) пехотный училище паччахIнал заманнайгу, Советиртта лпаччахIлугърайгу яла гужмур, гьар чулуха ххуймур училище бивкIссар. Мунийн бувну, гивун буххан аьрзардугу чIявуссаннал буллуну бия. Училищалул хъуннасса хIаятраву жагьилтураха уххан-уккансса кIану бакъа дургьуну на экьи личинсса цавай бювхъу вирттал бия. Вайннавух нава гьич къагьанссара тIий уссияв.\nЦалчинсса экзамен дия цIуллу-сагъшивриясса. Лахьхьу-цархьхьу бувкIсса бювхъуминнаясса чIявуми гьунттий-сара шаппайн лагайва: кьамул байсса бивкIун бия, «моторду» цIакьми, гьутрурдив ххуйну зузими, бишив кьянкьами. Бавал навагу мукунминнавухсса увну ияв. Я Аллагь, цин алжан булуннав!\nКIилчинсса ххалбигьаву математикалиясса хьуна. Цалчинсса бурж бия Рыбкиннул тригонометриялийсса цалчинмур формула, ттирирххюну дурчIиндаву. Та луттирая ттун ххуйну кIулсса зат му ца бия. Мунищал лаян ттуща бювхъуна. Яла-яла ци задачартту бивкIссарив, нава тай цукун бувссарив, дакIний бакъар.\nОьрус мазрал диктант чичлачиний, ца-кIива мукъуву аьйкьунувагу акъарив ккаккан, чIаравсса оьрус оьрчIал хатIлих ябитав, таниву кьунклул ппухълуксса гъалатIру бия.\nКьамул увну ттула взводравун лавгукун (му дия 1940-ку шиналсса октябрь зурул 3-ку кьини) ттун ттула мукьцIалагу гьалмахчу (миннавухва цIанакулгу сагъсса Бущихъасса Гъази Оьмаровгу), нава кунмасса кутIа арамтал лявкъуна. Жуйн командиртал «карандаштурал взвод» тIун бикIайва.\nУчилищалуву низам цIакьсса дия. Хьхьувай ссят ацIунний уттубишаварду, кIюрххил ссят ряххунний бизаварду. Лажин-кагу шюршуну, зарядкагу дурну, арулунний кIюрххилссагу дуркуну, ацIния кIира хьуннин, гьарца дяъвилий шайсса ишру лахьлай бикIайссияв: ххярк тIун, битлан, ярагъ бакъана, ярагъуннищалсса душманащал биян, дирхьусса ккуллардал, ттупал цIаравух душманнал ялун бигьин, ччаллащал хIала буххан, душман ялун ачиннин аьрщаравун уххан, разведкалий гьан, «маз» бувцуну учIан. КIапIкIайллал лагма-ялтту бакъассар, «душманная» уруччин, аьрщараву кIучI хьунсса окоп, траншея къадурксса кIану.\nЛахьхьин байва отделениялул, взводрал, роталул, батальондалул, полкирал, дивизиялул каялувшиву дангу.\nЗаназин дангу, лечлай бакъа дан къабитайва. Гуж багьлагьаврил, гьухъащал жуятува бувксса цIил жул гьухърай аьжаивсса мурхьирдал суратру, накьишру дикIайва.\nМу къия жуй душиву кIулну, дукиялулгурив багьайкун щаллу бувайвав: кIюрххила мудан кьура грамм лагаврил дулайва, гъилисса дикIул дукра дикIайва. ЧчатIул норма чувнан арулттуршра грамм дия. Амма ччиссаксса букан, столлай бивхьуну бикIайва. Уччиннинсса ахттайнссаннул ялун гьарца кьини хъинсса кишми тIутIул компотрал истикангу булайва. Дукралия бизар къахьун дахха-дахханасса дайва. Нюжмардий цал хIаммамравун буцаварду, духтуртал жул цIуллу-сагъшиврулсса буллай, ялув бавцIунма бикIайва.\n1941 шинал гъидайдихьулул гьантрай жу Дарьяллал даралуву Арамхи тIисса курортрал тия чулий (га курорт гара цIанищал ттигу гиккува бур), зунттаву дяъви байсса куц лахьлай, лагерьдай буссияв.\nЗунттаву хъуна хьусса на щюлли урттуву, сумуллаву зийгу, занайгу игьалавгун ивкIра. Яла-яла , нахIусса шану бияйва хьхьувай чятирдануву.\nЦа кьини жу буссияв кIий зунттул бакIраву цIакь хьусса «душманнайн» шила, зунттул ухнила, ящавчуну гьужум бувну най.\n-Ая-я! Мукун хьурча душманнал ялун зу бачинтIисса-лап къагьар! — тIисса чIу хьуна махъа. Ццах куну махъунмай хьуннинма, жун кIул хьуна жула училищалул начальник полковник Лаврентьевлул чIу.\n1. Гъинттул 1942 шинал, немец СталинградуллачIан биллалисса чIумал, га буруччин, полковник Лаврентьев цала училищалущал гиккун гьан увну ивкIссар. ЦацIунма фашистурайн талантIисса Сибирнавасса дивизиялул командирначIан машиналий най ивкIссар, немецнал хьхьичIава хъанахъимур баян буллан гьарца квадратрайн ца-ца автоматчик увтун ивкIссар. Тайнная цаннал ялун хаварсис ивсса Лаврентьев ккуллардал ккутIа-вярчIари увссар.\nЦичIав щинчIав оьсса бувссар тIисса тIарду бакъа бунува, циняв циванав ганая нигьа бусайва.\nКомандир байсса ала-ссаламгу бан къаивтун, жухьгу бурув-бакъарув куну, полковникнал увкуна:\n-Жунма хIакьину-гьунттий Карпатуллал зунттаву душманнащал хьунабакьин багьантIиссархха. Цанни жунма зунттаву танаяр ххуйну къуццу буллан къалахьхьин! Зун тIайлабацIу хьуннав!\nЛаврентьев цамур взводрачIан лавгуна.\n«Ва цитIиссиякьай да?» тIий, полковникнал мукъурттил мяънарду дуллан бивкIру жу. Микку дакIнийн багьуна дукIу 1940 шинал октябрь зуруй КIапIкIайллал гарнизондалул хIаписартал бавтIсса Северо-Кавказский военный округрал командующий генерал-лейтенант Коневлул кусса махъру (му жухь бувсуна гикку ивкIсса жул взводрал командир-лейтенант Семенихиннул): «ЦIана жула яла цалчинма душман фашист Германияр»\n-ХIакьину-гьунттий жувагу, тайгу щукъавщуну гьич къабикIанссару, куна курсант Гориннул. Жунгу цинявннан му дард дагьуна.\nМяйжаннугу нюжмар хьуну-къархьуну фронтрай аьркин багьантIисса чIва (блиндаж) бан лахьлай зий буссияв. Кьини дарусса дия. КIюрххилва баргъ бувккун цаппара хIал шайхту, Казбек-зунттул бакIрачIах ххяххабургъ��л тIинттаву кIяла арцул пIяй-пIяйгу тIий, лерххун дарчуна Гуржиял чулуха КIапIкIайллал чулиннай хъуннасса самолет. Лахъи къаларгун Кабардиннал чулухуннай диркIун дакъа-къатIа хьуна.Мунихгу жу личIину къулагъас къадарду. Зун бикIавай, бигьа лагавай бивкIру. Зунтту щалва земляника-мамарттул оьрчIи бувну бия. ЧIатулттух башин хьунссия. БакъацIавай канай хIаз ласлай бивкIру.\nДухьунссия ссят урчIра хьуну, ацIуннийх зузисса хъун кIюрххилссаннул чIун. Жу буссияв щаллусса батальон -700-800 инсан гилу ратIувсса кьанив солдат кухнилува мюрш кIункIурдавун, гьанаврутурттавун (флягарттавун) жунна-жуннасса дукра ласлай, чяй рутIлай. КIункIурдал, къусрал къярз, аьлагъужа чансса бакъая.\nМу чIумал кIия, лахъния цаннал гужсса чIуний увкуна:\n-ВичIи дишара, вичIи дишара!\nЦиняв цакуну кьабагьуна. ОьвтIутIинал чIарав авцIусса старший лейтенантнал бувсуна:\n-На хIакьину радиоприемникрах вичIи дирхьуссия. Тихаллил баян бувунни хIакьину ссят мукьунний Гитлердул аьраллу Советский Союзрайн ххявхшиву, гужсса дяъви най бушиву. Черчиллулгу лавмартсса Гитлер оькки-ккал увна. Англия жуцIунма хьунтIишиву баян бувунни. ЛичIлулну бикIияра.\nЦа шанма-мукьва гьантлува, хьхьувай шанурдая бизан бувну, жу жула казармарттавун КIапIкIайлинмайва бувцуру.\nКIира шинай лахьхьин аьркинну бивкIмур зурдардий лахьхьин буллан бивкIуна.\n***\nУчилище къуртал бувнан дулай цIусса ппалул ва паммалул хIаписар янна, цIусса хромрал чакмарду, цIусса ляхсиламанттащалсса (портупеялущалсса) хIаписар утта мухIлу, жун къадуллуна. Жун дагьаймунива так ца-ца авурсса плащмур цукуннугу кьисмат хьуна. Мугу ттун дуллумур Раччалнануксса дия. ДучIи лякъинхьуви куну, ларсъссия.\nДуллуна дагьсса арцу канихьхьун, дирхьуна поездрайнсса литер хъатлий. Сентябрь зурул дязаннаву гьан увра Дондалиймур, Ростоврая арх бакъасса Каменск тIисса шагьрулийн 1141 чинсса бахьттагьалтрал полкиравун мукьцIалуннал командирну.\nРостоврая Каменскалийн най унува поездрай ца оьрмулухун хъама къабитансса зат хьуна. Ттул бия, хIаписар унутIий, лувсса кIану-яламиннан щябикIансса бакъа, кIантту бакъая. ХъатIаха ссят ацIра хьувкун, ца лахъи-хъала щарсса хIимпIру дуллайгу диркIун, аьтIий дулуркьуна. Вин цивхьур тIий, циняв танихунмай бивкIру. БацIан къахъанай цIий бура, куна мукьавухва. Шайссияв ттуща, Совет аьралуннал хIаписарнаща, цIуцIинал щавуй ка къадишин!\n-Вагь, вана шикку ттул кIану: уттубихьу, — куну на циняв ххарибав, навагу чIарав щяивкIра.\nГьунтти, ссят арулла хьуннин, шанан мажал биривсса щарссанил «цIуцIи шаний» я къатIивтIуна, угь къакуна, чулия чул къабувна, ина цукунсса къашайшалара, учин дакIнингу къабагьуна. ИвкIсса нава хъяврин ан бигьасса тIий, ттуйва нава хъяйна икIара…\nТтунма кIулмур саллатIнан лахьхьин буллай, барз хьуну-къавхьуну, бачин бувру Сталинградрайн, тикку янна-ярагъуннил, сурсатрал щаллу хьун.\nНоябрьданул арулунний жу ххуллийва ливккун буна, цал гъарал лачIлан диркIуна, яла марххала буллай булувкьуна. Хьуна 35 градус дякъил. Дакъая ца ттуйсса плащ личIаннин, царай ялтту янна дакъа, жул батальондалуву щийчIав цукунчIавсса цамур лаххия. Ххуллуя арх бакъа, бия кIиттуршра метралул лахъисса лахъсса цIиннарал ххалабакIу. Тивун бавтIун бия бартукьравун кIачринияр чIявусса инсантал.\nБявкъусса марчмур цIиннарал байгьлайвагу бакъая. КIучI хьуминнангу цичIав гъилишиву, цукунчIавсса чаран къавхьуна. Плащравусса нагу личIину неъматрай къаивкIра.\nМу куццуй хьхьу-кьини най, Каменскалия Сталинградрайнсса шанттуршлий ххюцIаллагу километр жу ритарду ца нюжмардий.\nТачIав хъама къаританссар махъра-махъ жура риртсса Свиловалия Сталинградрайсса арулцIалла километр. Цаппараннахун кунма, хьхьувай ттухунгу шану бахчуну бия. Гьич вих къашайссияв, ххуллийх най унува, шану лахъайссар тIутIинайн. ЧIумуя чIумуйн нанисса взводравасса красноармеецнал:\n-Гьалмахчу лейтенант, мабизларда ттул ччаннай ччан, — тIий на цимилагу чантI учин увра.\nЗанай унува шанансса къабукканнав — пиша бигьасса бакъая. Аьжаивсса иш: таксса аьнтсса дякъил, ххуллий багьсса гужирал цучIав къашай къаувна! Гьай-жан, жагьилшивуй!\nОктябрь барз гьаннин, ттун ссавний жула самолет ххал къашайва. Муния къащи хъанан дикIайва, жува дяхтта ттупру битлай-къабитлай, наступлениялухун дахчилачисса немецнал самолетирттайн сситтул пIякь чавай бикIайссияв. Октябрьдания тихуннай жул ялтту душманнал чулийннай лехлан диркIуна немецналссанияр чан дакъасса, тайнналссанияр бюхъулул лув дакъасса жуллами самолетругу. Цирдагу ацIния кIи-кIирану — эскадрильярттуну дакъа къадачайва. Микку жунгу пахрурду багьлан бивкIуна, дакI дацIлан диркIуна.\nЦал,ахттакьун чIумал, хьхьичIунмай най бунува, хъун дакъасса неххайх бивхьусса ламу левкьун лавгунни, нагу хъазамравун ияннин, микIирал щинавун оьвкьунна.\n-Ци бави? — цIуххав политрукнахь. Роталул командирнан кIанай нава уссияв.\n-Ци банна! Чув кьакьан гьанна? — кунни.\nТIайлая, усса куццуй, янналувува кьакьлай ура. Аьжаивсса иш: диялсса дяркъу дуна, янна ттуй микI къаларчIуна, къашайгу къавхьура!\nЦа хъачIрал тийх немец бур, шийх жул полк бур. КIийн, хъачIрайн лавхъун, жул батальон бусса кIулну, му бухIин къанахъай, немецнал хIаписартурал румыннал саллатIгу хьхьичI бавкьуну, ряххуйлва гьужум бувнни — ряххуйлвагу жул пулеметирттал тай ххуку бувунни. Утти жухьгу цинявннахь автоматру бур. Тана та кьини, цIаннал я бахIлахIисса чIумал, жу бусса кIанайн щях ттурлу дагьлан диркIунни. Муний ххюцIалла метралуллагу лахъну дакъа, ттуруллавух жул ялтту истребитель дарчунни. Пулеметрава ттуйн ккуллардал цIу дирхьунни. Ттигу хIучI учара та пулеметрал вярттува личлачисса цIурду дакIнийн дагьувкун. Хъаттиралу ятIулсса ххюцIуртти паркуну, тти балаллува увккуннахха тIий, ххари хьуннин, ш-ш-ш тIисса чIу бур. Урувгунан — ттула бакIрах марххалттаниву пуркIутIий ххюцIалла кило дусса авиабомба. Нигьа увсун, ласу бухIаврил, лихъан сукку хьун къабювхъунни. Ттул бахттигу рикIирах кьукьин къабюхъайсса бухьуви: я ккулла къавщуна, я чулий багьсса бомба пIякь къакуна. Жула самолетрайманан жу немец ххай ухьунссия. ХIалли-хIаллих най бивру бакIссавнил чулинмай, гъан хъанай буру РостоврачIан.\nДухьунссия тара 1942 шинал декабрьданул 21-22-ку кьини.\nКьуннува буллай байбивхьусса марххала никирттайх бихьлай бур. Щала дунияллийх даркьусса щях ттуруллавухва марххалагу буллайнма бур. Жу шилу, кьасса майданнив аьрщаравун бувххун цIакь хьуну буру. РатIнил тия чулий, жуяр лахъсса хъачIрай хъуннасса шяравалу дур. Танийн Чернышевская учайсса бивкIххай ура.\nВа кIанай жул чIявусса гьантри хьунни. Та дарщу кьини ахттайнай ттула чIаттираву чул бувну ура. Цакуну лухччи гьургу хьунни, магъула аьрщи зирзунни. Самолет ялтту лерххун ларгсса чIугу хьунни.\nЦивхьуну бурив ккаккан кьатIув увкра: ттула чIаттирая мукьра-ххюра метралул тийнмай дачIи тонна дусса немецнал бомба пIякь куну, ттул чIа вив гьанссаксса кюнтIа багьну бия.\nЦаппара хIаллава, кьатIув чIаттирал ялтту тиху-шихунай занай ура. Тиччалу хъинну дюрхъуну хьусса лахъсса викъул кьяртал вацIа хьуну бия. Хьхьувайгу, дяхтта ттуруллавухгу, тукунсса кIанттурдайн немец битлатисса битлайнма бикIайва, бакI ттаралданух кунма цала хьхьичIалу зехлай. Жул ялату бяйкьусса ккуллардугу лехлахисса лехлайнма бур.\n-Гьалмахчу старший лейтенант,- увкунни ттухь ца ттула боецнал, ина ци зий урар? Ина ккуллардая кIучI циван къахъанахъиссара? Цувама окопрал ккурккай качар-песок бусса кисагу бивхьуну, гивун ччатIгу щилай канай, окоправува ур.\nТIайламур бусан, ивчIарча, ивкIуча, щаву диярча, хъин хьуннин дяъвилия игьалаганссара, тIий уссияв.\nХхюра минутIрагу къархьуну цIунцIу тIисса чIу хьунни. КъюкIлийн ккулла щуну, ттул боец акъассар. Гьарца чIирала, чIираккутIату автоматру, пулеметру жуйн чIутIул чIайтIий бур. Тамансса жул саллатI, кьатI хьуну кIичIирттавува бур. ЦIуну ивтсса жул роталул командиргу, нагу бавцIунма ца къатлул мурцIницIун лявкIуну буру. КIия, кIичIирал бакIравагу, тиха, хьхьичI чулухмур кучалуватугу жуйн пулеметирттаватурив, автоматирттаватурив цIу дирхьусса дирхьунна дур. Сантиметралул гинмай, шинмай хьурча, тихагу, кIиягу мяйжаннугу ккуллардал гъарал лачIай, базу сукку бан битлай бакъару.\nРоталул командир (цIа-бакI хъама риртунни) виричувсса сибиряк ия. Фронтрай ттучIа гьарца ккулла щунал, цIуншаврил цайва бияла бакъа «Аь»! учайва. Танал ттухь паракьатну цайнма ва ца гъилисса кIунтI-за багьний кунма:\n«Ттул куямур ччаннайн ккулла щунни. КIиахIин хъанай акъарачакьай,га бахIи», — увкунни. «ЧIалай бурив вай ккулларду жула янналийн щилай-къащилай най. Му дахIларча, жува бакъассару!» учав. Нава ялагу ци бан хъиннивав, тIий ура.\nМу ппурттуву ттул куямур хъарацI ка гъюжу дурккун гъагъари хьуну цIун хьунни. «Тти мандолина ссахравав бишлантIисса!» — хажалат дагьунни ттувун. На цинявннан дакI дакьинну му инструмент бищайссия. Хьхьу-чани хьуннин кьинибархан руцлангу икIайссияв. Му ттул ниттил пагьмулиясса къяртта духьунссия. Аьпабивул хъинну балай учайва тIар. Утти хъунав хьуну махъ, бувчIунни, нава музыкалухун агьан аьркинну бивкIшивугу.\nМукун бунугу махIатталну ура ттуйва нава: хъиривми ккуллардал ххассал итавав, къаитавав къакIулну буна, дяъви къуртал хьуннин сагъну ливчIманал кунмасса махъ ттуватува ливчуну бивкIун бур.\nТтул урчIаканиймур хъук оьттул дурцIунни… Куямур ччанначIа щяв марххалттаний оьттул бяр бавцIунни, пуркIутIий татлай бур. Ца-кIира секундрава, хIал лавсун, кIулшилуцIа хьуну агьан най ура. Ци хьунгу гилунай, валттулун, ххяххан кьас хьунни. Гьалмахчунал ччан шинельданул ссимиялттуй бивзун буххай ура. «Итаакьи»,- учав танахь, махъунайгу къаурувгун. Сукку къашай. Дусса зувирах хъитгу куну, дахьа махъунайгу урувгун, гилунай валттулун ххявхра. Янин дакIний ливчIунни, вялч куну шинельдания щяв агьсса ттула сибиряк —душманнал ккулла танал къюкIливухгу ливчуну, бала бан, ттуйнгу щуну бивкIун бия, дакIний дур дахьва нава валттулун ахьлагайхту, ттула ялтту щев-щев тIий левххун нанисса ттуршвахъул ккуллардал макьан. Гилу на кIулшилия лавгун ивкIун ура.\nЧантI кура. Санитарнал ттул щавугу дархIуну дия, навагу мяйжаннугу щинайх дачай лодкалуву ивхьуну, ряхваяв, мяйваяв ккаччил, марххалттанивух ххюрхху увну най ура.\nМайдан кьасса бунува, марххала никирттайх бихьлай бунува, лодка, аьрава чарттайх оьнтIуллавух кунна, най дур, цIун хъанай бур. Ка, ца ккункку хьуну, дурурххунни. Му дурухру Магнитогорскалий, цIа дурксса хирург Кротовенкол операция бувну махъгу, щаллусса шинай лагь къархьуна. Лагь къархьуна къювугу. ЦIияллил ягу ххяллул зуманив инсан ккаккарча, та агьну гьансса ххай, ттул щавул оьккисса ццихь учайва. ЦIубутIуй занан хъанайвагу бакъая, яла гьарца затрайн сси бизлази хьунав. Цукссава хьхьарасса адимина ивкIссара нава тIий, ттуява нава рязи акъа уссияв, хъарацI ка гъюжу ча дуккави, ттурчIайн щунувагу бакъая. Яла госпитальданий кIул хьуна ккулла, яла цIун бикIаймур «серединный нерврайн» щуну бивкIшиву, нервардал, туннурдал ччанакрулувух (нервно-сосудистый пучокравух) ливчушиву, му кIусса щавушиву.\nЦалсса ряхва зуруй шавай итаакьлакьиний, ттухьхьун, ванайн фронтрай кIусса щаву дирну диркIссар, тIисса справкагу дуллуна.\n28 апрельданий кьунниялай Магнитогорскалий на поездрайн лавхъра. Вещмешокраву иш багьарчагу ацIва гьантлий канансса дукрагу (ччатI, сухари, качар, гречкалул, хъахъулул брикетру), пIапIрусру дирхьуну дур. Гьарца поезд бавцIусса станциялий гьантлун цал гъилисса дукра дукан ихтияр дуллусса, гьантлун цал багьайсса ччатI ласлансса продовольственный книжкагу канихьхьун буллуна…\nУрал неххал тия чулий Чкаловгу кьабивтун (мукун учайссия та чIумал Оренбурграйн), хьхьунил сс��т ацIра-ацIния цара хьусса чIумал жул поезд бавцIунни шия чулий — Илицкая защита тIисса станциялий, Станциялул къатта лап чIивисса бия. Жул поезд шиккун бакъа къабучIайсса бивкIун бия. Гьунттий ссят ацIра хьуннин ялугьлан багьлай бия Омскалия Энгельсрайн нанисса поездрах.\nГьантта икIансса кIанттух луглай тамансса къатравун ивра. Итан цучIав рязи къавхьуна. Ахиргу лякъав Советрал председательнал къатта, «Гостиница бакъассар», айли жу къауллайссар», — кунни, кутIану, бувчIинну.\nЧара ция, зана хьура вокзалданийн. АцIан-икIан къахъанай, гьан дав хьхьу, цукун дунугу. Бахттиннаран, чIунгу хьхьу диялну кутIа хьусса дия. КIюрххил перрондалийсса вагон-ресторан тIитIиннин, тиху-шихунай занай ура. Цакуну, ттула хъири-хъирив занай, кIия тIартIсса янналувусса адимина хIисав хьунни. Кани-кIунттихь ттул цичIар дакъар, жипливу ххишаласса шагьи ча бикIави, рюкзакраву дукансса хъис-кьитI дакъа дакъар. ХIаписар унува яннарагу командирналми ттуй дакъар. Мяйжанссар, янна, куртка цIусса дур. Мигу вайннал ттуя дя-дяхтта, жяматрал хьхьичI къаликканссар. Циванни вай ттул хъирив багьсса? — тIий ура ттухьва нава.\nАхиргу занаикIулий та цаннал ттухь цIувххунни:\n-Картвели жар? (Гуржиричу урав? — гуржимазрай)\n-Акъара учав оьрус мазрай.\n-Айес? (Армани урав? — Армани мазрай)\n-Акъара.\n-Иронда? (Осетин урав? — ОсетIин мазрай).\n-ОсетIингу акъара, — учав.\nТтунмагу ми мазурдия ми махъру бакъа къакIулссия, таналгу цайми махъру къацIувххуна.\n-Туну ина цура?\n-На жугьутIра, — чIявуну, ялун бурувгун, на жугьутIххай бикIайва.\n-Акъара.\n-Бачира, гъалгъа тIунну.\n-Маз кIулну бикIайссар. Бусиярч, инава цумур миллатраяссара?\nМу суал буллуну махъ, дахьва утти хIисав хьунни ттухьва гъалгъатIутIиминнал симанну, хъахъимачIа ларгун къашавайсса кIиннайрагу лархсса янна хиркьа хьусса душиву. БувчIунни нава буллалисса хъярч ца балаллувун багьсса инсантуращалсса бивкIшиву.\nНач хьунни.\n-На лаккучувра, — учав\n-Му жун къакIуллихха, ци миллатри?\n-Гъази-Гъумучи, Дагъусттаннайсса!\nЧансса пикри буллайгу бивкIун, Гьа! Гьа! Гьа! АлхIамдулиллагь, ккавккунни ахиргу хIакьсса бусурманчу! — ливчунни кIиннаватувагу архIалва. Чаквагу къабайсса комсомолецная хьусса хIакьсса бусурманчунай ттун хъяхъаву ларчIунни.\n-Шикку жула лагма-ялттусса вай къазах, татаргу бусурманталлихха!\n-Бакъар, хIакьсса бусурмантал Ккавкказнавур бусса, -куну ттул махъ къабивтунни.\nБусав ттула цIа-бакI.\n-Зу чун нанисса цару?\n-На Базоркинолиясса ингушра. Ттуйн Муса учайссар.\nКолхозравун къабутан ттула оьл бивххунтIий, мяйра шин дуснакьрай дурну най ура.\nВа чачанни. Ванан цIа Эльмурзари. КIапIкIайлив пивзаводрал директоръя. Растрата хьуну, ттуцIун ххюра шин дурну, шавай наниссар. (Эльмурза я-иттацIани лухIисса, симан лачIал кьачIану авурсса, чурххал дянивсса, оьрмулул аргъиравусса адимина ия.) Жухь я арцул кIапIикI дакъар, я кIуллул зумув дишин укссарагу за дакъар. Жухь дурагу дусс�� зат — та кIанава арцу дуллуну, поездрайн билет ласунсса ихтияр дур, — куну дурчIин дурунни тагьар Мусал, — Ххишалдаран, жувагу дизентириялул къашавай буру. — Эльмурзалмур ттигу ссихI дуккан дурассар.\n-Туну тти зу бувагу ци бан дакIний буру? — цIуххав.\n-Ва Эльмурзал пальто даххарча, къакIулли.\n-Дияйнин дирсса муних зун шагьи къабулайссар.\n-Мугу кIулли.\nЛиккан бав вещ-мешок, булав ца буханка ччатIул, булав ца ччарччала ххуйра-ххуйсса Краковский колбасалул, кIива брикет хъахъулул.\nХъахъулул цанния кIиннан дукра шайссар.\n-Ххюра минутIрава хIадурссар. На кIюрххилсса дуркун уувкIукун, ялагу ци бан бурив ккакканну.\n-Валлагь! Жухьхьун мяйжаннугу дикI дирирссарив, лажинни? — махIаттал хьунни Муса. Тийх, лагерданий, Сибирнаву тайннан ччатIун кIанай 350 грамм къалмул дулайсса диркIун дия.\nЗана хьура кIюрххилссанния. Ттул цIуну хьусса гьалмахтал гиккунма бувкIун бия.\n-Ци барду? — цIуххав.\n-Гьарза дукарду.\n-Яр дизентериялул къашавайсса инсантал литIарухха.\n-Утти литIурчагу баччи бакъар: буччиннин за дукарду.\nТтухьра дусса ряхттуршрагу къуруш уссушиврий жуйхра шамуннайхрагу дачIав.Мусал ва Эльмурзал лавгун га цIана билетру лавсуна. Укунсса хьуна ттул 1943 шиналсса цалчинмур майрал кьини.\nХъинну ххарину ивкIра ххуйсса даву ттущара хьуну, чIявусса балаллаща нава танил ххассал увсса ххайгу икIара. Яла ххуллийхгу на ттула ххуллул гьалмахтуран ка кIи къадархIуну къаливчIхьунссияв.\nМоздокрайн бияйхту, Мусавун ва Эльмурзавун, аьжаивну рухI дуркIун, анавар-хъинну ца къатлул чIирах лабивкIуна. КIулминнан ягу къаччинан ччикун цивппа кьювкьуну, кьаридну ккавккун ччай бакъахьунссия.\nМахIачкъалалия Ххажалмащилийн хъус духхай машиналий кIану хьуна. Ххажалмащилия Гъумукун ахьтта гьан багьуна. Кьубиял ратI лахълахъиний. Гьаруннул памятникрачIа, (Лаккуйн увкIунтIиявав) якьама хьура, аьтIаву ларчIуна.\nГъумук фольклорист Халил Халиловлул ниттичIа гьантта ивкIра. КIа хьхьуну кIайннаннийн дуркIуна Айгунхъал Шуаьнат тIисса къари.\n-Ина аьрая аврав, бавал, увкIун хъинахха, часса ура? — увкуна.\n-Хъунмасса барчаллагь, ттул нину, вил умагу цIуллу-сагъну зана хьуннав. На Хъусращатусса ура.\n-Аррихха, бавал мукун дурурххусса канищал кIихун цукун гьанна?\n-ЯхI банна цукун бунугу, хар-хавар бакъа ялун иян ччай бур.\n-Ява-ява, му авлияшивур. Аьрая -та балаллува арс сагъну учIаву хъунмасса затри. Аврав чин инсантал бучIаннин, къатта-къуш лакьин бикIайссар, кIайннал хьхьичI бишин ччатI хIадур бан чIун аьркинссар.\nДяъвилул чIумал дуну-дакъа бикIайссар.\nВагь! ТIайларххакьай да!\n-Барчаллагь, ттул нину, ина ххуйну бакIрай ацIан увунна. Лавгра почрайн, оьвчав Хъусрахьхьун, баян бав Гъумукун увкIшиву, гьунттий чу гьан бара учав.\nГьунттий ссят 9-нний Щарда Къурнил зуманив ШавкIуллал ламуя кIинмайну на уцин чащал най, ттул хьхьичIун бувккуна кIия оьрчI, кIия ттул ссурахъу: буттауссил арс ХIусайнаев АбутIалибгу, ниттиуссил арс ХIурба��в МахIаммадгу.\nЩалла щар ттухь аврав чин хьхьичIун дурксса хханссия.\nШяравун аьрая зана хьуми, ччанну-кару дакъа букIлай тIий хьувияв, ттул хъунмур ссу Иза, ччан бакъа увкIунвагу акъарив ккаккан, чурххайх ках-шах тIий бия. Сагъну лявкъун ххари хьуна.\nШуаьнатлул насихIатрал кьадру багьайкун шаппа Хъусрахь кIул хьуна.\nХъусрахьхьун аьрая цалчинсса лухIи хавар бувкIун бия жуннийн, ттул хъунама уссу Саэдов Рамазан виричувшиврий душманнал канища ивкIуссар тIий. Фронтрайсса ттулгу, ттул чIивима уссу Саэдлулгу балаллул хьхьичI цадакьа бацIаншиврул, кIива оьлива ца махIлалун ттизлан итабавкьуну бия ттул нитти-буттал, жуясса чагъар лавсун увкIтари почтальон Поповичлун дурцIу дикIул бадаку, цIуму дуканмур дулайсса дия.\nНинугу, ппугу шярава арх дакъасса фермалий колхозрал ницачIа бивкIун бия.\n1943 шинал апрельданул кьуния мяйнний ахттая махъ чIаттирал хьхьичIсса ссакулувун ниттил кIива хьхьи бувкIуна тIар. Ци зун бикIайрив ккаккан, цивппа бивтун, ялугьлай дура тIар. Цаппара хIаллай лагмава буруглайгу бивкIун, чан-кьансса къузу-къуккугу бувну, левххун лавгунни тIива, ца-цаннил ца-ца къувгу кьабивтунни тIива.\nЦал, бакIрай, муних къулагъас къадав тIива, яла няраву щурун бивкIунни тIар: къатлувун кIива хьхьи архIал бувххунни кIивагу архIал левххунгу лавгунни, ххи-чан бакъа кIива къув кьабивтунни. Ва цирив ца хIикмат дур! Я рабби, ва ци аьламатривав? — тIий дура тIар. Ттул ппугу му мяйжаннугу ца аьламат дур тIий ур, тIар. Гьунттий кьини ттул чIивима уссу Саэд увкIунни тIар фронтрая урчIа канил кIисригу кьатI хьуну. Ца шанма гьантлува Гъумучату нагу оьвкуну бия сагъну шавай най ура тIий. Нинугу, хъинсса хаварданущал бувкIун бивкIун тIий, тай хьхьирунтран букъавсса хъинбала къабитавиявхха лякъин къахьунссар, тIун дикIайва.\nАбачара ХIусайнаев","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/05\/%D0%B4%D0%B0%D0%BAi%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%87i%D0%BC%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%8F\/","date":"2023-10-04T06:56:17Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511361.38\/warc\/CC-MAIN-20231004052258-20231004082258-00078.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9738306999,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9738306999206543}","num_words":8298,"character_repetition_ratio":0.02,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.167,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.978,"perplexity_score":2639.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"Дагъусттаннал бакIчи хьунаавкьунни Ставрополлал губернаторнащал\nМайрал 18-нний ДР-лул Президентнал кIанайма Рамазан АьбдуллатIипов хьунаавкьунни Ставрополлал крайрал губернатор Валерий Зеренковлущал.\nХьунабакьаврий гьуртту хьуну ур Чачаннал Республикалул парламентрал Председатель Дукуваха АьбдурахIманов.\nВалерий Зеренковлул Дагъусттаннал бакIчинахь бувсунни цалва крайрал маэшат ххуй баврил, экономика хьхьичIуннай даврил иширттая. Ганал бувсунни интнил-хъунил давуртту даврия, цIусса производствалул кIанттурду тIитIаврия, социал объектру зий байбишаврия. Крайрал каялувчинал мукъурттийн бувну, дукIу региондалул валовый продукт (бакIлахъия) хьуну дур 5,7%. Крайрал бюджет хьуну бур 78 млрд. къурушру, миннувату 68-70% цаллами доходру дур.\nДагъусттаннал бакIчинахь Зеренковлул бувсунни шяраваллил хозяйствалул иширттаятугу.\nРамазан АьбдуллатIиповлул В. Зеренковлухь барчаллагь увкунни Дагъусттаннал делегация ххуйну кьамул баврихлу. «Жун кIулссия жува дустурачIан, чIаххуврачIан нанишиву. Ина каялувчи хьувкун Ставрополлал крайрайсса дагъусттанлувтуращалсса ара ххуй хьунни. Зул захIмат дузалшиндарансса бур, жун аьркинни зуя ми гьарзат лахьхьин ва жулла аьмсса Ватан дузал дуллан», — увкунни Р. АьбдуллатIиповлул.\nГара кьини Дагъусттаннал делегация гьуртту хьунни Ставрополлал крайрал бусравсса инсантурал аллея тIитIаврил шадлугърай.\nГара кьини ДР-лул Президент Рамазан АьбдуллатIипов хьунаавкьунни Ставрополлайсса Дагъусттаннал диаспоралул вакилтуращал.\nХьунабакьаврий махъ лавхъунни Ставрополлал крайрайсса Дагъусттаннал вакил, СКФО-рал Жяматийсса советрал президиумрал член, ПаччахIлугърал Думалул депутат Аьбдулла Оьмаровлул. Ганал бувсунни Рамазан АьбдуллатIипов Ставрополлал крайрайн увкIун ушиву дусшиврийсса дахIавуртту цIакь дуван.\nРамазан АьбдуллатIиповлул бувсунни цува Ставрополлал крайрал губернатор Валерий Зеренковлущал хьунаавкьуну ушиву ва ганащал хьусса ихтилатрал мурадрая. Ганал дагъусттанлувтурахь тавакъю бунни, цанма Ставрополлал крайрай зий лавхьхьумур Дагъусттаннай ишла буллан.\nХьунабакьаврий ихтилат бунни Дукуваха АьбдурахIмановлулгу. Га кьини, майрал 18-ний, Рамазан АьбдуллатIиповлул тапшур бувну Ставрополлал крайрай дуллай бия Дагъусттаннал Культуралул кьинирду.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/05\/%D0%B1%D0%B0%D0%B2%D0%BA%D1%8C%D1%83%D0%BD%D1%83-%D1%8F%D0%BB%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D1%80-%D1%85%D1%8A%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BD\/","date":"2023-09-23T08:44:16Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506480.35\/warc\/CC-MAIN-20230923062631-20230923092631-00184.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8832710385,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8832710385322571, \"inh_Cyrl_score\": 0.030361894518136978, \"lez_Cyrl_score\": 0.013743609189987183, \"kum_Cyrl_score\": 0.011818216182291508, \"tab_Cyrl_score\": 0.010423881001770496}","num_words":651,"character_repetition_ratio":0.129,"word_repetition_ratio":0.056,"special_characters_ratio":0.136,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.902,"perplexity_score":2492.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Жулва кказитрай, аьдатравун багьсса куццуй, гьарица шинал ахирданий цалла давурттай, оьрмулуву хьусса дахханашивурттая, асар хьусса, дакIний ливчIсса иширттая цIухху-бусу бару жу махъ нанисса, сий дусса лакрахь. Ва цIухху-бусу буллалисса чIумал чIалан бикIай гьарицагу инсан, хъунасса къуллугъчиная тIайла хьуну, студентнайн бияннин, архсса зунттал шяраву ялапар хъанахъимагу, дазул кьатIувмагу цалва миллатрай дакI цIий ушиву, жулва маз, аьдатру дуруччаврил буруккинттарай ушиву. Укунсса ххаллилсса арсру ва душру миллатраву буссаксса, бучIантIимунийнсса хьулгу ххишала шай. Барчаллагь тIий бура, шай-къашай къаувкуну, жущалва гъирарай ихтилат бувсса гьарица��у инсаннахь.\nСиражуттин Илиясов, Аьрасатнал Центробанкрал Дагъусттаннал национал банкрал председатель, экономикалул элмурдал доктор, профессор:\n— Гьарица цала буттал улча ххирасса лаккучу куна, нагу ххари шара лакрал районнай хъанахъисса ххуй чулиннайсса дахханашивурттая, хьхьичIуннайшивурттая.\nЛаргсса шинал мукунсса ишру чансса къавхьунни. Лакрал, Ккуллал районнай асфальт бавкьуну, ххуллурду ххуй бунни.\nЛакрал райондалий школалун дикIу, азарханалун дикIу, полициялун дикIу цIу-цIусса къатри дуллалаврия на рязину ура. Райондалул бакI дургьусса Юсуп МахIаммадов хIарачат буллай ур район цIудуккан дан, агьалинан шартIру ххуй дан. ДакI цIий зузисса бакIчи ур. Рязину ура кIанал дуллалисса давурттая.\nХхуйсса даву хьунни Лаккуй Хан-Муртазааьлин гьайкал тIитIаву. Укунсса давурттив дуллалиний, район ттигу яхьунссар тIисса вихшала ххишала хъанай дур. Рязину ура ттущава «Дагестан сквозь призму времени» тIисса Лакрал ва Ккуллал районнан хас бувсса луттирду итабавкьуну, кIирагу райондалул жямат ххари бан бювхъуну тIий. КIирагу райондалиясса инсантурал дакI цIий, му даву дузрайн дуккан дан ттуцIун кабавкьунни. Миннахьгу дакIнийхтуну барчаллагь тIий ура.\nРязину ура жулва «Илчи» кказитрал шаннагу лакрал райондалийсса цIурувкьюсса масъалартту гьаз буллай, хъанахъимур гьарица чулуха аьч буллай тIий. Гьамин, на рязину ура жулва мазгу, культурагу дуручлачисса лакку мазрайсса кказитгу, театргу, телевидениялул передачарттугу дуну тIий.\nБарчаллагьрай ура захIматшивурттах къабурувгун микку зузиминнайн.\nТтула дакI тирх учин дурсса цамургу иш. Уттигъанну Лаккуйнай най уна хъирив лавра куннил хъирив кув нанисса кIира яттил ттурзанналул. КIай Кьубиял ятту бушиву кIул хьувкун ххари хьура. КIукун захIмат бихьларча, инсантурал маэшат ххуй хьунтIиссар, райондалул перспектива дикIантIиссар. Ва дакъар, тамур дакъар тIий, багьантту къаляхълай, хIарачат буллан аьркинни шяраваллаву мина дирхьуми.\nЦIусса шинал ттун чIа учин ччива циняв лакран тIайлабацIу. Даркьусса, барачатсса, буллугъсса шин хьуннав. Цинявннал дакIниймур бартлаганнав. Лакрал, Ккуллал райондалул халкь бюхъайсса хIарачат бувну кIийва бавцIуну ччива. КIий ялапар хъанахъисса инсантуран кIулну бикIан аьркинни аьрщарая бакъа цанма хайр къабикIантIишиву. ЦIана хьхьичIунсса техника дур. Жулва буттахъал заманнай кунма, инсаннай къия хьунсса иш бакъар. Ттизаманнул техникагу ишла дурну, ятту-гъаттараха, хъу-лухччинуха зурча, инсаннал маэшат хъинну гьаз хьунссия, жулла шяраваллу яхьунссия. Умуд бур чIумуй бакIрай бацIанссар жулва халкь тIисса. Иншааллагь.\n[slideshow id=1]\nЮсуп МахIаммадов, Лакрал райондалул администрациялул бакIчи:\n— Шинал дайдихьулий чIявусса мурадру хьхьичI бихьларчагу, ахирданийннин, миннува гьарзад щаллу бан къашай. Амма гьашинусса шинал чIалансса хьхьичIуннайшивуртту хьуссар гьарца отраслирдаву. Яла-яла нава ххари хьунсса иш хьунни, кьянатсса райондалул агьалинал оьрму хъисвагу бигьа бан, 10 километралийхсса ххуллу биялну уттагу бувну, ламурду бакьин бувну, щин дацIлацIисса кIанттурдай муххал ккаркру бивхьуну, асфальт бутIин бюхъаву. Бакьин бувссар ялагу 5 километралийхсса Ури-Мукьардал махIлалийнсса ххуллу.\nКIанттул ссуссукьусса бюджетрах къабурувгун, цIусса ФАП-ру буван бювхъунни ЧIарав ва Сангардай. Дурну къуртал давай буру Гъумук РОВД-лул, цIусса типовойсса школалул ва 18 квартира бусса къатри. Чулийн бутан бювхъунни щинал масъалагу. Ххюлусмату щин дурцуссар Читтурав ва ШавкIрав.\nДурмунияр данмур ттигу чIярур, дан дакIнийсса давурттая цIана гъалгъа къатIунну, миннуя дурну махъ бусанну. (Ялун ххи банну зунттал районнал дянив Лакрал район гьашину шамилчин лув-ялув лайкь хьушиву кIилчинмур кIану бу гьан.)\nЯлун нанисса ЦIусса шин гьарцагу кулпатравун талихI-тирххандаращал духханнав! Барачатсса, даркьусса шин хьуннав!\nСаэд Сулайманов, Ккуллал райондалул администрациялул бакIчи:\n— Лаглагисса шинаву нава ххари хьунсса иш хьунни КIулшиву дулаву цIудуккан дансса Президентнал программалувун Ккуллал ва Хъусращиял школарду, Ваччиял, ЧIяйннал, Вихьуллал ва Ккуллал шяраваллавусса ясли-садру, пионер лагерь бичин бюхъаву.\nТтигъанну, шинал ахирданий, Республикалул Халкьуннал творчествалул къатлул сакин бувсса районнал культуралул идарарттал дянивсса конкурсрай Вихьуллал ва Хъусращиял клубирттал даврин лавайсса кьимат бивщуну, ми багьлул ххирасса бахшиширттан лайкь шаву.\nОктябрь зуруй райцентрданий Ваччав хьусса шяраваллил хозяйствалул ярмаркалийн бавтIсса агьали, шикку нанисса машагу, агьалинал тяхъашивугу ххал хьувкун бувчIунни райондалийсса шяраваллил хозяйствалул даву хьхьичIунсса даражалий душиву, агьалинал багьу-бизу, маэшат оьккину бакъашиву.\nДакIний личIансса иш ялагу хьунни – 1-мур ЦIувкIуллал шяраву хьусса пагьламантурал конкурс, цувгу республикалул Президентнал тIалавшиннарайн бувну гьарца шинал дуллан ккаккан бувсса.\nЦIусса шинаву лакрал жяматран чIа тIий ура цIуллушиву, паракьатсса оьрму, тIайлабацIу ва хьхьичIуннайшивуртту.\nМахIаммадхIажи Айдиев, ЦIуссалакрал райондалул администрациялул бакIчи:\n— Ва жуятура нанисса шин райондалунгу, ттун ттуннагу оьккисса къархьунни. ХьхьичIра-хьхьичI ва дакIний лирчIунни Аьрасатнал президент увчIаврийну. Билаятрайссагу, региондалийссагу тагьар ххуй хьуншиврийнсса умуд ххишала хьунни. Цаппарасса бюджетрал арардаву зузиминнан харжру гьаз бунни.\nДакIний лирчIунни ДР-лул Президент М. МахIаммадовлул «Дагъусттан» РГВК-лийсса тIайланнасса эфир. Агьалинахьхьун сант диривунни Президентнахьхьун ччимур суал булунсса. Жулла райондалия тIурчарив, шиккугу ххуйсса давурттив чансса къархьунни.\n2007 шиналва щаллу банну куну бивкIсса масъала щаллу бан бювхъунни. Банаюрт-Ямансу ххуллул 4,2 км. лахъишиврий асфальт бакьарду. Мукунма асфальт бавкьуну ххуй барду Новолакрая Чапаевкалийнсса 1,3 километралийсса ххуллу. Ларгсса шинал Новостройрай ЦIуссаккуллал шяраву цIусса школа тIитIарду. Му тIитIлатIисса шадлугърай гьуртту хьун увкIун ия АьФ-лул Счетнай палаталул председатель С. Степашин, ДР-лул Президент М. МахIаммадов ва чIявусса бусравсса хъамал.\nМу бакъассагу, ларгсса шинал Новостройрай дарду 1000-нния лирчусса къатри. Ва масъалагу анаварсса бущилий щаллу хъанай тIий рязину ивкIра.\nБуллай байбишарду ЦIуссаккулату – Аьхъаравсса цIусса щинаххуллу.\nВай цимурцаннуцIун, шяраваллил хозяйствалул ккаккиярттал чулухагу ЦIуссалакрал район хьхьичIунминнувух дия.\nЛаргсса шинал ттулва кулпатравугу хьунни хъуннасса ххаришиву. Ттул арснан арс унни. Мунан цIагу Адам дизарду.\nЦIусса шин барча дуллай, чIа тIий ура дагъусттанлувтуран, хаснува лакран, цIуллушиву, гьарица дуллалимуниву тIайлабацIу. Гьарцаннал ужагърай барачат ликканнав. Ххаришивуртту, хъиншивуртту чIяру хьуннав, миллатрай аргъ дизаннав.\nСайпуллагь Аьвдуразакьов, «Махачкала-хлебопродукт – 1» ООО-лул директор:\n— 2012 шинал нара бакIрайн ларсъсса, шяраваллил жяматран мюнпатсса цаппара давуртту дузрайн дуккан дан бювхъуну рязину ура. Яла-яла, ттула шяраву Ккурклив, райондалул бакI дургьумигу чIарав бавцIуну, цIудуккан дан бювхъунни 100 шин хьусса мизитрал къатри. Тарихрал гьайкалну хъанахъисса магьирсса кIай къатри леркьун най, зия хьуну най дуну къащи хъанан дикIайва. Ца-кIира шинава ми къатри цIудуккан дансса даражалийрагу къаличIаншиву чIалай, ми ххассал дан ттула бакIрайн лавсъссия . Ттулва дустуралгу ка-кумаг бувну, чIарав бавцIуну, ттуща му даву бакIуйн дуккан дан бювхъунни. ЛичIи-личIисса шагьрурдай ялапар хъанахъисса шяраваллил жяматгу бувкIун, чIявусса хъамалгу бавтIун, август зурул ахирданий шадлугърайсса тIитIаву дарду.\nМуниннин ца-кIива зурул хьхьичI шяраваллил ккурчIа оьккисса тагьарданий буну, мугу асфальт бувтIуну, бакьин бувссия.\nТтунма дакIний личIансса иш ва шинал цамургу хьунни. Ттула арснан кIива эмаратсса кIинничалт (арсгу, душгу) бувну ххари унна.\nШинал ахирданийгу хьунни дакIний личIансса агьамсса иш. «XXI век» ресторандалуву хьунни махъ нанисса, хIурмат бусса, миллатрай дакI цIуцIисса цинявппагу лак бавтIсса мажлис. Лакрал райондалул бакIчи Юсуп МахIаммадов хьхьичIну, цинявппагу жаваблувсса къуллугъирттайсса ххаллилсса лакрал чиваркIгу лагма лавгун лавайсса даражалий тIайла буккарду ва мажлис. Укун, жулва миллатрал язисса арсру ва душру архIал щябикIлакIаву, куннал чIарав кув бушиву, куннан кув бувчIлачIаву – мугу жулва иш бачавур, жула цачIун хьун ччишиврул, миллатрахссса ччаврил барашиннар. Укун цачIу щябикIлай, куннан кув бувчIлай личIаннав ттиния тихунмайгу тIий ура.\nТтунма ххирасса лакран чIа учин ччай ура хьхьичIра-хьхьичI цIуллушиву. Гьарица лакрал кулпатраву барачат ликканнав. ЖуцIунна даркьусса, дюрхъусса шин ��ьуннав. Жува тIимур Залгу тIий лякъиннав.\nХизри Илиясов:\n— Ва жуятура нанисса шин ттун дакIний лирчIунни машгьурсса спортсмен, дагъусттанчу Расул Мирзаевлул хIакъиравусса судирттайну. Му жунма, щалва Ккавкказуллал миллатирттан, буллалисса судри. Му судрал пIякь дикIан дурну чIалачIи дунни жулла обществалул щавурду. Жулла общество дургьуну дур национал-шовинизм азаруннил.\nБилаятрал миллатру кунная кув ябувцун, Аьрасат тили-хъили хьуну ччисса гужру щуруй бур Аьрасатнаву. Мири «Хватит кормить Кавказ» тIий вев-гьарай тIутIимигу. Цила чIумал гаксса цIакьну чIалай диркIсса Совет Союз ппив хьунгу хъунмур багьана национал масъалая хьусса.\nУчин ччимур мури, Расул Мирзаевлул суд – му бия Ккавкказ миллатрал агьулданун «по национальному признаку» буллалисса суд.\nЖулла обществалуву «жулвами-чилми» тIисса нигьачIисса кIибищаву дур. Мукуннасса тагьар И. Сталиннул чIумалгу диркIссар, так танал суд буллай ивкIссар цацIунма къабавкьусса пикрирдахлу, гьамин «за инакомыслие». Мукун, щаллусса миллатру «халкьуннал душмантал» бувну бивкIссар.\nЧа, «жулвами-чилми» личIи буллалаврия хъуннасса нигьачIаву дуссар, Аьрасат му ратIнил зуманив най бур.\nВа тагьарданий, хIакьину хъинну хъуннасса агьамшиву дусса ишну хъанахъиссар Аьрасатнал Президентнал Федерал Собраниялийнсса Рисала дуккаву. Микку президентнал гьаз буллай ур Аьрасатнал халкь ца ххуттай ккаккаврил, аьрасатлувтурал (оьруснал бакъача – Х.И.) национал самосознаниялул масъала. ХIарачат бан аьркинссар му масъала иширайну щаллу бан. Судгу буллан аьркинссар, миллатрах бурувгун бакъача, дурсса тахсиркаршиврух бурувгун. Ттун ччива аьрасатлувтал цаннан ца бувчIлай, куннащал кув бавкьуну, дусшиврий оьрму бутлай. Ччива Аьрасатнаву инсаннал кьимат, миллатрах урувгун къабивщуну, мунал бюхъу-бажарданух, тIул-тIабиаьтрал узданшиврух бурувгун бивщуну.\nХIажимурад Фаталиев, шагьрулул 1-мур азарханалул кардиологиялул интенсивный терапиялул блокрал заведующий:\n— Гьашинусса шин, муданна кунна, пар куну ларгунни. Пашман хьунссагу, ххари хьунссагу ишру хьунни. Ва ччанарккусса, захIматсса чIумал, гьарца кьини кунма, ливтIу-бивщуминная, къачакъучшивурттая баллай, къюкIлий зулму-къия шайва.\nАмма дакI ххари хьунсса, оьрмулухун ттула дакIния къагьансса ишругу хьунни. Масала, на къуртал дав кардиологнал пишакаршиву лахъ дайсса специализация, кьамул увунна шагьрулул 1-мур больницалийн интенсивный палаталул заведующийну. ДакIнийхтуну хъунмасса барчаллагь тIий ура ва больницалул хъунама хIакин Аьлиев Мажид Аьлиевичлухь, чIа тIий ура чурххан цIуллу-цIакьшиву, давриву хъунмасса тIайлабацIу, цIусса шинал цал циняв мурадру бартлаганнав. Ва больницалий ттун лявкъунни цалла даврил усттартал, хIалбавкьусса ва инсаншиву ххисса коллектив. Ва ттул гьашинусса тIайлабацIу.\nГьарца хIакьсса бусурманнал яла хъунмур мурад бур хIажлийн лагаву. На кардиологгу, «Скорый помощьрал» хIакингу уну тIий, Дагъусттаннал исламрал духовное управлениялул ттуйн оьвкунни хIажлийн наниминнан кумаг бан. Бартлавгунни му хъунмасса мурад. Ивра алжаннул аьрщарайн, лавхъра караматсса Арафатрайн, хIачIав алжаннул зам-зам щин, ппай учав Кяъбалул чарийн, чакру бав циняв махIаттал байсса мизитраву. Ва макIривав, чIихьривав тIисса кIанайн ивра. Тиккусса халкьуннал мугьали… 21-чин хIажлийн увкIссагума адимина ия. ЧIа учав жулва щалва миллатран цIуллу-сагъшиву, талихI ва тирхханну.\nТикку ккарксса буслай бусан къахьунсса караматру ивчIаннин хъамакъаританссар. На тихун гьан савав хьусса духовный управлениялул зузалтрал ахир хъиннийн дукканнав! Вагу ттул гьашинусса хъунмасса тIайлабацIу.\nГьашину на ивзра цIусса къатлувун. ЦIусса къаттагу барачат хьун, нава хIажлийн лагавугу бусравну Аллагьнайн ва Идавсийн (с.т.) мукIрушиву тасттикь буллай, на дував мавлуд. Ттулва яла гъанми, маччами, бусравми цачIун бавтIун хъинну тIааьнну бия. Яла-яла ттун бусрав хьунни мавлуд дуккаву хIакьсса бусурман, исламрал диндалул минахур, лакрачIа хъинну сийлийсса Аьвдуллагь-хIажи ПIаркьуевлул. Аман къуртал къашайссания ва ишттахIсса лахIза тIий дия дакI. Наксса, вай шиккун на хъун ан бувкIминная Аллагьгу рязийну лякъиннав. Вагу ттул хъунмасса талихI хьунни.\nГьашину ттул хъунмур душ, ттула ниттин цIа дирзсса ПатIимат цалчинмур классравун лавгунни. Ттулва школалийн лагайсса душ шавугу дакI ххари хьунсса иш бур.\nЦIусса шин дур буххьуллух. На чIа тIий ура ттунма ххирасса лакран хьхьичIва-хьхьичI, хъирив щалвагу Дагъусттаннал халкьуннан, цIакьсса цIуллушиву, давриву тIайлабацIу, къатраву мюрщи оьрчIал хъяхъаву гюргу тIисса, хъуниминнал симаннай талихIрал ва тIайлабацIулул пиш!\nЯ Аллагь, гьашину жулва цинявннал мурадру бартлаганнав, хъу-лухччи дюхъаннав, ужагъирттай барачат бишиннав, «ци бави» тIий, чил лавай бацIансса къабукканнав, дунияллий паракьатшиву дагьаннав, лакрал чиваркI гьарза хьуннав, цIакь хьуннав.\nХъунмасса барчаллагь «Илчи» кказитрал зузалтран гьарца лакку инсаннал цIуцIиний ка дишин хIадурсса, ххаришиврул ва кьурчIишиврул чIарав бацIан хIадурсса. Я Аллагь, зул цинявннал ичIуннай цIуллушиву, талихI, тирхханну, хъунисса ххаришивуртту, давриву хьхьичIуннайшивуртту мугьали бивхьуну духханнав. Хъунмасса тIайлабацIу вин, гьарца къатраву лавхъсса чаний, «Илчий»! Ххирасса лак, барча зул барачатсса ЦIусса шин!\nИндира Даги, ш. Москав:\n— 2012 шин жул кулпатран даркьусса ххуйсса шин дия. Гьарица кьини хар-хавар бакъасса ххаришивуртту ялун диллай дия.\nЦIана жу хъаттирду ххярххун лехлан ччисса кунма буру. Цуксса, бюхттулну шайрив – муксса! Ттулла ххаришиву къабувсун битан къахьунссар. 2012 шинал ттул душ Аминал «Мисс Австрии – 2012» тIисса бюхттулсса цIа ларсунни. Ттунма ххирасса ватанлувтуран чIа тIий бура дакьаву ва хъиншивуртту.\nГайми гьарзат Аллагьу Тааьланал цалла дуллуну дур дагъусттанлувтуран.\nЗиябуттин ХIажимирзаев, «Дагъусттанавтодорданул» отделданул хъунама, Дагъусттаннал лайкь хьусса строитель, ГьунчIукьатIрал ккурандалул председатель:\n— Ва нанисса шинаву дакIний личIансса ишру чIявусса хьунни. ХьхьичIва-хьхьичI, учин ччай ура, хIукуматрал «ххуллул фонд» зана дурну тIий, тамансса дахханашивуртту хьунни нава зузисса даврий – «Дагъусттанавтодорданий». Ххуллурду буван итадакьлакьисса арцу гьарза хьунни. Мунийн бувну, ва шинал чIявусса ххуллурду бакьингу бан, цIуссагу бан хьунни. Лакран ххуйну кIулссар, ччянияцIа бан ччисса жулва Лаккуйсса ххуллу гьашину ххуйва-ххуйну бакьин бувшиву, чIявусса харжгу буккан бувну. Шиккува учин, ва иш щаллу хьун Лакрал райондалул бакIчи Юсуп ХIамидовичлулгу хIарачат бувссар. Цаппара цаймигу, гьашину цIубуккан буллай байбивхьусса ххуллурду кIицI банна шикку, цивппагу Лаккуйн наниминнан аьркинсса: аэропортраяту Зеленоморскалийх хьуну Манасрайн нанисса ххуллу (13,7 километра лахъишиврул), Къарабудахккантлия Гурбукилийн бияннинсса ххуллу (10,1 км.), Лаващату Ххажалмащилийн бияннинсса ххуллу (12,9 км.). Вай шанмагу ххуллул касакру щаллу буван уттигу кIира шин хьунссар. Лаккуйн нанисса ххуллий ца касак личIлачIиссар бакьин буллай байкъабивхьусса – Ташкапурдая ЦIахъарав бияннинсса. Мугу 2013 шинал буллантIиссар. Мунийн бувну, кIира шинавату Гьанжилия Лаккуйн бияннинсса ххуллу щалвагу лахъишиврий ххуйва-ххуйну бикIантIиссар. Шиккува кIицI къабувну къабучIир, гьашину нава зузисса даврий хьусса хъинну пахрулунсса иш – щаллугу дурну, зузи дурссар Аьрасатнавугу, СНГ-лул хIукуматирттайгу яла лахъимур тоннель – Гимриллал ххуллул тоннель, цилгу лахъишиву дусса 4304 метра. Цурдагу ва тоннель дуссар дунияллий яла лахъсса тIалавшиннардан жаваб дуллалисса.\nВай чивчуми бакъассагу, тамансса цайми ххуллурдугу, ламурдугу бувссар, буллайгу буссар.\nНава зузисса даврий хьусса иш ца цамургу кIицI банна – гьашину ттун дуллунни «Дагъусттаннал лайкь хьусса строитель» тIисса цIа.\nГьунчIукьатIрал ккурандалул дуллалисса давурттая кIицI данна махъсса шинал мутталий шяраву дуршиву «ГьунчIукьатIи. Лавгминнан ва сагъминнан барчаллагьращал» тIисса цIа дусса мемориал. Ва хьунни хъинну ххуйсса, лавайсса даражалийсса, ччими, яла хъуними хъамалгу бувцуну, пахрулий ккаккан дан бучIисса Мемориал. Гьай-гьай, ва дуван хъинну чIявусса харжгу бувккунни, хъунмасса захIматгу бишин багьунни. Ва Мемориал дуллай кумаг бан чIарав бавцIусса циняв шяраваминнахь бикIу, гьалмахтурахь бикIу, цал ттигу, барчаллагь учин ччай ура. Кумаг бан хъанай буна, хъамабивтминнахьгу, мукьахунмай аьркин хьусса чIумал чIарав бацIансса кьудрат дулуннав тIий ура. Ларгсса шинал ГьунчIукьатIрал жяматрал кIицI ларгунни ГьунчIукьатIрал школалул гьану бивзун 100 шин там хъанахъаву. Му байрандалийгу гьуртту хьура, жулла ккурандалул чулуха махъгу лахъав.\nМу бакъассагу, ��ентябрь зурул 1-нний ГьунчIукьатIув дарду жула шяравучу, оьрмулухун Москавлив зий ивкIсса техникалул элмурдал доктор, дяъвилул участник Чавтараев АхIмадлун 100 шин хъанахъисса юбилей. Москавлия, Саратоврая, цаймигу шагьрурдая чIявусса хъамалгу бувкIун, ванал гъанчунащал ккурандалул сакин дарду му байран. Школалийн ванал улагу лахъарду. ЧIиви-хъунсса банкетгу барду.\nДакIний личIансса иш хьунни, гьашину гъинттул на ттула гьалмахтуращал – ТIивтIусса университетрал ректор Кьурбан ДинмахIаммадовичлущал ва вава университетрал кафедралул заведующий Арсен МахIаммадовичлущал – Европанаву яла лахъсса Эльбрус зунттуйн лахъаву. КIия ялату тIиртIусса дуниял дия ххишала дакъа караматсса. КIукунсса затрая бусан захIматри – кIа ккаккан аьркинни. Эльбрусрал лагмавасса, гъинттулгу марххалттавун бахьлавгсса, хъуни-хъунисса зунттурду та ишираву бия бакIрай кIяласса кьяпригу бивхьуну ччаннацI шанашисса мюрщи оьрчIру кунма чIалай.\nТтулва къушлий хьусса иширттая ца чичинна. Ттула кIилчинма арсгу гьашину, школагу къуртал бувну, дуклан увххунни Москавлив. Цала хъунама уссу дуклакимур университет ччан къабивкIун ванал язи бувгьунни ПаччахIлугърал управлениялул университет.\nЧIявусса цаймигу ишру бия лаглагисса шинаву, вай гьарзатрая буслан къахьунссар. Амма ххуйсса иширттащал, цуксса жунма къаччарчагу, ххуй бакъасса ишругу чан къашай. Хьунни гьашинугу хъинну дакIнин кьутIинсса иш жул шяраву. Му иширая шикку чичлан ччай акъара. Мукунсса иш хъамакъабитайссар, так учинна, чансса дунугу дакIру ххари-ххуй дансса хавар ялун бияннав, цаннин къавхьусса талихI гайми гъанчунан булуннав куну.\nШиккува барча бан ччай ура цинявппагу дагъусттанлувтал, хаснува лакрал жямат ЦIусса шинащал. ЦIуллушиву дулуннав, талихIрайн букканнав. Дуллалисса давурттаву цума-цаннангу кабакьиннав, дуллалимур дузрайн дукканнав.\nБарча хьуннав зул ЦIусса шин, ххирасса лакрал жямат!\nlЗапир ЛухIуев, «Газпром трансгаз Махачкала» ООО-лул медико-санитарная частьрал хъунама, медициналул элмурдал кандидат, ДР-лул ПаччахIлугърал премиялул лауреат:\n— Ва жуятура нанисса 2012 шин ттун тIааьнмур, ххуймур ххишаласса, даркьусса шин хьунни. Ттулла даврицIун бавхIусса личIи-личIисса мюнпат бусса аьрххив хьунни, чIявумигу – дазул кьатIувсса.\nШинал дайдихьулий уссияв стажировкалий Амстердамрай. Гъинттул, июнь зуруй на лавгра Екатеринбурграйн Дунияллул халкьуннал дянивсса пластикалул хирургтурал конференциялий гьуртту хьун. Сентябрь зуруй уссияв Женевалий, Щаллагу дунияллул пластикалул хирургтурал конгрессрай. Декабрьданул байбихьулий лавгра Германнавун. Тийх на уссияв Мангейм шагьрулийсса БАФ предприятиялий. Ва хъуннасса Европанал концерн хъанахъиссар. КIира нюжмардий на тикку лахьлай уссияв производствалул медицина ва цIуллушиву дуруччаву. Ва шинал цамургу, нава рязисса, ххуйсса иш хьунни ттул оьрмулуву. Каспий хьхьирил зуманив къатри ларсун, мивун ивзра. Аьмну, шин оьккисса дакъая, республикалийсса тагьардания къатIурча. ЦIусса шинал дагъусттаннал халкьуннан чIа тIий ура республикалий паракьатшиву, кулпатирттаву барачат, гьарицагу инсаннан гьарица чулухасса авуршиву.\nТамара ХIажиева, ООО «Надежда» поликлиникалул хъунмур хIакин, ДР-лул ва АьФ-лул лайкь хьусса хIакин:\n— Ларгсса шинал ттулва оьрмулуву ляличIисса, хъинну дакIний личIансса, асар хьунсса ишру къавхьухьурчагу, гьарицагу цалла Ватан ххирасса инсан кунма, нагу чIири-хъунсса республикалий хьусса ххуй чулиннайсса дахханашивурттая ххари хъанай бивкIра, хаснува ми медициналул аралувусса духьурча.\nТтулва оьрмулувугу хьунни тIааьн бизансса иш. «Халкьуннал хIакин» тIисса бусравсса цIа дулун тIайла бувккунни ттул документру. Умуд бур чIярусса шиннардий агьалинал цIуллу-сагъшиву дуруччаврил аралуву яла жаваблувми участокирттай зий – 10 шинай Анаварсса кумаграл азарханалий, 10 шинай МахIачкъала шагьрулул цIуллушиву дуруччаврил управлениялул хъунмурну нава бивхьусса захIмат хIисавравун лавсун дулунссар ттунна му бусравсса цIа тIисса. Ялагу, на бувчIунна МахIачкъала шагьрулул Жяматийсса советравун. Му бакъассагу, на хъинну рязину бура нава ттизаманнул тIалавшиннардаха лавхьхьусса поликлиникалий, лавайсса даражалул пишакартал бусса коллективраву зий буну тIий. Мяйжаннугу, хIакьинусса кьини жул поликлиникалий дуссар яла лараймур медициналул аппаратура.\nЖучIа зий буссар мудангу цалла кIулшивуртту гьаз дуллалисса лавайсса квалификациялул хIакинтал. ЖучIан кумаграл хъирив бувкIсса къашайшалт мудангу рязину лагайссар.\nЦIусса шинал цинявппагу дагъусттанлувтуран чIа тIий бура хьхьичIра-хьхьичI цIуллушиву. КъатIааьнну бикIай уздансса, ххаллилсса Дагъусттаннал халкьунная республикалул кьатIув къаххуйсса стереотип хIасул хьуну душиву. Ччива республикалул кьатIувгу кIулну жулва халкь дурккусса, гьарица чулуха гьунар бусса, хъиншиврул ва инсаншиврул бутIа буллусса агьлу бушиву.\nСагъират Сунгъурова, жяматийсса ишккакку:\n— 2012 шин дакIний лирчIунни личIи-личIисса иширттайну. Високосный шин захIматсса дикIайссар тIун бикIай. ЗахIматшивуртту дакъагу дакъая. Амма ва шин тIайла дуклай, ттун тIааьнмуния, ххуймуния гъалгъа тIун ччай бур. Ва шинал лажиндарай на кIул хьура личIи-личIисса инсантуращал, гьуртту хьура личIи-личIисса, хъуннасса агьамшиву дусса мероприятиярттай. Яла-яла дакIний ливчIунни Петербургливсса аьрххи. Жу бияв Евросоюзрал билаятирттал жагьилтурал иширтталсса буллалисса министртурал 9-мур конференциялул сакиншинначитал. Конференциялий гьуртту хьун бувкIун бия циняв билаятирттал министртал.\nАпрель зуруй ттуйнгу, ттул каялувчинайнгу оьвкунни Германнал президент Йоахим Гауклущалсса хьунабакьаврийн. Мукун лавайсса къуллугъ бувгьусса инсаннал дакI хъун дакъашиврул махIаттал бувну бивкIра. Хъуннасса хъар лахъан багьуна ттун Берлиннай Аьрасатнал ва Германнал жагьилтурал 10-сса (юбилейный) форум нанисса чIумал. Аьрасатнал чулуха му форумрайнсса хIадуршинна дан ттуйн тапшур бувна. Сакиншинначи хIисаврай диялсса даву бан багьуна. Амма нава хъинну рязину ливчIра. Немецгу барчаллагь тIий бия ххуйну сакин дурсса даврих. Укунсса форумру чара бакъа аьркинни личIи-личIисса билаятирттал жагьилтал цачIу, партнерталну зун. Му форумрай гьуртту хьун наниминнал сияхIравун Дагъусттаннал жагьилтурал организациярдал вакилталгу бичин хIарачат бав. МуницIагу ттуява нава рязину ливчIра. Мукунма, ларгсса шинал на гьуртту хьура Аьрасатнал культуралул фондрал Дагъусттаннайсса филиалданул юбилейрал кьинирдай. Ми кьинирду тIайла дуккавривугу жу, «Дагъусттан» культуралул центрданул, хъуннасса гьурттушинна дарду.\nАьрасатнал жагьилтурал ва оьрчIал объединениярттал Миллатрал Советравусса ттулла даврицIун, на чялишну гьуртту шара Москавливсса «Дагъусттан» культуралул центрданул давривухгу. Ва центрданул вирдакIну хъанахъисса инсантурачIансса ттул хIурмат ххишала бакъа хъунмассар. Вай бур мяърипат ххишаласса, Дагъусттаннай дакI цIуцIисса инсантал. Вай бур, Дагъусттанная архну бунугу, жулла культурагу, аьдатругу дуручлачисса, жулла республикалия хIасул хьусса къаххуйсса стереотип даххана дан хIарачат буллалисса инсантал.\nЦамургу дакIний личIансса иш хьунни – «Горцы» кказитрал презентация ва Марат ХIажиевлул суратирттал выставка: Марат ур гьарица чулуха гьунар бусса, цувагу хъиншиврул, инсаншиврул бутIа буллусса лаккучу. ТIааьнсса хьунни жулва лакку хъамитайпа, цIадурксса Казима Булаеващалсса хьунабакьаву. Ттун муния чIявусса бавссия, амма цуппа къакIулссия. Ва бакIралгу ххуйсса, аькьлулулгу балгусса лакку душнищал кIул шайхту, цIунилгу ттулва миллатраясса пахрулул дурцIунни дакI.\n2012 шинал ахирданийгу ттун хар-хавар бакъасса бахшиш хьунни. ЦIана на бура Нью-Йорклив, ООН-лул Генеральный Ассамблеялул 67-мур сессиялийн оьвкуну. Нава чув, ци неъматрай бухьурчагу, ттун ца дакьикьалийвагу дакIния къабуккай ттунма ххирасса, ттунма кулпатну хьусса «Илчи» кказитрал коллектив. Ва коллективраву зун нясив шаву ттунма хьусса тIайлабацIулун ккалли бара.\nЦIусса шинал Дагъусттаннан чIа тIий бура, паракьатшиву, нахIушиву, рахIатшиву. Ва шин зул цинявннал кулпатирттавун талихIращал, ххаришиврущал духханнав. Ххуймунийнсса, чаннамунийнсса, хъинмунийнсса хьул кьукьинсса къабукканнав.\nОлег МахIаммадов, ДР-лул Панкратиондалул ва универсальный бияврил Президент, ДР-лул Смешанный боевой искусствардал (ММА) Федерациялул вице-президент, «Молодой Дракон» цIанилусса оьрчIал ва чIава жагьилтурал спортивно-профессиональный клубрал каялувчи:\n2012 шинал дакIний личIансса ишру чансса къавхьунни, тIааьнссагу, къатIааьнссагу.\nВа шинал, ахиргу, жул жулва спортзал хьунни. ЛувчIиннийсса къатри арендалий ларсун, хъунмасса захIматгу бивхьуну, харжгу буккан бувну ттущара му даву дан бюхъаврия хъинну рязину ура. Ттулва пикрилий, му ххуйсса даву хьуссар. Мунийну чIявусса оьрчIру оьккимуния – хIанттия, пIапIрусрая, наркотикирттая арх бансса, кIичIирава кIункIу бувну, мюнпатмунихун бичинсса чаран хьуссар тIиссара. ЧIявучин хIисав шайхьунссар гьар кIанай, подъездирттавун, гаражирттахун бивчусса ххалаххив, пIапIрусрал ххиличIрурду. Амма нажагьссаннан бакъа бакIравун къабуххайхьунссар вай жула оьрчIал кьадитлатишиву. ЧIарав спортзал бухьурча, мукIрура бачIи бунугу мивун кIункIу хьуншиврийн.\nЯлагу, ларгсса шинал ттул оьрмулуву спортрацIун бавхIусса дакIний личIансса, ххарисса ишру цаймигу хьунни. Лавгра чIярусса соревнованиярттайн личIи-личIисса шагьрурдайн. Вай аьрххирдая цинявннуя къабусланна, амма Парижливсса аьрххилия къабувсун битан къахьунссар.\nТийх ларгсса шинал хьуссар ММА-лул дунияллул чемпионат. Та чемпионатрая на ттулва спортсментуращал мяйра медальгу ларсун зана хьуру. Парижлия нани ххуллий бивру Белоруссиянавун, Польшанавун, Германнавун, Австриянавун, Голландиянавун, Бельгиянавун, Чехословакиянавун. Гьамин, дунияллул лагма бувкру. ОьрчIан ва аьрххи тачIав хъамакъабитанссар тIий ура.\nАмма, цуксса жунма къаччайнугу, оьрмулуву ххуймунищал оьккимургу, ххаримунищал пашманмургу най бур. Республикалий чIявусса кьурчIисса ишру хьунни: оьрмулуцIа бунни хIурмат бусса диндалул ишккакку шайх Саид-Апанди, физкультуралул ва спортрал министрнал хъиривчу Насир ХIажиханов, цаймигу, цаймигу… ОьрмулуцIа бунни, бивтун бивчунни, пIякь учин бунни, бавцунни…\nВай хаварду лях гьан бан ччива. Ялагу, шин дакIний личIансса аваза бувтсса ишру хьунни В. Путин цIунилгу Аьрасатнал Президентну увчIаву, Къиримнаву щин ялтту лагаву, Р. Мирзаевлун суд буллалаву, ахиргу, декабрь зурул 21-нний ахирзаман ликкан бюхъайссар тIий агьалинавун багьсса аваза.\nПолитикалул сахIналийсса ишругу щалва къулай бизлай акъара. Цайминнуя къатIурчагу, 50-60 азарда къуруш харжиран ласласисса къуллугъчитал, 50-60 азарва доллар ласласисса кунма яхьуну бур.\nЦIусса шинал чIа учин ччива цинявннан, оьккимур, пашманмур ларгсса шинаву личIаннав куну. ЦIусса шинал ххарисса бакъа хавар ялун къабияннав. ЗахIматшивуртту хьунадакьирчагума, ми лахъансса каши-кьудрат дулуннав. Ва шин дагъусттанлувтуран давриву тIайлабацIу бусса, ххаришивуртту, тяхъашивуртту чIярусса шин хьуннав. Гьарицаннал дакIниймур бартлаганнав. ЦIусса шинал байран-кулпатрал байран духьувкун, гьарица кулпатран чIа учин ччива нахIу-хIалимшиву, цаннан ца бувчIаву. Дагъусттаннай паракьатшиву ччива. Бяст-ччаллугу, къаччан бикIавурттугу духсса шинащал тIайла дурккун, нахIуну, бавкьуну, куннан кув бувчIлай ччива Дагъусттаннал агьлу.\nКиров Султанов, философ:\nЛаргсса шинал хIасиллу дуллай, ттулва аьзизсса миллатрал, лакрал, рувхIанийсса оьрмулуву хьусса иширттаву на хьхьичIун ласувияв шанма зат:\nЦалчин, бюхттулсса художествалул ва эстетикалул даражалий итабавкьунни, ттул буттал ватандалул, Ккуллал райондалул, тарихраясса ва оьрмулиясса ххаллилсса лу. ХьхьичIмур шинал итабавкьусса Лакрал райондалиямур луттирал хъирив утти ва лугу бувккунни. Миллатрал язисса арс Сиражуттин Илиясовлул дурсса багьа бищун къашайсса, дугърисса уздансса даву хьунни ва. ТIайланма учин, элмийсса виричушивур ва тIиссара. Лавайсса кьиматран ва барчаллагьран лайкьсса даву дурну дур луттирал редактор ва сакинчи Руслан Башаевлул.\nКIилчин, миллатрал мазралгу, магьирлугъралгу, маданиятралгу къюкIну хъанахъисса Къапихъал Апаннинал цIанийсса Лакрал театр гьашину гьаз хьунни Дагъусттаннал циняв театрдаяр хьхьичIун личлачисса цIусса лахъазанттуйн. Хъунасса В. Шекспирдул бивкIу бакъасса «Ромео ва Джульетта» лакку мазрай ва оьрус мазрай бивхьуну агьали махIаттал бунни. Шагьрулул жагьилтал тачIав къабивкIсса куццуй театрданул лагма лаган бунни (реж. Болгарнавасса Богдан Петканин). Ва ца. Ванияргу хъунмур — Испаннал цIа ларгсса чичу Ф. Гарсиа Лоркал «Бернардо Альбал къатта» тIисса спектакльданух Владикавказрай хьусса Ухссавнил Ккавкказуллал театрдал фестивальданий 5-ра номинациялува шамунниву: « Яла ххуймур спектакль», «Яла ххуймур режиссура» (Аслан МахIаммадов), «Яла ххуймур хъамитайпалул роль» (Жинасат МахIаммадова) 1-сса кIанттурду бувгьунни.\nШамилчингу, шин дакIний личIансса ишну на хIисав бавияв уттинин чIявучин личIину къакIулну ивкIсса лакрал аьлимчу Къушихъал Нурисланнул аьрщарай уттарасса тIабиаьт шаврил захIматсса масъалартту ахттар буллалисса даврин лавайсса кьимат бищаву, му Нью-Йоркуллал академиялул Почетный членну увчIаву.\nЦIусса шин щалва билаятран, республикалун, хаснува аьзизсса лакрал миллатран, даркьусса хьуннав тIий ура. Гьарица инсан цалва-цалва мурадирттайн ияннав. Нитти-буттан оьрчIал дард къаккакканнав.\nГулшан Хасаева:\nХьхьичIва-хьхьичI, ттулла дакI ххари дуллалисса иш хьунни ттула буттал шяраву ЧIурттахь цIу-цIусса къатри дуллай, шяравалу цIудуклакаву. Ларгсса шинал 7-8 цIусса къатри дунни шяраву. Ттул пикрилий, инсаннал яла ххуймур къатта буттал шяраву бикIан аьркинссар. Му жула буттахъал аьпа ябавур, жулва мархрая арх къабуцавур. Умуд бур уттиния тихуннайгу дулланссар шяраву цIу-цIусса къатри тIисса.\nХхарира мукунма Лаккуйнсса ххуллу баврия. Утти Лакку билаятрайнсса ххуллу яла ххуймур бур. Бигьа-рахIатну, ца лахIзалий биллай буру буттал аьрщарайн. ДакIнийхтунусса барчаллагь райондалул бакI дургьусса Юсуп ХIамидовичлуйн, ва даву дузрайн дуккан дан хъунмасса захIмат бивхьусса. Уттиния тихунмайгу Лакку билаят цIубуккан баву мурадрай цайми-цаймигу давурттив дуллансса цIуллушиву дулуннав. ДуллалимуницIун кабакьиннав.\nДакIний личIансса ххуйсса ишру ттул кулпатравугу хьунни. Хъунмур душнил Эльмирал Ростовуллал м��дициналул академиялуву медициналул элмурдал кандидат хьунсса диссертация лайкьну дурурччунни. ЧIивимур душнил Аминалгу Москавуллал 3-мур медициналул стоматологиялул институтраву марцIну ххювардай ординатура къуртал бунни. Ларгсса шинал ванил оьрмулувугу, ттулва кулпатравугу дакIний личIансса иш цамургу хьунни. Жу Аминан хъатIи барду. Рязину бура ттула ниттил мархращал дахIаву дусса 1-мур ЦIувкIуллал шяравасса оьрчIан нясив баврия. Душнил хъатIи бувну, хъирив гьантрайва гьуртту хьура 1-мур ЦIувкIрав пагьламантурал 3-мур фестивальданий. Шиккува, шяраву, жу цIудуккан дарду жула буттахъая шихуннай нанисса зюннав-дачIулухун жалин щинав лагайсса хъатIул аьдат. Умуд бур цIакьсса, бавкьусса, куннал кув бувгьусса кулпат хьунссар тIисса. Амин.\nЖула, «Дараччи» клубралгу мадарасса чирилул давуртту дарду. Бивру школардайн, детсадирттайн, ветерантурачIан. Ялагу кIицI бан ччива, на мудангу ххари шара жулва лак цачIун батIаврия. Мукунсса лакрал сий дусса хъами, чиваркI бавтIсса, дакIний личIансса мажлис хьунни шинал ахирданий «XXI век» ресторандалуву. МуницIагу рязину ливчIра.\nЧIа тIий бура ттулва ххирасса миллатран цIуллу-цIакьшиву, барачат, буллугъшиву. ТIиртIунийн ка диллай, бивзний ша бакьлай, бувсний махъ бацIлай личIаннав.\nСаният Рамазанова, ДР-лул лайкь хьусса артистка:\n— Лаглагисса шин жул театрданун тIайлабацIусса хьунни. Ххуйсса даражалий хьунни Болгарнавасса режиссер Богдан Петканиннул бивхьусса В. Шекспирдул пьесалиясса спектакль «Ромео ва Джульетта».\nШинал лажиндарай жу спектакль бихьлай бивкIру аншлаграй. Махъзуманив зал бачIи-кьачIивагу къабувцIусса тамашачитурал хьхьичIун буклай, яхI гъагълан бикIайвача, «Ромео ва Джульетта» спектакльданул тамашачитал театрданувун кIункIу бунни.\nХхарисса хьунни ва спектакльданущалсса Астраханнайнсса ва Владикавказрайнсса гастроллугу. Театрданул кьимат бусса вай шагьрурдай жулва театр драматургиялул бюхттулмур шачIанттуй бушиву кIицI лаглагийни, щалва коллективрая пахру багьлай бия.\nТеатрданул оьрмулуву лапва агьамсса иширан ккалли бансса хьуссар «Классика на дагестанской сцене» тIисса VII-мур Дагъусттаннал театрдал фестивальданий «Ромео ва Джульетта» спектакль кIива дипломран лайкь шаву, ца «Лучший актерский ансамбль» – коллективран, цагу «За лучшую женскую роль второго плана» — ттун.\nТтигъанну, нава бувсса кьини, концертрал программалущал, яла хьхьичIунми дустурал дянив, кIицI дав ресторандалуву. ХьхьичIунсса дусталгу ттул чансса бивкIун бакъая. ЦIигьуртал дукра дан хъирив лаллай бакъахьурчагу, ссавурданий щябивкIун бия концерт къуртал хьунцIа. Вай творчествалуву дакIний личIансса ишрур. Кулпатраву мукунсса иш хьунни арс цалчинмур классравун лагаву. Ва школалийн тIайла уккан ччяни бизлай, ванащал архIал дарсру дуллай, нава дарсирайн заназисса кунмасса иш бур.\nХхуллурдайсса апатIру гьарзасса шагьрулий нава рульданух щябикIан сикъаслай бикIайссияв, ахиргу бювхъунни, нигьакъабуслай, машиналий занан.\nВа шинаву барткъалавгсса мурадгу ливчIунни. Нава театрдаву зий 20 шин шаврин хас бувну, ттула бенефис бан дакIнийну буссияв. Тти, Иншааллагь, ялун нанисса шинаву хIарачат банна.\nХIасан Айгунов, ДР-лул ОНК-лул (Общественная наблюдательная комиссия) председатель:\nЛаргсса шин дия Дагъусттаннан мадара ххуйссагу, аваза бувтссагу иширттацIун дархIусса.\nОьрмулуву ххуймургу, оьккимургу, ххаримургу, пашманмургу архIал най бур. Терактру, ихтиярду дуруччай органнал зузалт оьрмурдацIа бувсса кьурчIисса ишругу хьунни. Бяйкьу ххуллийх лавгсса жагьилтурал масъала яла къалавгунни. Мугу ца яла буруккин бутлатимур бия. Ттулва пикрилий, властьрал ва обществалул дуллалимуниву, тIутIимуниву гъалатIругу бия. Масала, жува буру жагьи-жугьултран, экстремизмалия арх бувцун, тIайласса ххуллийн буккансса аькьлу-кIулши диял хьун аьркинссар тIий. Амма щилли миннан му ххуллу ккаккан бантIисса, щияр миннал эбрат ласунтIисса. Цаппарасса хIурмат бусса инсантал – личIи-личIисса даражалул къуллугъчитал, диндалул ххуллийх нанимигу цивппа архну бакъар коррупциялия, миннаву бур лажинлякъултгу, щялмахъчиталгу. Ччива тихунмай гужирдал органнавуминнал, хаснува Кремлилул бюхттулсса чIирттах щябивкIминнал, жулла обществалул цIурувкьюсса масъалартту тIайлану щаллу бансса чаранну лявкъуну.\nКIицI дан ччива Американал агьалинан Аьрасатнал оьрчIру арс- душшиврий бишин къадагъа дуллалисса Госдумалул «антимагнитский» закон. Депутатътурал му закондалухлу чIу буллунни цала мандатирттацIа къахьун нигьачIий. Къуллугъчитурал властьрал амбициярду сававну, циванни ятинсса жулва оьрчIан зарал хьун аьркинсса, миннал нитти-буттайнсса хьул кьукьин аьркинсса. Пикри барча, Госдумалул тахсиркаршивурттан ххуллу тIивтIусса цайми-цайми законну цирда диртунни. Вай ишру хьунни ларгсса шинал ттунма тIааьн къабивзсса.\nХхуймур, тIааьнмургу чансса бакъая ларгсса шинаву. Яла дакIний ливчIунни сентябрь зуруйсса ООН-далул Штаб-квартиралийн Швейцариянавунсса аьрххи. Ва бия опыт кIибачIаву мурадрайсса аьрххи. 10 инсанная сакин хьусса Аьрасатнал делегациялуву, Ухссавнил Ккавкказуллал федерал округраясса вакил на ияв. Жу хьунабавкьуру инсаннал ихтиярдалсса буллалисса ООН-далул Верховный комиссар Н. Пиллейщал. Ванил лавайсса кьимат бивщунни Аьрасатнал комиссиялул даврин. Бувсунни, жул опыт эбратну ккаккан бантIишиву цайми хIукуматирттай.\nКIулсса куццуй, жул комиссиярду Аьрасатнал законодательствалул цIушиннар. Укунмасса (гражданские) инсантурахьхьун дуллуну дуссар ихтияр правоохранительный ва пенитенциар идарартту ххал бансса. Мукунсса зат Аьрасатнал правовой системалул тарихраву уттинин тачIав къабивкIссар.\nЯлагу, дакIний личIансса иш му хьунни, декабрь зурул 14-нний 84 Аьрасатнал наблюдательный комиссиярдал каялувчитурава, конкурсрал гьанулий 22 инсан увчIуна Аьрасатнал ПрезидентначIасса граждан обществалул ва инсаннал ихтиярдалсса буллалисса Советрал Зузи группалул экспертъталну. Му сияхIравун нагу агьунна.\nИхтилат къуртал буллай, дакIнийхтуну барча бан ччива лакку мазгу, лакрал культурагу дуручлачисса хIурмат бусса «Илчи» кказитрал коллектив ЦIусса шинащал. ЧIа тIий ура лакран, дагъусттанлувтуран, зул цинявппагу хияллу бартлаганнав, зулва-зулва мурадирттайн бияннав, зунма ххирасса, гъансса инсантал мудангу чIарав лякъиннав. Дунияллий циняв тIааьндакъашивуртту инсантал куннан кув къабувчIлайри хъанахъисса. Ча, куннан кув бувчIлай личIаннав. Умуд бур дунияллий ххуймур, хъинмур гьарза хьунссар, гьарица къушливун ва шин талихI-тирхханнаращал духханссар тIисса.\nЦIуллушиву, тIайлабацIу!\nМарат ХIажиев, «Горцы» кказитрал редактор, «Молодежь Дагестана» кказитрал жаваблувсса секретарь:\n— Ва жуятура нанисса шинал ттунма дакIний личIансса тIааьнсса зат мугу хьунни — Дагъусттаннай цалчин луттирдал ярмарка тIитIаву ва му «Тарки-Тау – 2012» цIанилу лагаву. Ва ярмарка тIитIавугу жулва гьавасрай, жулла шавкьирай дурсса даву хьунни. Вай ярмаркалул гьантрай издательствардаща ххуйну баххан бювхъунни цалва луттирду.\nЯлагу, ярмаркалул лагрулуву ларгунни цаймигу ххуй-ххуйсса давуртту: художниктурал-графиктурал суратирттал (иллюстрациярттал) выставка, Дагъусттаннал луттирал тарихран хас бувсса «ккуркки стол», оьрчIал выставка, театирдал студиярдал выступленияртту, цIусса луттирдал презентациярду, Дагъусттаннал издательствардал итакъабавкьумигу хIалану, ларгунни мукунна цаппара творчествалул вечердугу. Ярмаркалул кIилчинмур кьини жу баян бувссия ОьрчIал кьинину. Миккун бувкIсса оьрчIащал зун оьвчарду хьхьичIунсса пишакартурайн, учительтурайн, библиотекалул зузалтрайн. Питердаясса чичу Мария Сименова бакIчисса жюрилул личIи дунни ярмаркалул яла ххуйми изданияртту. Миннун жу дуларду жулва художниктурал чIюлу дурсса призру. Ца приз на нарагу хIадур дурссия. Утти жу хIадур хъанай буру цIусса шиналмур октябрь барз бучIаннин.\nЦамургу агьамсса дакIний личIансса иш хьунни. Москавлив, Миллатирттал къатлуву, «Дагестан-территория мира и согласия» тIисса цIанилу ларгсса Дагъусттаннал кьинирду. КIицI лаган ччива, ттун культуралул аралуву хьуми ишру ляличIинува агьамну чIалан бикIай, ми ххишалану дакIний личIлан бикIай. ДакIнийн дутанна, июнь зурул ахирданий МахIачкъалалив хьусса 5-сса Порт-Петровские Ассамблеи». Багьантту чIявуя миннун дахшишру хьунсса. Амма му зат бакIуйн буккан бувсса филармониялул каялувчитуран – художествалул каялувчи Ирина Нахтигальлун, камерный оркестрданул дирижер Зарифа Аьбдуллаеван сагъну буна гьайкал дацIан дан бучIия. Владимир Ротте тIурча концерт дайдишин хьхьичI дунияллия лавгунни.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2012\/12\/%D0%B1%D1%83%D0%BB%D0%BB%D1%83%D0%B3%D1%8A%D1%81%D1%81%D0%B0-%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%82%D1%81%D1%81%D0%B0-%D1%88%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D1%8C%D1%83%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D0%B2\/","date":"2023-09-23T08:04:37Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506480.35\/warc\/CC-MAIN-20230923062631-20230923092631-00194.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9771645665,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9771645665168762}","num_words":11695,"character_repetition_ratio":0.041,"word_repetition_ratio":0.003,"special_characters_ratio":0.154,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.981,"perplexity_score":2701.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Майрал 15-нний Дагъусттаннал педуниверситетраву кIицI ларгунни дагъусттаннал филологиялул факультет тIивтIуну 10 шин хъанахъисса шадлугъ.\nЗалму АьбдурахIманова\nШикку гьурттушинна дан бувкIсса хIурмат бусса хъамаллуравух бия ХI. ЦIадассал цIанийсса Мазрал, литературалул ва искусствалул институтрал директор МахIаммад МахIаммадов, ДР-лул Чичултрал союзрал председатель МахIаммад АхIмадов, чичулт Тубхат Зургалова ва Аминат Аьбдулманапова, ДГПУ-лул декантал, проректортал.\nФакультетрал юбилей кIицI лаглагисса шадлугъ тIитIлай, ФДФ-рал декан, филологиялул элмурдал доктор Ибрагьим Дибировлул, циняв шиккун бавтIсса хъамал барчагу бувну ва агьамсса иширащал, бувсунни факультетрал чIиви-хъунсса тарих.\nДеканнал бусаврийну, дагъусттаннал филологиялул факультет тIивтIуну бур 2003 шинал филологиялул факультетрай диркIсса оьрус мазрал ва дагъусттаннал отделениялул гьанулий. ХIакьинусса кьининин ва факультетрая бувккун бур 600-нниха ливчусса студентътал-пишакартал. Факультетрал гьурттушинна дувайсса дур АьФ-лул КIулшивуртту дулаврил министерствалущал цIу-цIусса программарду хIадур дувавриву, зий бусса бур цIузаманнул планнайн чул бивщуну – бакалавртал, магистртал ва цаймигу пишакартал хIадур буллай. Факультетрай бусса бур кIива кафедра – Дагъусттаннал мазурдил кафедра ва Дагъусттаннал литературалул кафедра. Шикку зий усса усса ур 42 преподаватель, миннавух бур элмурдал доктортал, профессортал, кандидатътал, доцентътал. Мукунма факультетрай бусса бур аспирантура ва докторантура.\nИ. Дибировлул ахирданий факультет барча буллалисса адресру дурккунни ДР-лул Президентнал администрациялул ва хIукуматрал, Сулайман-Стальскаллал райондалул бакIчи Н. АьбдулмутIалибовлул, ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал депутатътурал, ДР-лул Миллатирттал политикалул министерствалул, Москавуллал РАН-лул Языкознаниялул институтрал, Пятигорскаллал лингвистикалул университетрал, Къарачай-Чаргаснал хIукуматрал университетрал цIания дуркIсса.\nФакультетрал каялувшинна ва студентътал барча буллалисса махъру лавхъунни ДР-лул Чичултрал союзрал председатель МахIаммад АхIмадовлул, ДГПУ-лул цалчинма проректор ХIамзат Жамалуттиновлул, Мазрал, литературалул ва искусствалул институтрал директор МахIаммад МахIаммадовлул ва цайминнал.\nИхтилатирттая махъ гихуннай шадлугъ дачин дансса ихтияр дуллунни студентътурахьхьун. Вайннал хIадур дурсса программарив дия ляличIину авадансса, дагъусттаннал миллатирттал ххазинартту – фольклорданува, аьдатирттава, тарихрава яла язими байранну, балайрду, лаххи-ликкия, дукра-къяс, багьу-бизу, зунттал халкьуннал хасиятру жям дурну, хъамал ва, цивппа кунмасса, вайми факультетирттай дуклакисса шагьрулул школарду къуртал бувсса студентътал махIаттал-хIайран бувансса.\nУниверситетрал клубрал сахIналий гьарца миллатирттал майданну тIивтIуну, ккаккан дурунни миллатирттал аьдатирттавасса ца-ца аьдат. Яруссаннал отделениялул студентътурал ккаккан дурунни хъатIул аьдат, даргиял – «Жалин бацайсса аьдат», лазгиял – хъамаличу кьамул айсса аьдат, лакрал – «Интдайдихьу», табасараннал – дуссух щябивкIсса аьдат.\nХъинну дакIний личIанну сакин дурну дия шадлугъ дачин даву. Масалдаран, концертрал программа дачин дурсса ведущийтал бия миллатирттал вирттаврал янна-уссаву – Хочбар, Шарвили, ПартIу ПатIима, Айгъази, Аьли, Рустам хьуну. Укун тяхъасса программалул хъирив хъамаллурайн оьвкунни авадансса, дагъусттаннал миллатирттал дукрардал гъагъавайсса ссупралухун. Шикку, шашликIирттая байбивхьуну, бия буркив, чуттурду, бакъухъ ва цаймигу нацIу-кьацIурду. ЧIалай бия студентътурал цалва факультетрал кьини хъун дан, лахъ дан хъунмасса захIмат бивхьуну бушиву. Ванийну тасттикь хъанай бия факультетрай дуклай бушиву хъинну цалва миллатирттал мазругу, буттахъал аьдатругу, тарихгу, магьирлугъгу ххирасса жагьилтал.\nВа факультет бур циняв миллатирттал оьрчIру-душру цачIун бувсса, ца кулпат кунма яхъанахъисса, дуклакисса кIану. Вай бур гьунттий жулва школардайн ниттил мазрал дарсру дишин бучIантIисса пишакартал.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/05\/%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%82%D0%B8%D0%BB-%D0%BC%D0%B0%D0%B7%D1%83%D1%80%D0%B4%D0%B8%D0%BB-%D1%84%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB-%D0%B0%D1%86i%D1%80%D0%B0-%D1%88%D0%B8\/","date":"2023-09-24T00:03:02Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506539.13\/warc\/CC-MAIN-20230923231031-20230924021031-00703.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8361911774,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8361911773681641, \"inh_Cyrl_score\": 0.06973971426486969, \"kum_Cyrl_score\": 0.015271084383130074, \"lez_Cyrl_score\": 0.01332018431276083}","num_words":1112,"character_repetition_ratio":0.068,"word_repetition_ratio":0.04,"special_characters_ratio":0.143,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.857,"perplexity_score":2208.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ва нюжмар жулла республикалун дия чил хIукуматирттаясса ва жулва билаятрал регионнаясса хъамаллуран ххишала дакъа авадансса. МахIачкъалалив кIива гьантлул дянив, тарихраву цалчинма цалчин, хьунни Щалвагу Аьрасатнал культурно-инвестиционный форум «Культура и экономика региональной политики в современных условиях» цIанилусса. Ва форумрал сакиншинначиталгу бур ДР-лул ХIукумат ва АьФ-лул Культуралул министерствалул Москавуллал паччахIлугърал культуралул ва искусствалул университет.\nБадрижамал аьлиева\nИмара Саидова\nВа форум тIитIлатIисса хъуннасса батIаву хьунни МахIачкъалаллал дяшагьрулуву. Шагьрулул хъун майдан ва кьини бувцIуну бия республикалул политикалул ва к��льтуралул элиталул, республикалул хIурмат лавайсса хъамаллурал. «Культура и экономика региональной политики в современных условиях» форум тIитIлатIисса шадлугъравух гьуртту хьунни ДР-лул Президент Рамазан АьбдуллатIипов, АьФ-лул культуралул министрнал хъиривчу Григорий Ивлев, Аьрасатнавух ва мунил кьатIух цIа ларгсса экономист, политик, Аьрасатнал Президентнал маслихIатчи Сергей Глазьев, АьФ-лул ФС-лул Федерациялул Советрал Председательнал хъиривчу Илияс Оьмаханов, ДР-лул ХIукуматрал Председатель Аьбдуссамад ХIамидов, АьФ-лул Федерал Мажлисрал Федерациялул Советрал член Александр Тотоонов, ПаччахIлугърал Думалул Миллатирттал иширтталсса байсса Комитетрал Председатель ХIажимет Ссапараьлиев, Азирбижаннал культуралул ва туризмалул министр Абульфас Мурсал оглы Къараев, Аьрасатнавусса Иракьнал вакил Исмяил Шафик Муксин, Туркнал ва Оьруснал культуралул фондрал генеральный секретарь Тюркели Аьли Эртугрул, Москавуллал паччахIлугърал культуралул ва искусствалул университетрал ректорнал буржру чIумуйну биттур буллалисса Татьяна Кузнецова, мукунма жулва билаятрал цимивагу региондалиясса чIявусса вакилтал, культуралул министртал, личIи-личIисса къуллугъчитал.\nФорумрайннин хIадур дурну дия выставкалул экспозиция. Муний ккаккан дурну дия республика хьхьичIуннай дачин дансса инвестициялул ва приоритетный проектру. Микку ихтилат буллай, Дагъусттаннал экономика хIакьину ци тагьарданий дуссарив бувсунни ДР-лул экономразвитиялул министр Раюттин Юсуповлул, личIи-личIисса проектирдал хIакъиравусса ихтилат бунни ДР-лул машлул, инвестициярдал ва ишбажаранчишиврул министр Юсуп Умавовлул.\n«Дагестан. Связь времен» экспозиция дарчIуну дия кIива бутIуйх: Аслийсса, Аьдатрайсса Дагъусттан ва Уттизаманнул Дагъусттан. Ва выставкалийн бувкIми кIул хьунни жулла республикалул хъунисса предприятиярттащал, цIу-цIусса проектирдащал, миллатирттал музыкалущал ва дуки-хIачIиялущал.\nШиккува шадлугърал тагьарданий тIивтIунни «Дагъусттан» цIанилусса машлул къаттагу. Шиву ккаккиялун бивхьуну бия табасараннал бартбисуртту, бархъаллал тIахIунтту ва ссихьри, къизлардал ххаржантив, дагъусттаннал чичултрал луттирду, тIахIни-кIичIу ва чIярусса цаймигу затру, яни дагъусттаннал усттартурал карунних дурсса эмаратру, республикалийн хъамалу увкIсса инсаннан сивсуну ва Дагъусттаннаясса пахрулий жущара ккаккан дуван бюхъанмур.\nМайдандалий, павильондалуву цивува махъругу лавхъун, музыкалул номерду ккаккан бувну махъ, гихуннай форумрал даву дачин дунни «Дом Дружбы» къатраву хьусса пленарный заседаниялий. Микку ихтилат буллай, ДР-лул Президент Рамазан ХIажимурадовичлул дакIнийн бувтунни ва форум буллалишиву гьарца шинал дайсса Москавуллал культуралул «Культура как стратегический ресурс России в XXI веке» форумрал, халкьуннал дянивсса «Вузы культуры и искусств в мировом ��бразовательном пространстве» симпозиумрал, ва Дагъусттаннал экономикалул форумрал лагрулуву, 3 форум цачIун бувну буллалисса ва форумраягу ххишала бакъа хъунмасса мюнпат хьун аьркиншиву.\n— Жун хъинну ччай бур жулва Дагъусттаннайн инсантал букIлай. Дагъусттан Республика дур перспективарттал авадансса, туристурансса, инсантал бигьалаглан ва хъин хъанан хъинну хъунисса шартIру, каширду дусса. ЖучIа хъинну чIярусса затру дуссар, амма жунма уттигу лавхьхьуну бакъар ми аваданшивуртту тIайлану ишла дуллан, — увкунни Президентнал.\nГихунмайсса цалва ихтилатраву Президентнал чIурчIав дунни Дагъусттан Республикалул царагу я культуралул, я экономикалул проект дакъашиврий билаятрал цания ца региондалущал цачIусса, хIатта чIаххуврайсса, хъинну анаварсса шаттирдай хьхьичIуннай нанисса Азирбижаннал республикалущаллагу, Дагъусттан цIана кунма махъсса билаятрая вакссава ят бувцун тачIаввагу къабивкIшиврий, ва му хъинну нигьачIийсса тагьар душиврий. Гихунмай Рамазан ХIажимурадовичлул бувсунни Дагъусттаннал культура аьмну ци тагьарданий дуссарив хIакьинусса кьини, республикалий хIакьину ябацIансса даражалийсса культуралул къатта лякъин лап бигьасса иш бакъашиву, мунияту, уттинин республикалий тIивтIушиву Аьрасатнал халкьуннал аслийсса культуралул центрду ва м.ц.\nГихунмай докладру бунни Сергей Глазьевлул, Григорий Ивлевлул, Татьяна Кузнецовал, ДР-лул культуралул министр Зарема Буттаевал, Азирбижаннал, Ингушнал ва цаймигу республикартталми культуралул министртурал ва чIявусса цайминнал.\nПленар заседание лахъи ларгуна цимирагу ссятрайсса. Муния махъ ПаччахIлугърал симфонический «Новая Россия» цIанилусса оркестрданул ккаккан дунни концерт. Ва оркестрданул хъунама режиссер, художествалул каялувчи ур СССР-данул халкьуннал артист Юрий Башмет. «Новая Россия» оркестрданул МахIачкъалалив ккаккан дуллалимур концертрай дирижершиву дуллай ия АьФ-лул лайкь хьусса артист Юрий Ткаченко. Ва кьини вайннал щаллу бунни цикссагу ххаллилсса произведенияртту, миннувух Рамазан ХIажимурадовичлул «Мой Дагестан» произведениягу, дагъусттаннал композитортурал чивчумургу.\nФорумрал кIилчинмур кьини дия цалчинмурнияргу авадансса хъанахъисса иширттал, батIавурттал, «ккуркки-столлал», мастер-классирттал, хьунабакьавурттал. Форум нанисса кIивагу гьантлий дурцириннуя чичларча, «Илчи» кказитрал ва номер щаллуну мунин хас бувну итабакьин бюхъанссия.\nХъиривмур кьини, апрельданул 23-нний, форумрал даву дайдирхьуна 6 журасса секциярттал заседаниярттайх.\nЩалвагу Аьрасатнал культуралул ва инвестициялул форумрал лагрулуву МахIачкъалалий Выставкардал ва экспозициярттал центрдануву чирчунни агьамсса кьутIирду. Шикку цIакь дунни «Дагагроснаб» ОАО-лул ва ДР-лул Машлул, инвестициярдал ва ишбажаранчишиврул министерствалущалсса кьутIи. Ва чичаврил агьаммур мурадгу, куннал к��ннащалсса машлул арарду хьхьичIуннай даврийну, жучIанна дукIлакIисса инвестициярду чIяру даву бия. Ялагу шикку кIицI лавгунни республикалийн инвестициярду дачин дансса ца агьамсса чаранну хъанахъишиву выставкарду, презентациярду, ярмаркарду дуллалавугу. Ва агьамсса документрай къулбасру дунни машлул, инвестициярдал ва ишбажаранчишиврул министр Юсуп Умавовлул ва «Дагагроснаб» ОАО-лул директор Чамсутин Мутуевлул.\nЮсуп Умавовлул бувсунни, республикалул дянивмур ва чIиримур ишбажаранчишиву хьхьичIуннай даву мурадрай, ДР-лул Машлул, инвестициярдал ва ишбажаранчишиврул министерствалул агьамсса даву дуллай бушиву лизинграл компаниярттащал.\n«ХIакьинусса кьини республикалул дянивмур ва чIиримур ишбажаранчишиву хьхьичIуннай хьуншиврул, хьхьичIва-хьхьичI, миннун арцуйнусса кумаг бан аьркинну бур. Вайннал кьамул дурсса проектру дузрайн дуккан даншиврул, жу тIалав дуллай буру республикалийн лизинграл компанияртту. Мукунма хIакьинусса кьини банкрал ми проектирдаха зузиминнан итадакьайсса арцу хайрну дуллай бакъар. Мунийн бувну, лизинграл компаниярттащал зузаву жула ишбажаранчитуран хъунмасса кумагну хъанахъиссар», — увкунни Юсуп Умавовлул.\nВанал, мукунма, бувсунни агьамсса «Агрохолдинг «Старый сад» ОАО проектрая.\n— Ва предприятиялул проект дузрайн дуккан дурну махъ, ми хIадурну бур сайки 12 миллиард арцунсса инвестициярдал республика щаллу дан. Жулла республикалун му хъунмасса кумагри. Му бакъассагу чIявусса инсантал бюхъантIиссар давурттал щаллу бан, — увкунни Ю. Умавовлул.\nФорумрай ялагу чирчунни ДР-лул Туризмалул комитетращалсса ххюра кьутIи. Миннувасса ца кьутIи дия ДР-лул Туризмалул комитетрал ва Архангельский областьрайсса «Спортивно-оздоровительный комплекс «Малиновка» ООО-лущалсса. Ва документрай къулбасру дунни ДР-лул Туризмалул комитетрал председатель МахIаммад Исяевлул ва комплексрал хъунама директор Олег Воробьевлул.\nКъизлардал райондалул «Газинжсети» ОАО-лул ва ДР-лул Туризмалул комитетрал дянивгу чирчунни кьутIирду. Вай кьутIирду чичаврил мурадгу «Золотые Дюны», «Живой родник», «Большой Ачиколь» комплексру баврил инвестициярдал проектру иширайну дачин даву бия.\nДР-лул Культуралул министерствалул чирчунни Къазаннал ПаччахIлугърал культуралул ва искусствалул университетращалсса кьутIи. Ва даврил агьаммур мурадгу бур ВУЗ-раву хIадур байсса пишакартурал даража лавай баву.\nМу бакъассагу, чирчунни республикалул экономика хьхьичIуннай даву мурадрайсса тамансса цайми кьутIирдугу.\nФорумрал лагрулуву ялагу хьунни республикалул культуралул ва экономикалул даража лавай баву мурадрайсса тамансса «ккуркки столлугу». «Роль молодежи в экономическом и культурном развитии Республики Дагестан» тIисса цIанилусса «ккуркки стол» хьунни Дагъусттаннал ПаччахIлугърал университетраву. Шикку ххалбигьлагьисса масъаларттугу бия хIакьинусса кьини хъинну цIурувкьюссаннун ккаллийсса, жагьилтурайн багьайсса. Ми масъаларттал хIакъиравусса ихтилатру бувна ДР-лул Жагьилтурал ХIукуматрал комитетрал председатель Бадия Валиевал.\n«Укунсса давурттив ччя-ччяни дуллалаврийну жулва жагьилтурал ва хъуниминнал дянивсса культуралул чулухуннайсса арарду цIакь хъанахъиссар, ми кунначIан кув гъан хъанахъиссар ва куннан кув бувчIлачIиссар», — увкунни Б. Валиевал.\n«Культурная среда и региональная экономика» тIисса заседаниялий гьуртту хьунни ДР-лул ХIукуматрал Председательнал хъиривчу Шарип Шарипов, Москавуллал паччахIлугърал культуралул ва искусствалул университетрал проректор Владимир Стрельцов ва чил билаятрал культурардал сообществардал вакилтал. Заседаниялул даву дайдихьлай, Ш. Шариповлул кIицI лавгунни укунсса журалул даву Дагъусттаннай цалчин дуллалишиву.\n«НахIакьдан бакъар Республикалул Хъунама Рамазан АьбдуллатIиповлун укунсса агьамшиву дусса форум бан дакIнийн багьсса. ХIакьинусса кьини Президентнал яла агьаммину ккаккан дурсса ацIрагу проект иширайну дузрайн дуккан дан къабюхъантIиссар, Аьрасатнал регионнал ва дазул кьатIувсса культурардал аралуву зузиминнал дянив хIала-гьурттушиву дакъахьурча», — увкунни Ш. Шариповлул.\nШарип Шариповлул бувсунни ларгсса шинал президентнал программарду иширайну цукун щаллу дуллай бивкIссарив, ва миннул чIалачIи бувшиву Дагъусттаннайсса тагьар чIаланну даххана хьушиву.\nХъирив ихтилат бувсса Владимир Стрельцовлул кIицI лавгунни шикку ккавксса маслихIатру форумрал меморандумравун кьамул буллалишиву ва культуралул форум жула халкьуннал цашиву цIакь дуллалисса агьамсса давуну хъанахъишиву.\nЭкономикалул иширттал бакъагу, Культуралул шинал буллалисса ва форум хъинну аваданъя культуралулми иширттангу. Мукун, форумрал лагрулуву МахIачкъалалив концертру ккаккан дунни машгьурсса пианист, дунияллул конкурсирттал лауреат, Аьрасатнал музыкалул академиялул профессор, Аьрасатнал халкьуннал артист Юрий Розумлул ва Аьрасатнал, Къарачай-Чаргаснал, Къабардин-Балкарнал, Адыгеянал республикарттал халкьуннал артист Заур Тутовлул. Миннуягу жулва тамашачитал ххишала бакъа рязийну ливчIунни. Дагъусттаннайнсса аьрххилия рязийну бия цивппа артисталгу. ДР-лул Президентнал вай гьантрай жулла республикалийн форумравух гьуртту хьун бувкIсса цаппараннан дуллунни наградарттугу, культуралул ва искусствалул аралувусса хьхьичIунсса ккаккиярттахлу. Мукун, лавай кIицI лавгсса кIиягу артистнангу дуллунни «Народный артист Республики Дагестан» тIисса цIарду. Анжагъ концертирттайну гьашиву къадурну, цIанихсса балайчитурал, музыкантътурал шагьрулул личIи-личIисса заллаву ккаккан бунни мастер-классругу.\nФорумрал кIилчинсса ва махъра-махъсса кьини Оьруснал театрданул фойераву хьунни «Классика народного творчества и современность» тIисса «ккуркки стол», рирщусса суратирттал «Летопись народного творчества» выставка ва халкьуннал канил пишардал ва декоративно-прикладной искусствалул «Наследие» выставка-ярмаркагу. Му выставка-ярмаркалувух хьхьичIунсса гьурттушинна дурну, лакралми усттартурал канил пишарду ва сянатру лайкьну ккаккан дунни Лакрал райондалулмур Аьрасатнал халкьуннал аслийсса культуралул центрданулгу. Ванивух, мукунма, гьуртту хьунни Ахъушиял райондалийсса Бархъаллал шяравасса коллективгу.\nХъиривра Оьруснал театрданул Хъунмур залдануву хьунни «Мой Дагестан» цIанилусса хъуннасса концерт. Му сакин хьуну дия 2 бутIуя. Цалчинмуниву цалва гьунарду ва Дагъусттаннал яргсса, авадансса культура, лаххия, аьдатру ккаккан дунни республикалул районнаясса фольклорданул коллективирдал. Миннувух бия Ккуллал райондалиясса «Бартукь» ва Ахъушиял райондалиясса «Бархъала душ» ансамбльлугу. Концертравух, мукунма, гьуртту хьунни республикалул хъамалгу, З. Тутов хIаласса.\nКIилчинмур бутIуву сахIналийн бувккунни паччахIлугъралми коллективру (миннувух бия цIанихсса «Лезгинка» ва «Молодость Дагестана») ва гьунар бусса оьрчIансса Мурад Къажлаевлул цIанийсса школалул тарбиячитал. Ва дия хъинну хъирив лавну, хIадур хьуну, гьарцагу шаттирал ялув ххуйну пикри бувну сакин дурсса ххаллилсса концерт ва му жулла республикалул хъамаллурангу хъинну ххуй дирзунни.\nЩак бакъа, уку-укунсса форумирттал жулла республикалул сийгу, цIагу ларай дуллалиссар.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/04\/%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BB-%D0%B2%D0%B0-%D0%B8%D0%BD%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%86%D0%B8%D1%8F%D1%80%D0%B4%D0%B0%D0%BB-%D1%84%D0%BE%D1%80%D1%83%D0%BC\/","date":"2023-09-23T13:50:42Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506481.17\/warc\/CC-MAIN-20230923130827-20230923160827-00411.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8699424267,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8699424266815186, \"inh_Cyrl_score\": 0.053780458867549896, \"lez_Cyrl_score\": 0.01707804575562477, \"kum_Cyrl_score\": 0.01087635662406683}","num_words":3727,"character_repetition_ratio":0.065,"word_repetition_ratio":0.043,"special_characters_ratio":0.137,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.898,"perplexity_score":3180.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"— ОьрчIи ссатин! ЯтIул парча! ЛухIи ссакьаллат!\n— Сирма хьхьару! Ххал-ххалаххив!\n— Гуржи махIсив, ШавкIуллал ккалушру!\nБазаллуву цалла-цалламур даххан хIарачатрай бия савдажартал, пишакартал. Вайннал чIурду найрал гъай-гъайлувух ялун личлай бия.\nЧIун ахттакьун бивзсса дия. Баргъ КIуруннахун бивну бия. Халкьрив базаллува ппив хъанай бакъая. Ахчан базар бан ласулт бюхъавай кьюркьуну ласун, даххултгу цащава шаймур буллай бия ххирану даххан.\nГъумучиял базар архнийн куннавух кув хIала дурхсса, яларай, паччахIххуллийннай лахъи дурксса, хъуннасса, вев-гьай тIисса ккучун кунма чIалай бия. Аьлиша ия жагьил. Ванан чIярусса арцу аьркинну дия.\nАьлишарив я ласу, я дахху акъая. Амма цинявннаяр анаварну бия ва ахттакьун чIумал ганал бурчул уссавусса ччанну. Ганал ца заманнай кIялану бивкIун, утти лухIи-хъахъи хьусса чурчари кья��а ккучундалучIату ганичIан, тичча кIинмай чIалан бикIайва.\nШаймур цIана бан аьркинни. Гъаттаралмур базаллучIан ивукун авцIуна. КIура авну ялавай я бивтуна. Базаллул зуманив хIисав хьуна пIайтIун дарцIуну. Аьлишал симан утта дурккуна. Даркьусса иттацIанттал ненттабакIрайн тIанкI дуруна. Яру цIирх бивтуна.\nДукан хьурдай тIисса лякьагу, дякъил синс ливксса чурхгу хъамабивтнуккива. Ликри пIайтIундалучIан анавар дурккуна.\nПIайтIундалул лагма тамансса халкь бавтIун бия.\n— Аврав!\n— Ци зий ивкIра?\n— Цукун ура! Ци иш бур?\nУчсса хIалтIилуха увкIманал лагма лавгцири ганал ка дугьан хIарачатрай бия. Га ия ккунук куна учну ккурккисса, чIюлусса, ятIулсса лажиндаращалсса.\n— Ина тIайлабацIу бусса ура. Улахъ бавтIсса хамис кьини увкIунна. Биша буза ттул чай.\n— Ттул ттуккугу бачIва бур.\nВичIилий ялугьлай ия Аьлиша. ХIалтIуханнал ххуржинтту, чемодан, къуршив ттукрай ва чай бивхьуна. ЛивчIуна фанералул къурши. ЧIаллай каругу дирхьуну, ккунук куна ккурккисса хIалтIухан ганих уруглан ивкIуна. Къумасса яру явш бивтун Аьлишал чулухунай урувгуна. Лагьсса лухIи бухар кьяпула чIалачIисса кIяла чIантIилийх чIалачIи кIисса ссуку буллайгу ивкIун:\n— Ия да, гада! – куну, цачIанма оьвкуна, — Ва къурши жул шяравун биян бан бюхъанссарив? – куна, ваца чарабакъашивугу дакъасса чIуний.\n— Ца ссятрай биян байссархха! Цанни къашайсса! – жаваб дуллуна Аьлишал.\n— Ссан биян банна, гъаричу?\nКъинттуллухун ххяп тIий, уттигу дарккун иттацIантту Аьлишал ненттабакIрайн гьаз дуруна. Ккуркки хIалтIуханнал кунма га ца явш бивтуна. Кьус ивкIун кIирагу канивун къурши гьаз бан авчуна.\n— АцIу, ацIу! ХIурхIа хьу! Шиву гъагъансса зат дуссар!\nАьлишаллив савдажарнах вичIи къадирхьуна. Къурши гужрай гьаз бувуна (му мукун кунма чIалай бия).\n— Ява-ява! Му китай фарфорди!!! – анавар увккуна савдажар. – Му сукку хьун битан къабучIиссар.\n— Ва биян бан бигьасса зат бакъар! Китай фарфор! Цурдагу сукку къахьунну!\n— Ди, ди мукунни! Ва багьлул ххирасса хъусри. Хъюлчу къахьунну диян дан… Буси ссан биян банссарив?\n— Аьппасилун, — аьппасилух ниттил нюжмардий дукан пут къалмул ласунссар, — тIий ия цахьва цува.\n— Угь! Укьукьай кьаикIуча! Аьппасилун! Ттуплислияту шиккун биян бан къабулав на му аьппаси. Буси вила багьа, кIиявай гъалгъа къатIий.\nУлахъ савдажарнал кьайлущал хIадур хьуна. Аьлишаяр ххишала гивах цама зузалагу чIалачIинийх акъая.\n— Къаччарчан, ци бави, — куну, ца-кIива ша Аьлишал тихунмай лавсуна. Базар ххялтIа бувккун бия. Агана цIанава аьппаси булурчан бюхъанссия га ниттихьхьун булун. Къама баххултрал дарвагру чIалайнма бия.\n— Гьиву кIуссагу, нигьачIиссагу дур. Ххуллугу архри.\n— БикIуча, туну, аьппаси, — куна савдажарнал, га цачIатува яуцавриягу нигьаувсун.\nАьлиша зана хьуна.\n— На вин кIива шагьигу канища канихьхьун булунна, кIива шагьилунсса шанма аькьлугу бусанна.\nАьлишал ттигу къинттуллухун ххяп куна. Ца я явш бивтун, иттацIантту ларай ��IанкI чин дуруна. Хъуснияр аькьлу хъинссар чайхха, — тIисса пикрилущал ккуркки савдажарначIанмай ша лавсуна. Мусил ганз ссинжир хъаралу жиплув ссятрава чIалачIисса, гукун алгуну лархсса савдажарнал аькьлу ляличIисса бикIанссар. Бюхъай яла цувагу тукун авадан хьун. Уссал ялтту усру лаххан, ккурттулул ялтту рахIу лаххан… Хъамабивтуна шаппа бакъасса ччатI. Ав цIуну, авцIунугу ивкIун Аьлишал:\n— Хъинни, — куна.\n— КIивагу шагьи – хъус диян дурукун, шанмагу аькьлу ххуллийх бусанна.\nКъурши мукьав гьаз бувуна. Улахъ хьхьичI, хъирив савдажар, хъиривва хъиривгу Аьлиша авчуна. Дяркъу дия чIуллай. Савдажар буртти ивкIуна. Ххуллу утта-кIюласса бия. Гай гьам зунттуйх лавай гьаз шайва, гьам ялавай неххамачIув буккайва. Бигьалаган, гьухь учин бавцIусса чIумал савдажарнал куна:\n— Ххуллул шанма бутIул ца бутIа лавгунни. ВичIи диша цалчинмур аькьлулух: «Ява кIулну икIу: аьвкъунунияр, гъилину хъинссар, гьа-а!» — куну цала чIалачIи кIисса оьлухълахъи ссавнийнмай бурган бувуна.\n— Ява гьа-а: «Гъилинунияр аьвкъуну хъинссар» — тIисса уккарча, ма-вихшара.\nЦала бявкъусса ччаннал га буний ца-кIила къуццу куна. Агьа-гьай, му зат цанмагу ца хъинну кIулача! Ца хъинну! КIинттул Аьлишал ччанну гъиливагу бургъилу щяивкIун бакъа къалагайва. Му кIулсса аькьлу бур. Хъинну кIулсса. Бюхъай кIилчинмур хъинсса бикIан.\nАвчуна. Ххуллу утти лап бюхттул муруллул ялтту багьуна. Ттурлу ццун хьуна. ХьхьичI нанисса улахъ чIалай бакъая. Хъарай бивхьусса къурши бакъагьан кIий дирхьусса ка тIаннуйн дурксса хханссия. ХъачI дия даркIуну. КьуннуяцIа дукъаркусса дукралущалсса лякьа дия кьяр-кьяр тIий.\n— Ххуллу бачIи хьуссар. ВичIи диша кIилчинмур аькьлулух, — савдажарнал кувкун, Аьлишал къурши хIаллих зунттул мурзуний бивхьуна. ХIадур хьуна аькьлу щяв багьан къабитанну вичIидишин.\n— Ява, гьа-а, кIулну икIу: ккашилнунияр увччуну хъинссар, — куна.\nАнхъ ивкIун цахва пIякь ивкIун уруглай та хIисав хьувкун, ялагу тикрал бувуна:\n— Ява гьа-а, увччунунияр ккашилну хъинссар тIисса уккарчан, тачIав вих машара! Ачу тти!\nКIилчинмур аькьлулул Аьлишал хIал лап ласун бувуна. Цири тти бантIисса. Му аькьлу кIул бакъасса Аьлишарив ва ? Аппабай, ца хъинну кIулссарча Аьлишан ккашилнунияр увччуну хъиншиву! Агь, вил къаттай! Увччунунияр ккашилну хъинссар тIинайн вих хьун Аьлиша авлия хьунуния акъари!\nЦIаннавух зунттурдацIун ххуллугу кай-кай хьуна. Махъун агьан пайда бакъая.\nАвчуна. Аьркина махъва-махъмур аькьлулухгу вичIи дишин. Бюхъай гана га махъва-махъмур аькьлулул цанма мудан увччуну икIансса кумаг бан, чурххайн гъилисса янна лахханссагу кумаг бан. КIива шагьигу ласун аьркина.\nНехгу лархъуна. Зунттугу бивтуна. Аргу махъ лирчIуна. Ришлан диркIуна шярава пуркIурал, гьанттайнсри дуллалисса кьанкь. ХъачIунттащал урчIамур кагу дяхчIаврил тIаннуйн дурккун дия.\nСавдажар бакIлавай бурттий, бакI ъялавай ахьтта чугу хъирив лавхIуну ачайва. Шяраваллил агьлу, цала-цала базардугу бувну, хъарайн дирчусса ххуржинттащал най бия. Савдажарнал чирилун чу бувгьуна.\nБивуна шяравун. БавцIуна хъунмасса дарвазалучIа. КIирагу нуз тIиртIуну, улахъ савдажарнал хъювун буххан бувуна. Дукралул кьанкь дия. Чани бия, гъилишивугу духьунссия. Хьунийн дурккуна, бика кунна, чIюлу хьу щарсса, оьрчIру. Ттукрая кьай лирккуна.\nЦала къуршигу чурттул шачIанттуй бивхьуну ялугьлагьисса Аьлиша хIисав хьуну, савдажарнал жиплувун ка дуркIун, бугьарасса киса бувккун, увкIуна АьлишачIан.\n— Бурттинияр ахьтта хъинссар тIисса ухьурчан, ява, вих машара, — куну, киса тIитIлан ивкIуна. Савдажарнан къаххалхьуна Аьлишал зурзу кусса бакI, эц диртсса иттацIанттала сситтуй цахва бурувгсса яру. ЧIалай дакъая аьрщарайн дурккун кIяла ларгсса симан. ЧIуен бувсса заккантту. Цан чирчан, савдажар ия цала хъун кислуву танан булунсса кIива шагьилух луглай. Цахьва цува ия ца шагьигу ттунма хъина тIий. Шагьи къеппувун биривсса чIумал:\n— Ва къуршуву цурда ца тIахIни сагъну лирчIсса дуссар тIинайн ина вих цукунчIав машара! – танал кувкун, савдажарнал кислуя бакI гьаз дуруна. Аьлиша ия китай фарфорданул къурши кIирагу канил цала бакIраяр лахъну гьаз бувну. Хъанахъимур щала бакIравун бухханнин пIя-ярх куну, къурши хъюнил хъуни чарттайх бивщуну гьан бувуна.\nШярал махъру\n— Шярал мукъурттил битлай бакъара, дадай! – аьрзирай бия душ ниттихь.\n— Махъру – кьатIув, ттул душ, хъус – ичIура.\n— На миннул валлагьирайн бувтун бура. КьацIру бащан баншиврул хьунува щябикIавав къакIулла.\nНиттил канища бушкъап дагьну, гъаргъуна.\n— ДачIра хьусса хIанттил шуша архния ккаккан дарчан, щарнил лагма, балайгу тIий шамила уккайнан ина булун на авлия хьуну дакъара.\n— Шярал хъаннил мазру!\n— Инава марцIну бикIу вила инсапрал хьхьичI. Махъру – кьатIув, хъус – ичIура, — ялагу кьянкьану куну бур ниттил.\nМямма акьин парачи къуртал бан къавхьуссия тIар\nХъинну ччянива хъинну хъунав хьуннин, ттуршунния лирчусса шинну хьусса къужа ивкIун ур. Ганалгу бивкIун бур оьрчIал, оьрчIал оьрчIал оьрчIру. Къужа ивкIун ур хъунав шаврил вичIилун чIу, янин чани, ччаннай хIал бакъа, щяивкIния сукку хьун къахъанахъисса даражалий.\nАрулла шинай ла-яла хъу къархьуну, билаятрайн ккаши багьну бур. Букан ччатI хъунмасса кулпатран биял хъанан бивкIун бакъар. Хъунавхьу къужагу аьсив хъанай:\n— КIа заннал ттун булунсса бивкIу бакъассарив, — тIий икIайсса ивкIун ур.\nЦуксса дакIниву цIими бакъу ивкIссарив, арснал куну бур, на данна вил оьрмулул ахир.\nЛавгун хIав пирчирал къар дурну увкIун ур. Щашлан ивкIун ур парачи ппу авкьуну ахьния утансса. КIива-шанма гьантлий щашлай къуртал шавайсса чIумал, буттал куну бур:\n— Арс, ина му парачи цила багьайкун цIакьнувагу буллай урав?\n— Ванил цIакьшиврул вин циванна? Хъун муруллучIан биярчан къагьарив?\n— Инава хъунав хьувкун, винмагу бучIину лякъинъяв тIисса, — куну бур буттал.\nУчIи акъасса арснал га цIана парачи ��пив бувну бур. Тания махъ «Мямма акьин парачи къуртал бан къавхьуссар тIар», — учай.\nДух дуниял – цIу дуниял\nДунияллий чIунну ранг-рангсса диркIун дур. Инсаннал бакIрачIангу букъавкIсса ливчIун бакъар.\nЖул чIаххуврай дия хъуннар хьусса Тутубича-бика тIисса щарсса. ЧIирисса хъахъисса лажиндаравусса, ялавай, лунттубакIрайнмай кьус бивкIсса майравун, къеппуйн лавсун ссунтIгу бичлай, хьулухсса лахъунттуй щядикIайва. Цийвагу бикIайва шама уххануксса гьартасса, щяв бивну лахъисса щюллисса исвагьан махмурданул ссувссусса гьухъа. БакIвахIулул ялтту щалва марсса-марссарисса чIиви ненттабакI бахьлаганну дуртун дикIайва гулаватигу тIартIсса лухIи шал.\nТутубича-бика чIанкIраятури, ханнахъаятури тIун бикIайва.\nПпиривсса хъувату урттул кIуриялттущал шаппай нанийни, ЧIилайнна ккурчIничIасса бакIларайшивугу диртун дурхсса ттул амул хъарая щяв бувтуна цила кIуриялу. Бутав нагу ттулвамур.\n— Шивахва бурахха, Тутубича-бика, — куну, амул вамур хъарайсса ххуржинттува щюлли хъюрув дурив – хъюрув, нувщи бурив – нувщи ягу ми дакъани къягъул гьивч, кIутI, бючIун кIучIалу, гьаннайсса цила мюрщи ххуржинттаву думуния бутIа бантIиссия Тутубича-бикан.\n— Та кьинигу цила лахърулий бия Тутубича-бика. Ккарччив дакъасса кьацIгу хьапI-хьапI тIи буллай, увкуна:\n— Хъинсса нувщи бур, — багьай ххуллий буллусса кунма цинма нувщи. Амма барчаллагь учин дакI къадируна. Инсантуран за дуллан ххирасса аму рязину, цила духхавугу хъамадиртун, ненттабакIравусса гьухъайх карщи дурккуна.\n— Ухьвай, — куну куртI ссихI бивгьуна.\nАхттайн бивзсса чIун дия. ЧIарах левчунма сумкалущалсса душ дарсирайн лавгуна.\n— Та щил бур, ХIажалил РайхIанат? — куну, Тутубичал байлсса михьирттащалсса ссунтIлил щюлли був кIисса таних бурган бувуна. Амул бувсуна душ щиллив.\n— Оьттун ччуччивуй, дуниял! ЛухIи лагъартуннал душний дарцIусса кьини чIалай дуривгъар! – куну, рязи дакъа бакIгу кIутIу дурну, вив багь кьацIгу хьупI-хьупI чин бувуна.\nДушний бия, циняв душарай кунмасса, лухIи юбкагу, кIяла кофтагу. Лахъисса ххуйсса хIаллурдайх бия кIяласса бантгу бавхIуну. Исвагьину бювхъуну чIалай бия душ. Та душнил сурат жул школалий ххуйну дуклакисса, итххявхсса, гьалмахтуращал ара ххуйсса буну тIий, ххуйминнавух чIирай лархъун дуссия. Нагу таних даингу хIайранну буруглай бикIайссияв. Тяхъасса, дирисса, намус бусса душ бия. Ттун Тутубича-биканал тIимур къабувчIуну, хIаллих цIуххав:\n— ЛухIи лагъарт царияр?\n— ЛухIи лагъарт… жу, багу бавххуну, машангу ласаймия! – къуртлий бакIгу хъит дурну увкуна ганил.\nВа чIумал ана-анаварну чIарах нанисса жул жяматрайчунал:\n— Шивахва буруххартал! РайхIанат, инава цивана мукьав кIуриялу ласун. Ттукку бувцуния жучIату, — куну ца канил амулсса, гамур канил ттулсса къаврду лавсун жуннийн биян бан лавгуна. Аму хьхьичI, на хъиривну, анавар бувкру жула хъинсса чIаххувчунал хъирив шаппай.\nМахъа бавуна:\n— КIаллагу кIаллай! КIур��ялтту пирпиллу хханссар! – тIисса махъру. Хъувату бучIайхту анаварну школалийн лавгра. Та кьинибархан ттул бакIрава буклай бакъая: «ЛухIи лагъарт жу багу бавххуну, машангу ласайссияхха», — тIисса, тIааьн бакъасса Тутубичал чIугу, ссунтIлил щюлли бувсса чапалсса кIисригу.\nКьунниял гьанттайнссаннух лагма лавгсса чIумал цIуххав:\n— Амуй, лухIи лагъарт цая? Тутубича-бика цивана кIайннайн кIаксса сситтулсса?\nКъусагу бушкъапрачIа дирхьуну, ттул амул ккурккисса симандалувун ца тIааьнбакъасса асаргу бувкIун, увкуна?\n— КъакIулнува хъина, ттул душ, вин лухIи лагъарт царив!\n— Ми циняв кунмасса инсанталли бивкIсса, Курзий. Так зулмулухьхьун биривну бивкIсса, мискинтал, — куна ниттил.\n— Циваннияр зулмулухьхьун гай биривсса?\n— Та заманнай халкь куннайн кув ххяхлай, куннал кув хъямалартту буллай, ясирду бугьлай бивкIссар. Лагъарт шайсса бивкIссар мукун ххявххун ясирну бувгьуминная, цамур билаятрая бувкIминная. Яла туну, ясир баххайсса, ласайсса бивкIссар. Миннайнни, жан, лагъартгу, раэятгу тIий кьюкьингу буллай, цахава зузигу буллай, бахху-ласугу буллай бивкIсса. Гай лагъартуннал заллухъругу чIявуну ханнахъул бивкIссар.\nТтун дакIнийн багьуна нава бувккусса луттирай Американал базаллуву чIивисса негр-душ бахлахисса. Та лу ккалаккисса чIумал кунна дакI якьама хьуна, ялагу цIуххав:\n— Жула чIаххувчунайн, цувагу гаксса хъинсса, кIалла циванар тIисса кIанил?\n— Ванал буттал, буттал ппу ххяллухмащилия оьттун уккан увну, шикку ивкIун ур, — куна амул. – Муниятур тIисса.\n— Жуласса личIи чансса бияв, уттигу чансса бурив чил гъурватрайгу. Мугуния къатIайларча, — куна ниттилгу.\n— Зулмухьхьу (лагъщарсса) дахлай базаллуву диркIун, цила залуннахь миннат бувссия тIар:\n— Аллагьнал ххуллий, заллу, оьрчIру бусса ужагърайн даххи! – куну.\n— Циванни? – кувкун.\n— ОьрчIая багь-бивзсса ччатIул хъис букан бириявантIиссарча, – куну ганил жуав дуллуссия тIар.\n— Лагънал ца я мурчIиссар, ца я чаннассар. Къазахънал кIивагу я мурчIиссар, чайссия. Мугу мукунъяххакьай: къазахъ итайсса ивкIун ур шинайсса, гагу гьунттий кьинилух мурчIину, пикри бакъа уруглай ур. Лагъ, тIурчан, ур абадлий гивувасса. Гарив, туну, ца янин чани бакъасса, кусса, дакI дакъа уку-тукун зий ур.\nТа кьини на ттухьва учав: диркIсса оьккисса чIунну. Щукру ттунма я лагъарт, я кIалларт къакIулсса. Навагу ца кIусса, куртIсса, цIансса, лухIисса кIанавату бувкIсса кунма хьунав.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/01\/%D1%87i%D1%8F%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B0-%D1%85%D1%8A%D1%83%D1%81%D0%BD%D0%B8%D1%8F%D1%80-%D1%87i%D0%B8%D0%B2%D0%B8%D1%81%D1%81%D0%B0-%D0%B0%D1%8C%D0%BA%D1%8C%D0%BB%D1%83-%D1%85%D1%8A%D0%B8%D0%BD\/","date":"2023-09-23T07:53:54Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506480.35\/warc\/CC-MAIN-20230923062631-20230923092631-00223.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.974535346,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.974535346031189}","num_words":4709,"character_repetition_ratio":0.028,"word_repetition_ratio":0.006,"special_characters_ratio":0.181,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.982,"perplexity_score":2816.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Муххал ххуллурдай хъанахъисса бала-апатIирттая, миннул багьана-сававрттая буслан бикIару жу, инсантал мюхчанну бикIувча тIий. Амма мукунсса ишру къавхьуну шин лях къалагай. Вана гьашинугу, дачIи шиннагу гьаннин, балугъравун къабивсса душ поездрахьхьун биривну цIунцIияртту хьунни. Ларгсса 2013 шинал мукунссава кIива иш сияхIрайн лавсун бур.\nКкаккан къабувсса кIанттурдай муххал ххуллу лахълай, тIулдакъашивуртту дурсса инсантуращал ми тикрал къадаву мурадрайсса давуртту дуллалиссар. Агана оьрчIал ми тIулдакъашивуртту тикрал дарча, жавабрайн кIункIу бантIиссар миннал нину-ппу.\nМуххал ххуллул нигьачIаву хъуннасса дусса кIанттурдан ккаллину бур Дарбантлия Даг.Огнилийн бияннинсса перегон (2402-2413 км. бутIа) станция Мамедкъала (2394 км.), Араблинская-Белиджи перегон (2425-2436 км.).\nЛаргсса шинал июль зурул 5-нний Даг.Огнилия Дарбантливсса ххуллул бутIуй, муххал ххуллийх нанисса балугъравун къабивсса А. М. Шяъбанова кьай духхай поездрахьхьун биривну бивкIуну бур.\nАвгуст зурул 28-нний Дарбантлия Араблинскаялийн нанисса муххал ххуллул 2422 км. риртсса кIанттурдай кьай духхай поездрахьхьун иривну, оьрмулуцIа хьуну ур 8-мур классраву дуклакисса (СОШ №1) Араблинская станицалий (Дарбантуллал район) ялапар хъанахъисса А.Р. Асланов. Гьашину, февраль зурул 18-нний, Белиджилия Араблинскаялийнсса ххуллул 2436 км. риртсса кIанттурдай кьай духхай поездрахьхьун биривну, цIунцIияртту хьуну дур Белиджи поселокрайсса школалий (СОШ №1) 7-мур классраву дуклакисса Х.А. Аьбдуллаеван.\n«Махачкала порт-Тарки» муххал ххуллул бутIуй (5-мур поселок) буссар бахьттагьалт муххал ххуллийх лахъансса ламу бивхьуну, муххал ххуллу лахълахъими бала-апатIирттая мюхчан баву мурадрай.\nАмма чIявуми, «Муххал ххуллийх занан къабучIиссар», «Муххал ххуллу ккаккан бувсса кIанттурдайх лахъияра» тIий дюъ дихьлахьисса лишаннахгу къулагъас къадурну, къабучIи буллалисса кIанттурдай ххуллу лахълай бур. Мунийну цаннагу нигьачIаву хIасул дуллай, муххал ххуллул зузалтрангу тIааьндакъашивуртту дуллай.\nДакIний битияра! Муххал ххуллу нигьачIаву хъуннасса кIанур. Микку личIлулну бикIан аьркинссар. Ххуйну кIулну дикIан аьркинссар ва дуруччин аьркинссар муххал ххуллий занакьулу бикIаврил низам.\nБаччибакъашиврул инсаннал цIуллу-сагъшиврун зарал биян бан, му оьрмулуцIа ан бюхъайссар. Аьрасатнал муххал ххуллурдал дузал дуллай бур пассажиртуран циняр шартIру. Буллай бур бахьттагьалтрансса ламурду, переходру, тоннеллу.\nДихьлай бур къадагъа дуллалисса сигнализация, нигьачIаву дусса кIанттурдай дихьлай бур дайгьузанну. ХIасил, ляхълай бур инсан мюхчан ансса чаран.\nАмма инсантурал ми шартIру ишла дуллай бакъар, я анавар буклай, ягу баччибакъашиву дурну. Мунияту къахьунмур хъанай бур. Инсантал оьрмулуцIа хъанай бур ягу захIматсса цIунцIияртту хъанай дур. Хъиннура къащи хъанай дур укунсса ишру мюрщи оьрчIащал хьусса чIумал.\nХъуниминнал къулагъас дакъа ливчIсса оьрчIру тIуркIу тIий бур муххал ххуллучIа. Лахълай бур вагоннайн, хIаз бан нанисса поездрайх бишлай бур чартту, марххалттанил гуржив, рельсирдай чартту ягу цайми затру дихьлай бур, цаннагу, поездраву наниминнангу нигьачIаву дуллай.\nОьрмулул хъунисса инсантал мюрщиминнангу эбрат ккаккан дуллай, паркравух кунма сайр буллай бикIай муххал ххуллий. Машинистнал сигнал дулайхту, букьанну ххуллия тIий бикIайхьунссар. Амма ччяни ялун бивсса поездрахьхьун биривну, бала-апатI шай.\nМуххал ххуллийх наниний къулагъас дан аьркинссар чани буллалисса, къадагъа дихьлахьисса лишаннах.\nДакIний битияра! Муххал ххуллул ца чулия ца чулийн лахъан аьркинссар ккаккан бувсса, оборудование дирхьусса кIанттурдай, яни бахьттагьалтрансса ламуйх ва переходирттайх, тоннеллайх, тротуардайх, аьрщарал ялтту дурсса переходирттайх, хасъсса лишанну дирхьусса переездирттай.\nС. МахIадов,\nинфраструктуралул МахIачкъалаллал\nдирекциялул хъунама\nХIадур бувссар А. Аьбдуллаевал","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/03\/%D0%BC%D1%83%D0%B3%D1%8A%D0%B0%D1%8F%D1%82%D0%BD%D1%83-%D0%B1%D0%B8%D0%BAi%D0%B8%D1%8F%D1%80%D0%B0-%D0%BC%D1%83%D1%85%D1%85%D0%B0%D0%BB-%D1%85%D1%85%D1%83%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B9-2\/","date":"2023-09-23T06:45:03Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506480.35\/warc\/CC-MAIN-20230923062631-20230923092631-00230.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9863476157,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9863476157188416}","num_words":1107,"character_repetition_ratio":0.081,"word_repetition_ratio":0.036,"special_characters_ratio":0.162,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.99,"perplexity_score":3075.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"ДР-лул Прокуратуралул тапшур бувну, МахIачкъалаллал Ленинский райондалул прокуратуралул цайми идарарттал – Роспотребнадзорданул, Росприроднадзорданул, ТIабиаьтрал луртаннал ва экологиялул, Строительствалул ва ЖКХ-лул министерстварттал пишакартуращал ххалбигьавуртту дунни Новый Хушет поселокрая арх бакъа бивхьусса керамикалул калпушру буллалисса заводрай.\nВай ххалбигьавуртту дан багьана хьунни Республикалул Прокуратуралул «вихшалдарал телефондалийнсса» оьвчаву. Новый Хушет поселокрай ялапар хъанахъисса инсантал рязи бакъа бур заводрай зузисса машинарттал ва механизмардал аьлагъужалул цивппа азурда буллай буру, заводрал турбардава оьккисса пуркIу ва кьанкь най дур тIий.\nАьрзирал хъирив лаллай, завод бусса кIанайн лавгукун, чIалан бивкIунни завод зий, калпушру буллай бушиву, заводрал къатри къуртал дурну дакъашиву. Ми къатрал ООО заллусса 40904,85 кв.м. аьрщарал дургьуну душиву. Заводрал заллугу, застройщикгу хъанай дур 21.12.2002 шинал сияхIрайн ларсъсса ООО «Фирма Леко». МахIачкъала шагьрулул хъунаманал хIукмулийну (№1731. 15 август 2007 шин) ва аьрщи дуллуну дур ООО-лухьхьун производство дачин дансса мурадрай, амма ци производстварив ккаккан бувну бакъар.\n2008 шинал август зурул 14-нний МахIачкъалаллал архитектуралул ва строительствалул надзорданул инспекциялул хъунаманал ихтияр дуллуну дур Архитектуралул ва градостроительствалул управлениялущал цалийн бувкIсса проектрай заводрал къатри дансса. Завод буллай бур хъуннасса лагрулул. Мунил залуннал пикри бур, лагма-ялттусса гьавалун, тIабиаьтран зарал биян къабуллалисса, ттизаманнул техникалул дузал бувсса идара дан. Дахьра цалчинмур линия зузи дурсса ва идаралуву гьарзат автоматирттайсса дур. Ва линиялий дахьа кIия оператор зий ур. Пикри бур шикку 20 инсан зузи ансса.\nКIицI къабувну къабучIир, цинявппагу заводрай зузими жула республикалул агьлу бур, «бичтал» зузи бувну бакъар шикку.\nФирмалул каялувчитурал миннащал цичIар дахIаву дакъар.\nИнсантал къума-цIан буллалисса, миннал ихтиярду ссуссукьу дуллалисса, харжирдая арцурду дугьлагьисса кIанттурду хьунакъабавкьунни. Умудругу, пикрирдугу ххуйсса бур. Амма закондалул тIалавшиннардава буклакисса кIанттурдугу хъанай бур. ООО-лул каялувчитурачIасса заводрал проектная документация закондалул тIалавшиннарду щаллу къадурсса дур.\nМу документация градостроительствалул ва архитектуралул управлениялущал маслихIат ккавкссагу дакъар. ДР-лул Строительствалул ва ЖКХ-лул министерствалул ва МахIачкъалаллал архитектуралул ва строительствалул надзорданул инспекциялул бусласимунийн бувну, завод зузи бансса ихтиярду дуллуну диркIун дакъар. Строительствалул надзорданул управлениялул пишакартурал бувсмунийн бувну, завод зузи бувну бур Градостроительный кодексрал тIалавшиннарду къадурурччуну, яни зузи бансса ихтияр дакъана. Градостроительствалул, санитариялул ва эпидемиологиялул хIакъиравусса законнава буккаврицIун вайннал дурурччуну дакъар лагма-ялттусса кIанттурду буруччаврил, тIабиаьт ишла даврил ва предпринимательствалул чулухуннайсса тIалавшиннардугу. Роспотребнадзорданул мяйжан бунни, заводрай бикIу, лама-ялттусса кIанттурдай бикIу, аьлагъужа бушиву, му бучIи буллалиссаннуяр лахъсса бушиву. Амма заводрая гьавалувун нанимур инсаннал цIуллу-сагъшиврун зарал биян буллалисса, бучIиссаннуяр ххишаласса дакъар.\nООО закондалул ххуттава бувксса иш цамургу бур – вайннал баян бувну бакъар аьркинсса органнайн зий байбивхьушиву.\nВай цинявппа закондалул тIалавшиннарду щаллу къадурсса ишру хIисавравун лавсун, заводрал ва ООО-лул каялувчитурал хIакъираву 6 хIукму бувну бур. Заводрал даву чIумуйсса дацIан дурну дур. Ххалбигьавурттал чIалачIи бунни мукунма Новый Хушет поселокрайсса агьалинал къатри закондалул бучIи буллалиссаннуяр гъанну душиву заводрачIан. Уттигу ххал буллай бур агьалинал къатри дан ихтиярду дуллалисса документру закондалул тIалавшиннардацIун бавкьусса бурив.\nС.А. Аьбдуллаев\nМахIачкъалаллал Ленинский райондалул прокурорнал хъиривчу\nХIадур бувссар А. Аьбдуллаевал","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/10\/%D0%B0%D0%B3%D1%8C%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BB-%D0%B0%D1%8C%D1%80%D0%B7%D0%B8%D1%80%D0%B0%D0%BB-%D1%85%D1%8A%D0%B8%D1%80%D0%B8%D0%B2-%D0%B1%D1%83%D0%B2%D0%BA%D0%BA%D1%83%D0%BD%D0%BD%D0%B8\/","date":"2023-10-04T22:51:51Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511424.48\/warc\/CC-MAIN-20231004220037-20231005010037-00637.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9500152469,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9500152468681335, \"kum_Cyrl_score\": 0.016263319179415703}","num_words":1195,"character_repetition_ratio":0.073,"word_repetition_ratio":0.05,"special_characters_ratio":0.144,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.959,"perplexity_score":2934.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"ХIасанхIусайн ца янил жагъаласса ия. Гагу цукун хьуссияв ттун къакIулли. Председательшиву дуллай хъинну хIарачат буллай ия. Гьарца аьркинмур лухччинун, ятти-гъаттаран дузал дайва. Агьалинах цIимилийну ургайва. Цувагу чурххал битавсса, лахъ-лахъсса ия.\nГанал кулпат Пахай чурххал лагьсса, амма давривугу, мазралгу дирисса бия. КIиягу арсгу дяъвилийн тIайла бувккун, цивппалу яхъанай бия. Дяъви къуртал хьуну махъ ХIасанхIусайн кIивагу янил мурчIи хьуна. ДурхIусса захIматшивугу, кьурчIишивугу ялун лирчухьунссия. Дяъвилия зана къавхьуна чIивима арс Кьурван, куявтал Шагьрамазан ва Къуши. ХIусайн тIима арс контузия хьуну, маз бахчилай увкIуна. Яла махъ финотделданий зий уссия. Ххуйсса кулпат, оьрчIру хьуна мунал. Бухьунссия ХIасанхIусайннун дакIнивасса чани, аьсавгу хьхьичI дачин дурну, га къума кIичIиравух, ахкъавчуну бакIуйн увкIун, къалиянгу паршатIи бувну, щюлли кувссай щяикIайва.\nТтула ниттиуссу АьвдурахIингу мурчIи хьуна, амма ганаща духIин дуну, тIайлану ххуллийх ачин къашайва. АьвдурахIин тIабиаьтрал адамина ия, мунал щалва оьрму яттичIа хIухчуну лавгун бия. Ми азарвахъул яттил хIайвантраву, архния урувгун, цумур щил буссарив бусайва, яттил цумунил ци жинс дуссарив, ци хасият дуссарив мунан кIула. Дяъвилул чIумал му удаманну уссия. Ттун ттулва оьрмулуву мукун тIайласса, марцIсса, шилтагъ бакъасса, щялмахъ бакъасса инсан хьуна къаавкьуссар. Мунан душман ия хIиллакар, дацу, тIайла акъама. Яттияту ца чIара багьана бакъа дагьан къаикIайва. Нажагь ливтIусса, бурцIил бувтсса бухьурча, хъирив лавну жавабкарная тIалав дайва, хIатта хъуниминнаву ца шилтагъшиву хьурча, анаварну райкомрал шамилчинма секретарьначIан гьанна тIун икIайва. Му мунал Аллагьгу – залгу ия. Мукъунгу, ка гьаз даврингу анаварсса ия. ЧIивисса за бусан. Жу, оьрчIру, зунттуйн яттичIан гьан байвав, хIухчищал яттичIан гьаван, ттарду ттизайни кумаг бан. Мукун ятту дар бувну мукьах, нагу гьан увнав чIирунначIан ХIажиатта тIисса хIухчищал. Мурлу бусса кIану бия. На неххацIух чIиру гьан буллай уссияв, хIухчума кIия, ялтту, чIиру канаки буллай ия. НакIлилгу бувччусса гадри, чIиру тIуркIу тIун бикIайхха, мукун ца муруллул зуманицI тIуркIу тIисса гадлул чIи щуну муруллийх ахьния бувтуна. Га ттул хьхьичIун багьуна. На къушлийн леххаву рутав. КIичча ттул ниттиуссу, ва дунияллий бакъавсса ссугругу дуллай, ца михьлишаллил дурцIусса ттархьгу ларсун, левчуна увкIун кIа ттархь ттул чIаврайх рирщуна. Ци чиви. КIа ттуршал бувсса бавш хъунмасса хIаллай ливчIуна. ХIакьинусса кьинигу лажиндарайн ка щувкун кIа бавш чIалан бикIай. Жу, нисгу ларсун, ттукращал тIайла буккайвав. Жу шаппай бияннин му жух ялугьлай лякъайва, му лагайсса ивкIун ия бяйкьу ххуллурдайх. Аллагьнал буручча жу чан-кьансса хIаран бувну бухьурча…\nЧчантIурду, кьамурду, ххалабакIурду бан усттар ия Гьабил. Мунал кунна усттарну му даву щилчIав къадайва. Му лахъ-лахъсса, чурххал оьвхъусса адамина ия. Хъунав хьуннинсса мунал сянат арцу-мусил усттаршиву диркIун дия.\nКолхозран, чансса бунугу, кумаг буллай ия Аьлибаг Илиясов. Му лахъ-лахъсса, чIяйсса чIара дусса, ссирссилттал заллу ия. Жу, оьрчIругу, бувцуну, бувцусса ххулув кIусу бан, гай бакIурдайн батIин уккайва. Мунащал архIал на Ттухъахаллил зунтту ябан хьуссара. Хъинну пасихIсса, тIивтIусса адамина ивзуна ттун му. Хавар бусайни, ляхъан бувсса бухьурча, чIяйсса ссирссилттал лувату пиш чан къашайва, мунийну кIул байнуккива мунал ляхъан був хаварду. Бусласаврийн бувну, ттунма балжан бакъа, мугу мунал чIивима уссу МахIаммадагу революциялул чIумал партизантуран кумаг буллай бивкIссар тIар. Мунал ттухь чIявусса оьрмулул хаварду, учаларду, лувлякъурду бусайва. Аьпа баннав цал, хъинсса адамина ия.\nБувккун захIмат бан шайсса кIия-шама къужа акъая, махъми хъиннува хъунив хьусса бия. КIанайн Залмул Аьллу учайва. Ва чIявуну чаху бартукьгу ялун бувтун, бакIуй игьалаглан икIайва. Аьлил цанна дирзсса цIа дуна, ялун «Залмугу» ххи бувну бия. Жу, оьрчIру, мунал лагма лагайссияв, мунан чIявусса кIула, чIявусса хаварду бусайва. Му бакъассагу, хъинну усттарну пагьламан-ссихьри дайва, щютIуххив бувну жун булайва. Мунал бувсса чIявусса кIалабарзру бия хIатталлив, амма цала бакIрацI, цува ивкIукун, ца ккуркки чару бишара куну аманат бувссия тIар. Мунал ца акъа-акъасса арс РабихIажи фронтрая зана къавхьуссар. Цумур тIайлассарив ягу хIазичун буккан бувссарив ми хаварду къакIулли. Буслан бикIайва, цал Оьллаарив арчи-шаллал яттикъуш бивкIун бур. Хьхьувай, махъ-махъ, Аьлил, лирккун яннагу, бавал увсса куццуй ятту бацин лавгун ур. КIачIасса инсаннайн ккаччив къабияйссар тIар. Му хIиллалий мунал хIайван бавцуссия тIар. Ягу цамур бусу-кьусу, шяраваллил цIа къаучинна, мунил агьулданун къаччан къабикIан. Аьлил цурк бан лавгун ивкIун ур шяравун. Ларзулун лавхъун, чIавахьулттил хьхьичIух нанийни ласначIасса щарссанин му хIисав хьуну ур. Ганил авара ан най чIалай, Аьлиллул, кIай хъунисса урисса иттацIанттала яру гьанагьи бувну, щарссанин путуксса закку ккаккан бувну бур, цалагу мичча ака дурну, лувчIиннийсса ппалав лаивкIун ур. Лас ивзун ур, халкь леххаврий бувккун, га гьан аьркинсса ххуллийх левчуну бур, Аьлигу, ппалатугу увккун, миннала хъирив, «угьара цурку» тIий левчуну най ивкIссар тIар. Мукунсса бусала бия.\nЗаркип цIа ларгсса дачIучи ия, жул шяраву акъа, чIахху-чIарахсса щархъавугу. Утти янин чанигу чан хьуну, я бакIуйн уккайва ягу ссийчIан ПирдавслучIан лагайва. Мунал ца акъа-акъасса арс Аьвдуразакь фронтрая увкIун, щавурдал ла��ъи лаган къаивтун, ивкIуна.\nМува куццуй, лув ливчIун ия Аьлижугу. Му чIявуну жуннийн учIайва ттул буттал ниттищал дакI дачIин, жап бакьин бан. Мунал кIиягу арс Кьурвангу, АьвдулпаттахIгу дяъвилул лавкьуну, цувагу, щарсса Муслиматгу ливчIун бия. Оьрмулул чIун дирукун, ми кIиягу ливтIуна. Жун, оьрчIан, ми буччин багьуна. Кьулгьу-алхIам хъаннил бувккуна.\nМукуна хъинну угьарасса ия Кьурбанов Оьмаригу. Га кьатIув къауккайва, ларзулугу щяивкIун, самоваргу хьхьичI дирхьуну, мудан чяй хIачIлай икIайва. Качар бакъа чIумал, ча лявкъуссияв къакIула, сахаринналухун хIачIайва, мигу бакъани, яттил нисирахун хIачIайва. Мунал кIия арс ия . Аьли тIима чIявуну къашавай икIайва. На чIявуну муначIа шайссияв. Мунан хъинну суратру дан кIула. Ттунгу гъира бикIайва мунах уруглан. Дяъви байбишиннин му ивкIуна. Мунал ниттил Аьйшал мунал дурсса суратру ттун дуллуна. Суратру дихьлан ттунгу гъира багьуна…\nОьмарил хъунама арс Амин медучилищалуву дуклай ивкIун ия. Дяъви байбивхьукун мугу аьрайн увцуну ия. Дяъви къуртал хьуну махъ му майорнал чиндалуву увкIуна, яла органнаву зун ивкIуна. Цал Дарбантуллал ОВД-лул начальникну, яла республикалул ОБХС-рал начальникну, махъ, пенсиялийн укканнин, республикалул МВД-лул министрнал хъиривману зий ивкIссар.\nЦа каницIагу фронтрай хьуну, чулахъ хьуну увкIуна Ирбагьимов Шагьимардан. Га ивтуна къурнил бригадирну. Складрай ттула ссурахъу Исрапил ивтуна. Му дуккавриву хъинну хIарачат бусса, аькьлулул щаллусса ия. УрчIва класс къуртал бувну, ниттин кумаг хьуншиврул, даврихун агьуна. Ппугу ччянива ивкIуну, ятинну ливчIун ия. Фермалул хъунмурну Разихъал Залму бия. На КIулушацIун школданийн заназиссаксса хIаллай почтагу ласайссия. Ттул кIунттивух цаппара бивкIулул чагъарду лавгуна. На ми чагъарду председательнахьхьун булайссия.\nЦал кьатIувай увккун нанийни, ххал хьуна жула чIахху душругу, Шагьимардангу, ппалнил магъи зехлай, даххана даншиврул. ЧIарах уккан къабучIия, мунияту лавхъун цIив кумаг буллан ивкIра. ТIун бикIайхха «арши бакъул ккутIницIун оьрватIигума лачIайссар» тIий. Тталлуя тталлуйн ххарххи ласлай уна, га ца аьвсса бивкIун, на варх куну ппалав агьунав. Ццах учаврил личIисса цIуцIаву дакъая, амма гьухъа, хъачIрая тIайла хьуну, оьттул бувцIуна. На га цIана ПатIи тIутIимунил уккан увну ппалату, щавуйсса оьтту шюшлан бивкIуна. ТIулунттувусса мюрайн щуну, бакIрай ккутI хьуну дия. Му щавулулсса буллалисса хIалатраву ацIан къашайсса къюву дуллуна канивун. Бурувгукун, ххал хьуна, бартканичIан гъанну, канил лув чухь: ка гъаргъун дия. ХIакинтал бакъая. На анаварну КIулушацIун АхIмадлучIан лавгра. КIа хъинну за кIулсса, оьрму лавгсса къужа ия. КIанал паракьатну хIадур дурну тахтардугу, ницIалгу, майлулгу турту бивхьуну, ка дархIуна. Ца зурува ухьхьу куну, тIайла увккунав. Къалавгссияв, ка хъин хьуна, хавар бакъая. Навава апатIирттах луглагисса ухьунссияв…\nБуттал кIивабиту ттупанг бия, мунин аьркинсса янсав-ссачмагу дия. На лахъину пикригу къабувну, лавсун янсав, бувну чагъарданул кьуму, буцIав янсаврал. Ттун пикри хьуна цIу яларай личайсса ягу ларай личайсса дурив ххал дан. Лавсун цIу дусса бярал касак, бишав кьумулий, янсаврай. Архну дургьуну янсаврал кьумулущалсса ка, уруглан ивкIра. Юх, цIу лахълай дакъая, чулуха урувгун – лах бия цIу дакъасса. Га бя личин банна тIий уф увкусса – парх куну, цIарал лама лажиндаравух бивщуна. Аьзан Аллагь, дайдирхьуна цIуцIаву, анаварну левчуну бярничIан, личIав лажин щинавун. Чансса хIаллай цIуцIаву хьхьара хьуну, яла ялунгу гужну цIун диркIуна. КIийла-шамийла тикрал бав щинавун щилащаву, кумаг къавхьуна. Зана хьура шавай. Нину му чIумал къашавай дуссия. Ларзулух занай цIирцIир тIисса ттул чIу бавну, ниттил «Цивхьур?» куну цIувххунни. На учав: «Вин чяй данна тIий, кIарттуву хъаланнарал цIу дихьлай уна, лажиндаравух лама бивщунни», — куну. «Ина, дахас, кIарттувун циван уруглай уссияв? Лавсун нувщул ккиртту биша», — кунни сситтуй. КъакIула миннулъяв ягу цамур иширалъяв, къюву лагь хьуна, навагу бакIуйн лавгун оьрчIащал арчиманттай уклай кьини гьан дав. Ахттакьунай Гъумучату увкIуна буттауссу ХIасанхIусайн. Му ппурттуву га, захIматсса щаву дирну, ряхва зуруйсса шавай гьан увну ия. Мукун унагу, Гъумук призывниктал аьдат буллай, дянивмур школданул военрукну зий ия. Ганал цачIана увцуну, лажингу ххал дурну, на ххира-ххуй увнав. Ганал карав бакIгу дирхьуну, шанавун лавгун ияв. КIюрххил ивзсса чIумал щалла лажин бюнбутIал дурцIуну, гьузи лархъун, экьи най дия. Га кьини ахттакьунай буттауссу дарувгу лавсун увкIуна. Ми ганиннин къабувксса стрептоцид бия. Ми ШавкIуллал ХIажинал буллуну бия. Буттауссу Кисловодскалий хъин хъанахъийни ХIажи га госпитальданий хирургну зий ивкIун ия.\nЩалла лажиндаравун ми дарув бичлай, щаву кьакьан дуруна. Мукун ца барз хьуна ттул лажин кьиллал дургьуну. ЦIубутIуй ттун дукра путIувух дулайва. На утту- ивхьуссаксса хIаллай буттауссугу, цIунил къашай хьуну, Щурагьун госпитальданийн лавгуна. Вивалу тIивтIуну ххал увсса чIумал, гиву ляркъуну дия оьтту-чIучIиялул дурцIусса кисай. Ялагу, шавай гьан уллай рязи къавхьуну, фронтрайн лавгун ия. Мукунсса къириятрал адамина ия га.\nНай дия 1942 шин. Немец бувххуна Ухссавнил Ккавкказнавун. Сталинградрал лагма рургьусса чIун дия. Щалва гуж, хъус-кьини жулла хIукуматрал бивчуна буттал кIану ябан. Немец гъан хьуну ия ГрозныйлучIан, Гьанжиливгума бивчуну бия бомбарду. Лакрал щархъава обороналун аьркинсса, танкарду къагьансса, архру дуккан, окопру, блиндажру бан гьан бувна чIатIа-кулунг дугьан шайма. КъакIула циванъяв, мукьва мюрщи оьрчI бусса ттул нинугу тIайла дурккуна, хъуннар хьусса къарихун жугу бивчуну. Га кIигу хъинну дяркъусса дия, замгьарду, занчру, марч чан къавхьуна. Жул ца бакъа бакъасса, шанна шинавусса, ссу къашай хьуна. Буттал ниттил ка хъирив лаллай дакъая жулссагу, гъа��таралссагу бан, ппалату хъут дуккан дуллан, бя бан, чатIа бан, зилув щин ласун, чIявуя бигарду, чIяруя даву. Инттухуннай нину дуркIуна, амма Маржанат кьавкьун лавгун, интнил тIутIавух бивкIуна. Щийя аьй дайсса, щинъя леххаву учинтIисса?!\nНа Гъумукун ххюлчинмур классравун увкIра. Дуклан гъира бунугу, пасат дурсса хIисаврал дарсирдал махъун щун уллай ияв. ЧIунну захIматсса дия. Нюжмардий цал бакъа шаппай къабучIайссияв. Жу яхъанай Давришнахъал къатраву бикIайссияв. КIинттул бявкъусса къатри бия. Гьантлун 3-4 бя булайва, миннулгу, пуркIуран хьуну, гъилишиву къадулайва. Чансса хIарачат буми лавгун базаллувун, гичча заборду, столлу гъавгъун, пачливу бивхьуну кумаг шайва. КIюрххила лавгун, ччатI шашай кIаная ччатI лавсун бувкIун, 300 грамм хIисавну, жуйх бачIайва. Гайгу кув чIумал ччатIри чинсса къабикIайва, нувщи, кIучIалу хIаласса, хъавтусса ччатI бикIайва. Ца чIумал ччувччусса къалмул иникIмалия бувссагу буллуна, ми фронтрая ххассал бувсса къалмул ччатIри чайва. КIюрххил чяй дулайва, кIира хъун дакъасса качарданул къуркъащал ягу, ца зуруйссар куну, мураппалул банка дулайва. Ахттайнссаннун, ца-кIира лиссугу гьанагьисса, накь дулайва. Жулва хIарачат жува байссия, шаппату зана шайни шанма зириннарал ччатIгу, нисирал, духьурча дикIул, хъисгу жущалла ласайссия. Хамис кьинигу базаллувун наниссаннахьхьун мива ччатIгу, нисгу дучIайва. Бия цаппара аваданну за дучIайссагу, миннал ппухъру шаппа бия.\nХIасан Камалов,\nСССР-данул просвещениялул отличник, Дагъусттаннал лайкь хьусса учитель\nЛуттирду 3-4 цасса бакъа къабикIайва, тетрадьру бакъа, зару дархIуну бивкI чагъардай чичайссия. Ца лухIи бувсса, кIира мужаллатгу дусса, кьянкьасса чагъарданий кIюла-лахъисса мелданул кьалант буллуна. Ми мужаллатирдай аьркинмургу чивчуну, яла чивчумур лиххан байссия. Мукун бунугу, дуккавриву хIарачат байссия, лавсъсса ххюварду душманнайнсса ккуллардур чайва. Интернатраву чани хъинну заэвсса бикIайва. Чара бухлавгукун, столданий стуллу бивхьуну, лампочкалул лув, лугу бувгьуну, дарс лахьлан багьайва. ЧIявуну школданийн лавгун, гикку дарсру хIадур дайссия, гикку чани хъинъя, неххачIасса электростанция гъанну буну. Чансса оьрус маз итххявххукун, айивхьура литература ккалай. Цаппара луттирду, Шекспирдуя тIайла хьуну, жуннийва бия, бакъамур Къушихъал ШарабуттиннучIату ягу Гъумучиял райондалул библиотекалува ласайссия. ХIакьинусса кьинигу на лу къакьабитав, ххуйсса библиотекагу сакин бав.\nХхирая ттун шахматирттай уклан, миннул пикри, аьмал цалийн бутайва. ЧIявуну шахматирттал улттух, аьпа баннав цал, Шарабуттиннущал, Нураттиннущал шайссияв, ми хъинну буккайва. Шахматирттахсса гъира ттун ттула буттал бувтуна. Ми тиха Марвилия лавсун увкIуна. Махъ, Новолакрай зузисса чIумал, «Урожай» тIисса спортобществалул Москавлив семинардайн тIайла увккунав. Тикку жу, группа бувну, бувкссияв гроссмейстер Лилиенталлущал, х��унабавкьуссияв Ботвинниклущал. Мукунсса дия чIун.\nДяъви къуртал хьуну махъ, танил цIарава бувкми, янсаврал кьункьащал, бакIругу гьаз дурну, цалва-цалва кулпатирттачIан зана хьуна. Дяъвилийн лавгсса 35-нная зана хьуна 15, миннавугу захIматсса цIунцIияртту хьусса, щавурду дирсса, ка-ччан дакъассагу бия. Цаппаранная ятIа-тIарвагу бакъая, мукунминнавух ттула ниттиуссу МахIаммадгу ия. Мунал мукьа оьрчI ятинну ливчIуна. Жула учай «ливтIуминнан дуниял духларгссар» куну. Сагъминнал, цукун-бунугу цалва яхIгу, къириятгу дурурччуну, оьрму бачин бай. Цуксса лавгмунил, нанимунил жуйхра ришларчагу, инсан лахIан ан, никирттайн утан къашайсса ур. Мукун МахIаммадлул, СалихIлул, Къущил, Бадавинал, Кьурваннул, Апаннинал, Исуплул ятинталгу ччаннай бавцIуну, ххаллилсса кIану бувгьунни жяматраву, цалва оьрмулуву.\nЧув ливчIру зу, вирттал?! Цан кьакьан къаритару ниттихъал, аьзизсса кулпатирттал иттавсса макь?! Юх, зу жун сагъссару, зул цIарду гьайкаллай цIарал ххуттардий чирчуну дуссар.\nЗана хьуна ттул ппугу – оьрму цила паржагьравун багьлан бивкIуна. Амма зана къавхьуна буттауссу ХIасанхIусайн. Му накьлу хьуссар тIисса лухIи чагъар бувкIшиву жун , оьрчIан, кIул хьуна чурттурдайх дурчIун най дуна леххаву тIий, зума тIисса буттал ниттил аьсившиврийну. Мунил канихь арснал ттиркьюкьал бувщусса мандолина бия. Ганил га, чIирайх бивщуну, парча-тика бувна. Мунил аьсившиврул дазу дакъая. Дяъви къуртал хьуну 25 шин ларгун махъ, Италиянавун Ххувшаврил шадлугърайн лавгсса азирбижанчу ТIагьиров увкIуна. Мунал бусаврийн бувну, ХIасанхIусайн ва мунащалсса партизантал ливтIуну бия апрельданул ахирданий, 1945 шинал. ХIасанхIусайн ясирну агьну ивкIун ия Волыннал областьрай щалва полкирал лагма рургьусса ппурттуву. Мунаща Италиянаву, партизантурал кумаграйхчин, лихъан бювхъуну бия. Бусаврийн бувну, капитан Камалов ХIусанхIусайн хъинну виричусса, гьунар бусса партизан ивкIун ия. Махъ, ттул цIуххаврин жавабран, ттучIан Италиянава бувкIсса чагъардалгу му бусала тасттикь буллай бия. Италиянава ливхъун нанисса немец, гузла бувну, азарахъул ясир бувну бия, амма цува ХIасанхIусайнгу, мунащал ца югослав, цагу италиян биривну немецнахьхьун, миннай оьккисса зулму бувну бия. Миннал сипатру дукъарчIай дурну, лихха-личча бувну лявкъуну бур. Ца ХIасанхIусайннул лажин чан-кьанну дурчIинну дия тIар. Ми шамуннаннагу Италиянал Виричу тIисса цIагу дуллуну, цанма лайкьсса часовнялуву бувччуну бур.\nХIасанхIусайннул цIа тасттикь дан экспертизарду дурну дия МВД-лул зузала Амосовлул. ХIасанхIусайннул гьунар, виричушиву гьартану ккаккан дуруна ТАСС-рал корреспондент Путербротлул.\nНариман Аьлиевлул чивчуну бия «Итальянская баллада» тIисса пьеса , мугу ккаккан бувуна Дагъусттаннал М. Горькийл цIанийсса Оьруснал драмтеатрданул, Яруссаннал драмтеатрданул, Лакрал драмтеатрданулгу.\nГьанжилив мунал цIа дирзсса кIичIиравалу бур, буттал ш��раву Читтурав Аьлиев МахIаммадаьлил дурсса гьайкалгу дур.\n* * *\nЧиттурдал колхозрал 3000-3500 яттил хIайван бусса газу, ряхцIалуннийн бивсса оьллал ферма, 20-ннийн бивсса зузи бай ницал ферма дия. Ми гъаттара ябаншиврул, хъуния бувкIсса къама, къур, нувщи, нахь дакъасса, хъуни дакъасса ххалазаннугу дия. Ятту гъинттул, августрал ахирданийн бияннин, зунттай бикIайва, ссуттил БабаюртуллачIасса къутандалийн лагайва. Мюрш гъаттарагу зунттуйн гьан байва. КIинттул, гъаттара ябаншиврул, махъун диялсса лазуни дакъахьурча, зунттавун къюллу бан гьан байва хъами. Ттун кIулну мукун аварасса кIира кIи хьуна. Гъинтнил ахирданий, цулуцалт, хIухIалт бувккун, чIиникI бищун бюхъайма, КунцIуллавух, Хъяссаврал гьанахух чIиникI бищайва. 1944 шинал Суннаралли, ДучIими, Гьаркасси чачаннал аьрщарайн бизан бувкун, Суннараллил аьрщи жухьхьун дуллуна.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/06\/%D1%88%D0%B0%D0%BD-%D0%BF%D0%B0%D1%80%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8-%D1%85%D1%8C%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B0-%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%B0-%D0%B2%D0%B0-%D0%B6%D1%83%D0%B2%D0%B0-2\/","date":"2023-09-23T21:13:42Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506528.3\/warc\/CC-MAIN-20230923194908-20230923224908-00641.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9684737325,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9684737324714661}","num_words":5451,"character_repetition_ratio":0.026,"word_repetition_ratio":0.001,"special_characters_ratio":0.17,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.975,"perplexity_score":2638.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"Уттигъанну МахIачкъалалив ФСКН-лул управлениялул къатраву ларгунни 2013 шинал хIасиллу дуллалисса батIаву. Управлениялул даврил жям дуллалисса ихтилат бунни Дагъусттаннайсса ФСКН-лул управлениялул хъунама, полициялул полковник Энрик Муслимовлул. Ванал бувсунни 2013 шинал ахирданий республикалул наркодиспансерданул сияхIрай 6 443 инсан (2012 шиналнияр 25 инсан ххишалану) бивкIшиву, щалагу Ухссавнил федерал округрай наркотикру ишла буллалими (100 азара инсаннайн биллалицири хIисав бувну) яла чансса Дагъусттаннай бушиву.\nДагъусттаннай 100 азара инсаннан наркотикру ишла буллалисса 259 инсан укIлай ур, СКФО-лий – 346. Дянивну хIисав дурсса Аьрасатнал ккаккиярттах бурувгун, Дагъусттаннайминнал ккал 43,3% чансса дур. Наркодиспансерданул сияхIрайми чIяву хьуну бур, ларгсса шинал наркотикру ишакаш баврицIун дархIусса тIулдакъашивуртту ва тахсиркаршивуртту дурну бувгьуну, цIуллу-сагъшиву дуруччаврил идарарттайн биян бувминналшиврий.\n2013 шинал наркоконтрольданул зузалтрал зевххуну бур 142 кг. ливчусса наркотикру ва 239,5 кг. хъинну асар шайсса затру (СДВ). Аьмну – 376 кг. 625 гр. Вай хъанай дур хьхьичIмур шиналнияр мадара ххишаласса. 2012 шинал зерххуну диркIун дур аьмну 212,5 кг.\nЛаргсса шинал чан хьуну бур яла заралмур наркотик – дезоморфин ишла буллалими. Мунийну чIалай бур 2011, 2012 шиннардий полициялул зузалтрал дурмуния ва 01.07. 2012 шиная байбивхьуну кодеин бусса даруртту рецепт дакъанува итакъабакьлан бикIаврия мюнпат хьушиву. ЦIана цаппара хьхьичIва дезоморфин ишла буллай бивкIсса наркомантал опий ва героин ишла буллан бивкIун бур, цаппарассаннал тIурча – «Лирика» тIисса препарат. Аьмну республикалул ихтиярду дуруччай органнал сияхIрайн ларсун дур закондалул ххуттава бувккун наркотикру ишакаш буллалаврицIун дархIусса 2635 тахсиркаршиву. ХьхьичIмур шиналнияр 341 тахсиркаршиву ххишалану. Республикалий сияхIрайн ларсъсса цинярдагу тахсиркаршивурттал 18,8% бур закондалул ххуттава бувккун наркотикру ишакаш баврицIун дархIусса. Наркотикру ппив хьун къабитансса чаран ляхълай, республикалул шагьрурдай ва районнай зузи дурсса наркотикирттайн къаршисса программардая мюнпат хьуну бур.\nПрофилактикалул давуртту дан кIункIу дуллай бур жяматийсса ва диндалул организацияртту, цIуллу-сагъшиву дуруччаврил, кIулшивуртту дулаврил, соцзащиталул ва культуралул органну.\n2013 шинал дурну дур 1150 профилактикалул давуртту. «Дети Юга» тIисса операциялул лагрулуву жагьи-жугьулт наркотикру ишла буллай бурив кIул баву мурадрай ва «Насвай» тIисса «тяхъа бай» газ балугъравун къабивминнал дянив ппив хьун къабитаву мурадрай, ххал бувну бур чIявусса жагьилтал батIайсса 1835 кIану: аэропортру, вокзаллу, паркру, барду, хьхьирил портру, машлул идарартту, дискотекарду, хьхьувайсса клубру, базарду, детдомру, школа-интернатру ва м.ц. кIанттурду.\n«Мак» операция нанисса чIумул дянив (28.05 – 2010. 2013) УФСКН-лул зузалтрал ашкара бувну бур 132 кIану наркотикру бусса ххяххиялул бувгьусса ва 59 кIану ми цайнува цивппа ххяхлахисса. Бат бувну бур 1 млн. 386,5 азарва наркотикру бусса ххяххиялул къатIри. «Мак» операция нанисса ппурттуву ашкара дурну дур 91 тахсиркаршиву. Бувгьуну бур наркотикру закондалуцIун къабавкьуну ишакаш бавривух хIаласса 76 инсан. Зерххуну дур 36 г. опийрал, 75 гр. гашишрал, 5490 гр. марихуаналул, 800 гр. гужну асар шайсса затирттал (СДВ).\n2013 шинал мукунма ххал бувну бур 122 аптека, чанну баххан ккаккан бувсса препаратру баххаврил низам цукун дуручлай бурив ккаккан, мукунма лицензия дакъанма зузисса аптекартту лакьин. Му давриву управлениялул зузалтран ххуйсса кумаг хьуну бур «Я – помощник Президента» сакиншиннарая. Вай ххалбигьавуртту дурну, рецепт дакъанура инсантуран препаратру бавххусса 14 аптекалул хIакъираву ва лицензия дакъанува зузисса 34 аптекалул хIакъираву материал дартIун, Виваллил иширттал министерствалийн тIайла дурккун дур, миннал хIукму кьукьин.\nВа цIусса шинал дайдихьулийгу наркотикру закондалуцIун къабавкьуну ишакаш баврил аралуву 85 тахсиркаршиву ашкара хьуну дур. Уголовное дело сукку дурну дур 56 иширал хIакъираву. Лавкьуну бур 3 наркопритон.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/02\/%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F-%D0%BF%D0%BF%D0%B8%D0%B2-%D1%85%D1%8C%D1%83%D0%BD-%D0%BA%D1%8A%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%81%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%80\/","date":"2023-10-05T00:21:49Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511424.48\/warc\/CC-MAIN-20231004220037-20231005010037-00641.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9450103045,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9450103044509888, \"tab_Cyrl_score\": 0.016893669962882996}","num_words":1224,"character_repetition_ratio":0.063,"word_repetition_ratio":0.056,"special_characters_ratio":0.192,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.953,"perplexity_score":3321.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"Аьдатравун багьсса куццуй, гьарица шинал ахирданий оьрмулуву хьусса дахханашивурттая, асар хьусса, дакIний личIансса иширттая цIухху-бусу бару жу махъ нанисса, сий дусса миллатрал вакилтурахь.\nВа даву дуллалисса чIумал чIалан бикIай гьарицагу инсан, архсса зунттал шяраву ялапар хъанахъимагу, дазул кьатIувмагу, хъунасса къуллугъчигу, укунасса зузалагу миллатрай дакI цIий ушиву, жулва маз, культура дуруччаврил буруккинттарай ушиву.\nУкунсса ххаллилсса арсру, душру миллатраву буссаксса, чаннасса бучIантIимунийнсса хьулгу ххишала шай.\nЯ Аллагь, щалагу миллатран даркьусса, барачатсса шин хьуннав. Жува тIимур Залгу тIий лякъиннав.\nАндриана Аьбдуллаева\nШарип Шарипов, ДР-лул ХIукуматрал председательнал хъиривчу, экономикалул элмурдал доктор:\n2013 шин ттун дакIний лирчIунни республикалул президентнал ттуйнна хъуннасса вихшала дурну, ДР-лул ХIукуматрал хъиривчунал къуллугъ тапшур баврийну.\nГьай-гьай, къуллугърал гьаз шаврийну ттуятусса жаваблувшиннагу гьаз хьуссар. Ттула биялдарайн дагьлагьисса бигьа дакъасса агропромышленностьрал, балугъру буруччаврил, вацIри буруччаврил аралуву утти ттун хъиннура чIалачIи дан багьлай бур ттула кIулшивурттугу, бюхъу-бажаргу, хъиннува хIарачат буллан багьлай бур президентнал командалуву чялишну зун, ттуйнна дурсса вихшала кьукьин къадан.\nХIакьину республикалул агьали чIявусса къювусса масъалартту дузрайн буккан бансса вихшала дирхьуну бур Рамазан ХIажимурадовичлуйн. Ми масъалартту щаллу бавриву президентнал командалувуминнал биялагу хъунмасса бур. Гьамин, ялун багьну зун багьлай бур.\nЛаргсса шин дия давуртту щарчусса, учиннуча, ссихI бигьинсса чIун дакъасса. Хьунни личIи-личIисса миллатирттал, пишалул инсантуращалсса хьунабакьавуртту, собранияртту. Ми хьунабакьавуртталгу аьч бунни агьалинал масъалартту ва буруккинтту. Хъиннува асар хьунни ттулла даврил агьамшиву, аьркиншиву, ххишала хьунни агьалинал масъаларттаха зунсса гъира.\nЛаргсса шинал дакIний ливчIсса иш мугу хьунни – на увчIунна «Горные территории РД» тIисса Ассоциациялул председательну. Шинал дянив хьунни дазул кьатIувсса аьрххи-ххуллурду. Лавгра Швециянавун, кIийла Германиянавун. Опыт кIибачIлачIисса, ттула даврин мюнпатсса хьунабакьавуртту хьунни вай хIукуматирттайгу.\nЦайми билаятирттайн лавгсса чIумал хъиннура асар шай ттула Ватандалухссагу, жула халкьуннахссагу ччаву, жула ляличIишиву. Цуксса хьхьичIуннайсса хIукуматру тай дунугу, дакъар тикку жучIара кунна инсантурал дянив гъилисса, дакIнийхтунусса хIалашиву, куннал куннахсса ччаву, аякьа, цаннал чIарав ца бацIаву, иттату иттав бурувгун аьчухсса ихтилат баву.\nУкунма нахIуну, куннан ку бувчIлай личIаннав Дагъусттаннал агьлу.\nЦIусса шин барча дуллай, чIа тIий ура цинявппагу дагъусттанлувтуран цIушиннарду, тIайлабацIурду, аваданшиву, буллугъшиву, гьарица кулпатраву барачат. Нитти-буттан оьрчIал дард къаккакканнав. ДакIнийсса мурадру бартлаганнав.\nЗарема Буттаева, ДР-лул культуралул министр:\n2013 шин дия республикалул оьрмулуву, хаснува культуралул аралуву хъинну авадансса. Ва шинал иширайну щаллу хьунни жула хIукуматрайгу, дунияллийгу агьамшиву дусса, республикалул, Аьрасатнал ва кьатIаллил билаятирттал СМИ-дай чялав багьну бивкIсса хъуни-хъунисса проектру.\nРеспубликалий кIицI ларгунни кIира агьамсса дата – Дагъусттан Аьрасатнавун бувххун 200 шин шаву ва хъунасса шаэр Р. ХIамзатов увну 90 шин шаву.\nМи иширттацIун дархIусса шадлугърал мероприятиярттугу хьунни республикалийгу, Аьрасатнал шагьрурдайгу. Июль зурул 5-нний Москавлив шадлугърал даражалий тIиртIунни шаэрнан гьайкал. Микку гьуртту хьунни Аьрасатнал Президент Владимир Путин, Дагъусттаннал Президент Рамазан АьбдуллатIипов, ДР-лул Парламентрал председатель Хизри Шихсаидов, Москавуллал мэр Сергей Собянин, Федерациялул Советрал председатель Валентина Матвиенко, АьФ-лул ПрезидентначIасса Дагъусттаннал вакил Александр Ермошкин, шаэрнал дустал, хIукуматрал ва жяматийсса ишккаккулт Евгений Примаков, Александр Дзасохов, СССР-нул Халкьуннал артист Иосиф Кобзон, цаппарасса регионнал каялувчитал, шаэрнал творчество ххирами.\nР. ХIамзатовлул юбилей кIицI лагаву хьунни шиккувамигу, архну, республикалул кьатIув ялапар хъанахъимигу дагъусттанлувтал, мунал творчество ххирасса миллион инсантал цачIун буллалисса ишну. Р. ХIамзатовлул творчество ххираминнан оьрмулухун дакIний личIансса бахшиш дунни «Пери» тIисса чирилул фондрал. Миннал личIи-личIисса билаятирттаясса – Абхазнавасса, Белоруссиянавасса, Израиллаясса, Къазахъисттаннаясса, Китайнавасса ва цаймигу хIукуматирттаясса библиотекарьтурайн оьвкуну, Дагъусттаннайх ца нюжмардийсса этнотур дунни.\nСентябрь зуруй П.С. ХIамзатовал цIанийсса Дагъусттаннал изобразительный искусствардал музейраву тIиртIунни шаэрнан хас дурсса «Завещание» цIанилусса выставка. Художниктурал Союзрал выставочный залдануву тIурча – «Поэт добра и человечности» тIисса Дагъусттаннал художниктурал выставка.\nМукунна шаэрнал юбилейран хас дурсса мероприятиярттал лагрулуву хьунни аслисса культуралул фестиваль «Цамаури». Шаэр увсса кьини, сентябрь зурул 9-нний, тIурча, тIиртIунни «КIяла кьурукьру» цIанилусса ХIамзатовлул кьинирду.\nДусшиврул Къатлуву хьусса форумрайн бавтIунни 100-нния ливчусса шаэртал ва чичулт, культуралул ишккаккулт ва билаятрал личIи-личIисса шагьрурдаяссагу, дазул кьатIатуссагу бусравсса хъамал. Октябрь зурул 12-нний Кремлилул съездру бай Дворецраву ларгунни «Мой Дагестан» цIанилусса шадлугърал вечер.\nЯлагу ва шин дакIний лирчIунни республикалийн гастроллай билаятрал хьхьичIу-хьхьичIунсса коллективру бучIаврийну. ЖучIанма бувкIунни В. Спиваковлул каялувшиннаралусса «Виртуозы Москвы» оркестр, Н. Сацлул оьрчIал музыкалул театрданул бивхьунни Ш. Чаллаевлул опера «Маугли». Мукунна республикалий ларгунни личIи-личIисса театрдал фестиваллу, цавугу Дагъусттаннал ва Аьрасатнал бакъасса, дазул кьатIаллил коллективругу гьуртту хьусса.\nДакI ххари дансса иш хьунни, Республикалул бакIчи хьхьичIну, шагьрурдайсса ва районнайсса Магьирлугърал къатрал гьанулий сакин бунни 20 Аьрасатнал халкьуннал аслийсса культуралул центрду.\nРеспубликалий ларгунни мукунна аьдатравун дагьсса музыкалул фестиваль «Порт-Петровские» ассамблеи, фестиваль «Каспий – берега дружбы».\nДагъусттаннал культуралул кьинирду хьунни Ставрополлал крайрай, Астраханнал, Ярославрал, Москавуллал, Твердал областирдай.\nНоябрь зуруй Москавлий хьунни кIира хъунисса, дакIний личIансса выставкарду.\nЯтIул майданнивсса тарихрал музейраву тIиртIунни «Узоры жизни» цIанилусса Манаба МахIаммадовал выставка, «Коломенское» музей-заповедникраву – «Дагестан глазами Е. Лонсере». Ялун нанисса ЦIусса шин магьирлугърал шинну баян бунни Аьрасатнал Президент В. Путиннул. МуницIун бавхIуну, ялунчIилсса шингу культуралул мероприятиярттал чулуха хъинну авадансса дикIанссар. Хъиривмур шиналгу личIи-личIисса билаятрал, дунияллул даражалийсса фестиваллу, форумру ва выставкартту дансса пикри буссар.\nМиннуя цIана къатIунна.\nДР-лул Культуралул министерствалул чулуха ва ттула чулуха барча буллай бура цинявппагу дагъусттанлувтал ЦIусса шинащал. Ва шинал гьарицагу инсаннал оьрмулуву ххуйсса, ххарисса бакъа цичIав къахьуннав. ЧIа тIий бура тIайлабацIу, талихI-тирхханну. Барачатсса, буллугъсса шин хьуннав.\nРита Мурачуева, ДР-лул ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил министерствалул хъунмур эксперт:\nЛаргсса 2013 шинал ттула оьрмулуву тIааьнну дакIний личIансса ттула дакIниймур бартлавгсса ишру хьунни. Республикалий цIуллу-сагъшиву дуруччаврил даража гьаз хьунни, медициналул аралуву ххуй чулиннайсса дахханашивуртту хьуну. Республикалий зун бивкIунни цIу-цIусса азарханарду, поликлиникарду, ФАП-ру. 2013 шинал бартдиргьунни цIуллу-сагъшиву дуруччаврил модернизациялул Программа. Ххарисса ишру хьунни ттула кулпатравугу. Кулпатри ттул оьрмулул мяъна-мурад, ттул къинтта, чул бищай кIану. Кулпатравусса ххаришивурттал гьавас бувтун хъару ххяххан дурсса кунма, лехлахи бувара. Ттул арс ХIасан хIакин-травматологну цIакь хьунни. Душ Фарида, ординатурагу къуртал бувну, цила пишалий зий байбивхьунни. ЧIивимур душ Жамиля ца шинал хъунма хьунни. Ци пиша язи бугьанссарив пикри буллай бур. Ласгу, навагу ларгсса шинал бава-ттатта хьуру – ХIасаннул ва Гьумайл арс увну жун ххуйсса бахшиш дунни. Мунан ххаллилсса Мурачуевхъал агьулданунгу, кулпатрангу ттарцIну хьусса ттула ласнал цIа дизарду. Муниягу дакIниву хъуннасса ххаришиву дур.\n��ьарицагу инсаннал оьрмулуву укунсса ххаришивуртту чан къаданнав. ОьрчIал оьрчIру буллай, жула наслулия ххари хъанай битаннав.\nЩукрулий бикIанну ва дунияллий\nЖува лявхъуну тIий\nхъунасса Заннайн,\nОьрмулул неъматру\nжунма кIулну тIий,\nУрттугу, тIутIивгу\nдавран буну тIий.\nЧIа учинна зунгу так цIуллушиву,\nТалихIсса, ххарисса,\nчаннасса шинну,\nБургъил гъилишиву,\nщинал марцIшиву\nБарча, ххирасса лак,\nЦIушинал хIукъу!\nМуслим Даххаев, ДР-лул УФСИН-лул хъунама, виваллил службалул генерал-майор:\n— Ларгсса шинал республикалул оьрмулуву чIярусса дахханашивуртту хьунни. Ивтунни цIусса президент, мунал салкьи дунни республикалул агьамсса масъаларттаха зунсса цIусса команда. Ттула системалувугу евростандартирттайн букIлакIаврицIун бавхIуну тамансса давуртту дарду дуснакь бувминнан ттизаманнул тIалавшиннардаха лархьхьусса шартIру дузал дан. Сайки циняв жула идарартту цIубуккан бувну, бакьин барду.\nТIааьнну дакIний личIансса иш хьунни, хьхьичIунсса подразделение хIисаврай, нава каялувшиву дуллалисса Дагъусттаннал ФСИН-лул управлениялун Ттугъ булаву. Москавлия Аьрасатнал ФСИН-лул хъунаманал цалчинма заместитель В. В. Цатуров увкIун, му ттухьхьун шадлугърал даражалий буллунни. Ва ишгу жула даврин, ттула зузалтрал бихьлахьисса захIматран хъунмасса кьимат бищаврин ккалли буллай ура. Сант дирирну дунура, ттун барча бан ччива ттула коллегахъул – цIанамигу, нава ЦIуссалакрал РОВД-лул хъунаману усса чIумал архIал зий бивкIмигу ЦIусса шинащал.\nХаснува барча бан ччива къуллугърал бурж бартбигьлай къучагъшиврий жанну дуллусса ЦIуссалакрал милицалтрал кулпатру, оьрчIру, уссурссу.\nУттиния тихунмай зул оьрмулуву пашмансса лахIза къахьуннав, зун ссалчIав буруккин къабагьаннав. ЦIусса шинал зул кулпатирттавун хIат-хIисав дакъасса ххаришивуртту духханнав.\nЮсуп МахIаммадов, Лакрал райондалул бакIчи:\nВа жуятура нанисса шин дакIний лирчIунни республикалий ва райондалий хьусса хъунисса дахханашивурттайну.\nХьхьичIва-хьхьичI республикалул хъунама, мукунма чIярусса министерстварттал ва ведомстварттал каялувчитал баххана шаврийну. ДакIний лирчIунни цIуну увчIусса республикалул президентнал ттуйнма ДР-лул ХIукуматрал председательнал хъиривчунал къуллугъ тапшур баврийну ва яла, нава тавакъю бувну, махъунай ттула райондалийн, гава ттула къуллугърайн зана шаврийну. ДакIний личIансса хьунни нава вице-премьернал къуллугърайсса чIумал Правительствалул председательнащал ва министртурал кабинетрал вакилтуращал Лакрал ва Ккуллал райондалийн лагаву. КIирагу райондалул жяматращал хьунабавкьуну, къювулийсса масъаларттал хIакъиравусса ихтилатру шаву.\nМикку гьаз хьуссия ШавкIрату Щаравсса ххуллул масъалагу. КIикку буссар ххуй бакъасса, Совет заманная шинмай ламу бишин къахъанахъисса кIану. Ахиргу, му захIматсса масъала щаллу бансса дайдихьу дурссар. Автодорданул хъунаманащал маслихI��т ккавккун, квантовый ламу бансса пикри хьуссар, проектрал документру щаллу бан арцу итадаркьуссар.\nДакIний личIансса иш хьунни Дагъусттаннал президент Лакрал ва Ккуллал райондалийн учIаву, Гъумук цIусса, ттизаманнул техникалул лащу-щаллусса РОВД-лул къатри дурну къуртал даву. Ми къатри тапшур дуллай райондалий республикалул бакIчи акъассагу, Аьрасатнал МВД-лул СКФО-лул Хъунмур управлениялул каялувчи Сергей Ченчик, ДР-лул МВД-лул министр Аьвдурашид МахIаммадов гьуртту хьусса хъуннасса шадлугърал мажлис шаву.\nЦуксса хIайпнугу, оьрмулуву ххаримургу, пашманмургу архIал най бур. ТачIав хъамакъабитансса кьурчIисса ишругу хьунни Лаккуй. Лавмартътурал оьрмулуцIа бунни райондалул виваллил иширттал отделданул ттарцIруну хьусса язи-язисса зузалт.\nТтула оьрмулувугу тIааьнну дакIний личIансса, райондалунгу агьамшиву дусса иш хьунни шинал ахирданий, ноябрь зуруй, нава Владимирскаллал областьрайсса Суздаль шагьрулий хьусса щалагу Аьрасатнал муниципал сакиншиннардал съездрай гьуртту шаву.\nЩалагу билаятраясса 650 делегатнавух ххюя делегат Дагъусттаннаясса бия. Миннавух нагу ияв. Съездрайн Аьрасатнал президентгу увкIунни.\nМу съездрал давриву чIявусса мюнпатсса масъалартту ххалбивгьунни. Хъиривмур кьини Москавлив, Кремлилуву, Владимир Путин хьунаавкьунни съездрал 50 делегатнащал. Щалвагу Ухссавнил Ккавкказуллал муниципал сакиншиннардал каялувчитурава бия Минводы шагьрулул ва Краснодардал мэртал. Дагъусттаннал делегатътурава ца на ияв.\nПрезидентнащалсса хьунабакьаву тIааьнну дакIний лирчIунни. КIира ссят ва дачIиннуй ххалбигьлай буссияв хъуннасса агьамшиву дусса масъалартту. ЦIусса шиналгу райондалул даража гьаз бансса, агьалинал оьрмулул шартIру ххуй дансса ниятрай зунну. Ялун нанисса цIусса шин даркьусса, тIайлабацIусса хьуннав тIий, барча бан ччай ура лакрал, щалагу Дагъусттаннал жямат.\nТтявх-шявхлил, пIякь учавурттал чIурду бухлавгсса, паракьатсса оьрмулийн бучIаннав. Жула оьрчIал бучIантIимуния нигь-ццах бакъасса, кьатIув увкма сагъ-саламатну занаикIантIишиврийн вихшала дусса тагьар хIасул хьуннав Дагъусттаннай. Гьарица къатлуву буллугъшиву, барачат ликканнав. Жува тIимур Залгу тIий лякъиннав.\nМахIаммадхIажи Айдиев, ЦIуссалакрал райондалул бакIчи:\nРеспубликалулгу, райондалулгу оьрмулуву дакIний личIансса иш хьунни Дагъусттаннал президент аххана шаву. Рамазан АьбдуллатIипов президентну увчIайхту, райондалул масъалартту лябукку буну щаллу хъанан бивкIунни.\nЛаргсса шинал ЦIуссалакрал райондалул агьалинан дакIний личIансса иш хьунни Новостройрай, ЦIуссаккулув, 315 инсаннансса цIусса школа тIитIаву.\nБувну къуртал хьуну, зузи бан хIадурну буссар кIива школа цаймигу: ЦIуминалийсса ЦIуссалакрал шяраву – 704 инсаннансса, ЦIуссамехельтIиял шяраву – 250 инсаннансса.\nЦIусса шинаву цинявппагу дагъусттанлувтуран чIа тIий ура дакьаву, паракьатшиву. Гьарица ужаг��раву барачат ликканнав. Ххаришивуртту чIяру даннав.\nСяид Сулайманов, Ккуллал райондалул бакIчи:\nГьашинусса шин дайдирхьуна Дагъусттаннал цIусса Президент Рамазан АьбдуллатIиповлул цала давриву хьхьичIунсса 10 проект дузал буллансса чаранну ляхълахъаврияту. Ми ацIвагу масъалалувату жулламур райондалийн багьайссагу бия 9 масъала, шяраваллавусса хозяйствардал масъаларттаяту байбивхьуну, цIуллушиву дуруччаврийн бияннинсса. Мунийн бувну, райондалий социал давурттаха зий бивкIру, ми проектирдан аьркинсса арцурду жулла райондалийнгу итадакьиншиврул, аьркинсса чагъарду хIадур буллай. Ккуллал райондалий бувантIиссар шанма оьрчIал багъ: Вихьлив, Ваччав, Ккулув. Бювхъунни жул райондалийсса фермертураща хIукуматрал дуллалисса зана къадайсса кумагрансса грантру ласун. Ми грантру цирдагу дур ца миллиондалияр ххисса. Яла нава рязисса иш мугу хьунни, райондалий ятту-гъаттарал дикI хъуслийн дуккан дувайсса цех тIитIинсса инвестор лякъин бюхъаву. Му цех бикIантIиссар Ваччав. Микку дуван багьлай бур 40 миллиондалунсса давурттив. Чани буцаву, щин дуцаву, аьрщи дулаву жула чулуха дикIантIишиврий кьутIи чирчуну, икьрал дуварду. Ва цех бувсса чIумал, анжагъ инсантуран даву шаву бакъассагу, райондалийсса шяраваллавусса инсантурангу шиккун ятту-гъаттара булаврийну къажанжи хъанантIиссар. Ва промышленностьрал зумуну ятту-гъаттара биххайсса, дикIуя хъус дувайсса предприятие дикIантIиссар. НакIлия хъус дувайма инвесторнахгу луглай буру.\nЦукунсса хьуну ччива ялун нанимур шин? Вай кIивагу суал кунницIун ку бавхIусса бур. Умуд бур дакIниймургу щаллу дуван бюхъанссар тIисса. Цалчин, буван тIий бур ШавкIуллал шяравалличIату, Хъуннеххал ялтту, Щардалмур аьрщарайнсса ламу. Ялунмур шинал ккаккан бувну бур Ваччату Вихьливсса ххуллу бакьин буван. Гикку кIива ламугу бакьин буван багьлагьиссар. Бакьин бувантIиссар Вихьлияту Къянив бияннинмур ххуллугу. ТIайлар, вай давурттив ца ялунсса шинал дузал дуван къахьунссар, лирчIми хъиривмур шинал дуванссар. Бакьин бувантIиссар Ваччавсса стадион, къуртал бувантIиссар Ваччавсса школа ва ЧIявсса спортзал. ДакIний буру, мукунма, жула шяраваллал бикIу, шагьрурдал бикIу, оьрчIан Ккуллал райондалий лагерь тIитIин. Ванийн уттигу жува пионертурал лагерь учару. ЦIанил иш бакъар, цукун учирчагу, оьрчIан бигьалагансса, цала ватан ххира хьунсса шартIру сакин дуван хьурча. ЯлунчIинсса шинал къабайбиширчагу, жула Ккуллал райондалун буллунни уттигу цIусса шанма школа. Ми школарду бувайхту, Вихьлив буллалимур къуртал бувайхту, вай школардачIа бикIан тIий бур интернатругу, му чIумал хьунтIиссар шяраваллава шагьрурдайн лавгсса жагьилтураща цала оьрчIру Лаккуйн дуклан гьан буллан. ХIасил, жунма яхI буллан багьлай бур, ялун нанисса ник цуксса бюхълай бурив, муксса зунттал тIабиаьтгу, оьрмугу ччан хъанахъисса пикрирдащал тарбия буллан. Му чIумал бучIиссар жунма: «Миллатрал хьхьичIсса буржру жувагу биттур бувссар», — учин.\nХIусайн ХIусайнов, Дагъусттаннал медициналул академиялул фтизиатриялул кафедралул заведующий, профессор:\n2013 шин ттула давриву, пишалуцIун бавхIусса иширттаву тIайлабацIу бусса дия учин бюхъанссар.\nТтущагу, ттул коллегахъащагу, хаснува диспансерданул хъунама хIакин А. А. Адзиевлуща, мукIру бан бювхъунни жула каялувчитал ва жямат республикалий туберкулезрал тагьар ххуй чулий даххана хьушиврий.\nАьвзал заманная шинмай Дагъусттан туберкулез яла хъинну ппив хьусса региондалун ккаллину бивкIссар Аьрасатнаву. Жуярда оьккисса тагьар диркIссар так Туванал автоном республикалий. Махъсса 15 шинал дянив тагьар ялу-ялун ххуй хъанай дур. Туберкулезрал къашавай хъанахъаву республикалий кIилий чан хьуну дур, дянивну Аьрасатнавунияр 1,5 яларайну дур. Ва масъала жула академиялул Ученый советрай, Минздраврал коллегиялий ягу элмийсса конференциярттай ххалбигьлагьисса чIумал цIухлан бикIай, жучIарасса захIматсса шартIирдай, мукунсса къашайшалт хъин бан кIанттурду биял къахъанахъисса чIумал цукун бювхъуссар тагьар къулай дан тIий.\nХьхьичIва-хьхьичI республикалул агьалинал маэшат ххуй хьунни. Мугу хIисавравун ласун багьлагьисса хIуччар, цанчирча туберкулез инсаннал ахIвал-хIалдануцIун дархIусса азаруннин ккаллиссар.\nКIилчин, республикалийсса ятту-гъаттара му азарунния хъин бувссар. Шамилчингу, къашай хьун нигьачIаву дусса группарду, яни Дагъусттаннай мукунминнан ккаллисса оьрчIру, мюрщи жагьилтал ва хъами азарунния буруччин бакIра-бакIрах профилактикалул мероприятияртту дуллай бивкIссар.\nВа ялагу, къашайшалт хъин бан хъинну мюнпат бусса кIанттул кьяйдарду ишла дуллай бивкIссар. Ми кьяйдардаву жу ляркъуссагу дур.\nЖула тIайлабацIулулгу, харжру гьаз баврилгу гьавас бувтсса Дагъусттаннал фтизиатортал ва азар духдан гихунмайгу хIарачат буллан тIий буру.\nВа шинал нава рязисса иш цамургу хьунни. «Фтизиатрия» тIисса ттула лу цIунилгу итабакьин хIадур бувну, типографиялийн булав. Ва лу цалчин итабавкьуссия 2004 шинал. Му ишла буллай бивкIссар жулами студентътал ва хIакинтал бакъассагу, Воронежрайсса, Алтайрайсса, Къазаннайсса ва цаймигу шагьрурдайсса ВУЗ-дал студентътал. Медициналул хьхьичIуннайшивурттацIун бавхIусса цIу-цIусса затру ххи бувсса уттимур изданиегу щалагу билаятрал медициналул институтирттаву ишла буллан ккаккан бувну бур.\nТтула кулпатравугу хъуннасса ххаришиву хьунни ва ларгсса шинал. Ттул арснал арснан душ бунни. Мунингу, аьпа биву, ттула ниттил Марияннул цIа дуларду. Ниттил чаннасса цIа уттара хьуну рязину ура. Ялун нанисса цIусса шинал ттун ччива инсантурал дакIурдиву хъиншиврул кюру бувну. Инсантурал куннал куннайнсса веришиву, хIусутшиву духларгун.\nКьурандалий куну бур, питна бивкIулияр захIматссар куну. Питнарду бухлавгун, инсантураву куннал куннахсса ччаву ххишала хьуннав.\nИнсан талихI-тирхханнарай оьрму бутаншиврул чIярусса арцу, хъус-хъиншиву, хъунисса къуллугъру къааьркинссар. Ми ци чулийгу цинявннан биянсса къабикIайссар. Инсаннал дакIниву баргъ бухьурча, чани бухьурча, марцIшиву духьурча – мунивур инсаннал талихI. На чIа тIий ура цинявппагу дагъусттанлувтуран, ттунма ххирасса «Илчи» кказитрал коллективран, цинявппагу буккултран муна мукунсса цила бикIайкунсса талихI.\nРамазан Фаталиев, Дагъусттаннал Композитортурал союзрал Правлениялул председатель, ДР-лул искусствардал лайкь хьусса зузала, Аьрасатнал Музыкалул обществалул лайкь хьусса зузала, ДР-лул ПаччахIлугърал премиялул лауреат.\n2013 шин бигьасса шин дакъая. Ци чулийгу, жула биялдарайн дагьайсса давуртту лайкьну щаллу дан хIарачат буллай бивкIру. Хьунни дакIний личIансса мадарасса концертру, школардал, училищардал ва техникумирттал дуклаки оьрчIащалсса хьунабакьавуртту, личIи-личIисса юбилейрдацIун дархIусса шадлугърал мероприятияртту.\nЯла-яла дакIний личIансса, яргсса иш хьунни шаэр Расул ХIамзатовлун 90 шин шаврин хас дурну Москавлив, Кремлилул дворецраву хьусса концертрай гьуртту шаву, мукунна ттула оьрмулул 50 шин хъанахъисса юбилей кIицI лагаву. Ттул юбилей шадлугърал даражалий, лахъа-хъунну кIицI дансса сиптачиталну бувккунни Мазрал, литературалул ва искусствалул институтрал каялувчитал, хаснува искусствалул отделданул хъунмур Э.Б. Аьбдуллаева. Миннахь дакIнийхтуну барчаллагь тIий ура.\nЦIусса шинал гьарицагу инсаннал дакIнийсса мурадру, хияллу бартлаганнав тIий ура. Зувагу, зул гъан-маччамигу цIуллуну, сагъну битаннав.\nБадрижат МахIаммадхIажиева, Лакрал музыкалул ва драмалул театрданул художествалул каялувчи, АьФ-лул искусствалул лайкь хьусса зузала:\n2013 шин нава каялувшиву дуллалисса Лакрал театрданун тIайлабацIусса дия. Ххуйсса ккаккиярттахлу Аьрасатнал шанма театрданувух жуламур театргу лайкь хьунни АьФ-лул ХIукуматрал премиялун.\nВолковлул премиялул лауреатътал хIисаврай, жуйн оьвкунни Дунияллул халкьуннал дянивсса театрдал фестивальданийн Ярославль шагьрулийн. Ва хъинну сий дусса, яла хьхьичIунми билаятрал ва дазул кьатIаллил театрду гьуртту хъанахъисса фестивальданий жу ккаккан барду Федерико Гарсиа Лоркал произведениялиясса «Бернардо Альбал къатта» спектакль. Зал тамашачитурал бувцIуну бия. Бюхттулсса даражалий кьамул бунни жула артистал.\nТIааьнну дакIний личIансса ишру цаймигу хьунни театрданул оьрмулуву.\nАьрасатнал Федерациялул Культуралул министерствалул кумаграцIух жу лавгру Нальчикрайн гастроллай. Ккаккан барду кIива спектакль «Ромео и Джульетта» ва «Бернардо Альбал къатта». КIивагу спектакль аншлаграл даражалий лавгунни. Театрданунгу, агьаммур роль дугьлай бивкIсса актриса Жинасат МахIаммадовангу Кабардин-Балкарнал Культуралул министерствалул чулуха ХIурматрал грамотартту дуллунни.\nЦIана театр зий бур «Камаллул Башир» проектраха. ��а спектакльданул цалчинма режиссер Аслан МахIаммадов хъанахъиссар, кIилчинма режиссер хIисаврай проектраву гьуртту хьунтIиссар Муса Оздоев. Спектакльдануву бикIантIиссар Ширвани Чаллаевлул музыка. Мукунма проектрал давриву гьуртту хьунтIиссар Ибрагьим Супьянов (сценограф), Фатима ХIажибекова (художник по костюмам). Умуд бур укун гьунар бусса инсантурал гьурттушинна дурсса спектакль яргсса, дакIний личIансса хьунссар тIисса.\nЛаргсса шин, дайдирхьусса кунна, тIааьнсса, ххарисса иширайну къурталгу хьунни. Шинал ахирданий, творчествалул даврий ва хIукуматрал къуллугърай зий бивхьусса ттул захIматран лайкьсса кьимат бивщунни. Ттун дуллунни республикалул яла бюхттулмур награда – орден «За заслуги перед республикой». Му орденгу ттухьхьун Республикалул Президентнал дуллунни.\nЦIусса шингу жула театрданун ваниярдагу даркьусса, тIайлабацIусса хьуннав тIий бура. Ччива цинявппагу лакран – республикалийминнангу, Дагъусттаннал кьатIувминнангу, театр миллатрал культуралул кюру бушиву бувчIлай, му буруччинсса аякьа дуллай. Ччива театр ххирами, тамашачитал ялу-ялун гьарза хъанай, театрданул каши ххи хъанай, даража гьаз хъанай. Жугу булланну жущава шаймур.\nБарча буллай бура цинявппагу лак, жула культура ххирами, театрданул тамашачитал ЦIусса шинащал! Бивзний ша бакьиннав, дакIниймур бартлаганнав!\nСулайман Маммаев, Дагъусттаннал медициналул академиялул проректор, виваллил азардал кафедралул заведующий, медициналул элмурдал доктор, профессор:\nЖуятура нанисса шин ттун ххарисса, тIайлабацIусса дия. Хъунмур душ Фарида, школагу ххуйну къуртал бувну, Москавлив, лавайсса даражалул экономикалул школалул журналистикалул факультетрайн бувххунни. КIилчингу, жула ректоратрал на къуллугърал гьаз унна – на ивтунна Дагъусттаннал медициналул академиялул цалчинма проректорну. Гьай-гьай, му къуллугърай ттул бигардугу ххишала хьуссар. На жаваб дулайссар медакадемиялуву пишакартал хIадур баврихлу. Му хъуннасса жаваблувшинна дусса давур.\nЛаргсса шинал дакIний личIансса иш хьунни ттула щарнил буттал ва ниттил Сиражуттин ва Мариян Илиясовхъал оьрмулул юбилей мачча-гъан, дустал, даврил уртакьталгу лагма лавгун лахъа-хъунну кIицI лагаву. Оьрмулул шинну нанаву ххари хьунсса иш бакъанугу, вай укун бусравну, хIурматрай бушиву тIааьнну асар хъанай бия.\nЯлагу, ларгсса шинал ттул бутта Нураттин аьпалухьхьун лавгун 30 шин хьунни. Дата пашмансса дунугу, цинявппа оьрчIру, гъан-маччами бавтIун му дакIнийн утаву нава рязисса иш хьунни.\nЯлун нанисса шинал чIа тIий ура цинявппа лакран цIуллушиву, дакьаву. Цаннан ца бувчIлай личIаннав. Каширду ххи даннав. ЩилчIав къушливун пашманшиву къадухханнав, оьрмулул къаувччуну дунияллия цучIав къагьаннав. ЦIусса шин барча тIий ура, мукуна, Гъумук ялапар хъанахъисса аьзизсса ттула ниттихь. Вил къушливу бивтнувасса баргъгу, лавхънувасса чирахъгу чан къахьуннав, ххирасса дадай!\nМахIаммад Сунгъуров, Лакрал райондалул социал иширтталсса буллалисса управлениялул хъунама:\nЛаргсса шинал жул кулпатраву ххарисса ишру хьунни. Мяйра шин Американаву дурсса ттул арснал Сурхайханнул ахиргу, хъунмасса хIаллай ялугьлай ивкIсса Американал гражданство ларсунни. Утти танал кIира гражданство дуссар – Американалссагу, Аьрасатналссагу. Цамургу дакIний личIансса ххарисса иш хьунни ттула чIивимур душнил Сагъиратлул хъатIи. ДакIнийхтуну барчаллагь тIий ура ва ххаришиву жул кулпатращал кIидарчIусса, ттула чIарав бавцIусса дустурайн, даврил уртакьтурайн, гъан-маччанайн.\nРязину ура жула миллатран бакъа чара бакъасса «Илчи» кказит миллатрал оьрмулуву хъанахъисса цавагу иширал чIарах къабувккун, лавайсса даражалий буклай, ссавур дакъа ялугьлагьисса буккулт ххари буллай тIий.\nЦIусса шин барча тIий, гьарица лакку ужагърай барачат ликканнав тIий ура. Гьарица инсаннал ахIвал-хIал ххуй хьуннав, каширду ххи хьуннав, дакIниймунийн ияннав. Жула наслу тIайлабавцIусса хьуннав. Лакку билаятрай аргъ дизаннав.\nХан Баширов, пианист, Дагъусттаннал Музыкантътурал союзрал правлениялул председатель, Аьрасатнал искусствардал лайкь хьусса зузала, Дагъусттаннал халкьуннал артист:\n2013 шинал республикалул тарихраву личIансса хъунисса ишру хьунни. Республикалул агьалинал лахъа-хъунну кIицI ларгунни Дагъусттан Аьрасатнавун бувххун 200 шин бартлагаву, халкьуннал шаэр Расул ХIамзатов увну 90 шин шаву, Аьрасатнал искусствардал лайкь хьусса зузала, композитор Кьасум МахIаммадовлун 70 шин хъанахъисса юбилей ва Дагъусттаннал Музыкантътурал союзран 55 шин шаву.\nДагъусттаннал Музыкантътурал союзрал правлениялул председатель хIисаврай, ттун ххуйну дакIний ливчIунни ва союзрал юбилейрацIун бавхIусса аьрххи-ххуллурду, цинярда концертру, хьунабакьавуртту. Мукунсса концертру хьунни Москавлив, Калугалий, Ярославрай, Рязаннай, Твердай, Астраханнай, Волгоградрай, Саратоврай.\nВай цинявппагу шагьрурдайн жу лавгру тийхсса Дагъусттаннал диаспорардал оьвкуну, ялув кIицI ларгсса датардан хас дурсса концертирттащал.\nМура программалул лагрулуву бивру УзбакIнавун, Туркманнавун, Азирбижаннавун. ТIааьнну асар шайва залдануву ца унугу лаккучу лявкъукун. Ми жучIан гъан хьуну, мякьсса цIухху-бусу буллан бикIайва.\nТтун ляличIинува гъира бия Р. ХIамзатовлул юбилейрацIун дархIусса мероприятиярттавух гьуртту хьун. Ттул мунащал ххуйсса дусшиву дуссия, чIярусса шиннардий хIала-гьурттуну зий буссияв, цачIусса аьрххи-ххуллурду хьуссар. Шаэрнал ттуйн хъярчирай «музыкалул Хан, ччаврил Башир» чайссия. Ттун хас бувну укунсса ххаругу чивчуссия:\nПускай все кинжалы на свете\nИгра твоя сейчас примирит,\nПусть щедрыми делает жадных\nЕе зажигательный ритм.\nШинал лажиндарай жу ккаккан дарду чирилул концертру ветерантуран, авгъанцинан, къашавайсса оьрчIан. «Мастера искусств России �� детям страны», «Подари жизнь», «Поверь в себя», «Я люблю тебя, Россия» цIанилусса чирилул акциярду буллай, жу бивру республикалул кьатIувсса шагьрурдайнгу. Ми акциярдаву хъуннасса гьурттушинна дурну тIий ттун дуллунни грамотартту ва дипломру.\nРеспубликалул магьирлугърал оьрмулуву дакIний личIансса иш хьунни ТIляратIиял райондалий хьусса Дагъусттаннал халкьуннал аслийсса культуралул фестиваль «Цамаури». КIикку хьунни бандура, чагъана бищаврил конкурсру. На уссияв му конкурсрал жюрилул председательну.\nЯлагу, яргну дакIний личIанну, Дагъусттаннал халкьуннал лаххи-ликкиялуву кIицI ларгунни Дагъусттаннал Конституциялул кьини. Москавлив, Зимний Дворецраву ларайсса даражалий ларгунни Дагъусттан Аьрасатнавун бувххун 200 шин шаврин ва Р. ХIамзатов увну 90 шин шаврин хас дурсса концерт.\nДакIний ливчIунни Миллатрал библиотекалуву хьусса МухIуттин Чариновлун 120 шин шаврин хас бувсса мажлис.\nЦIусса шин барча тIий, чIа тIий ура цинявппагу дагъусттанлувтуран, хаснува лакран, цIуллушиву, гьарица ишираву тIайлабацIу, дакьаву, паракьатшиву.\nЯлун нанисса шин Балчаннул шин дур. Балчан аькьлу бусса жанаварди.\nКъуллугъчитурал бикIу, укунмасса инсантурал бикIу аькьлулува бувксса тIуллу къадуваннав тIий ура.\nАхIмад Кьурбанов, Дагъусттаннал университетрал преподаватель, тарихрал элмурдал доктор, профессор:\nЛаргсса шин дакIний лирчIунни республикалул каялувчитал баххана шаврийну. Кказитирттай бикIу, интернетраву бикIу агьали чялиш бувккун цIусса каялувчитурал хIакъираву цала пикри-зикри буслай бия. ЧIалай бия жула халкь республикалий хъанахъимуния баччи бакъа бакъашиву, ми Дагъусттаннайсса тагьарданий, Дагъусттаннал бучIантIимуний дакI цIий бушиву. Ччива республикалул каялувчитал ва агьали куннан ку бувчIлай, жяматрал махъ каялувчитурачIан биллай. Къаччива Дагъусттаннай жула агьалигу, хъунимигу цанная ца архсса, гьарицама цайнува цува сукку тIисса тагьар хIасул хьуну.\nУмуд бур ЦIусса шинал му чулухуннай ххуйсса дахханашивуртту хьунссар тIисса. Каялувчиталгу, агьалигу цаннан ца бувчIлай, ца ххуллийх бачинссар тIисса. ЦIусса шин барча дуллай, чIа тIий ура Дагъусттаннал халкьуннан талихI, давриву тIайлабацIу, ужагъраву нахIушиву.\nСветлана Амирова, Дагъусттаннал педуниверситетрал аьмсса педагогикалул ва психологиялул кафедралул доцент, психологиялул элмурдал кандидат:\nЛаргсса шин гороскопрайн бувну ттул шин дия. Мунияту чIявусса ттула хьул-умудру бартлагансса вихшала дуссия. Мукун хьугу хьунни.\nТтул оьрмулувугу, давривугу цин лархьхьусса хьхьичIуннайшивуртту, тIайлабацIурду хьунни. Яла-яла, ттула ххирасса, гъансса инсантал цIуллуну, сагъну бушиврия ххарину бивкIра.\nОьрму цила нирхирай най бия. Цала дакIнил лавсъсса пиша лахьлай, дуклай ур хъунама арс, цанна ччисса даврий авцIуну, зий ур чIивима. Ларгсса шинал цалчинмур классравун лавгунни уссил оьрчI. Яла-яла дакIний личIансса ишру хьунни аьзизсса дадан оьрмулул 75 шин шаву ва ттула ниттил ва буттал цачIу оьрму бутлай 50 шин хъанахъисса мусил хъатIул юбилей. Вай юбилейрду цинявппа гъан-маччами, архIал зузими лагма лавгун лахъа-хъунну кIицI даву. Лакрал оьрмулувусса цавагу чIиви-хъунсса иширал чIарах къабуккайсса «Илчи» кказитралгу дакIнийхтуну ттула нину-ппу барча баву.\nЦуксса жунма къаччайнугу, оьрмулуву ххаримунищал, кьурчIимургу архIал най бур. Дунияллия лаглай бур жунма ххирасса инсантал. Ларгсса шинал аьпалухьхьун лавгунни ттул ххирасса ниттилссу Мадина. Цил бунагьирттал аьпа баннав.\nДакIний личIансса ишру хьунни республикалул оьрмулуву. ЦIусса президент, цIусса команда, цIусса хьул-умудру. Ттула пикрилий, уттиния тихуннай хьунтIисса хъунисса дахханашивурттал дайдихьу духьунссар.\nЦIусса шинал чIа тIий бура цинявннан цIуллушиву, ссавур. Лакрал агьалинан – жула ххуй-ххуйми аьдатру, культура, яхI-къирият дуруччаву.\nДагъусттаннан — дакьаву, паракьатшиву!\nАйдамир Айдамиров, «Просвещение» элмисса ва производствалул центрданул ООО-лул директор:\nЦIусса шинал байрандалул хIакъираву бур кув «ва жула, лакрал, байран дакъархха, ххачпарасналли» тIутIисса, вайми бур «бусурман байраннугу аьрабнаятур жула лакрачIан дирсса» тIий, бяст-ччаллихун багьну. Лак кунма азгъунсса миллатран гьарца лахIза – байранни, цанчирчан, Заннал янилу буну тIий. Хьхьарами ссаяту-бунугу аьсив буккайссар, лайкьмирив дакI цIакьну буссар, «гьарзад хъинмунийнни» тIий!\nКъирим-татарнал буттал кIану кьабитан буллалийни лаккучунал арснал АхIмад-хан Султаннул увкуссар: «Туну нагу татарда, татар ниттил накI хIарчIсса!», — куну. Шамилчинмур виричушиврул Мусил цIуку булун «национальность» графа даххана дан къарязий хьуссар! ЯхI къабавххуссар (цIанасса усругу лирккун бачIва ччаннащал лажин лякъин левчуминнан эбратну хьун бучIиссар).\nКъажлахъал МахIаммад-хан — дунияллийх цIа дурксса отоларинтолог, композитор Къажлахъал Мурадлул ппу 40-лла шинал мутталий гьарца отпуск гьан бан Бакуяту Лаккуйн учIайсса ивкIссар. Чани хъя куну маркIачIаннин лак хъин буллай, миллатрай дакI цIий, зий ивкIссар гайми цащала зузими курортирдайх буклакисса чIумал. Сайки ттуршра шинал хьхьичI Къаяхъал Аьлил Гъумук бусурман дунияллийх цIа дурксса мадраса тIивтIуну, элмурдал дарсирдал дянив лакку мазрал дарс дишайсса диркIун дур. Цалагу тарихрал ва мазурдил элмурдал луттирду лакку мазрай чивчуну бур, вайминнал аьраб, парс, турк ягу оьрус мазрай чичлачийни! Укунсса азгъунсса буттахъал оьрчIруру жува – лак! Укунсса миллатрах ччаву дусса, яхI-къирият дусса, уздансса инсантал гьарза хьуннав лакраву.\nГьашину дуссия, аьпа баннав, ттул буттал ДучIиннал Айдахъал Зияуттин -хIажинан 85 шин шаврин хас бувсса, чичулт ва жямат бавтIсса, мажлисгу! Чансса бакъая буттахь «ина чичура, интеллигентра, Гьанжилив ва данну, та дулунну» тIутIиссагу, амма мямма «аькьлу бу��иннахгу» вичIи къадирхьуну зана хьуссар Лаккуйн, буттал шяравун ДучIив! Диян дурссар параннарал ххаллу, лавхъссар чирахъ буттал шяраву! ДучIиннал щар уттара дуклакиссар Лаккуй!\nЛаргсса шинаву лакран кьурчIисса ишругу хьунни: тарихрал элмурдал доктор, цIанихсса лаккучу Хъювхъиял МахIач лажин кIялану Заннал хьхьичI авцIунни! Аьпа баннав! Аьпа баннав циняв гьашину дунияллия лавгсса, жунма бакъа чара бакъасса цинявппагу лакрал! Лавгманал кIанттай арула аннав! Миннал кIанттай бацIансса арсру, душру буллалисса, лак гьарза буллалисса, ниттил маз ябуллалисса жула лакрал нинухъру Заннал ххари буллай, оьрчIаятугу, оьрмулиятугу рязийну битаннав! Жагьилтал оькки ххуй къабизайсса бизаннав, лакку мазгу, зунтталчунал массавгу дуручлачисса, «тIиртIунийн ка диллалисса» хьуннав. Лакран агьамсса, бакъа чара бакъасса «Илчи» кказитрал зузалтгу дакIнийхтуну барча буллай ура.\nБарча, лак, ЦIусса шин! Лак Заннан ххирану, Заннаяту ххарину, «жуламур буну чил къабацIлай» битаннав.\nСаният Рамазанова, Лакрал музыкалул ва драмалул театрданул артистка, ДР-лул лайкь хьусса артистка:\nВа жуятура нанисса шин ттун дия творчествалул чулуха тIайлабацIу бусса, хъинну авадансса, личIи-личIисса мюнпатсса аьрххи-ххуллурдацIун дархIусса.\nШин жул театрданул дайдирхьунни «Ромео и Джульетта» спектакльданул премьералия, яла шинал лажиндарай театрданул му цимилагу ккаккан бувссар. Миву на Джульеттал кормилицал роль дугьлай буссияв. Инттухунмай спектакль ккаккан бувссия «Классика на дагестанской сцене» тIисса VII-мур Дагъусттаннал театрдал фестивальданий. Му фестивальданий ттун буллунни «За лучшую женскую роль II плана» диплом. ТIааьнну дакIний личIансса хьунни театрданул республикалул кьатIувсса аьрххи-ххуллурдугу. Жу лавгру Владикавказрайн, Астраханнайн, Нальчикрайн. Лавгру Ярославрайн «Русская драматургия на языках мира» тIисса дунияллул халкьуннал дянив хъинну сий дусса Волковский фестивальданий гьуртту хьун.\nВа фестивальданийн оьвчайссар яла хьхьичIунми театрдайн. Аьрасатнал хьхьичIунсса шанма театрдавух лакрал музыкалул ва драмалул театрданийнгу оьвчаву му хъунмасса ишри. Му театрданул бивхьусса захIматран, артистурал гьунарданун бивщусса лайкьсса кьиматри. Та фестивальданий, Волковлул цIанийсса театрдануву жу ккаккан барду Федерика Гарсиа Лоркал произведениялиясса «Бернардо Альбал къатта» спектакль. Жула театрданун дуллунни Федор Волковлул цIанийсса Аьрасатнал Федерациялул хIукуматрал премия. Ва премиялун щалагу Аьрасатнаву лайкь хьуну бур бувагу шанма театр. Миннувух жуламургу. Фестивальданий гьуртту хьун бувкIун бия цаймигу театрду.\nКкаккан дурна Елена Образцовал концерт. Ва аьрххи хьунни ттун ляличIинува дакIний личIансса.\nЦа навагу рязисса, нава ххирасса тамашачиталгу ххари бансса иш цамургу хьунни ттул оьрмулуву. Ттуйн оьвкунни «Жабраиловы» тIисса Москавуллал сериалдануву гьуртту хьун. КIийла лавгра съемкардайн Москавлив. Ва сериал дур Москавлив ялапар хъанахъисса оьрус душ бувцусса дагъусттанчунал кулпатраясса. На му Жабраиловлул маччадушнил роль дугьлай бура. Февраль зуруй ТНТ каналданий ккаккан дуллантIиссар тIий бур.\nЧчива ялун нанимур шингу, ванияргу тIайлабацIусса хьуну жула театрданунгу, цинявппа магьирлугърал аралуву зузиминнангу.\nЧчива цIусса шин ттула нитти-буттангу даркьусса хьуну, ми къаша-шавай къахъанай, цIуллуну, сагъну нава ххари буллай.\nРахIима ХIажиева, Дагъусттаннал базовый медициналул колледжрал преподаватель:\n2013 шинал ттул оьрмулуву чIявусса дакIний личIансса ишру хьунни. Нава талихI бусса инсаннан ккалли бара, цанчирча гьарица ЦIусса шин на ттула аьзизсса нину дунияллийн дурксса ххарисса кьинилия дайдишара. Январь зурул 1-нний жу цинявппа гъан-маччами лагма лавгун му бувсса кьини кIицI дувару.\nЛаргсса шинал цинявппагу республикалул агьалинан дакIний личIансса иш хьунни жула хъуними баххана шаву.\nНа оптимист бура. Вихну бура ххуйсса замана бучIаншиврийн, жула агьалинал оьрмулул даража гьаз хьуншиврийн, жула шагьрурду марцI хьуншиврийн, инсантурал дакIру тирх учиншиврийн. Вихну бура цIусса бакIчитал Конституциялул, исламрал ва яхI-къириятрал кьануннай сукку тIуншиврийн.\nЛаргсса шинал ттул хъунмур душнил Шириннул къуртал бунни школа, лайкьну ЕГЭ-дугу дуллуну, цила бюхъулийну, цила кIулшивурттайну бувххунни Дагъусттаннал университетравун, филологиялул факультетрал журналистикалул отделениялийн.\nОьрмулухун дакIний личIансса хьунни Барселона шагьрулийнсса аьрххи. Му ттул дазул кьатIувсса хьхьичIва-хьхьичIсса аьрххи бия. Барселона шагьрулул эмаратшиврул махIаттал-махIасара бувну бивкIра. Амма отпускрив на гьар шинах кунна гьашинугу гьан дав дунияллий яла караматмур кIанай – алжаннул ккурккайсса буттал шяраву Ккурклив. Ларгсса шинал ттул буттан Тамерланнун дуллунни «Заслуженный строитель РД» бусравсса цIа. Шинал ахирданийрив жу цинявппа уссурссу, гъан-маччами лагма лавгун кIицI дарду чIярусса шиннардий Дагъусттаннал университетраву дарс дихьлай ивкIсса, цаппарасса шиннардий машлул факультетрал деканну ивкIсса ттула буттауссийн КьурахIажи Вагьабовичлун 80 шин хъанахъисса юбилей. Сант дагьну дунура, дакIнийхтуну чIа тIий бура ххирасса буттауссин цIуллушиву.\nЦIусса шинал чIа тIий бура цинявппагу лакран, «Илчи» кказитрал зузалтран ва буккултран, хаснува ттула шяраваллил жяматран, талихI-тирхханну, ххаришивуртту, тIайлабацIуртту. Нину-ппу оьрчIал, оьрчIру нитти-буттал ххари буллай личIаннав.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/01\/%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D0%BA%D1%83-%D0%B1%D0%B8%D0%BB%D0%B0%D1%8F%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%B9-%D0%B0%D1%80%D0%B3%D1%8A-%D0%B4%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D0%B2\/","date":"2023-10-04T20:37:39Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511406.34\/warc\/CC-MAIN-20231004184208-20231004214208-00564.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9698404074,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.969840407371521}","num_words":11155,"character_repetition_ratio":0.055,"word_repetition_ratio":0.016,"special_characters_ratio":0.149,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.975,"perplexity_score":2734.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Дуаьрду\nДуа на лакском языке\nДуа на лакском языке\nШавату увккун нанисса чIумал учайссар:\n«Бисмиллягьи, таваккальту аьля Ллагь ва ля хIавля ва ля кьуввата илля биллягь».\nبِسْمِ اللهِ، تَوَكَّلْتُ عَلى للهِ، وَلاَ حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ اِلَّا بِاللهِ\nМяъна: «Аллагьнал цIанищал. На Аллагьнайн таваккал бутав, цимурца кьувват ва гуж так Аллагьнаятури».\nНюжмар чаклил хъирив ва дуаь дурккуну хъинссар\n«Аллагьумма я гъаниййю, я хIамиду, я мубдиу, я муэду, я рахIиму, я вадуду. Агънина бихIалалика аьн хIарамика ва битIааьтика аьн мяъсиятика ва бифазлика аьмман сивака».\nاَللَّهُمَّ يَا غَنِيُّ يَا حَمِيدُ يَا مُبْدِئُ يَا مُعِيدُ يَا رَحِيمُ يَا وَدُودُ، أَغْنِنَا بِحَلَالِكَ عَنْ حَرَامِكَ وَبِطَاعَتِكَ عَنْ مَعْصِيَتِكَ وَبِفَضْلِكَ عَمَّنْ سِوَاكَ\nМяъна: «Я Аллагь, ссавучIав мюхтаж Къашайма, Цах гьарзад мюхтажма, Я цIа дуван лайкьма, гьарзад ляхъан дурма, ливтIумий уттава байма, РахIму бума, Вила лагъарт ххирама! Жу авадан бува хIалалсса хъус дуллуну, хIараммуния арх бувну, бунагь буваврия буручча, Винма мютIий хьун бувну, Вилва цIимилийну щихчIав мюхтаж бакъамийну хьун бува».\nБазаллувун бухлахисса чIумал учайссар\n«Ла илагьа иллаЛлагьу вахIдагьу ла шарика лагьу, лагьуль мульку ва лагьуль хIамду юхIйи ва юмиту ва гьува хIаййюн ла ямуту биядигьи-ль-хайру ва гьува аьла кулли шай-ин кьадир».\nلَا اِلَهَ اِلَّا اللهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ يُحْيِى وَيُمِيتُ وَهُوَ حَيٌّ لَا يَمُوتُ بِيَدِهِ الْخَيْرُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ\nМяъна: «Аллагь акъа цама зал акъассар, Ца цувалуссар, гьалмахчу, кумагчи акъассар. Гьарца задрал Заллури, Цайнни щукру ва цIа даву. Уттава буваймагу, литIун буваймагу Аллагьри. Аллагь мудан Уттавассар, тачIав къаивчIайссар, хъиншивуртту Цахь думари, гьарзадрал ялув Кьудрат думагу Аллагьри».\nМажлисрава, халкь бавтIсса кIанттава бивзукун увкуну хъинссар\n«СубхIанака-Ллагьумма ва бихIамдика ашгьаду алла илагьа илла анта астагъфирука ва атубу илайка».\nسُبْحَنَكَ اَللَّهُمَّ وَبِحَمْدِكَ، أَشْهَدُ أَنْ لَا اِلَهَ اِلَّا أَنْتَ أَسْتَغْفِرُكَ وَأَتُوبُ اِلَيْكَ\nМяъна: «Я Аллагь! Ина марцIссара Вил Хъуншиврун лайкь дакъасса диялдакъашивурттая. Вийнни щукру, на барашинна дуллай ура Ина акъа цама зал акъашиву. На чIа тIий ура ттулва бунагьру шюшаву, бувсса бунагьирттая пашманну Вил хьхьичI тавба дуллай ура».","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/islamvlakii.ru\/duardu","date":"2023-09-22T10:47:47Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506399.24\/warc\/CC-MAIN-20230922102329-20230922132329-00679.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8332630992,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.833263099193573, \"tab_Cyrl_score\": 0.07341733574867249, \"kum_Cyrl_score\": 0.04130410775542259, \"lez_Cyrl_score\": 0.015853865072131157, \"inh_Cyrl_score\": 0.011273843236267567}","num_words":1031,"character_repetition_ratio":0.04,"word_repetition_ratio":0.008,"special_characters_ratio":0.177,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.88,"perplexity_score":7443.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"ЦIуну бувсса школа ТIюхчардал шяраваллил жяматрал оьрмулуву хъинну агьамшиву дусса ишну хьунни. Школа тIитIаврил ххаришиву шяраваллил жяматращал кIидачIин ва кьини ТIюхчарав бувкIун бия бусравсса хъамал: ДР-лул ХIукуматрал ва Республикалул БакIчинал администрациялул хъунаманал хъиривчу Мусалан Тахманов, ДР-лул финансирттал министр Аьли Исламов, ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал депутат Зайнулла Мирзоев, ГУП «Новострой» дирекциялул хъунама МахIаммадсани Мяндиев, ЦIуссалакрал райондалул бакIчи МахIаммадхIажи Айдиев.\nЦIу-цIусса къатри дуллай, шиная шинайн гьарта-гьарза хъанай най дур цIусса миналийн дизан дурсса шяраваллу. Новостройрайсса ТIюхчардал шяраваллил оьрчIан ххаллилсса бахшишну хьунни цIусса дуккаврил шинайн ва шяраву 315 оьрчIансса, уттизаманнул технологиярттайну бувсса ва цIусса оборудованиялул дузалсса ххаллилсса школа тIитIаву.\nА. Аьбдуллаева\nИ. САИДОВА\nЦIусса школа ва аьдатравун дагьсса кIулшивурттал кьини тIитIлай, ихтилат бунни ЦIуссалакрал райондалул бакIчи МахIаммадхIажи Айдиевлул.\n— Ххирасса оьрчIрув, хIурмат бусса хъамал, ТIюхчардал жямат! ХIакьину ва шяраву цIусса школа тIитIаврийну ЦIуссалакрал райондалул тарихраву цIусса лажин ххи хьуссар.\nЦIуссалакрал агьлу цIусса миналийн бизан баврил программалул лагрулуву дурсса чIярусса ххуй-ххуйсса давурттавасса ца ва школа тIитIавугу хъанахъиссар.\nВанийнугу исват хъанай бур республикалул каялувчитал бизан баврил масъалалух къулагъас чан дуллай бакъашиву. Щак бакъар, захIматшивурттах къабурувгун, республикалул хъуниминнал бизан баврил программа ччясса чIумуй щаллу дантIишиврий. ЦIуссалакрал райондалул агьалинал цIанияту барчаллагь тIий ура Дагъусттаннал БакIчи Рамазан АьбдуллатIиповлухь ва ДР-лул ХIукуматрал председатель Аьбдуссамад ХIамидовлухь. Ттизаманнул тIалавшиннардаха лавхьхьусса, циняр шартIру дузал дурсса вай къатри ччясса чIумул мутталий дурну къуртал дурну тIий, барчаллагь тIий ура мукуна ГУП «Новострой» дирекциялул хъунама МахIаммадсани Мяндиевлухь, подрядчик МахIаммад Аьриповлухь. Дуклаки оьрчIахьрив ттун ччива учин: зун дуклансса циняр шартIру дузал дурну дур. Умуд бур, ва школалий ххуйсса кIулшивурттугу ларсун, цIанихсса ТIюхчардал школалул ва шяраваллил цIа-кьини бюхттул дансса пишакартал хьунссар зуяту тIисса. Учительтураннив на чIа тIий ура жаваблувсса ва бигьа дакъасса тарбиялул давриву тIайлабацIу ва ссавур, — увкунни М-ХI. Айдиевлул. Хъирив дуклаки оьрчIру ва учительтал барча буллалисса ихтилатру бунни хъамаллурал.\nАьли Исламов, ДР-лул финансирттал министр:\n— Ххирасса оьрчIрув, нину-ппухърув, учительтал! ДР-лул БакIчи Рамазан АьбдуллатIиповлул, ДР-лул ХIукуматрал председатель Аь. ХIамидовлул цIания барча буллай ура зу хIакьинусса байран��алущал.\nСентябрь зурул 1-сса кьини жучIара мудангу бусравну, бюхттулну тIайла дуккайсса байранни. Жунма цинявннан дакIнийссар цалчин школалийн бувкIсса кьини, жухьра дарс дирхьусса учительтал. Школалийри жува кIулшивурттал гьану бизайсса, школар кIулшивуртталгу, тарбиялулгу бакIщаращи. Шикку лавхьхьумур гихунмайсса зул оьрмулуву чIявуну бучIи лякъинтIиссар. ДакIнийхтунусса барчаллагь сентябрь зуруйннин вай къатри къуртал дан хъунмасса захIмат бивхьусса подрядчиктуран, цинявппагу ва давриву гьуртту хьуминнан.\nХIакьинусса кьини республикалий 10 цаймигу цIусса школарду тIитIлатIиссар. ЖучIара кIулшивурттах мудангу ххишаласса къулагъас дуллай буссар. ХIакьинусса кьини республикалул бюджетрал хъунмасса бутIа – сайки 30% кIулшивуртту дулаврин харж буллай буссар. Цуксса аькьлу-кIулши дусса, итххярхсса дурив ялун нанисса ник, муксса чаннасса бикIантIиссар жулва бучIантIимур.\nМусалан Тахманов, ХIукуматрал ва Республикалул БакIчинал Администрациялул хъунаманал хъиривчу:\n— ХIакьину щалвагу билаятрай цинявппагу дуккаврил заведениярттаву кIицI лаглай бур КIулшивурттал кьини. Зун ва кьини дакIний личIан тIий дур цамургу ххарисса иширайну. Дуккаврил шин зу дайдишин най буру вай авурсса, ттизаманнул тIалавшиннардай дурсса цIусса къатраву. Вай къатри чIирисса чIумул дянив дурну къуртал дан бюхъаврилгу бусласиссар бизан баврил программа республикалий чялишну най душиврия.\nРеспубликалул БакIчинал Администрациялул ва ДР-лул ХIукуматрал чулуха бахшиш буллай буру зул школалун музыкальный центр ва школалул библиотекалун биялсса луттирду.\nМахIаммадсани Мяндиев, «Новострой» ГУП-рал дирекциялул хъунама:\n— ХIакьину ТIюхчардал шяраву тIитIлатIисса ва школа цIусса миналий тIитIлатIисса 7-мур школа хъанахъиссар. Уттигу жунма кIива школа тIитIин ливчIссар. Ца Гьамиящиял, ца ЦIуссачIурттащиял шяраву. Ми школардугу уттинин бувминнуяр ххуйсса бикIантIиссар. ЦIусса миналий гьашину тIитIинтIиссар шанма школа. Му бакъассагу, Чапаевалий байбишинтIиссар буллай детсад. ЯлунчIил 4-5 детсад бансса пикри буссар.\nРеспубликалул каялувчитурал хъуннасса къулагъасралун ларсун дур бизан баврил программа. Мунийну жу дуллалимунингу лябукку хъанай бур.\nОьрчIан оьрмулуву ва дуккавриву тIайлабацIу чIа тIисса ихтилат бунни чIярусса шиннардий школалий зий ивкIсса бусравсса учитель Идрис Идрисовлул.\nИхтилатру къуртал хьуну махъ МахIаммадсани Мяндиевлул дуллунни школалул кIулли директор ШайхахIмад Дадаевлухьхьун. Ванал дакIнийхтуну барчаллагь увкунни школалул къатри чIумуй къуртал дан махъсса 2-3 зуруй хьхьу-кьини къакуну зий бивкIсса подрядчиктурахь, строительтурахь, «Новострой» ГУП-рал дирекциялухь.\nЦалчин школалийн бувкIсса мюрщултрал назмурду дурккуну махъ, школалул къатравунсса ххуллу тIитIлай, хъамаллурал кьувкьунни ятIул лента. Бувххунни шиккун дуккаврил ххуллий цалчинсса шаттирду ласласисса, хьхьичIва-хьхьичI школалийн бувкIсса мюрщи оьрчIру. Вайннан личIи бувну бия яла чаннамур, яла чIюлумур класс. Гьашину цIусса школалий дуккаврил шин дайдихьлахьисса, цалчин школалийн бувкIсса оьрчIру бахтти бусса бухьунссар. Цалчинсса дуккаврил кьини вайннал хьунадаркьунни цIусса къатраву, бусравсса хъамаллуращал. Му бакъассагу, утти вай оьрчIан лагма щархъайсса школардайн занан къабагьантIиссар. Ва кьинисса ТIюхчардал жяматрал байран лахъа-хъун дунни райондалул культуралул зузалтралгу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/09\/%D1%86i%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B0-%D1%88%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D1%86i%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B0-%D1%83%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D1%80%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%89%D0%B0%D0%BB\/","date":"2023-10-04T05:51:07Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511361.38\/warc\/CC-MAIN-20231004052258-20231004082258-00190.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9803884625,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9803884625434875}","num_words":1733,"character_repetition_ratio":0.056,"word_repetition_ratio":0.038,"special_characters_ratio":0.142,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.983,"perplexity_score":2504.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Вай гьантрай Гъумук райондалул школарттал дуклаки оьрчIал дянив хьунни лакрал шаэртурал назмурду дакIних дуккаврил конкурс. Му хIадур бувну бия Райондалул кIулшиву дулаврил управлениялул.\nЗулайхат Тахакьаева\nКонкурс райондалий хьуссар лув-ялув шамилчин, КIулшиву дулаврил управлениялул лакку мазрал дарсру дишаврил методист Камилат Буттаевал жаваблувшиннарайну. Республикалул конкурсрай кIилва цалчинмур кIану бувгьуссар Ккурккуллал школалул дуклаки душ Мажидова ПатIиматлул.\nКонкурсрай гьуртту хьунни 10-11-ми классирттаву дуклакисса 9 душ. Цаннияр цаннил пасихIну ккалай бия душру лакку мазралгу, буттал улклулгу буруккинттарайсса лакрал шаэртурал, хIакьинусса кьинигу агьамсса, язи-язими шеърирду.\nШикку кIицI бан ччива, хIакьину лакку мазгу, лакрал магьирлугъгу яданшиврул, лакку мазрал учительтурал биялсса захIмат бихьлахьишиву. ОьрчIаву лакку мазрахсса гъира хъун бан, гьамин, ва журалул конкурсирдал кабакьу буллалишиврия бия Ккурккуллал школалул директор Даниял Магьдиевлул, Хъурхърал школалул лакку мазрал учительница Маликат Оьмаровал, КIундиннал школалул лакку мазрал учитель Надиршагь ХуцIаевлул ихтилатру.\nКонкурсрал жюрилуву бия КIулшиву дулаврил управлениялул методистътал ва оьрчIру конкурсрай гьуртту къахъанахъими школарттал лакку мазрал учительтал.\nЦалчинмур кIану бувгьунни Гъумучиял лицейрал дуклаки душ ХIасанова Зулайхатлул (учитель Аьвдулмажид Исмяилов). КIилчинмур кIану — Ккурккуллал школалул дуклаки душ Мажидова ПатIиматлул (учитель Даниял Магьдиев): шамилчинмур кIану — Гъумучиял школалул дуклаки душ Сулайманова Зайнаблул (учитель ПатIимат Аьлиева) ва Кьубиял школалул дуклаки душ ХIусайнова Жанет (учитель Сапият Кьасумова).\nХьхьичIунсса кIантту бувгьуминнан райондалул КIулшиву дулаврил управлениялул каялувчи Явсупи ХIамзаевлул буллуна дипломру ва бахшишру. Цалчинмур кIану бувгьусса ХIасанова Зулайхат гьуртту хьунтIиссар республикалулмур конкурсрайгу. ЧIа учинну ванин тIайлабацIу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/02\/%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%BB-%D1%88%D0%B0%D1%8D%D1%80%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB-%D1%88%D0%B5%D1%8A%D1%80%D0%B8%D1%80%D0%B4%D0%B0%D0%BB-%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D1%83%D1%80%D1%81\/","date":"2023-09-23T13:51:26Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506481.17\/warc\/CC-MAIN-20230923130827-20230923160827-00513.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8636380434,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8636380434036255, \"inh_Cyrl_score\": 0.036703918129205704, \"lez_Cyrl_score\": 0.02179153636097908, \"tab_Cyrl_score\": 0.02059245854616165, \"kum_Cyrl_score\": 0.013025683350861073}","num_words":592,"character_repetition_ratio":0.099,"word_repetition_ratio":0.055,"special_characters_ratio":0.138,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.898,"perplexity_score":2595.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"Жула халкьуннал Хъунмасса Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилуву Ххувшаву ларсъсса кьини хьунадакьлай гьашину 69-сса шин дур.\nШинну наниссаксса ххялтIа дуклай дур та дяъвилий талай бивкIминнал кьюкьригу. Бухьунссар дукIуния гьашинунин дунияллия лавгсса, ва Ххувшаврил кьини кIицI даннин къаливчIссагу.\nБур хIакьину жула дянив та дяъви байбивхьусса оьсса хавар бавсса кьинигу, Ххувшаву ларсъсса ххарисса кьинигу ххуйну дакIнийсса, Ххувшаву гъан дан къинттуллух хъунмасса захIмат бихьлай аьйплу хьусса бавахъул – цIуртти бакъа вирттал.\nЧIявусса оьрчIругу ябувну, хьхьу-кьини дакъа зий, колхозралссагу, цалассагу хъу-лухччигу, ризкьи-кьинигу лакьлай вайннал бувсса захIматран багьа бищун къашайссар. Мукунсса хъами чансса бакъар Ккуллал шяравугу.\nАндриана Аьбдуллаева\nШяравун бувххун кия чулинмай кIурабавсса ххуллуву дур Аьлиева Аммул къатри. Лахъний, чIирисса тIиртIусса ларзулу бургъилу гъили хъанай щябивкIун бур цуппа Аммугу.\nЩала оьрму ссихI бигьин мажал бакъа лавгсса АммучIа утти ччиссаксса чIун дур щугълурдай щябикIан. Баргъ тIайла бавцIунмасса ванил цIияту витIянхъирай бивхьусса кунма чIалай бур щюлли гьухъри лавхсса зунттурду. Зунттая нанисса марцIсса гьавалул хIукъугу тархъанну бухлай бур тIиртIуннасса Аммул чIири ларзулун. ХIаятрал ца чулух бур арсурваврал бувсса авурсса ттизаманнул чIалааьрду. Аммурив оьрчIаща цукунчIав мютIи бан хъанай бакъар тивунмай бизан. КIюрххицIуннай ххяххабургъил нур щилащисса, ахттакьунмай лагабургъил тIинтталгу тIуркIу байсса цила чIири ларзу ванил ссахчIав даххана къаданссар. КIинттул, дяркъу хьувкуннив, ва оьрчIал шагьрулинмай буцинтIиссар. ТалихIиннаран, оьрчIру Аммул тIайлабавцIусса, ниттих ччаву дусса, цилва лавай бавцIусса бур.\nШяравусса цинявппа бавахъул кунма, Аммугу хъамаличуная ххарину, думур-дакъамур дуккан дуллай бур. Чансса бикIайрив вайннал ялун увкIнахь буса-учинссагу. Буслай бур Аммугу цинма ккавкцириннуя, дурцири давурттая. Ваних вичIидирхьунал ва бизлай, занайвагу цукун буссар учинссар. Ванил бакIрачIан бувкIмунил хIакъи-хIисав дуллан бивкIукун, 84 шингума чанну чIалай дур.\nАммун цинмагу гьарзат ххуйну дакIний бур, оьрмулул шиннах къабурувгун. Аммул хаварданух вичIилий буна, ттуйва бияла бакъа, вайкссара давурттив дурсса ванил карунних ябитав. Оьрмулул жиг-жиг датIин дурсса карунниву уттигу чIалай дия жагьилнийсса зирангшиву, гуж-кьуват.\nЯвара, вай каруннилгур Ххувшаву гъан дурсса, вайннулли аьрай талатими ккашилгу, дякъилгу литIун къабивтсса.\nУкун дакIнийн дичлай бур Амму тай захIматсса дяъвилул шинну.\n— Дяъви байбишин хьхьичIсса, 1939 шинал на цалчинмур классравун лавгссияв. Латин духлаглай, алфавит буклакисса чIун дия. ДачIи шинай латин хIарпру дуну, ттун латин мазрай буккин, чичингу лавхьхьунни. Ттуща хIакьинугу Американал чичрурдай буккин шай, букъавчIирчангу, танийсса латиндалул хIарпирдайсса махъру. Хъирив шинал на 2-мур классравун бувкра. Му шинал январь зуруй ттул буттагу ивкIуна.\nШяраву тай шиннардий хъунисса хъами занази бувну, буккин-чичин лахьхьин буллай, ликбезру тIивтIуну бия. Дяъви байбивхьусса хавар ттун микку бавуна. Учительнал тай хъаннихь буслай ия немец ххявхссар жуйнма тIий. Цувагу яла дяъвилийн лавгун зана къавхьуссар.\nХъунма хIал къавхьуну батIлан бивкIунни шяравату аьскар.\n13-14 учитель уккан увну, шяраваллил жяматрайн оьвкунни аьскар тIайла буккан буккияра куну. Арулва класс бусса школа буссия таний Ккулув. Низам дархIуну циняв дуклаки оьрчIру бачин бунну аьскар тIайла буккан. 13-14 учитель най ур дучрай буртти, хьхьичIва-хьхьичIсса аьскарталли тIий. Щарнил жяматгу бур бувккун тай тIайла буккан, ххуллухъин учин. Миннал ниттихъулгу бур миннал ялтту кампIитI-качар бичлай. Яла ца хъуна адаминал увкунни: «Мадичару ми мукун вай дучрал ккуччу данча, оьрчIайх дачIияра», — куну. ДарчIунни ми кампIитIругу миккун бавтIсса оьрчIайх.\nКьус-кьус бикIлай, кIай дучрайсса аьскартал, ца къаивтун, цинявппа цивппа тIайла буккан бувкIсса школ оьрчIахьхьун кару дуллай бия, «жу бучIаннин, зун цIуллушиву» тIий.\nМукун кIай цалчинсса аьскарталгу аьрайн тIайла буккарду, шяравалугу дяъвилия чав-чав тIий дур. Му шинал ттул уссу Аьлигу дяъвилийн увцуссия. Гьанжилия, 17 шин хьун дурар тIий, зана ивтун увкIун, хъирив шинал (1942 ш.) февраль зуруй лавгссар. Шама хъинну ххуйну дуклай бивкIсса оьрчIру архIал увцуна му кьини Ккулату. Дуклаки бантIиссар, дяъви нанисса кIанайн къагьанбантIиссар тIий бия. Амма уссил бувкIсса чагъарунний чивчуну бия, най буна фронтрайн бивчуру тIий. ЧIун най дур. Ккашигу ялун биян най бур. Гьарица чулуха агьалинан дуки-хIачIиялул ххуллу бавщунни. Жула хъурунная дучIан дурмур ларсун, Куралийн, Кирилийн занай, маэшат буллай буру.\nГьантта лаглай, шин лаглай, 2-мур классрава 3-вун, 3-ва 4-вун нагу бувкра. Дуккин бюхъу бусса бияв. На буцайвав учительнал 7-мур классравусса оьрчIаща бан къахъанахъисса задача (та чIумал масала чайссия) бан. ДакIния къабуккай, кIа задача бувкун, канцелярдайн бувцуну, ттунна премиялун ца тетрадьгу, ца кьалангу буллуну, нава ххарил лехлай бивкIсса. Тай тетрадругу би�� мужаллат дакъасса. ХIукумат мискин хьуну дия. 4 классгу къуртал бувну, на 5-вун бувкра. Ххуйну дуклай бура. Ттуяр хъунмур ссу шярава арх дакъасса фермалий курчIу гъаттарал дояркану бия му чIумал. Танищал хIухчуну ца душгу бия. Ца кьини ттул ниттийн колхозрайн оьвкуну, Ленинккантлив къанаврду дуккан душ гьан ба, Моздокрайн дяъви биллалиссар, Гьанжиллахун немецнал танкарду гъан хьунссар куну бия. ГъаттарачIангу та ссийн кIанай на гьан бува увкуну бия. ХIасил, гьан дунни нину, фермалийсса ттул ссугу бувцуну, ттукрай къушгу бивхьуну, му Лаващату тIайла буккан. Нагу, чIивисса душ, гьан бунна фермалийн тай гъаттараха зун. 97 гъаттара бия. КIюрххилгу, кьунниялайгу бичинсса ххулувгу, къарду дахIлай, ххалабакIуя бувххуну, ппалгу ххивххуну буккан баннин дурусну гъаттара гьухъаллия бучIаннинсса чIун шайва. ДуркIунни нину, тIайла бувккун ссугу. Лаващату аьравалттай бувцунни тIий буслай дия. Лаващату, вай дакъа дулайсса зат дакъая тIий, цихьрасса чIукьа нисирах микIлавчIсса гьивчул ххуржинтругу дурцIуну дуркIуна. Шиккува бусан, таний ттул ссу лавгун бивкIсса захIматрал фронт яла оьккимур хьуссар. Га чIумал къанаврду дуклай чIявусса арамтал, душру ливтIуну, гилува ливчIссар. Дезентирия дирсса 6 душ, ивчIайма шава ивчIан, къаивкIуну ливчIма хъин ан, шаппай бувцуну най ивкIссар пургъундалий Рамуз тIисса адамина. Гьанжилия Щурагьунсса перевалданий бигьалаган щябивкIсса кIанай вацIлувунмай лавгун (вацIагу личIину хъунмасса къабивкIссар), ца ккули душ бакъа хьуну, луглай лякъин къавхьуссар. Гайми, миннащал ттул ссугу, бувцуну бувкIссар. Ттул чIаххуврай хIакьинугу буссар та чIумал зана хьун кьисмат хьусса душвараясса ца. Ца душ Ваччату буккайхту бивкIуну бия, цагу шяравун бувкIун кIилчинсса кьини бивкIуна. Ттул ссу дукIу бивкIунни. КилпитIрал къуршилувусса шагьнал лачIа шавхьун, бавчIуну, канай бивкIру тIий буслай бикIайва ссу.\nТа дия жула аьрал махъунмай хьуну нанисса, ккашилсса, 100 къурушран ца кило хъалул къаляхълахъисса чIун. Райпорал иникIма дуркIун дусса дур Гъумукун, аьравалтту гьан дувара ласун тIий, ца цамур щарссанийн тапшур бувну, чIивисса душ (13 шинаву бухьунссияв му чIумал) нагу гьан бувра аьравалттущал. ТачIав хъамакъабитанссар му аьрххигу. БувкIру Гъумукун, зунттал ххуллийх хьуну. Учир дуну, га хьхьуну гийхва гьантта ливчIру. Гьунттий кIюрххил, гава зунттал ххуллийх, бавчуру, аьравалттугу дурцIуну. Неххайхсса ламуйх бачайхту, ттул ницру тарс бувккунни. Нигьабувсун, хъит-шит тIий, га ца ниц тIурщилухссагу личин дурну, ламуя неххавун багьунни. Вамур ницащал аьрава ххюрхху дуллай бура. Ниц бацIан бан, байгьин къахъанай бур, аьравагу навагу бутан най буру. ЗуманицIун бивсса чIумал «бацIу-бацIу» тIий вев тIий кIичча ялавай арамтал левчунни. КIа ца адаминал на, хъап бувну, дарвачраха бувгьуну, бацIан бувра. Складрайн бувкIун иникьали ликкан дуллалиний, тай арамтурал увкунни: «Му душнин ххишаласса ��никьали дулара», — куну. Ххю-ххюра кило дуллай бия. Складчинал ттун ца щурхь ялунгу дирчунни, «ца кило ххишаласса дулунна ванин» куну. Та щала аьрава дуллуссаксса ххари хьура. Вана укун бивкIулул зуманивгу бивну, ххассал хьусса цимивагу иш хьуссар ттул оьрмулуву. Чичру дакъахьунссия, къабивкIунма ливчIунна.\nХIасил, ссу къанаврду дуккан гьан бувсса чIумал танихлу фермалийн бувцусса на тиккува дояркану ливчIунна. Ттул школагу ливчIунни.\nНиттилгу, шарда ризкьи-кьини, мюрщисса оьрчIру, ичIаллил кушу буну, фермалийн дучIансса чIун дакъар. Гуж багьлай, кару цIий, сукку дан къахъанай, ттунгу хъинну захIмат хъанай бия. Ницру, оьллу, къячри, чансса хъут дикIанссарив. Ппаллугу, чартту, кьунтту бусса буну, ца захIмат шайвача буккан бан.\nТтула оьрмулуву яла захIматмур чIун та хьуссар. Мукун ларгунни кIи. Инттухуннай нину дуркIунни ттул каялувчинал гьан дурну. Испытаниялийн (экзаменнайнни тIисса) итабакьияра тIий бурча, райондалия комиссиягу бикIантIиссар, вин кумаггу бантIиссар тIивача, насу шаппай тIий. Му 6-мур классравун итабакьинсса экзаменни диркIсса. ДакIнийри, хьхьичIва-хьхьичI нава бизан бувра. Столданийн билетру бивчуну бур лажин лувну. Комиссиялул ттухь увкунни: «Оьмариева, вихь шанма билет баххана бан ихтияр дуссар, вайминнахь цал бакъа баххана бансса дакъассар. Ххал ба цумур билет бусан шайрив». Гьаз бав билет. КIива шеъри бур, ца 11 куплет бусса, цагу 7 куплет бусса. Буккав дакIних кIивагу. Ца дуккайсса дарсгу дур, 5 чIапIи дусса. Му дарс дачIи дуккайхту, комиссиялул бацIан бувра. КIайннавасса ца щарссанил каялувчинахь цIувххунни ттул фамилия. Яла ттухь увкунни: «Оьмариева, «отличнонияр» лавайсса кьимат бивкIссания, мугу бишинтIиссия вин», — куну. ЦIухху-бусу бунни фермалийсса ттул даврия, ризкьилия. Каялувчинахьгу увкунни ва душ 6-мур классраву цалчин щябитан аьркинссар, гьарица дарсиран ванин кумаг бикIан аьркинссар куну. Ттул руководительналгу бувсунни на кунна математика дайсса цама акъашиву. Та чIумалсса кьиматру бия «отлично», «хорошо», «посредственно», «плохо», «очень плохо».\nХIасил, дулав экзаменнугу, фермагу яла ларгун, дуклан тIий ххарину бура. Амма ттул ххаришиву лахъи къаларгунни. Фермалия бувкIун кIива гьантта шаппа байхту, ария ятту най буссар тIий, ттукращал яттил хьунив гьан бувра. Шан-шанна кило къалмулгу дуллунни колхозрал, ми канаки бувну бачин бара тIий. СсурхIиял, къачагътурал хъямала буллай ятту, хIухчалт хIалану биллай, аьтIий нанисса чIун хьунни мугу. На яттищал бучIаннин ттул нину звеновойну риртун дия.\nТа сентябрь барз бучIаннин, ца кьини къакьариртун, бацIансса мутта бакъа, колхозраву зий буру. БувкIунни сентябрь, 6-мур классравун кьамул бувминнавух хьхьичIра-хьхьичI ттул цIа дия. Дуклан бивкIра гъирарай. Амма ттул дуккаву лахъи къаларгуна. Январь зурул байбихьулий ниттийн колхозрайн оьвкунни. Ницал дояркасса щарсса, цуппагу фронтовикнал кулпат, ччан к��укьин багьлай, азарханалийн най бур, душ ницал дояркану гьан ба увкуну бия. Гьуя-гьарай тIун диркIун дур нину, дукIувагу мукун бувцуну, гужирай класс бувккунни душнил, советрал аьчIа диширча, мунин дулунсса арцугу дакъар ттучIа тIий. Гьан ба душ ницачIан, директорнащал хIакъи-хIисав жура данну, хьурча дарсирдайнгу зананссар, — увкуну бия парторгнал.\nЦи банссия. Лавгра. ЧIявусса ницру бия, 11 доярка бия. Ницал дояркашивугу ччи-ччинахьхьун къадулайссия. Фронтовиктурал кулпатирттахьхьун ягу чIявусса оьрчIру бусса хъаннихьхьунъя дулайсса. Зун бивкIра, чIун хьувкун школалийнгу занай. Ук-тук занай тIий, на школалийн бувкIсса чIумал архIал дуклакисса оьрчIру, «ревизионная комиссия най» тIий, рихшантру дуллан бикIайва. Ми оьрчIругу цаягу къаливчIунни. Нара духьунссара муххая, чария дурсса, уттинин лирчIунна.\nХъу гъайтIун, пара бичлан бивкIукун, школалийн занансса чIунгу къахъанан диркIунни. Нагу гивува ливчIра. МуницIун нинугу, къашавай хьуну, азарханалийн дагьунни. Сибирская язвар учайва, 3 барз хьуссия ниттил больницалий. Хъин къахьунххива, хъин хьуна. Ури-Мукьариясса духтур душ бия. Мунил Написат тIисса нинугу дия. Му душнил хъин дурссар къахъинхьунссар тIисса жул нину. Шяраву бивкIу-букку хьусса чIумалгума Оьмарил ХIурия (ттул нину) диркIурвав тIун бикIайсса бия инсантал, мукссара захIматну дуну. Ттун ниттихлу 2 шинай звеновойшивугу дуллан багьуна.\nХъуру ларкьуну къуртал шайхту, «мащилийн кьункрал дояркану буца тIар ина бригадирнал», — тIий бувкIунни мащилий оьллал дояркану зузисса ссу. Лавгун, 50-хъул кьунчагу, тайннуцIун къячригу ябуллай ца шин дояркану дурну, тичча бувкIра шаппай. Школагур ттул ливчIсса, гаксса дуккинсса гъира буна. Директор учIайссия ниттичIан, ва шяраву мунин кунна математика кIулсса акъар, 7 классгу буккин бувну, Гъумук педучилищагу буккин бувну, математикалул дарс дишайсса учительница банну муния тIий. Амма ттун колхозрал давурттаха дуккинсса мутта бириллай бакъая. Уссил аьралуннава бучIайва шанмурцIу чагъарду. Мугу мудан чичлан икIайва: «Ссувай, школа макьабитав, бавал чунчIав гьан булларча, лабикIу», — тIий.\nДакIния къабуккай, ца чIумал уссил чагъар бувкIунни пулансса кIанттурдай госпитальданий ура тIий. Госпитальгу цияв къакIулну, ххарил бивчIавай бура, бава дучIаннин ялугьлай ганихь бусан. Ттухьва цIуххирча, уссу ххуйсса къуллугърай уссар тIий. Хавар бусайхту, нину агьи тIий аьтIун диркIунни. Арулла щаву дирну диркIун дия. Мунияр махъгу бувкIунни чагъар, гьутру-ттиликIравух лавгун бия ккулларду, ттурчIан зарал къавхьуну, щавурду хъин дурну, цIунилгу най ура фронтрайн тIий. 1947 шинайннин ливчIссар уссу аьрай.\nХхуйну дакIнийри немец ххит буккан бувссар, жува ххув хьуссару тIисса ххарисса хавар бавсса кьинигу. Му кьини бярачIу учайсса кIия адамина ия клубрал цIив лавхъун, ца зумания цаннал, тамур зумания цаннал, Барси, НякI Барси (шяраваллил бакIраймири ми), ЦIювгъал, Вив ЦIювгъал, КьатIух ЦIювгъал, Урагъи, КьатIух Урагъи…. — циняв сакрал (махIлардал) цIарду куну оьвкунни. Дяъви къуртал хьуссар, Ххувшаву ларсъссар, ЯтIулсса ттугъру бищияра цинявннал куну баян бунни. Инсантал ятIулсса карщив дичлан бивкIунни бярачIулттайн. Му кьини кIюрххила ттул нину хъув ларгун дия, дугьансса зат дакъа, букъавгьуну ливчIсса кIану буну, ссурахъил дуллусса нувщул гъитIригу ларсун, кIа бугьан. Шиккува бусан, тай шиннардий кIинттул чIумал ниттил дурурххусса варсул усру лаххарча дакъасса, ттулла ччаннай ус дусса чIунгу къакIулли ттун. Ххувшаврил хавар баяйхту, бачIва ччаннах левчура ниттичIан хъув, ттугъ бан нану учин. Шяравух ялавай нанисса чIумал чIанччаннала ца ццихь увкунни. Мунихгу къулагъас къадав ххаришиврул. Нину дур ца цамур щарссанищал кувссай щядиркIун. Миккун бивсса чIумал ттул ччан бия зурзу тIий. Ххал барча, гъаргъсса шушлуй ччан бивзун бивкIун, пюрундалул чIанччан ххябувккун бия. Ниттил цила бакIбахIулия ацци дурхъун, машахьугу дирхьуну, ттул ччан бавхIунни. Аьрчча тIий бувкIра шяравун. Ттугъ бан бия ттул щалва авара. ЯтIулсса бадиржан карши дия жучIа. Шаппайн бияйхту бавал га каршигу дархIуну ттархь дацIан дунни. Жулвамур ттугъгу ккаккан, тамур чулухгу ттархь дацIан дуллай, хIарачатрай навагу бура. Му хьхьуну жул оьлил бярч бувна. Ганин жу Берлин тIисса цIа дирзссия.\nТтун та дяъви къуртал хьувкун, вах куну тай циняв аьскар бучIанххива шяравун. БукIлай бур ца-ца, кIи-кIи тIий. Гьарма цала-цаланах ялугьлай ур. Цила арс къаукIлай ссавур духларгсса ца хъунна щарссанил увкунни:\nКъая учIай, Къирх учIай\nТарххахъал Ххючу учIай\nГьарай, та учIавивав\nМарияннул МуситIу.\nВай чулий цIардуя. Танийсса инсантуран вай царив кIулссия. КъаувкIссар Марияннул МуситIугу, гьантта-чIун ларгун гьаттаву дирхьуссар Мариянгу.\n1947 шинал зана хьуссар ттул уссугу. 11 ккуллалул ккутIру дия чурххай.\nАллагьнал ситара ливккун, идавсил хъа дуртун учайссар. Мукунсса иш хьуну, ккуллардал тIюпандалува сагъну увккун ия.\nМу шинал на кунмасса душру бачин бунну ххулув буллан. Ца фермалунсса ххулув къабувна шаппай къабучIан тIий. ЦIанагу дакIний бур, ххулув буллалисса жучIанна ахъулсса ларсун гьан дурну дия шяравасса кIира щарсса. Гьухъал нехругу най, бакI лавайсса 25 км. дусса ххуллийх гьивчул ва хъюртул чуваллугу лавхъун, бувкIри, вай биян къабарча хъу лакьин аьравалтту къадулунну кунни тIий. Таксса хIаллай ххулув буллай зузисса жуйванияр, тайннай язухъ хъанай бия. Жун, ххулув буллалиминнан, иникьалигу, биххан хIайвангу буллуна колхозрал. На ттунма буллусса дикIул парча, цIугу бивчуну, улклул чIапIаву бавхIуну букьара, шаппай нанийни мюрщисса уссурссуннан ласун. Бухмуния чIутI букавай, ганин кIанай цIумур бишавай, ябуллай бура. Та нину къашавай больницалийсса чIунни цурдагу. Дяъви къуртал хьуну махъсса шиннугу захIматсса, ккашилсса шинну дия. Къурув гьарица чулух къаралчитал бацIан бувна бикIайва. ЦичIар ласун къашайва шаппа кьабивтсса мюрщисса оьрчIан. Цал щинал бувцIуну къурув лавсун бувкIсса бархъаллал къукъулувун хъюрув, къама бивчуну най буна, къаралчитуран кIул хьуну, дачIра дан бунна. Бутта ивкIуну махъ увсса Оьмари тIисса чIивисса оьрчI уссия жул шава. Нава бучIаннин ккашил чIантIгу ивкIун лякъайва. Цурк барчагу, къачагъшиву дарчагу дан хIадурну бияв га оьрчIачIан бачIва къабучIан. ДакIнийри, лухIи хъюруврал къюмай рирттуну, бакIрал лагма кIира чарсса дахIайссия, кIай дахьлаган дан карщигу сипатравун кIункIу дурну. Му карщи цири мукун дархIусса куну цIувххукун, ккарччи цIий дур учайссия.\nДакIния къабуккай, нара кIай хъюрув дуллукун, ца пишгу куну, ккири хIалану канан ивкIри. Ва оьрчIгу, чIивисса душгу бикIайва шаппа ккашилну, на зат ларсун бучIаннин ялугьлай. Миннал ялун бачIва бучIан дакI къадияйва.\nХхулув бувну махъгу, къагьанна тIий бунува, на гьан бувра дояркану ттула ссу зузисса фермалийн. На миккун бувкIун хъунма хIал къавхьуну, шаппайн нагь-нис диян дан лавгсса ттул ссу, цамур фермалий дояркахъул бакъар тIий, тиккун гьан бувну бия. Ттуйгу кIива яржа ливчIунни, ссийлссагу, ттулассагу. Ттул ка хъирив лаллай дакъая. Яла ттул нину «на аьрзирай гьанна, га Ваччав ва ци зулмур чIивисса душний буллалисса», тIий аьраттал дуклан диркIукун, ссу махъунмай зана бивтуна.\nТания шихунмай, 1948 шинал 1959 шинайн бияннин дояркану бивкIссара.\nЗахIматну бухьурчагу, маэшат хъанай бия. Шанна шинал ацIва оьлил ацIва бярч колхозрайн тапшур бувкун, ца бярч ттунма булайва. Окладран нагь-нис дукIлай дия. ДакIнийри ца шинал 48 кг. дарцIу нагьлил окладран дуркIссия, миннун лархьхьусса нисгу дуркIуна накI чIярусса ттирзуну.\nПередовой доярка бура. Комсомолтурал группоргнугу бивтра. Бувра райсоветрал депутатгу. Гьамин, хьхьичIххуттай бура. Райондалийн сессиялийн, собраниярттайнгу буцара. ДакIния къабуккай, таний райондалул депутатътал нанисса жул машина багьну, чIявусса инсантал ливтIуссия. Та чIумал сагъну лирчIсса ца щарсса 90-лла шинавун диявайсса дур хIакьинугу Къизлардай ялапар хъанай. Му машиналий нагу бикIан аьркинссияв. ХьхьичI кьини шарда ссийщал нахIудакъашиву хьуну, на цIан лакьлакьисса чIумал шаппату мащилийн ливхъссияв. Аллагьутааьланал на му балаллуя арх бувну бияв. КIюрххицIун мащилийн ЦIувкIуллал арамтал левчуну бувкIунни:\n— Вар, зу шанайнма циссару, Ккуллал щар лирну дуна, — тIий.\nРайондалийн нанисса машина багьну та кьини ххюра жаназа дуркIссия Ккуллал шяравун. КIия адамина – Советрал председатель ва шупIир, вайми хъами ливтIуну бия, ца щарсса личIаннин.\nУкун дакIнийн дичлай бур тай захIматсса чIунну Амму.\nВай Аммул бигьа бакъасса оьрмулувасса дахьва ца-кIива парчар. Бусланмур ваничIа цикссагу ттигу лякъинссар. Гьалак дурксса Къурагьиял неххал ласавай ливчIсса, чIявусса ккавксса Кураллавунсса аьрххилия байбивхьуну.\nГвозди бы делать\nиз этих людей,\nНе было б в мире крепче г��оздей,\nтIисса оьруснал шаэр В. Маяковскийл махъру тай дяъвилул ва дяъвилия махъсса шиннардий захIмат буллай бивкIсса Амму кунмасса, кьянкьасса, къучагъсса жула бавахъаха увкусса хханссар. Буниялагу, муххал, чарил бухьунссия вай.\nДувайнан даву тачIавгу чан къашай. Щар хьуну махъгу Аммул цикссагу давуртту дурну дур. Бакрислив 15 шинай кухаркану бивкIун бур.\nМи шиннардийгу ванил бакIран ккакъавксса къаливчIун бур. ХIухчалт къашай хьусса чIумал цинмалу 1300-1400 яттил хIайвандалулсса буллан багьну бур. Машиналул ккуччу бувну, кьучI пIякь увкуну, бивчIай-буккай тIисса тагьарданийгу бивкIун бур. «Кьянкьасса духьунссияв ягу Аллагьнал амру бухьунссия, мунийгу ххассал хьура», — учай цилагу.\n— 11 шин хьуния байбивхьуну, щала оьрму зийнма лавгунни. Уттигу кару ва дакI дур зун ччай, чурххаща хъанай бакъар. Цуксса захIмат ккаккарчагу, яла къахIазми шинну зукъазисса шинну дур, — тIий бур Амму.\nЦими ссятрай вичIидиширчагу Аммул бусласимуних, бизар къахьунссар, бакъавчIанссар. Амма жун бачин багьлай бур, цила чIири ларзулу бургъил гъили дуллай Аммугу кьариртун. Шинну ларгун махъгу, балики Ккулув аьрххи багьарча, вичIан хъамалу бучIан, лякъиннав, Аммуй, ина ттун цIуллуну, сагъну, чаннал дурцIусса вила тIиртIу ларзулу бургъилу гъили буллай.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/05\/%D0%B7%D0%B0%D1%85i%D0%BC%D0%B0%D1%82%D1%81%D1%81%D0%B0-%D0%B4%D0%B8%D1%8F-%D0%B4%D1%8F%D1%8A%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D1%83%D0%BB-%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%BD%D1%83\/","date":"2023-09-23T21:25:04Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506528.3\/warc\/CC-MAIN-20230923194908-20230923224908-00725.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9863099456,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9863099455833435}","num_words":6338,"character_repetition_ratio":0.025,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.172,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.989,"perplexity_score":2788.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Январь зурул 23-нний ООО «Газпром трансгаз Махачкалалул» вакилтурал «Газпром – оьрчIан» программалул лагрулий ирглийсса бахшиш дунни МахIачкъалаллал итххявхсса оьрчIан. «Ссурулккуртта» («Радуга») тIисса Эстетикалул тарбия дуллалисса центрданунгу, ОьрчIал магьирлугърал № 9 школалунгу дуллунни оьрчIал творчествалун аьркинмур ласунсса, 100 азарда къурушрансса сертификатру.\nП. Рамазанова\nМи сертификатру дуллалисса шадлугърай школардал директортурал, Лариса Побежимовал ва Гульнара Мамашевал дакIнийхтунусса барчаллагь увкунни ООО «Газпром трансгаз Махачкалалул» вакилтурахь, республикалий оьрчIал творчество хьхьичIуннай шаву мурадрай дуллалисса аякьа-къулагъасрахлу.\n«Гьашинусса шин жул школалун юбилейрал шинни, мукьцIалла шин хъанахъисса школалун. ТIайламур бусан, школалул тарихраву укун хъуннасса бахшиш цалчинни дуллалисса, мунияту жугу, жул оьрчIругу барчаллагьрай буру жува ххари бувминнайн», — увкунни Магьирлугърал школалул хъунмур Гульнара Мамашевал.\nЭстетикалул тарбия дуллалисса «Радуга» центрданул хIадур дурну дия концертрал программа. Магьирлугърал школалул ученица Ася Ригматуллаевал барчаллагь хIисаврайсса бахшиш, цила дирхьусса «Зунттаву» тIисса сурат дуллунни «Газпром трансгаз Махачкалалун».\n«Газпром – оьрчIан» тIисса программа му щалвагу Аьрасатнал лагрулийсса социал проект дур. Му программалул лагрулий хIакьинусса кьининийн бувну бур 714 спортрал объектру-стадионну, бассейнну, оьрчIру бигьалаглансса базарду.\nЛаргсса шинал му программалул лагрулий Дагъусттан Республикалий оьрчIал спорт ва творчество хьхьичIуннай даву мурадрай бачIи миллиондалунсса давурттив дурну дур. Ка-кумаг бувну бур МахIачкъалаливсса, Къарабудахккантуллал ва Бабаюртуллал райондалийсса оьрчIал идарарттан.\nАьмну лавсун, 2007 шиная шинай кIа ялув кIицI ларгсса программа бартдигьлай, республикалий цIусса спорткомплексру бувну бур, мукунма ххуйсса кумаг бувну бур детдомирттан ва школа-интернатирттан. Ми давурттан 2007 шиная уттинин харж бувну бур 116 миллион арцул.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/01\/%D0%BE%D1%8C%D1%80%D1%87i%D0%B0%D1%85%D0%B0-%D0%B0%D1%8F%D0%BA%D1%8C%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B9\/","date":"2023-09-23T14:53:03Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506481.17\/warc\/CC-MAIN-20230923130827-20230923160827-00543.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9172004461,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9172004461288452, \"inh_Cyrl_score\": 0.023458676412701607, \"kum_Cyrl_score\": 0.013454807922244072}","num_words":591,"character_repetition_ratio":0.069,"word_repetition_ratio":0.045,"special_characters_ratio":0.157,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.931,"perplexity_score":3096.7,"cluster_detection":-1} +{"text":"Миллатрал яла багьа бакъамур ххазналун ккалли дай аьдатру. Гьамин, аьдатирттавур бусса лавгмунил щалва ирс. Лавгмур хъамабивтнан бучIантIимур бакъассар, учай жула. Хъун хъанахъисса ник бучIантIимур бакъасса къахьуншиврул, лакрал аьдатирттая якъабуцаву мурадрай, цин лархьхьусса даву дуллай бур Лакрал райондалул ОьрчIал творчествалул къатлул зузалтгу.\nТтигъанну ОьрчIал творчествалул къатлуву хьунни аьдатравун багьсса конкурс «Юный краевед». Му хIадур бувну бия методист ПатIимат Парамазовал. Муний гьуртту хьунни ОьрчIал творчествалул къатлул, Гъумучиял лицейрал ва Гъумучиял, Ххюлуссуннал, Хьурттал, Хъурхърал, Кьубиял, КIундиннал, ЧIарттал, Кумиял школарттал дуклаки оьрчIру. Дуклаки оьрчIал гьантрал хьхьичIва хIадур бувну, ОьрчIал творчествалул къатлувун биян бувну бия цалла-цалла шяраваллил аьдатирттая бусласисса докладру. Яла конкурсрай ми докладру буручлай бия. Гьарца шяраваллил цалла-цалла хасшивуртту духьурчагу, оьрчIру буслай бия щалва лакрал миллатран аьмсса Интнил хьхьунил, Хъарас щаврил, душ була учаврил, хъатIул, оьрчIан цIа дизаврил аьдатирттая. Докладирттащал оьрчIал ишла дурну дия шяраваллил хъуначу цумур-дунугу аьдатрая бусласисса видеоматериаллу, папкардаву дирхьуну дия ми аьдатирттацIун дархIусса шадлугъирттаясса суратру.\nКонкурсрал бусравсса хъамаличу бия райондалул администрациялул бакIчинал хъиривчу Соня Макьаева. Жюрилуву бия ОьрчIал творчествалул къатлул методист Залихха Акаева, ��акрал телевидениялул корреспондент Дамадан Щамххалов, «Ххяххабаргъ» кказитрал корреспондент Валерий Амиров.\nКонкурсрал хIасиллайн бувну, 1-мур кIану бувгьунни Ххюлуссуннал школалул 10-мур классрал дуклаки душ Яганова Аьйшал (каялувчи ЩайхахIмадова Рукьижат), Хьурттал школалул 9-мур классрал дуклаки душ Аьбдуллаева Асватлул ва Ванатиева Миясатлул (каялувчи Бижитуев Аьбдул). Доклад хIадур баву бакъассагу, Яганова Аьйшал архIал дуклакисса душругу, ниттихъулгу, школалул учительницахъулгу, ФАП-рал ва культуралул зузалтгу хIала-гьурттуну ккаккан дуруна жалин щинав лагайсса аьдат. Дурну дия хъатIул дукрарду: ккурч, аьтIиччатI ва цаймигу.\nХъатIул аьдатран хас бувсса докладраву Аьбдуллаева Асватлул ва Ванатиева Миясатлул бувсуна, цанма бугьарасса хъанния бавсса, Хьурттал шяраву хьхьичIва хъатIай хьусса иширттаягу.\nКIилчинмур кIану бувгьунни ХIасанова Зулайхатлул – ОьрчIал творчествалул къатта (каялувчи Карнаева Жамила) ва Хъурхърал школалул 10-мур классрал дуклаки душ Хизиева Камилал (каялувчи Куччаева Зайнап). Зулайхатлул бувсуна гъарал чIа учаврил, хъарас щаврил ва хъатIул аьдатирттая. Камилал кутIа-кутIану бувсуна лакрал цинярда аьдатирттая ва сянатирттая.\nШамилчинмур кIану бувгьунни Кьубиял школалул 10-мур классрал дуклаки душ Буттаева ХIалиматлул (каялувчи Шабанова Улияна) ва КIундиннал школалул 8-мур классрал дуклаки оьрчI Ибрагьимов Кьурбаннул (каялувчи Шихлаев Аьбдул).","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/04\/%D0%B0%D1%8C%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%80%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%B2%D1%83%D1%80-%D0%B1%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B0-%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB-%D0%B8%D1%80%D1%81%D0%B3%D1%83\/","date":"2023-09-23T21:31:42Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506528.3\/warc\/CC-MAIN-20230923194908-20230923224908-00746.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.879214406,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8792144060134888, \"inh_Cyrl_score\": 0.05538945272564888, \"lez_Cyrl_score\": 0.017117464914917946, \"kum_Cyrl_score\": 0.011254603043198586}","num_words":853,"character_repetition_ratio":0.093,"word_repetition_ratio":0.041,"special_characters_ratio":0.148,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.91,"perplexity_score":2889.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Дурусну ца нюжмар лирчIун дур Сочилий ХХIII КIинтнил Олимпий тIуркIурду байбишин. Жулва билаятрай цалчинсса КIинтнил Олимпий тIуркIурду. ЦIанакул Аьрасатнал сайки цинявппа СМИ-рдал яла хъунмур къулагъас дуллай бухьувкун, жугу пикри барду «жула ужагърай» хъанахъисса Олимпиадалул хьунийн, «КIинтнил Олимпий тIуркIурдал чаннацIуртти» тIисса цIусса рубрика тIитIин. Дайгу-дихьлай буру му рубрика Аьрасатнал миллатрал спортрал журалун хIисавсса фигурное катаниялул чаннацIурттая.\nТарих\nЯла хьхьичIарасса конькив ляркъуну дур бронзовый векрай Одессалия арх бакъасса кIанттай. Ми цирдагу диркIун дур балчаннул хьхьичIми ччаннал бакIччанная дурсса.\nМикIирай бигьаврил ватандалун ккалли буллай бур Голландия. Гьамин, тийх 13-14-ку ттуршукурдай дурккун дур цалчинсса муххал конькив. Муххал конькардайсса цалчинсса бяст-ччаллу хьуну бур 14-мур ттуршукулий Ни��ерландиянаву. ЦIусса журалул конькив дуккаврил микIирай бигьаву гужну хьхьичIуннай хьун дурну дур. МикIирай фигурарду дишаву дурккун дур Великобританиянаву. Гьамин шикку, 1742 шинал Эдинбурграй тIивтIуну бур микIирай лечултрал цалчинсса клубру. Танийра ххалдиргьуну дур бяст-ччаллал цалчинсса чарабакъасса правиларттугу. Муххал конькардайсса цалчинсса бяст-ччаллугу хьуну бур 1763 шинал Англиянаву.\nЦалчинсса дунияллул халкьуннал дянивсса микIирай къавтIаврил бяст-ччал сакин бувну бур Вена шагьрулул микIирал клубрал 1867 шинал. Ми хьуну бур 1882 шинал Австриянаву. Миннуй ххув хьуну ур Австриянавасса Леопольд Фрейн. КIилчинмур кIанугу бувгьуну бур мува Австриянавасса микIирай къавтIалал. Шамилчинмур кIану бувгьуну бур цIа дурксса Аксель Паульсеннул (Норвегия). Ванал хасъсса фигура хIисаврай щаллу дурну дур цува машгьур ан савав хьусса ва гихуннай цал цIа дизан лайкь хьусса цIанихсса тIанкI.\nТа чIумал яла хьхьичIунну бивкIун бур австриянал фигуристал.\nАьрасатнаву фигурное катание дурккун дур Петр 1-нал заманнай. Оьруснал паччахI Европанава ларсун увкIун ур цалчинсса муххал конькив. Гьамин, Петр 1-нал ляхъан дурну дур конькив чакмардацIун цIакь даврил цIусса кьяйда ва хIакьину фигуристурал лаххайсса «протомодель».\n«Коньки» тIисса цIа хIасул хьуну дур уссал хьхьичIмур бакIччан балчаннул бакIрал лишандалийну чIюлу байсса бивкIун тIий.\nОьруснаву фигурное катание, спортрал личIисса жура хIисаврай, хIасул хьуну дур 1865 шинал, Садовый кIичIираву Юсуповлул багъраву жяматрал микI тIивтIукун. Гихунмай микI цил багьайкун бакьин бувкун, муния хьуну бур фигуристал хIадур байсса центр. Ва микIирай цалчинсса бяст-ччал хьуну бур 1878 шинал.\nФигурное катание хъиннура ягинну хьхьичIуннай хъанай дайдирхьуну дур 1870-80-ку шиннардий. Байбивхьуну бур миллатирттал ассоциациярду тIитIлай. Цалчинна-цалчин ми ассоциацияртту хIасул хьуну дур Великобританиянаву, Нидерланднаву, Канаданаву, Германнаву ва Австриянаву.\nХХ-мур ттуршукулул дайдихьулий цIа дурксса фигуристурал (Сальхов, Лутц, Аксель Паульсен, Ритбергер) ляхъан бувну бур цала элементру ва гихунмай миннансса барчаллагьран фигуристуралгу ми элементирттан дирзун дур миннал цIарду.\nХъаннил фигурное катание хIасул хьуну дур 1906 шинал Швейцариянаву Давосрай. Хъаннил чара бакъасса фигурарду арамтуралминнухара лархьхьусса диркIун дур. Амма хъаннилмур къавтIаврил къулагъас хъиннура кIункIу дуллай диркIун дур художественныйсса, пластичныйсса душиврул. Хъаннил фигурное катаниелул цалчинсса бяст-ччал хьуну бур 1924 шинал.\nЧIал къавхьуну дурккун дур чутсса бигьаву (парное катание). Ва журалуву цалчинсса дунияллул халкьуннал бяст-ччал хьуну бур 1908 шинал Санкт-Петербурграй. Муний ххув хьуну бур немецнал чут.\nФигурное катаниелул мукьилчинмур жура – микIирай къавтIаву хIасул хьуну дур дахьра 1950-ку шиннардий Англиянаву. Анжагъ 1952 шинал Парижлив хьуну бур микIирай къавтIалтрал бяст-ччал, микку ххув хьуну бур англиянал къавтIалт. Махъсса шиннардий ялу-ялун машгьур хъанай дур синхронныйсса катание. Яла-яла — США-наву, Швециянаву, Финляндиянаву, Англиянаву, Канаданаву ва Франциянаву.\nФигурное катаниелул машгьуршиву ялу-ялун хъунна хъанай дайдирхьуну дур. 1908 шинал арамтурал къавтIаву хIала дурну дур Лондоннай хъанахъисса гъинтнил олимпий тIуркIурдавун. Таний кIинтнил олимпий тIуркIурду буккан бувану бивкIун бур. Ххув хьуну ур Аьрасатнал фигурист Николай Панин-Коломенин, цувгу хъанай ур паччахIнал Аьрасатнал заманнайсса фигурное катаниелул цалчинсса олимпий чемпион.\nПарное катание олимпий тIуркIурдавун дагьну дур 1920 шинал Антвержиннай. Ххув хьуну бур Германнавасса чут. Гихуннай фигурное катание хIала дурну дур кIинтнил олимпий тIуркIурдавун.\nФигурное катаниелуву яла хьхьичIунминнан хIисавну бур шанна мусил, ца арцул медаллу ларсъсса Швециянавасса фигурист Гиллис Грофстрем; шамилва олимпий чемпионка Норвегиянавасса Сони Хени: шамилва олимпий, ацIийлва дунияллул ва ацIния цал Европанал чемпионка хьусса, мунийну бусалардавун багьсса жулва Ирина Роднина.\n42 шинал манзилданий бюхттулмур шачIанттуй\n1964 шиная 2006 шинайн бияннин 42 шинал мутталий спортрал парардаву цалчинсса кIанттай бивкIссар Аьрасатнал фигуристал.\nСССР-данул цалчинсса олимпий чемпионтал хьуну бур Людмила Белоусова ва Олег Протопопов (тренер Наталья Липнинская). Вайннал яла гужми муттаэталгу бивкIун бур Нина ва Станислав Жук (1964 Инсбрук, Австрия). Ва олимпиадалий гихунай цIанихсса тренер хьусса Станислав Жуклул ишла бувну бур фигурное катаниелуву цIусса элемент – цала чут ца каний гьаз бувсса. Му элемент таний лап нигьачIиссаннун ккалли бувну бур. Спортсментуран баллу ялавай бувну, миннан 5-мур кIану буллуну бур. АьчIа дирхьуну дур. Ца шинава тIурча ва элемент ишла буллай байбивхьуну бур дунияллул хьхьичIунсса фигуристал.\n1968 шинал Франциянал Гренобль шагьрулий Л. Белоусовал ва О. Протопоповлул ларсун дур кIилчинсса мусил медаль. Вайннал ишла бувну бур Станислав Жуклул элемент. Шиккугу вайннал яла гужми муттаэтал бивкIун бур жулвасса, Жуклул вардиш буллалисса ванал ссу Татьяна Жук ва Александр Горелик. Цикссагу олимпий чемпионтал хъуни бувсса цIанихсса тренертал Тамара Москвина ва Алексей Мишин ва олимпиадалий гьаз хьуну бур мукьилчинмур шачIанттуйн.\nСпортраву буссаксса мутталий дунияллул 4-ва чемпионтал Л. Белоусова ва О. Протопопов ккаллину бивкIун бур «заманалул эмблемалун».\n1972 шинал Япониянал Саппоро шагьрулий олимпий чемпионтал хьуссар С. Жуклул вардиш бувсса Ирина Роднина ва Алексей Уланов. Вайннал яла гужми муттаэтал Людмила Смирновал ва Андрей Сурайкиннул ларсун дур арцул медаллу.\nИрина Роднина Александр Зайцевлущал олимпиадалул бюхттулмур шачIанттуй ливчIссар хъиривсса кIира олимпиадалийгу – 1976 шинал Австриянал Инсбрук шагьрулий ва 1980 шинал США-нал Лейк-Плесидрай. Му шачIану ацIра шинал дянив ванил щихьхьунчIав итакъабавкьуссар я Европанал, я дунияллул чемпионатирттайгу. Мунихлуну цIанихсса спортсменка лавсъссар Гиннеслул рекордирттал луттирайн. С. Жуклул увкуну бур: «Ирина Родниналул рекордраяр хьхьичIун уккан чари, му тикрал банмагума щищачIав къавхьуссар», — куну. Сайки 10 шинал дянив дунияллул цайми билаятирттай спортрал парарду хьхьичIунмай баву дарцIуну дур. Циняв билаятру мукIруну бивкIун бур Роднина спортраву буссаксса чIявусса чутру чемпионнал титулдания махIрумну личIантIишиврий. АцIрагу шинал лажиндарай Родниналул ва Зайцевлул муттаэталну бивкIун бур так СССР-данул чутру: Людмила Смирнова ва Андрей Сурайкин; Марина Черкасова ва Сергей Шахрай (1980 шинал Лейк Плесидрай арцул медаллу ларсъсса, дунияллул ва Европанал чемпионтал), Ирина Воробьева ва Игорь Лисовский, Марина Пестова ва Станислав Леонович..\n1984 шинал Югославиянал Сараево шагьрулий олимпий чемпионтал хьуссар Тамара Москвинал хIадур бувсса Елена Валова ва Олег Васильев (хьхьичIунсса тренертурал тIутIимунийн бувну, вайнналли парное катаниялул журалувун цIусса рангру ххи дурсса). Лариса Селезневал ва Олег Макаровлул (тренер Игорь Москвин) ларсъссар чарвитул медаллу.\n1988 шинал Канаданал Калгарилий чемпионтал хьуссар Екатерина Гордеева ва Сергей Гриньков (С. Жук). ХьхьичIмур олимпиадалул чемпионтурал Е. Валовал ва О. Васильевлул бувгьуссар 2-мур кIану, Л. Селезневал ва О. Макаровлул – 4-мур кIану.\n1992 шинал Франциянал Альбервиллай — Наталья Мишкутенок ва Артур Дмитриев (кIийлва дунияллул чемпионтал); 2-мур кIану — Елена Беечке ва Денис Петров (кIивагу Тамара Москвинал хIадур бувсса чут); Е. Шишкова, В. Наумов – 5-мур кIану.\nГихунмайгу буссар.\nХIадур бувссар\nЗулайхат Тахакьаевал\n1994 шинал Норвегиянал Лиллехамердай кIилчин олимпий чемпионтал хьуссар Екатерина Гордеева ва Сергей Гриньков (шамилва Европанал, мукьилва дунияллул чемпионтал). ХьхьичIмур олимпиадалул чемпионтал Н. Мишкутенок ва А. Димитриевлул бувгьуссар кIилчинмур кIану; Е. Шишковал ва В. Наумовлул – 4-мур кIану.\n1998 шинал Япониянал Наганолий чемпионтал хьуссар Оксана Казакова ва Артур Дмитриев; Елена Бережнаял ва Антон Сихарулидзел бувгьуссар 2-мур кIану (кIивайвагу Т. Москвинал хIадур бувсса чут).\n2002 шинал США-нал Солт-Лейк-Ситилий хьусса олимпиада тарихравун дагьссар Аьрасатнащал ляличIисса ччал бусса, Аьрасатнал спортсментал кьюкьин бувсса олимпиадану.\nДунияллул цIанихсса чут Аьрасатнал фигуристал кIийлва Европанал ва кIийлва дунияллул чемпионтал Елена Бережнаящал ва Антон Сихарулидзещал цалчинмур шачIанттуйн гьаз бувссар Канаданавасса чут Джемми Сале ва Давид Пелетье. Цайми билаятирттаясса пишакартуралгума хIакьинусса кьинигу Канаданал чут ва Сихарулидзел чIарав къалайкьнува бацIан бувшиву кIицI лагай.\nМикIирай къавтIалт Ирина Лобачева ва ��лья Авербухгу, Ирина Слуцкаягу, баллу лагь бувну, кIилчинми кIанттайн бивчуссар. Европанал шамийла ва дунияллул мукьийла чемпион Алексей Ягудиннул яла гужма муттаэгу Аьрасатнавасса Евгений Плющенко ухьувкун, вананмур кьимат ялавай бавриву пайда чIалай бакъахьунссия.\n2006 шинал Италиянал Туриннай фигурное катаниялул шанма журалуву цалчинмур шачIантту цIунилгу цIакьну бувгьуссар жулва фигуристурал: Татьяна Тотьмянинал ва Максим Марининнул (дунияллул чемпионтал, мукьилва Европанал чемпионтал, тренер — Олег Васильев); Татьяна Навкал ва Роман Костамаровлул (тренер Александр Жулин); Евгений Плющенкол (тренер Алексей Мишин). КIийлва дунияллул, аруйлва Европанал чемпионка Ирина Слуцкаян тIурча ва ххуллухгу къанясивну лявкъуна олимпий чемпион хьун. Спортсментурал бюхттулшивурттаву 99 % захIматрал буссар, тIайлабацIулул анжагъ ца процентри бусса тIун бикIай. Гьамин, му ца процент биял къавхьуссар Слуцкаян кIирагу олимпиадалуву. Шикку ванин хIалалну дия чарвитул медаль.\n2010 шинал Канаданал Ванкувердай бяливчIссар Аьрасатнал фигурное катаниелул «мусил тарих» -1964 шиная шихунмай 42 шинал манзилданий спортрал парардаву цалчинни Аьрасат олимпий мусил медальдания махIрум хьусса. 1994 шиная шихунмай тIурча — арамтурал фигурное катаниелуву. Чемпионтал хъуни бавриву цилла кьюлтIшивуртту дусса цIанихсса тренер Тамара Москвинал хIадур бувсса Европанал чемпионтал Юка Кавагутти ва Александр Смирнов лавхъуна анжагъ мукьилчинмур шачIанттуйн. Иш я Т. Москвиналуву ягу фигуристураву бакъая. Лавай чивчумуних бурувгукун, чIалай бур Аьрасатнал олимпий ххувшавурттал тарихраву яла гужмур конкуренция жулва билаятрал вив диркIшиву. Цалчинмур ва кIилчинмур ягу цалчинмур ва шамилчинмур шачIантту так Аьрасатнахь бивкIшиву. Масалдаран, Тотьмянина ва Маринин олимпий чемпионтал хьуссар хьхьичIмур олимпиадалул мукьилчинмур шачIанттуя. Навка ва Костомаров тIурчарив – ацIулчинмур шачIанттуя. Кавагутти ва Смирнов тIурча ва олимпиадалий бия лапва жагьилсса дебютантътал. Бакъая вайннал муттаэтураву жулвами чутру. Ва олимпиадалий чемпионтал хьуна ххюра олимпиадалул опыт бусса Китайнал чут Шень Сюз ва Чжао Хунбо. Биялсса опыт бусса фигуристал бухьурчагу, вайннал итабавкьусса гъалатIру пишакартуран бакъа, фигурное катание ххираминнангума хIисав хьуна. Вайннал муттаэталгу Китайнавассава бия.\nХъунмур иш СССР ппив хьуну махъ хьхьичIунсса жулва тренертал кьатIаллил билаятирттайнмай тили-хъили хьуну, утти жунмасса муттаэтал хъуни буллалавриву бухьунссар. Ванияр мукьра шинал хьхьичIсса фигурное катаниелул чемпионатрай хьхьичIсса арулва шачIанттуй бия Аьрасатнал тренертурал вардиш буллалисса кьатIаллил билаятирттал микIирай къавтIалт. Масалдаран, США – наву микIирайн бувксса 25 чутлива 20 бур жула ватанлувтурал вардиш буллалисса.\nАьрасатнал парное катаниелул школалул гьану бивзсса кIий��ва олимпий чемпионтал Людмила Белоусова ва Олег Протопов сайки зувиллий арулла шинал дянив зий ва ялапар хъанай бур Швейцариянаву. Марина Зуева зий бур США-ву. Ирина Роднина чIярусса шиннардий зий бия США-наву. Европанал ва дунияллул чемпион, 1980 шинал Лейк-Плесидрай арцул медаль ларсъсса Сергей Шахрай зий ур Американаву. Станислав Леонович – Франциянаву. Галина Змиевская – США-наву; Зий Аьрасатнаву бухьурчагу, кьатIаллил билаятирттал фигуристал вардиш буллай бур Татьяна Тарасова, Олег Васильев, Жанна Громова.\nЗана хьунну Ванкувердайнма — арамтураву цалчинмур кIану бувгьусса Американал фигурист Эван Лайсачек кIутIамур программа къуртал шайхтува микIирайн ппайрду тIий ия. Цинявннан му иш хъинну тамаша бивзуна. Произвольныйсса программалуву мукьра оборотрайсса тIанкI дурсса шамийла дунияллул ва арийла Европанал чемпион Плющенкон кIанаяр ялавайсса кьимат бишайхту кIийлва олимпий чемпион Германнал фигуристка Катерина Виттлулгума увкуна: «ЧIалачIиссаксса, Канаданал Американан 2002 шиналсса (цалва чут Аьрасатналссаннущал чемпионтурал шачIанттуйн гьаз бувсса) цала бурж зана буллай бунуккар. ЦIанакул чемпионнал шачIанттуйн лахълахъисса фигурист анжагъ микIирай бигьлагьисса ия, ляличIисса гьунарду ганал программалуву бакъая», — куну.\nПарное катаниелул 42 шинал манзилданийсса «мусил тарих» цIубувккунни ттигъанну Болгариянаву Будапештрай хьусса Европанал чемпионатрай. Шанмагу шачIанттуйн гьаз хьунни Аьрасатнал чутру: Татьяна Волосажар ва Максим Траньков; Ксения Столбова ва Федор Климов; Вера Базарова ва Юрий Ларионов. Вайри Сочилийсса олимпиадалул вихшалагу, умудгу. Зана хьуну лякъиннав олимпиадалулмур «мусил тарихгу» жучIанмай.\nШанмагу шачIану Аьрасатнал чутлихь бивкIссар 1988 шинал дунияллул чемпионатрай (Елена Валова ва Олег Васильев; Екатерина Гордеева ва Сергей Гриньков; Лариса Селезнева ва Олег Макаров) ва 1994 шинал Европанал чемпионатрай (Гордеева\/Гриньков, Мишкутенок\/Дмитриев, Шишкова\/Наумов).\nГихунмайгу буссар.\nХIадур бувссар Зулайхат Тахакьаевал","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/02\/3735\/","date":"2023-10-04T23:54:14Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511424.48\/warc\/CC-MAIN-20231004220037-20231005010037-00770.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8950202465,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8950202465057373, \"inh_Cyrl_score\": 0.03956834599375725, \"lez_Cyrl_score\": 0.010637525469064713}","num_words":4546,"character_repetition_ratio":0.073,"word_repetition_ratio":0.02,"special_characters_ratio":0.163,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.912,"perplexity_score":3580.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ларгсса нюжмардий Лакрал райондалийн бувкIун бия ДР – лул прокурорнал хъиривчу, юстициялул хъунама советник ХIамидов АьбдулхIамид МахIмудхIажинал арс ва ДР – лул прокурорнал агьали кьамул байсса ва миннал аьрзри ххалбигьайсса хъунама кумагчи МахIаммадов АхIмад МахIаммадович.\nМиннал аьрххилул мурад бия Лакрал ва Ккуллал районнал агьали кьамул бувну, миннал суаллансса ��увчIинбавуртту дулун.\nМикку гьуртту хьунни кIирагу районнал прокурор Светозар Оьмаров, Лакрал райондалул бакIчи Юсуп МахIаммадов, Ккуллал райондалул бакIчи Сяид Сулайманов, мировой судья Мирза Нажаев.\nЦала –цала даврийн багьайсса суаллу буллуна Лакрал райондалул финансирдал отделданул хъунмур Аьйша Амирхановал, ЗАГС- рал хъунмур Изольда ХIажиевал, нотариус Майсарат Учуевал. ЦСОН – далул директор Щурпаев Шяпинал буллуна идарарттай зузалт чан баврийн багьайсса суал. КIулшиву дулаврил управлениялул каялувчи Явсупи ХIамзаевлул цIувххуна шагьрурдая оьрчIру районнал школардайн кьамул баврия. Гъумучиял шяраватусса МВД – лул ветеран Эфендиев Султаннул гьаз бувна аьрали иширттаву гьуртту хьуминнансса хIаллихшиннардая. Ккуллал райондалия увкIсса Амучиев Кьурбаннул цIувххуна учительтуран дагьайсса коммунал хIаллихшиннардая.\nВа кьини ДР – лул прокурорнал хъиривчунал ва хъунама кумагчинал кьамул увуна 13 инсан.\nДР – лул прокурорнал хъиривчу АьбдулхIамид ХIамидовлул бувсунни агьалиная прокуратуралийн букIлакIисса аьрзри ччясса мутталий ххалбигьаву мурадрай ва зия дурсса ихтиярду цила чIумал аьч даву мурадрай республикалул прокурорнал хIукмулийн бувну, кIантту-кIанттурдайва мобильныйсса приемныйрду сакин бувну агьали кьамул буллай бушиву. КIилчинмур дачIишинай ва хьуну бур цалчинсса аьрххи. ХьхьичIмур дачIишинай республикалул шагьрурдайн ва районнайн мукунмасса аьрххи хьуну бур мяйва.\nВанал кIицI лавгунни Лакрал ва Ккуллал районнал прокурор Светозар Оьмаров Дагъусттаннал прокуратуралий ххуйсса сияхIрай ушиву, муная агьалинал чулуха аьрзри бувкIсса иш цавагу къавхьушиву.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/09\/%D0%B4%D0%B0%D0%B3%D1%8A%D1%83%D1%81%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D0%BB-%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%BB-%D1%85%D1%8A%D0%B8%D1%80%D0%B8%D0%B2%D1%87%D1%83%D1%82\/","date":"2023-10-04T06:20:36Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511361.38\/warc\/CC-MAIN-20231004052258-20231004082258-00274.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8613135219,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.86131352186203, \"lez_Cyrl_score\": 0.04050786793231964, \"kum_Cyrl_score\": 0.03561663255095482, \"tab_Cyrl_score\": 0.015285421162843704, \"inh_Cyrl_score\": 0.012465208768844604, \"ava_Cyrl_score\": 0.012128813192248344}","num_words":599,"character_repetition_ratio":0.08,"word_repetition_ratio":0.01,"special_characters_ratio":0.139,"stopwords_ratio":0.018,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.9,"perplexity_score":3987.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"Вай цала буттал, Хъунмасса Буттал КIанттул дяъвилул гьурттучи, Хъанардал шяраватусса Айгунов ХIасан МахIаммадлул арснал цала бакIрачIан бувкIмуниясса чичрурду дурну дур ванал хъунама арс Адамлул. Ххувшаврил кьинилуцIунгу бавхIуну, дакIнийн бичавурттал таптарданува язи-язими кIанттурду лавсун, бишлай буру «Илчилийгу».\nЦа хьхьуну сарайлувун буххайхту, ппив-ххив хьусса, нухьхьал бакIу бия кьай-кьуйлул чулух. На га бакIуйн лавхъун, Кьадибуттанссагу кIану бугьан, оьвтIий ура, «Нану, кIану бугьавча», — тIий. Гужрай най, ачин къашавай увкIунни ттучIан, бакIуйн лахъан къавхьунни. Ттущагу га гьаз ан къавхьунни. Яла ганал увкунни: «Уртакь, ХIасан, хIалал ити, утти ттуяту пайда бакъар. Балики нажагь инава дунияллул лахъишиврий сагъну Лаккуйн иярча, кIай ттул нитти-буттахь буси ттун хьумур, цуксса хIаллай архIал бивкIссарувгу буси».\n«Уртакь, дакI къума мадара, арамтуннан ванияргу ххишалассагума ккаккайссар. ДакI дацIан да. Жулла икьрал дуссия кIиягу сагъну-саламатну шаппайн гьан. Вийгу Заннал цIими бишинтIиссар. Уртакь, на ина чувчIав къакьаитанна. Жува кIиягу архIал литIунтIиссару, ягу кIиягу шаппайн биян аьркинссару. Ваксса хIаллай, вайксса захIматшивурттугу ккарккун къаливтIусса жува, уттигу къалитIунну» — учав.\nЧансса пишгу куну, яла аьтIунгу бивкIун, хъямала багьру. «Жула кумагчи Аллагьри, жухара жула нитти-буттахъал дуллалисса дуаьгу Аллагьнал кьамул дантIиссар», — куну. Яла цахъи рязи увккунни. КIюрххил бизан бувру, хьулухун буккан бувну. Ца инсан иял къахъанай, цимилагу бувккунни. Хьулухгу бавцIуну бур немец ккаччищал, бувххун тивун ххал уллан бивкIунни. Магъулусса нухьхьал вив увххун, ккаччил кIул увунни. КIа магъуйнма автомат бурган бувну, кIива щяв агьунни. Ххюрхху увну хьулухун, бита-бита бувну кьаивтунни, ганал номергу лавсун.\nХъиривмур хьхьуну бивру чинилул тIахIни-кIичу дайсса заводрачIан, бавкьуру гивун. Пюрундалувух чIалай бия чIявусса кIичIурду, вяртIуллив дусса къатта. Жу бавкьусса заводрал клуб бия пол дусса, хъунмасса. Му хьхьуну гьартану бияв. Хьхьувай цаппара жуятусса лавгун, нуз тIитIин къархьукун, нузал ялувсса пюрун бувккун, луглай бивкIун бия, дукансса зат дурив ххал дуллай. Ми ци дуллай бивкIссарив, пюрун чIюй леркьун, му чIуний хьулухсса часовойтуран кIул хьуну, бувкIун немецнал хъуними фонарьдащал жучIан, ххал буллай, ми бувххун бивкIми немецнал бувцуну лавгуна, ришлай хьхьичI бавкьуну. Мигу ххишала махъунмай къабувкIуна. Хъиривмур кьини бачин бувру, мугу диркIун дия Германиянал аьрщи. Миннал аьрщарайх нанийни, хъами-оьрчI бувккун, жух оьккину буруглай бикIайва, заккантту кIутIу буллан бикIайва. Ччай-къаччай щин дула учирчан, ци дунугу-за рищун бачайва. Рищун къабитайва часовойтурал. Жунгу миннал хасият дурчIукун, ссихI къадуккайссия. Му чIунгу дур апрельданул 9-10 гьантта хьусса. Цаппара гьантрава бивру архну зунттурду чIалачIисса кIанавун. Му хьхьуну помещикнал даралуву гьантта бивтунну. Цукун кIул хьуссияв, жуяту арх бакъа нувщи бусса подвал кIул хьуну, 40-50-лаксса лавгун, часовойтурангу кIул къавхьухьунссия, помещикнал нувщи ласарду. КIюрххил, чани хьувкун, нувщул заллу увкIун, часовойтурайгу аьй дурну, жу нувщи лавснийн бичин гьан бунну. Му кьини миннал жун ккаккан бансса за къабивтуна. Авлахърайх лихълахъи буллай, хъирив ттархьру итадакьлай, уттубишин бавай, бишайхту бизан бавай. Миккун ча агьунав къакIула, ца узбакI ия, немец мазгу лавхьхьуну, миннал солдат хьусса. Мунаяр вявливсса, ришлашисса тайми бакъая. Мичча циняв, багу-бавттун, бачин бувру ялагу.\nЦа зунттул ухнилу гьантта ливкру. КIюрххил мува 50 гр. сухаригу, мира кофегу дуллунни. Бавчуру, най, най, апрельданул 20-нний зунттавух ялавайсса ххуллурдив бия. Кьанийн бувчIукун, шяравун бивру. Асфальтрал ххуллу бия. Кув кубань кьяпри бусса, кувгу солдат кьяпри бусса ссирссилттучитал, хъами-оьрчIру, жува кунма янна лархсса агьлу бур жух буруглай, кIичIирттаву тамашалий. Миннал жухь цIувххунни чачан мазрай, цару, ци миллат буру, куну. Жувату 2-3 увккунни миннал суалданухьхьун жаваб дулун кIулсса. Ххал барча, ми бивкIун бур Донскойнавун фронт дирсса чIумал хаиншивуртту дурну, немецнал канийнгу лавгсса халкь, немецналгу ми тIайла бувккун бивкIун бия Ухссавнил Италиянавун. Му кьинигу най, ахттакьунмай бивру зунттал ухнилун ца лагерь бусса кIанайн. Лагерьданул ца чулухухсса чапарданул лахъишиву километра ххишалагу духьунссия. ЧIалай бур гиву жува кунма лихъан бувну бувкIсса ясиртал бушиву. Бивру дарвазалухун. Увккун комендантнал, часовойтурахьсса чагъаргу ххал бувну, тIивтIуну дарвазагу, буклан ивкIунни, 376 инсан ливчIун ияв Ланздурглия ПольшанавухчIин най бивкIсса 1200 инсанная. Ялами ливтIусса хьуна.\nГиккугу га хьхьуну за къадуллунни дукансса. Бавкьуру казармарттавун. Микку яла чанну бачIи миллион ясиртурал бухьунссия. Хавар ласурча, гьунттий кIюрххила комендантнащал кIай лахьхьува хьунабавкьусса чачангу лавгунни, жуйнгу кару кIутIу дурну.\nМахъмур кьини бувкIун, кIия хьулух бавцIуну: «Ккашил литIавайнияр, укун къахъиннив, нани зувагу», — кунни. Миннай немецнал бакIрая ччаннайн дияннинсса цимурца цIусса янна ларххун дия, чуллахунгу бия пистолетру бивчуну. Оьнкьаралух кIиссагу бувккун: «Ва куццуй дукан бувунну, хIачIангума бувунну», — куну лавгунни. Гай ххуй бизлазиссагу бия. Хъиривмур кьини жунма багьайсса ччатI 200 гр. буллунни, га кьининин ччатI къабуллуна, сухари бакъа. Жунна дагьаймургу дукарду, бигьалаглай буру лагерьданий. Польшанава бачин бувну бахьтта, январьданул 27-нния, апрельданул 20-чинмур кьининин, най бивкIру. Микку жу даврийнгу къалагару. Шанна метраксса лахъсса бювчIусса чIира бусса, вих кIуну бавкьуну кьюкьрай, гайннулгу лях кьутIайсса кIунурду ххававххусса, гайннувухгу ток итабавкьусса, токрай тIитIайсса дарвазагу бия. Цаннал дургьуну, цаннал тIитIайсса кьункьулагу дия. Мичча жу цIухлай, луглай, занай, куннал кув ляхълай, 9 лаккучу салкьи хьуру, амма жуксса архсса ххуллийх бувкIсса, захIматру ккавксса бакъая.\nЖу лак цачIун хьуру: кIия Мукьариясса – ца Башир, гама Иманаьли тIисса; Хъюяту – Аьбдуллаев Чанха; Гъумучату – Гъазаев Оьмар; Ваччату – Аьли; Кумату, Каспийскалий яхъанахъисса, МахIаммада; Хъурхъиятусса – Ссупиев Кьадибутта; Хъанария – Айгунов ХIасан; Сугъращату – Ибрагьимов МахIаммад.\nВай гьалмахтал цачIун хьунни махъва-махъсса лагерьданий Италиянаву. Микку жул хьунни 12 гьантта, мугу дия 2-мур май 1945 шин.\nШамилчинсса майрай кIюрххил жун дукан цичIар дулайсса бакъар. Вышкалий мурцIурдайсса часовойталгу бакъар, я хьулух дежурный немецри кусса цучIав акъар. Га лагерь бувцIусса ясирталгу бур, дакIнийн багьнал багьмур буслай. Куннал учай цIана жува самолетрая бензин бувтIуну ччуччин най бур, тIар куну. Ца-ца уккай, жува лихъайрив, ци зун бикIайрив ккаккан, немец бусса бур кIай вацIраву къарал бувну тIий.\nМигу цавагу къавхьуну. 4-мур майрай дарвазалухун бувкIунни 25-26 Италиянал жагьилталгу, ца кIюла-лахъисса кIяла чIирттаращалсса къужагу. Муххал тталлах кьункьулагу личин дурну, бувххунни лагерьданувун. Ми бия, киямур каний ятIулсса аццивгу дархIусса, автоматирттащалсса италиянал партизантал. КIяла къужлул бувсунни «Вай ттущалсса вай партизанталли, на украинецра», — куну.\nМиннал ци чайвав тIий лагма лавгсса, цал гай партизаннал махъ лавхъунни. Жун за къабувчIунни, яла къужлул таржума бувунни: «Ххирасса Совет халкь! Жу зухь ххаришиву бусан бувкIссару. Немецгу кIай зунттайх тихунмай Бессарабиянавун лавгссар, дяъви къуртал хьуссар, ххувшавугу СССР-данул хьуссар, зугу талихI бумиру ливчIсса. Уттигу немецнал ххиличIрурду вацIравагу духкъаларгун дикIан бюхъайссарча, зу зула зува буруччияра. Гьунттий, сарану шиккун ингилис бучIантIиссар, жулва союзниктал, минналлу зу ххассал бувсса. Зу ккашилну бушиву кIулли. Ва кIанайсса Италиянал хъами-оьрчIай зулму бунни немецнал. Жува циняв хIакьинуния тинмай мурахасъссару, ппив-ххив машари», — куну. Га къужлул дяъви къурталссар кусса чIу баяйхту, лагма лавгун партизантал, га къужа ссукIа личлай, ца гьурра бувккунни. Ххаришиврул агьи тIий аьтIий бияв циняв. Цалва кьяпри, шинеллу, усру ссукIа личлай, тай муруллал, зунттал цакуцсса гъав-гъав бия. Ахир заманалул кьини та духьунссия.\nМигу лавгунни. Жугу ккашил литIавай буру. Шанна шяравалу дия чIалай жула лагма. Ми мухлукь ппив хьунни шярайх буклан. Нагу, кIия-шама ялагу лавгру кIа гъанмур шяравун. Ца зумания байбивхьуру занай. Шагьнал лачIал мучари ва яттил нисирал касак булайва гьарца бувхсса къатлул. ЦIими шайхьунссия жуй, аьтIиссагу бикIайва. Мазмурдив жун гайнналсса, я гайннан жулсса къакIула. Цавайннал жун, хъин битан, дагъ дурсса мянцIи шатрал кюрщантру дуллуна. ЩилчIав къадукарду. 4-5 махъ италиянал мазрайгу лавхьхьунни. Лякьрангу аьма-ччамал хьунни, иш цукун багьавив къакIуллича тIий, цахъи махъунгу дитарду. Ахттакьунмай зана бивкIру лагерьданийнма.\nГьунттий кIюрххила увкIунни италиянал 15-20 инсан, каний аьравалттащал. Шанма склад бия жул казармардал лувчIинний, муххал даркьусса нузругу дусса. Тивун бувххун, ласун шайссаксса дукиягу ларсун лавгунни. Яла жугу ялун багьру, гайннавух жу, урчIагу лаккучу. Тивун увхманаща зана хьун къашайва, махъунай халкь щавчуну най. Цахъи жан дунал лачIал дарвагрува буккан бувунни. Тикку бия лачIа, вермишель, концентрат, маргарин. Жу, кув ххилай, кув къаралданий бавцIуну, ласарду ваму-тамур. Цамур складра��у хъунисса кьаллу бия чяхирданул, спиртрал бувцIусса. Булувкьунни котелокру буцIлай, куннайн кув щилай, биллай, ласун хьуманал хIачIлай. Ккашилсса ххюттуйн хIарчIун, дюрххун, зумух махъуннай дуклай, ацIва бутIул ца бутIа мюнпатрайн къадурккуна. Щях экьиларгсса дукралия спиртрая ва чяхирдануя кьяркьи хьуна. БачIва хьунни кьаллугу. Шамилчинмур склад тIивтIунни. Миву бия ярагъ: пулеметру, винтовкарду, шинеллу, солдатнал янна. Жула ярагъ, станковый пулеметру, ккуллардал бувцIусса ящикругума бия. Мивун увхма, немецнал шинеллу, погоннугу ларчIун, ярагъгу бивчуну, тамур чулуха буккайва. ХьхьичI уххан къавхьума кIи-кIира шинеллу, пиджакру ларххун буккайва, ярагъ лавсун гихунай увкманал чарттайн, муруллайн битлай, дяъви байбивхьуссаксса иш бия.\nМу цIана Италиянал партизантурал бувкIун, баян бунни: «Дяъвирдал чIурдая хъами, оьрчIру нигьабуслай бур, ярагъгу бивкIний бишара, зувагу паракьатну бикIияра, хIакьину, гьунттий ингилис бучIантIиссар зу буцин», — куну. Ми ярагъгу махъунмай бишин бувну, кьянкьану баян бунни ххишала ттупанг бивтма военный трибуналданухьхьун улунтIиссар куну. Му кьини ахттая махъ ингилиснал солдат, лагерьданул чIарах ялавай, аьрали машинарттай пулеметрал рота, танкарду ларгунни га жу шиккун бувкIсса ххуллийх ларай, жуйнгу кару, кьяпри галай буллай. Му хьхьу ва кьинигу, махъмур кьинигу жугу мадара ккаши букарду, жухь, 9 инсаннахь, 3-4 бакъа котелок бакъая. Бизлай цIарай ба-бакI, ца буканнин, ца шахьлай, маргарингу дишавай, канай бувагу къабуччайвав. ТIама духларгуна. Жу бусса палаталуву бия шкаф, 2-3-ннал гьаз бувну, чIавахьулттийх ялавай бувтун, тIама дарду. Мугу дия 8-9-чинсса майрал кьини.\nБукIлан бивкIунни жу складрава продукты ларсун дусса дур тIий, бавну хьхьичIва немецнал бас бувсса, ккашикар хьусса хъами-оьрчI, жухь даххияра тIий. Цайми палатарттал даххайсса дия. ЖучIангу бувкIунни жиплуву карщив, ссахIванну, бакI чартIи бай машинарду, чIиллу ккаккан дуллай. ЖучIа тамансса бакIлахъру хьунни. Ми жучIара думунил 3 дарваг цал жунма тинмай бишарду. Ялами маслихIат хьунни дакъаххан, чирилун дачIин. Жува ингилиснал буцин най бакъарув куну, Кьадибуттахь, ирглий бацIан буллай, думунил ца-цаннал ца-ца кIурглу бичлай, дачIарду. Гайми 3-гу дарваграяту урчIунналагу сумкуллив буцIарду. Цамур дарваг тIалав бувну, гай лирчIмигу дачIарду.\nМайрал 10-11-нний бувкIун Ингилиснал вакилтал. Миннал бувцуру. Бахьтта най, ахттакьунмай бивру Талмиз тIисса шагьрулийн. Гьаксса бия ми жухь кьабитияра ми сумкуллив, зун ми утти аьркин къахьунтIиссар тIий. ДакI дацIлай дакъая, дукайсса зат кьаритайссарив, вай аьркин дакъасса чIунгу дучIайссарив, тIий. Ми сумкуллив 25 км. ласун багьуна. Ахттакьунмай бивру Талмизрайн, кIикку жу кунмасса, хьхьичI бивсса, цайми лагердаяту бия, жугу бавчIунну аза-азараксса ца-ца кIанттайн шагьрулувух. Га шагьрулул халкь 10-15-ксса ххишала жу бухьунссияв. Бияйхту хъуннасса хIаятр��вун бавкьуру бигьалаган. Яла, бизи, котелокругу лавсун, сумкуллив кьабитияра, за дукан бачи кунни. Ялагу сумкуллив кьабитан дакI диллай дакъая. Зана-зана бикIлай, сумкуллив, кьабитан къаччайна, кьабитарду.\nБавчуру. Лахъисса сарайрду дур, дяних хъатIуй кунма ччатI бур, марххала кунма кIяласса, гьарца ччатIул дурцIусса вазалул дянив ца маргариндалул, цагу повидлалул тIясру бур, дикIул консерварду дур. Амма жухь увкунни, кананнин бацIан бувну:«Жу зуйвару аьтIиссача, ккашикар хьусса зун захIмат хьунтIиссарча, цал архIал чIярусса мадукари, зу уттигу кIира ссятрава за дукан бучIантIиссару», — куну. Ккаши чурххавун багьсса жун, тамаша бизлай, канай, ччатI ххилай, столданийн бичлай, ка хъирив къалаяйва. Яла бизан бувру цайми щябикIан. Миннал тIийкун, кIира ссятрава ялагу бувцунну, ялагу мира ми дукра дия, цIигьурталгу (повартал) бия, га канихь цуксса котелок бухьурчагу буцIайва, гиву накьнияр дикI чIяруя. Миннул ялун дагъ дурсса яттил дикIул 200 гр. дуллуна. Жугу буру жуйнма жува вих къахъанай, ва ишгу ккаккайссияв, ва ци тамашари тIий. Яру ялагу къабучлайнма бур.\nМу хьхьуну нахь лув дирчусса, гьартасса магъул лув щябивтру уттубишин. Гьунттий кIюрххилгу мира ми дур. Му кьини мукьийла дукан бувунну. 3-4 гьантлий миккугу бивкIун, хIаммамравунгу бучIан бувру. БакIрая ччаннайн дияннинсса янна-ка дуллунни. Жухьрагу я чурххай, я канихь, немецналли кусса къусарагу къадиртунни. Цинявннай ца лархьхьусса Англиянал янна-ус хьунни. Мичча бувцуру Ингилиснал машинарттай, ца машиналий 17 инсан щяивтун. Гьарца 7 машиналул хьхьичI ца машина щинал цистерна бусса бия. Ца инсаннал мякьну ура учирча, сигнал дуллуну, бацIан байва щин хIачIан. Ахттайнмай жу биянтIисса кIанай ххуллийва бия хIадур бувну ччатI, накь, дия яттил дикI, консерва, компот. Ца ссятрай дукрагу дуркуну, бигьагулавгун, най бивру Италиянал хъун шагьру Римрайн. Тикку гьанттагу бивтун, кIюрххил 50-50 инсан уцайва Римуллал центрданийн, кIикку жула аьрал, дазу дуруччулт бия. Полковник увкIун: «Зул ялтту бучIлачIиссару, вана Сталиннул къулбас дурсса кказит», — увкуна. Кказитру, журналлу буллунни, махъгу лавхъунни. «Зу гьич кIанттул халкьуннал увкумунийн вих машару, ци учирчагу, зу мурахасъссару, зул аьрххигу Ватандалийнссар. Зул хьхьичIун чIявусса халкь буссар бувкIун, зу хьунабакьлай. Шикку хъами-оьрчI ххуй бивзун маличIари. Зун чIявусса захIмат хьушиву кIулли. Зулва зува мабаххару, буруччияра!» — куну, каругу дургьуну лавгунни. Къалиян чайнан куну, папиросирттал пачкарду столлайн бивчуна. Ми бичайхту, жула зумувну хъямала барду. Шагьрулувух нанийни ресторанну бия. КIиву столлай аьракьи, чяхир, дукия, винна ччимур дия. Официантъталгу арамтал бия. Гьарца ресторандалул чIарав бивукун, официант хьулухун бувккун, буххи за дукан тIун бикIайва.\nСталиннул багъишла битлатиссару тIисса приказгу бувккун, хъиривмур кьини мива машинарттай нани бувру. Хьхьувай бивру Италиянал портовый шагьрулийн Таронталийн. Му шагьрулул вокзалданий буна, ца негернал на ссалам буллукун, кагу дургьуну, на бусурманчу ушиву кIул хьувкун, ца чIивисса Кьурандалул лу, портсигар, лезвиярду ва аппарат пишкаш бувна. Къабавссия тIива Советский Союзрай бусурман буссар тIий.\nТаронталий жула аьраличутал чIявуя. Англиянал бия аьрали чятирду, мукунма Американалгу, жулагу личIи-личIину, ца-ца километралий ца-ца. Жул низам микку укунсса дия: лахьлахьаву – Советский, янна-ус, дукия – Англияналгу, Американалгу. Ва куццуй, жул Таронталий 2 барз ва 27 гьантта хьуна. Микку жу куннан кув букъавчIай хьунав, буч хьуну. Ябаву цукунсса диркIун дурив ххалдара! Ахттайнссаннун 12 личIи-личIисса, шоколадрайн дияннин, дукра дулайва, личIи-личIисса дикI дагъ дурссагу, къадурссагу, повидло, маргарин, качар, компот, кишмитIутIи, лавайсса сортирал ччатI. Мугу муксса хIаллай допросругу буллай, тIайла буклай, гьантлун 1500 инсан итаакьлай. Мичча нюжмардий цал хьхьиривунгу бучIан лагару.\nВаксса, таксса пароходрая продуктыгу ликкан дан буцару Американаватусса. Ца кьини хьхьиривун бучIан лавгун буна, махъунмай нани ххуллий, ца помещикнал багъравухчIин най ахъулсса канай буна, аждагьа шатлуйн бакIрайн багьну, ливхъун мунияту, ххассал хьуру. Жу ливхъун най ххалхьуну, багърал залуннал щарссанил буслай, буссар тIива яттил хIайван лавсун лагайсса шатта, бивчIангу къабириллай. Мунища чахиргу ласарду. ТIутIи бугьайсса кIану бия. Ингилиснал 60 лира арцулгу (солдат харж) дулайва зуруй. Зунттурду, гъанну дусса кIану бия Ухссавнил Италия, жула Лаккуй кунма, ттукри, хъурзилтту, пара бичаву ттукрай дайсса кIану бия. Цалагу яла ххуймур дукия оьрватIив ва кюрщантравусса мянцIи шатри бия. Яттил, гъаттарал авадансса кIану бия.\nСуаллая къуртал хьуру. Бачин бувру. Маршрут дур Австриянавунсса. Бахьтта най, дулайсса ххуллиннайсса зат дакъар. Ччаннугу цIий, бурухлай, занан къахъанай, чакмардал кьяржив кьуркьуну, тIилихру дуварду Болгариянавун, Венгриянавун бивукун шагьналлачIал, нувщул хъуруннийн, ягу лухIи тIутIул багъирдавун буххайссияв. Жущал бия тамансса ясирну къабивкIсса, немецнал эвакуировать бувну бивкIсса украингу. Миннахь бия чемоданну. Помещикталгу дяъвилия куч хьуну ливхъун лавгун, гьарза цайхралу дурккун диркIсса халкь. Миннал гьарца бигьалаган ликказан дурсса кIанай ми чемоданнава ххуй къадизайми микку-миккура кьаритлай, гьунттийгу, саранугу мува куццуй, ахиргу чемоданма экьиливчуну, бачайва, нан къахъанан бивкIукун.\nБивру Австриянавун, 306- сса лагерь чайва Гьецендург тIисса. Микку жуяту арх бакъа хъаннил лагерь бия, 30 000 хъамитайпа бусса. Кув немецнан щар хьуну, немецнащал Италиянавун бияннин лавгун, минналгу кьабивтун, кувгу азардал бувгьусса, хъингу буллай, тахсирдан лавхьхьусса танмихIгу бан хъин хьувкун тIайла буккан. Миккугу бия сортировать бай лагерь. Микку дулайва накь ва лухIи ччатI, дукра ххуйсса дакъая. Микку бия буллай махъва-махъсса допросру, 7 кIанай бия допросру бай штабру. Микку гьарца журасса допросру бия: дяъвилий чув гьуртту хьуссарив, ясирну чув иривссарив, ци лагерьданий цуксса хIаллай ивкIссарив, тархъан щил, чув увссарив. Вай жул 9-гу гьалмахчунавату 3-ннал маслихIат бувуна: «Нани жува махъунмай Италиянавун гьанну. Жува шаппай гьарча, хъусгу конфисковать дурну, жувагу Сибирь бантIиссару», — куну. Кув зана бикIан ччай, миннащал пашман хъанахъиссагу бия, шаппайн бучIан нигьабусласиссагу бия. Му суал щаллу буллай 2-4 ссят хьухьунссия. Яла на учав: «Цалчин, жула хьхьичI Сталиннул къулбас дурсса приказ ккавккунни. КIилчин, вайксса, миллионнайсса, халкь, Ватан дуруччин биллай бивкIсса, вай циняв дуснакь бан къабюхъайссар. На наварив цукунчIав душманнал аьрщарайн зана хьун кьастирай акъара, ттул нину, ппу, кулпат буссар, тайннан навагу, ттунма тайгу ккавккун махъ цанма ччимур бувача. На зана къаикIанна!» — куну.\nТтула гьалмахчугу, цал тихунай гьан лахIлайгу ивкIун, на дяъви бувкун: «Вийн бакIрайрасса жулла икьрал хъамадиртрив?» — тIий, мугу пашман хьунни зана икIаврияту, ваймигу ассабихьхьи хьунни, хьумур хьунссар, шаппайнма бачинну тIун бивкIунни. Ялами шамагу бивзун, миннал кардугу дургьуну, ттулсса кагума къадургьуну.\nМи гьантрай ца кьини ца баракрал хьхьичI чIявусса халкь бавтIун буну, тамашалий жугу лавгру.\nЦа адамина ур дяниву ацIан увну, 4-5 ур ганачIан гъанну, ганахьхьун суаллу буллай. Ххал арчан, ацIан увма ивкIун ур ца немецнал лагерьданий полицайну. Ми суаллу буллалиминнавугу ца ур: «КIуллив, пулансса чIумал накь ласун ирглий на авцIуну уна, ина на шланграх автсса чIун», — тIий. Гайминнангу му кIулну ивкIун оьсса полицай ушиву, мунал циксса халкь мушакъат бувссарив буслай. Мугу ур: «Зу ттухь ци тIийру, — тIий, хъарду буллай. – На полицайну къаивкIссара, на щинчIав цичIав къабувссар», — тIий. Га ца ганал инжит увну ивкIманал, га полицайну ивкIманал кьацIливух бивщуну, оьттул пурххатIи унни. Микку, ясирну бивкIсса чIумал полицайтурайн сситтул литIавайсса агьлу, лирккун усру ришлан бивкIуна. Му анжагъ ссихI, рухI дуну увгьуну, ччанну ххюрхху бувну, чапарданул кьатIув увтун гьан увна. Дарвазалухсса часовой ия: «Му мукун циван арду?» — тIий, вайннахун дяъвай. Мунахьгу увкунни: «Ванай аьтIий ухьурча, жу инагу укун анну», — куну. Гагу кьаагьунни, га полицайну ивкIшиву кIул хьувкун.\nМичча бачин бувру 2 полкирансса халкь. Хъунив хьуми ва къашавайми миккува бацIан бувна. Махъминнахь увкуна: «Румыниянал дазуйн бахьтта гьантIиссару. Жула поезд, вайннал муххал ххуллу утта-кIюласса буну, къагьантIиссар», — куну. КIивагу полк му кьини найгу бивкIун, ахттакьунмай гьантта ливксса кIанай цIувххунни, дучрал хIал кIулсса, чай буртти икIан кIулсса инсан уккияра, бурттий Одессалийн дучригу биян бувну, тичча шаппа-шаппайн гьантIиссару куну. Тамансса бувккунни, нагу увкра, шавай ��наваршиврул. Жухьхьун кIи-кIива чу, ла-яла буртти бикIлакIияра куну, ца-цаннахьхьун, 100 чу ирглийх бацIан бувну бавчIунни. Ттухьхьунгу биривунни немецнал ломовой дучри, кьасса кIаная буртти икIан къашайсса, ттуярва метралул лахъсса, цагу бия илтIасса. Маршрутгу чирчунни жун ца ххуллу ккаккан буллалиссар уллунни. Буртти бивкIун, ца-ца хъиривгу лавхIуну, бачин барду тава кьини Одессалийн бияннин. Ахттайн чIумал бивру ца помещикнал аьрщарайн. Му помещикначIагу бия марцIсса лилипут арамтал ва хъами ххулув ххилай аьравалттай. ХхалабакIу байсса цуя-ца акъая. Чурххал лагьсса 50-60-лаксса бухьунссия. Миннал оьрчIругу бия дачIи метраксса чурх бусса. Миннай тамаша буллай хъунмасса хIал барду. Мичча бавчуру, щинахун ччатIгу бувкуну. Ттулми дучри цаннищал ца бавкьусса бакъая, куннайн кув хъап тIисса бия. Ттул ччан биривну, щаву дуруна. Гужрай бивру гьанттайн. Дучригу бахIарду. Дучраха къуллугъ байсса цайми бувкIун бувцунни. Зананмагу къашайсса чIявусса бия, кIили дакъасса бурхIардий бурттий бяхкIуну. Гьанттайнсса дукан кухнилучIан биян къашайва. Загу дукарду, уттубивхьуру кIюрххил лавай бизан. Зананвагу къашайва. На бусав хъунаманахь, ттула оьрмулий чай буртти къаивкIшиву, гъира багьну буртти ивкIшиву, ттущава хьун най бакъашиву, жулва полк бучIаннин ацIаншиву. Нагу, кIия-шама цаймигу кьабивтунну. Дучригу цайминнахьхьун буллуну, лавгунни, жугу ливчIру. Махъмур кьини бувкIунни жул полк. Лейтенантнан баян барду бурттий хъанай бакъая куну. Мичча жу бавчуру 3-4 гьантлува, ччанну шацI буклай, махъун багьлай бияв. Полковникнал баян бунни, шайма шайсса куццуй бачияра, амма, тиву-шиву ливчIун, хъирив къалавма, военный трибуналдахьхьун улунна куну. КIива-шанма гьантлийсса сухой паекгу буллунни, бавчуру. Жулмур полк мукьилчинсса бия. Бавчуру, гьарца помещикнал шагьнал лачIа, хъюру, нувщи, лухIитIутIи, дири-дирирмургу канай, къадирирсса чIумалгу аьдатсса жу дуркусса кунма най. Тамансса гьантрай марцIсса лухIитIутIул дара бия, бувххун, тIутIи канай, сумкуллив буцIлай буна, заллу увккунни матикIращал жу лихъан бан. Жугурив сситтул бувцIунмасса фашистурайн тарс бавцIуру. МатикIгу зерххун, цахьва тIутIи сумкуллавун бичлачи арду. На му паннал жиплуву цIухла бишав. Жипливу дия хъинну ххуйсса портсигар, цила сигарет дархIуну дуккан дайсса, кьалакьи ларкьукун, ялун личин дайсса. Цал на му ттула жиплуву дишав. Дула тIий шинай хъанай ия, дакIницIун щуну, махъунай ав. Гьалмахчуналгу матIикI махъун къуч дунни, нигьаувсун, авцIунни. ТIутIува бувккун бавчуру ахттайнмай. Ликказан дан гъан хьусса чIумал, ца километраксса архну шагьнал лачIал участок дур чIалай. Ттула сумкагу гьалмахчунахьхьун буллуну, левчура шагьнал лачIайн, ттул хъиривгу бур тамансса шагьнал лачIлучIан нанисса. Му ппурттуву ца азирбижан ия хьунив ххуллийх нанисса, ганал хъиривгу тамансса бия 50-60 метралул архну. Ца хIал хьусса чIумал ца оьккисса ттавх кус��а чIугу хьунни, пуркIурал ттугъгу гьаз хьунни, жугу ялун бивру. Мина диркIун ххуллий, му пIякь куну, азирбижан ппив увну ия. Му буний мигу кьабивтун, махъунай зана хьура, шагьнал лачIачIангу цучIав къалавгунни. Агар му азирбижан ттуяр хьхьичI къаувкссания, на ва ппив хьун бюхъайва.\nНай бивру Румынияналгу, жулагу дазуйн. Циняв хъирив лаяннингу бавцIуну, ххал бувну, бугу-бувккуну, товарный эшелон дия дарцIуну. Ца лейтенантнал баян бунни: «Шикку цIухла бишиннин, зухьра духьурча немецнал цичIав, ярагъ ягу суратру, цамур ци-дунугу, хушрай ва кIанайн дичара», — куну. Нагу, гьалмахчугу махъ-махъ гъанну бавцIуну буру. ЧIярусса затру ларсун наниманаща зерххуна. Ца пистолет, ккулларду бакъасса, чIарав бавцIусса вагондалул рессордавун бириян бав. Цаппараннащагу жуяр хьхьичI му-та дириян дан хьуна. Ца немецнаща 90 швейцар ссятру ларсуна, ца цаннагу кьариртун. Му цIухлалул затругу ца вагондалуву ца солдатнайн тапшур дурну, ахттайнссагу дуркуну, хIадур хьияра увкунни бачин, баян бунни цума цумур вагондалуву ачинтIиссарив. ЦучIав чунчIав гьарча, военный трибуналданухьхьун улунтIиссар увкунни.\nЦаппара зурдардий заводирттай кумаггу бувну, строительный, военный солдатътал кунма, немецнал зия бувсса заводру бакьин буллантIиссару. Жулла маршрут Ураллайн ягу Донбассрайнни куну баян бунни. Му чIумал вагоннал лув дирхьумургу ласарду, лавхъру жула-жула вагоннавун. Бавчуру, бивру Донбассрайн. Тикку баян бунни жуярва хьхьичI бивминнал кIанттурду бувгьуну, Ураллайгу бакъасса бур ми, тти жулла маршрут Бакуйнни куну. Цаппара гьантрава бивру МахIачкъалалив. Эшелон дацIан дунни ахттайнссаннуйн, баян бунни ппив машари, ца ссятрава бачинтIиссару куну. Му чIумал вокзалданийх, базаллувух занай ура, кIулсса цучIав ххал къашайрив ккаккан. ХIухчил кьяпа ххал шайхту, лечара цу урив ххал ан. Базаллуву бакIрайн агьунни кIия вихьличу Хъанардал хIухчалт кIулсса. Миннахь миннат бав ккавкманахь бусияра на сагъ-саламатну Бакуйн лавгшиву куну. Ахттакьунмай бавчуру, бивру Сумгаит станциялийн, ликкан бувру. Заводрая арх бакъа казармартту бия. БавчIуру баракирттайх, палатарттайх, взводрайх, отделениярттайх. Байбивхьуру лахьлай, зугу зий, чарил мяъдандалийн Сумгаитлив муххал ххуллу буллай. Ца барз, ххишалагу хьувкун, «вольнонаемные рабочийру» кунни, занятиярдаятугу личIан бувунну, зун бивкIру отделениярттайх бавчIуну, бригадирталгу личIи бувну, 13 инсан усса бригадартту бувну. 12 гуржиричу ва азирбижан бусса бригадалувун нагу агьра бригадирну. Дукра жун сайки ясирсса чIумал куннасса дур. Аьрщи-чарил даву захIмат хъанан диркIунни. ИнгилисначIа дуркумургу лялиюнни, жун арцугу дулай анжагъ папиросрах дия-къадиялсса. Ттул бригада зузисса бия, цалчинсса кIану ласлай ттулгу, ца оьруснал бригадалулгу, ми ХIурматрал улттуйн лахъан бувна. Ца 7-8 барз мукун лавгунни. Шаппайн чагъарду гьан бав. ИбрагьиннучIангу гьав бав Аьчикъ��лакьрайн. Жавабру дуркIунни. Шаппатусса чагъар ккалаккаврил, букъавчIай хьуна ливххун.\nБавуна нину-ппугу Банайлив лавгссар тIий. Тиккунгу чагъар гьан бав, хъунма хIал къавхьуну ппу увкIуна на ккаккан. Му чIумал на уссияв «куриная слепота» хьуну. МаркIачIая махъ мурчIи шайвав, ккуркки лавгсса барзвагу ххал къашайва. УвкIуна ппу маркIачIан бизулуву. Айгунов ХIасан урив тIисса буттал чIу бавуна. Ттула бригадалувусса цаннал, ттул ка дургьуну, буттачIан хьулухун увцура. «Аман, арс, ина мукунсса акъассиявхха, вин цивхьур?» — куну ца чIу бутталгу бавунни. Му чIунийн, каругу тIиртIуну, нагу ххявхра. Хъямала багьну лавчIру. АьтIисса буттайгу, ттул тагьарданийгу бригада ссинкьа тIисса чIу баллай бия. Му хьхьугу ттучIа дурну, бутта «На анаварну, ина мяйжаннугу ттуна сагъну ккавкшиву бусан, вил ниттичIан хIакьинува гьанна», — куну, хъиривмур кьини лавгуна, ттун дяхтта чани бушиву кIул хьунугу ххари хьуна. Мигу мискинну бушиву ларсун увкIмуния чIалай бия. Махъунай лавгуна: «Къарил миннат бувссар, вина арс ккаккайхту, жухь мяйжаннува вина ккавкшиву бусан анаварну зана икIу куссар», — тIий. Мичча яла ппу зана икIавай, ургавай, хъямала агьавай, ялагу, вих акъасса куна, зана икIавай, ургавай лавгуна, тIайла уккав. Ниттилгу бувкIуна чагъар, уссу ва ссугу ххуйну бушиву, кулпатмур Лаккуйри тIисса. ЧIал къавхьуну жун, кIиягу бригадирнан, отпуск дуллуна 16 гьантлийсса. На цал нитти-буттачIан лавгра Банайлив. Хасаврайн ахттайнай ивра, Банайливсса ххуллугу цIувххуну, авчура миккун. На щяикIансса затгу дакъая, муних дулунмургу дакъая. Ахтакьунай ивра Яракь-Суврайн. ХьхьичIва-хьхьичI хьунабакьайсса къатлул чIирахун ивукун, чани лавсунни. Ранецгу бакIрацI бишав, виргъангу кашлих лув дутав, шинельгу ялун дуртун, ххуллул зуманив, чIирачIан гъанну, уттуивхьура. КIюрххил чани бучIайхту, авчура. Най, 3-4 км. диртсса чIумал кIия адамина ур ххуллучIан гъанну, хъуру ттихIлан чIун шавай дур тIий гьалгъа тIий. ЧIаравнай хьуну, ссаламгу булав, «Зу лак бурув, ча буру»? – куну цIуххав. «ТтурчIия буру», — кунни. Гайннал цIувххунни армеецвагу акъарав, дяъвилия увкIсса куну. Нагу ура учав, Хъанариятура куну. «ЗучIа Айгунхъал МахIаммад тIисса урив?» — куну цIуххав. «Ина кIанал арсвагу акъарав? Ява, ачу, ява, ачу, ххаришиву баян баннача. КIа ттул чIаххувчури», — кунни. Бавчуру архIал, бивру Банайлив. ОьвтIун ивкIунни «Айгунхъал ПатIимат!» тIий. ХIаятрава ниттил чIу бавуна. «Ма, вила арс увцуну най урача, ххаришиву ттун дула», — кунни. КIичIиравун нину хьхьичI, ппу хъирив бувккунни. ЛавчIру нинугу, нагу. «Цукссава хIал баннарин, му ттулгурча, нагу ити», — куну, ппугу хIала увххун, хъямала багьру. Нину ялагу ларчIуна. ЧIаххул, лагма-ялттуми бавтIунни. Айгун (уссу) помидорданул къаралчину уссар куну, мунайн оьвчин чIаххувоьрчI лавгунни. Айгун левчуна увкIун, ца-кIийла хъямалагу агьну, ПатIиматлухь (ссу) бусан гьанна куну лавгунни. Ца ссят ва дачIиннува бувкIунни кIиягу. Ссу Яракь-Суврай медсестрану зий бия. Цаннаяр ца ххаришиврул, мадарасса хъювусулшивугу дарду. Ххал барчан, кIа на кьунну нава гьантта ивкIсса къатлул чIирах больница бивкIун бия, ссугу кIиву дежурствалий бивкIун бия. Нама, мугу мурчIину, кьатIув\nчIирах гьантта. Нитти-буттачIан ивукун, отпускагу хъамадиртуна. Барз шава ливчIунав.\nАвчура Лаккуйн кулпатрачIан. УвкIра Буйнакскалив, лавгра Хъанариясса Лактрансрал шофер МухIадов МахIаммадлучIан. Мунал увкунни: «Уцинна шавайн, гьунттий кIюрххила бачинтIиссару, хIадур хьу», — куну. Ххуйсса яхши-хашгу бувну, лагма-ялтту уклайгу ивкIун, лавгунни. Утти нагу ура, машина хIадурди Лаккуйн ачин тIий, дакI дарцIуну. КIюрххилнин постоялый двордануву гьанттагу ивкIра, лавгра чIаххучу МахIаммадлучIан та бачинну учин. Цал му-тагу буслай ивкIун: «ЧIалай бакъарив, машиналий кIану бакъар, халкьуннал бувцIуну», — увкунни.\nНагу га уний кьаивтун, лавгунни. Ххал барчан, мунан ттул мукьавсса сумка арцул бувцIуну бусса ххай ивкIун, заграницалия нанисса ттуйн тамахIну ивкIун, ми къаляркъукун, нагу кьаивтун лавгунни. Нарив, туну, ахьтта заназаврил тIурщи хьусса ахьттачу, Щурагьа авчура ахьтта шавайн. Сталин-аулданул кIихунай хьувкун, ца машина бур кIуну най, нан къашавай. Хъирив лавукун, ка гьаз дав, бацIан бувну, цIувххунни дяъвилий ивкIсса армеец урав куну оьрус мазрай. «Ура, бучIиссарив щяикIан?» — учав. «Машина кIуну бур, бухьурчагу, ина чув ивкIссарив, ци инсан уссарив чIалай ура, Ххажалмащилийн ияннин щяикIу», — увкунни. ЦIил бувцIуну нанисса машина бия. ЩяивкIра, бивру Чарил ламуйн. Шупирнал увкунни: «Жу ина иян ан Гъумукунгу бучIавияв, уссу, машина кIуну бушиву вин чIалай бур», — куну.\nМиннахь цIуххав ттуятура ци дагьайссар куну. «Жу ина кунмаминная за къаласайссар, уссу», — куну, кардугу дургьуну, лавгунни. Нагу ссур бав ЦIахъарав, ца цIахъар гургагу ласав, гагу ххуллийхра канай, авчура.\nЦа щаращучIа игьалаган чулий агьра. Микку на ххал хьуну, Куматусса 3 хъамитайпа бувкIунни хIалкьазия цIухлай. Миннахь бусав Куматусса МахIаммада тIисса адамина ккавкшиву, мунал хIалкьазия бусав, амма махъунай ливхъун лавгшиву къабусав. Мичча най Варайннал ялувсса Щамара бакIучIа авцIуну цал тамансса хIал бав Хъанардал аьрщарай тамаша буллай, мяйжаннугу нава шавай ивссарвав тIий. Жула хъунихгу ябивтун, кIучIаннарал хъахъи дурсса, дачIи-кьачIи дурчIусса, лавгун та хъунил марщалу чулий агьра, цучIав учIайрив ккаккан. Шанавун лавгсса чIумал, гургулул чIу бавну, алхълувату ивзсса, ХIадис ва душ Вараяту чартту ххилай ттукращал най ккавккунни. На ххал хьувкун, буруглай бавцIуннича: «Ина ча урар, да?» — кунни. «На ххуттиричу ура, ва ххуллу Ххутивссарив?» — учавча. «Ина Ххутия акъара. Адамхъал ХIасан ура», — куну му махъ учавривун, зана ивкIун шавай лавгунни ххаришиву бусан. Миккугу жямат бавтIун, щарнил уссу ХIажи (ХIажи Бугъанов Совет Союзрал виричу) аьрая увкIун, жуламигу кIана��Iа бивкIун бия. Мичча щалла щар дуркIуна хьунив. БугъахъачIан увцура най уна. Шаппа барз ххишалагу хьунни. Ттун дуллусса отпускрал 16 гьантлуя кIива барз гьарзану хьунни.\nЛеххаву дуркIунни Бакуяту, отпускалул чIун къуртал хьуну, къаучIаврийн бувну, милицанайхчIин гьан ара тIий. Прокурор Шамил ия, нава гьан унна Бакуйн. Тикку отпускалия учIан чIал хьуну тIий, 6 зурул принудительный кьуркьунни 25% дугьан бан куну. Мичча, ца шин ялагу дурну, архIала шавай увкIра. Муния шихунай хIалтIилухунгу занай, колхозравугу зий ивкIра. Вана утти Чирюртлив (Къизилюрт) мина дирхьуну.\nХьхьичI чичин хъамабивтмур: жулвами гьужум буллай най, ятIапрай баргълагавал чулухунмай нанисса чIумал, Польшанавун вай нанисса ххуллий ца поляк ивкIун ур найрдах уруглай, рамкарду бувккун. Буттал полицайнахь миннат бувну бур найрдачIан гьан ити куну. Найрду буттал жангу-рухIгу дикIайва. Цукссава хъинну миннат буллай ивкIссияв, полицайнангума язухъ хьуну, ивтун ур урган. НайрдучиначIан ияйхту, дайгьин къархьуну макь, аьтIун ивкIун ур. Бувсун бур цала хIалкьазия. Найрдучинал дакI хьунмур бувсун бур, дяъвигу къуртал хьунтIиссар, инавагу шавайн зана икIантIиссара, яхI бува куну. Тайксса чIявусса ккаклай, цалагу хъювусул къаувкссара, тай найрдачIа акъа, тIун икIайва. Буттал найрду бикIайва Лаккуй Хъанаривгу. Лаккуя лавгун махъ Къизилюртуллал Хъанаривгу. Яла ххирамур игьалагай кьини найрдаха зузисса чIун дикIайва. Угьара хьуну, цалвами найрду бакъания махъгу, щяв багьну, инжит хьумургу, щинавун багьну, атил хьуну леххан къашаймургу канивун лавсун, ухь-ухь тIий, гъили буллай гъилисса ссихIирай, карунних занази бувну, леххан шай байва.\nАрс Адамлул чичлачимунива","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/05\/%D1%81%D1%81%D0%B0%D0%B2%D1%83%D1%80-%D0%B2%D0%B0-%D1%8F%D1%85i-3\/","date":"2023-09-23T07:09:52Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506480.35\/warc\/CC-MAIN-20230923062631-20230923092631-00382.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9760568142,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9760568141937256, \"tab_Cyrl_score\": 0.010418917052447796}","num_words":10485,"character_repetition_ratio":0.023,"word_repetition_ratio":0.001,"special_characters_ratio":0.178,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.981,"perplexity_score":2680.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Январьданул 20-нний МахIачкъалалив ДГУ-рал юридический факультетрал актовый залдануву хьунни ихIсаниятрал концерт. Мунил сакиншинначиталну бия ссурвал Диана ва Асият Бахмудкьадиевахъул. Концертрал сакиншинначиталнугу вай жагьилсса душру бия, ва кьини залданувун бавтIмигу, сахIналийн буклакимигу мукунма хъунмурчIин жагьилтал бия. Укунсса хъин-хъинсса давурттавух жагьилталгу хьхьичIунну гьуртту хъанай бушиврул, миннаща цаманал къумашиврул, къювулул чIарах гьан къашайшиврулгу чIалачIи буллай бур махъа нанисса жагьилтураву цикссагу бушиву аьркинний ка-кумаг буван, чIарав бацIан хIадурсса.\nБадрижамал Аьлиева\nБакIрайра ва ихIсаниятрал концерт хIадур дуллай буссия боксер МахIаммад Аьбдуссаламовлун кумагран. КIулсса куццуй, ноябрь зурул дайдихьулий спортсмен МахIаммад Аьбдуссаламовлун бакIрал захIматсса цIунцIия хьуссия Нью-Йоркрай кубинец Майк Переслущалсса дандиуккавриву. Уттинин мунан кумагран шайнал шаймур буллай буссия, цанчирча захIматсса тагьаруннивусса МахIаммад цайна цува учIан уван чил хIукуматрал клиникардайсса хъин хъанахъаву хъинну ххирану дацIлай дуну тIий мунал кулпатран, гъанссаннан. Ва концертрал хIакъираву тихун оьвкусса чIумал, МахIаммадлул уссил баян бувну бур му концертрай хьусса арцу Дагъусттаннайра онкологиялул къашавайсса оьрчIан кумагран дулара куну. Мукун, цахъи хьхьичIун буклай бусан, МахIарам Аьбдуллаевлул цIанийсса фондрал ва концертрай хьусса 38 азарда къуруш дарчIуну, ца-цаннин ацIния урчI-урчIазарда къурушру дуллунни кIива къашавайсса душнил амухъахьхьун. Миннува цаннин дур 3 шин, вамунингу 18 шин.\nНукIувагу увкусса куццуй, ДГУ-рал юридический факультетрал актовый залдануву ва сахIналий ва кьини бия хъунмурчIин студентътал, жагьилтал. Ми цинявппагу чIа тIий бия къашавайсса оьрчIан, жагьилтуран, жула ххаллилсса спортсмен МахIаммад Аьбдуссаламовлун ччясса чIумул мутталий хъин шаву, ччаннай ацIаву.\nСахIналийн цалва балайрдащал бувккуна жулла республикалул машгьурсса балайчитал: Азнаур, Лаурита, Пьер Айджо, Дина Мереуца, Аьйшат Айсаева, Апанди МахIаммадов, Зульфия ва чIявусса цаймигу, МГОУ-лул КВН-далул команда «Без вариантов», ДГИНХ-лулмур команда «Все сразу» ва ДГУ-лул КВН-далул цачIун дур команда.\nКонцертрал ахирданий сахIналийн увккунни МахIарам Аьбдуллаевлул цIанийсса фондрал каялувчи МахIаммад Аьбдуллаев ва лавай кIицI лавгсса къашавайсса душварал амудадахъул. Миннал дакI дансса махъру лякъингу щала бигьа бакъанугу, МахIаммад Шарапуттиновичлул бувсуна дакI данмур, дуллуна миннахьхьун ва кьинисса концертрай хьусса арцу, чIа увкуна душварангу, жула спортсменнангу ччяни ччаннай бацIаву, гихуннайгу цIуллу-сагъшиву.\nШиккува бусан, жула лакку оьрчIал, аьпа биву МахIарам Аьбдуллаевлул цIанийсса фонд тIиртIуну майрай хьунтIиссар 2 шин. ОьхIалсса онкологиялул ххяппурттаща цала арс ххассал уван къавхьусса МахIарамлул буттал МахIаммад Шарапуттиновичлул мунаясса аьпалун тIиртIуссия ва фонд. Му мутталий ва фондрал къашавайсса цимиягу оьрчIан кумаг бувну бур, цIанагу цайнма яржа бияннин авцIуну 8 инсан ур. Ва шин ва дачIиннул дянив фондрал 1 миллион ва 300 азарда къурушрансса кумаг бувну бур личIи-личIисса оьрчIан. Дити ми хъанай дикIан ца авадан инсаннал цал бувансса кумаграл лагрулийсса арцу. Амма кумаг буван хIалу думиннаву къачансса бур цала лагма-ялттусса къашавайми, ахIвал-хIал кIюлами, оьрмулул бугьарами къачIалачIисса. Ва фондрангу, уку-укунсса цайминнунгу хъунмасса барчаллагьри, цащава шаймур буллай, онкологиялул къашавайсса оьрчIал чIарав бацIлацIисса. ИхIсаниятрал давугу цанна цуксса захIматну дунугу, цала арснаясса аьпалун къакьадитанна, цува сагъну уссаксса дулланна тIий ур МахIаммад Шарапуттинович.\nШиккува кIицI лаган, ва ххуллухмур концертрай хьусса арцу дуллусса 3 шинавусса чIивитIу Ххадижат бур МахIаммад Шарапуттинович зузисса Автодорожный институтрал выпускник Агъаев Мурадлул душ. Спортрахун агьсса Мурад цувагу тарив боксер МахIаммад Аьбдуссаламовлущал ца залданувун тренировкардайн занай ивкIун ур. Укун, цанма кIулвагу бакъа, ца боксернал ваманан кумаг бувну бур.\nВа фондрал пикри бур уттимур ихIсаниятрал концерт дуван майрал 5-нний – МахIрам Аьбдуллаевлул цIанийсса фондран 2 шин хъанахъисса кьини. Жулвагу буржри, хъунмасса кумаг буван къахьурчагу, концертрайнсса 100-200 къурушрансса билетрувагу жунмагу, жула гъанссаннан, чIахху-чIарахнан лавсун, жулва чулухасса чIивисса бунугу кумаг къашавайсса оьрчIангу буван, укунсса фондирттал дуллалисса бусравсса давурттал чIаравгу бацIан. Ва оьрмугу янил ляпI учиннин левххун лагайсса мутталийсса бухьувкун, хъин-хъинсса давурттив даван инсансса инсаннал буржгу бухьувкун.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/01\/3693\/","date":"2023-09-23T21:05:32Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506528.3\/warc\/CC-MAIN-20230923194908-20230923224908-00802.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9700368643,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9700368642807007}","num_words":1406,"character_repetition_ratio":0.063,"word_repetition_ratio":0.052,"special_characters_ratio":0.148,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.975,"perplexity_score":2582.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"МахIачкъалаллал Лениннул райондалул прокуратуралул дуллай бур му райондалул аьрщарайсса чIявуквартирартту бусса къатрал хIаллихшинну бартдигьлагьисса управляющий организациярдай информация аьч баврил стандартрал хIакъиравусса Аьрасатнал ТIювалул кодексрал тIалавшинну дуруччаврил ялув бацIаврил давуртту.\nАьФ-лул ТIювалул кодексрал 161-мур статьялийн бувну, управляющая организация буржлувссар цилла финансирттал ва дуллалисса давурттал агьамми ккаккиярттал хIакъиравусса информациялущал кIул уван цачIана увкIсса (мукунсса тIалавшин дусса) ччима инсан.\nУправляющая организация хъанахъиссар АьФ-лул ТIювалул кодексрайн бувсса кьутIилул гьанулий чIявуквартирартту бусса къатрал бутIуву управлениялул давуртту дуллалисса юридийсса идара ягу ишбажаранчи.\nМунияту управляющая организациялул аьркинсса информациялущал муштари кIул аву АьФ-лул ТIювалул кодексрал ккаккан бувсса кьутIилуцIун бавхIуну буссар.\nМукунсса къатраву ялапар хъанахъисса инсантуращалсса кьутIирду управляющий организациярдачIа уттигу дакъар.\nИнформация аьч даву бувчIин аьркинссар, муштаринан аьркин дагьарча га управляющая организациялул давурттал документирттащал кIул шаву, кIул хьунсса ихтияр душаву тIий.\nСтандартрайн бувну управляющая организация буржлувссар аьч дуван укунсса информация:\n1. управляющая организациялул хIакъиравусса аьмсса информация; 2. управляющая организациялул давурттал ва арцу харж даврил агьамми кка��кияртту (хаснува кьутIи щаллу даврил хIакъираву); 3. къатраву дуллалисса давурттал (бартдигьлагьисса хIаллихшиннал), ремонт даврил, аьмсса хъуслил ва м.ц. информация; 4. дуллалисса давурттал, хIаллихшиннал багьлул хIакъиравусса; 5. коммунал луртаннал багьрал (тарифирттал) хIакъиравусса информация.\nУправляющая организациярдал информация аьч дан аьркинссар цалва официалсса сайтирдайн лахъан дурну, цалва идаралийсса стендрайн лахъан дурну, щил-дунугу тIалав дарча га информация дулун аьркинссар чичрулийну ягу электроннал журалий.\nПрокуратуралул хъиривлаявурттайну кIул бувну бур, Лениннул райондалул управляющая организациярдал Интернет сайтраву цалва веб-сайтирдай мукунсса информация аьч бувну бакъашиву закондалул ккаккан дурсса лагрулий.\nИширайну циняв управляющий организациярдал веб-сайтирдай цукунчIавсса информация дакъар бухгалтертурал шинал отчетрал хIакъираву, управляющий организациялул доходирттал ва харжлугъирттал ва мукунна цамургу информация.\nЦIанасса ппурттуву, райондалул прокурорнал хъиривлаявурттал хIасиллайн бувну, 4 управляющая организациялул каялувчинай дюъ дирхьуну дур АьФ-лул ТIювалул кодексрал тIалавшинну биттур къадаврил хIакъираву ва къатраву дайсса давурттан хасну кьутIирду къачичаврил хIакъираву.\nР. Ибрагьимов, МахIачкъалаллал Лениннул райондалул прокурорнал\nкумагчи","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/06\/%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BB-%D1%85%D1%8A%D0%B8%D1%80%D0%B8%D0%B2%D0%BB%D0%B0%D1%8F%D0%B2%D1%83%D1%80%D1%82%D1%82%D1%83\/","date":"2023-10-04T19:03:13Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511406.34\/warc\/CC-MAIN-20231004184208-20231004214208-00707.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9486062527,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9486062526702881, \"inh_Cyrl_score\": 0.01760411262512207, \"kum_Cyrl_score\": 0.010886983945965767}","num_words":801,"character_repetition_ratio":0.128,"word_repetition_ratio":0.043,"special_characters_ratio":0.128,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.958,"perplexity_score":3742.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ккуллал райондалул администрациялул бакIчиначIа, чIун-чIумуй, шайсса совещаниярттай, гъи дайдихьулия тIайла хьуну, муданма гьаз шайсса масъала бикIай райондалул хозяйстварттаву ризкьилун кIинттулнин диялсса хъала лазундарал луртан сакин даврилмур. Ва масъала хъинну агьамсса бушиврийн щак бакъар, райондалул аьмсса экономикалуву ризкьи ябаврил отраслилул бутIа хъинну хъунмасса бушиву хIисавравун лавсукун. Амма, ва масъалалул хIакъиравусса ихтилатру чIявусса хъанай бунугу, ми ихтилатирттал лагрулийсса хIасиллу, вай махъсса шиннардий, хъанай дакъар. ЧIалачIиссаксса, хIукуматрал чулуха кьянкьасса тIалавшинна дакъашивугу цIакьлин дургьуну, СПК-рдай каялувшиву дуллалими цила багьайкунсса даражалий канихьхьун ласлай бакъар аьмсса ризкьилун диялсса хъала лазундарал луртан кIинттулнин щаллу даврил масъала.\nРайондалул СПК-рдаву хъала лазундарал луртан щаллу даврил процент бикIай 35-50-ннийн бияннинсса. Ва сававрайн бувну, оьллаща накI ттизаврил хIасиллугу дикIай дакI ххари къахьун куннасса, кIинтнил чIумуву ливтIуну яла лавгсса ризкьилул аьдадгу хъуннасса дикIай, оьллая бярчру бучIан баврил ккаккиярттугу цаппара хозяйстварттаву хъинну лащинсса дикIай.\nГьашинусса гъинтнил ва ссутнил гьавалул тагьаргу, ххалазаннайсса урттул аваданшивугу хIисавравун ларсукун, кьянкьану учин бюхълай бур хозяйстварттаву ххулув хIадур бувансса каши хъуннасса дуссия увкуну. Амма хозяйстварттай каялувшиву дуллалиминнал му каши щаллуну ишла къадунни, хьхьичIва ххулув хIадур буван ишла буллай бивкIсса ххалазаннал тамансса майданну чIиникI къабивщунма ливчIунни. Райондалул вивсса ххалазанная ххулув чанну хIадур баврищал архIал, Бабаюртуллал райондалий аьрщи дусса СПК-рдал га аьрщарайсса кашигу щаллуну ишла къадунни.\nХхулув хIадур баврил хIасиллу, тIурча, райондалул хозяйстварттаву укунсса дур:\nБабаюртуллал райондалий аьрщи дусса СПК-рдаву аьмну хIадур дурну дур 2380 тонна ххалал. Вайннува аьмсса ризкьилун хIадур дурну дур 1280 тонна; Хъусращиял – 280; Ккуллал – 600; 1-мур ЦIувкIуллал – 260; Вихьуллал – 200.\nЦарагу СПК-луву нухьхьал царагу тонна дакъар хIадур дурсса. Бабаюртуллал райондалийсса аьрщи, сайки 60-70 процент, ишла дуллай бур ижаралий аьрщи ларсъсса инсанталгу, цивппа заллусса ризкьилуха зий ва аьрщарай щябивкIмигу. Вай журардал инсантурал аьмну хIадур дурну дур 1100 тонна ххалал. Вайннува; Хъусращиял – 800; Ккуллал — 180; СумбатIуллал – 180; ЧIяйннал – 60; Къяннал – 62; Бакресс-Бажиганнал зоналий – 900 тонна ххалал. Вайннува Ккуллал племхозрал – 600; Хъювхъиял СПК-лул – 50; Хъусращиял «Ризкьичи» агрофирмалул – 100; Гьамиящиял агрофирмалул – 150.\nАьрщи ижаралий ларсминналгу, цивппа заллусса ризкьи ябуллалиминналгу ва зоналий аьмну хIадур дурну дур 580 тонна ххалал. Миннува СумбатIуллал – 120; Хъюйннал – 30; Вихьуллал – 40 ЦIуйшиял – 70; Къяннал – 70; ЦIущуллал – 80; 2-мур ЦIувкIуллал агрофирмалул – 120.\nРайондалул вив аьмну хозяйстварттал хIадур дурну дур 605 тонна ххалал: Хъусращиял СПК-лул – 70 тонна; Ккуллал племхозрал – 320;\n1-мур ЦIувкIуллал СПК-лул – 60; Ваччиял СПК-лул – 20; ЧIяйннал СПК-лул – 60; Хъюйннал СПК-лул – 15; Хъювхъиял СПК-лул 25;\nСумбатIуллал «КунцIалу» агрофирмалул – 45; 2-мур ЦIувкIуллал агрофирмалул – 70 тонна.\nУмуд бишинну гьашинусса кIи гъилисса хьуншиврийн, ссуссукьусса ххалал лукьмагу, дяркъугу ризкьилун заралсса шартIру душиврийн бувну. Амма, райондалул цаппара СПК-рдал каялувчитурахь кIинтнил, чара бакъа, цIуххинтIиссар: «Ххулув хIадур бувайсса чIумал ина ци дуллай уссияв?» — увкуну.\nЧанкура КьурбанмахIаммадов,\nш. Ваччи","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/01\/%D0%BAi%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BB-%D1%86i%D1%83%D1%85%D1%85%D0%B8%D0%BD%D1%82i%D0%B8%D1%81%D1%81%D0%B0%D1%80\/","date":"2023-09-23T20:17:48Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506528.3\/warc\/CC-MAIN-20230923194908-20230923224908-00829.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9766165614,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9766165614128113}","num_words":1084,"character_repetition_ratio":0.074,"word_repetition_ratio":0.044,"special_characters_ratio":0.198,"stopwords_ratio":0.002,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.979,"perplexity_score":3231.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"КIирисса гъинтнил гьантрай республикалул агьалинансса тирхханну шай чIараввасса хьхьири. Хьхьирил щиная ва къундалия инсаннал цIуллу-сагъшиврун хъунмасса мюнпат бушиврия буслайнма бур хIакинталгу. Бигьагу лаган, цIуллушивугу цIакь дан, хьхьирия неъмат ласун букIлакIиминнал бувцIуну бур шагьрулул пляжругу.\nАмма хьхьириясса нигьачIавугу хъуннасса дур. Чансса къашай инсантал, цалва пикри бакъашиврийн бувну, бала-апатIрахьхьун биривсса кьурчIисса ишру.\nМунийн бувну, гьарица шинах гьузун бучIайсса сезон дайдишайхту, июнь зуруя сентябрь зуруйн бияннин, ГИМС-рал (Государственная Инспекция по маломерным судам) ва Граждан обороналул учебно-методический центрданул (ГКОУ РД «УМЦ по ГО и ЧС») дувай ми ишру къашаву мурадрайсса профилактикалул мероприятияртту.\nАндриана Аьбдуллаева\nВай гьантрайгу Граждан обороналул учебно-методический центрданул къатраву хьунни гьузун бучIайсса кIанттурдай инсантурал мюхчаншиву дузал даврил хIакъиравусса элмийсса конференция. Шикку гьуртту хьунни «Центр ГО и ЧС» ГУ-лул хъунаманал хъиривчу Р.Г. МахIаммадов, мура центрданул отделданул (отдел медицинской защиты) хъунама О. В. Рындин, МахIачкъалаллал ГО-лул ва ЧС-дал иширттал управлениялул хъунама А. О. Оьмаров, МахIачкъалаллал Ленинский райондалул ГО отделданул хъунама Г.Т. ХIусманов, Советский райондалул мура отделданул хъунама Б. А. Буташев, Кировский райондалул мура отделданул хъунама Ш. А. Мажидов, Граждан обороналул учебно-методический центрданул хъунама ХI. МахIаммадов, мунал заместительтал Н.Т. ХIажиев ва А. Г. Казыханов, центрданул преподавательтал.\nИнсантал хьхьирийн бюкьлакьисса иширттая ва ми мюхчан бансса чаран лякъаврия бусласисса ихтилат бунни центрданул хъунама преподаватель Залимхан Давудовлул.\nСтатистикалул бусласимунийн бувну, 2013 шинал Дагъусттаннай щинавун оьвкьун ур 35 инсан (хьхьичIмур шинал — 36). Махъсса цаппара шиннардий бювкьсса инсантурал ккал укун даххана хьуну дур.\n2008 ш. – 76\n2009 ш. – 41\n2010 ш. – 40\n2011 ш. – 38\n2012 ш. – 36\n2013 ш. – 35\nНанисса шинал зарал бивсса 21 инсан ур, миннаву 5 мюрщисса оьрчI.\nХхассал увну ур 10 инсан, миннава 2 мюрщисса оьрчI. ИвкIуну ур 9 инсан, миннава 3 мюрщисса оьрчI.\nВай укунсса иширттал хIакъи-хIисав дуллалиний, чIалай бур вайннун багьана хъанахъишиву щинавун бучIлачIиминнал хасъсса тIалавшиннарду къадуруччаву, марч бусса, дарщу-дарккусса чIумал, ккаккан къабувсса кIанттурдай ягу хIарчIун гьузун бучIлачIаву, щинавун бувхсса оьрчIру хъуниминнал иттала буккан битаву.\nЧIявуми бюкьлай бур ГИМС-рал подразделенияртту ва ххассал бувулт бакъасса кIанттурдай. Махъсса цаппара шиннардий ххассал бувсса инсантурал ккал укунсса дур:\n2008 ш. – 36\n2009 ш – 38\n2010 ш. – 45\n2011 ш. – 46\n2012 ш. – 41\n2013 ш. – 9\nШиккува кIицI бан, 2013 шиналсса иширттаву мюрщи къаехъирдацIун бавхIусса цавагу иш бакъар.\nЩинавун бювкьсса инсантурал ккал чан хьуну дур агьалинал дянив, республикалул школардай ва жяматийсса организациярдай профилактикалул давуртту дуллай буну тIий, мукунма ГИМС-рал инспектортал ялув бавцIуну бивкIун тIий.\n2013 шинал Граждан обороналул центрданул ххассал бувултрал бувну бур бювкьсса инсантал ххассал баву мурадрай 43 операция. Ххассал увну ур 22 инсан.\nХьхьирий бала-апатIру къашаву мурадрай цIакь дурну дур мюрщи къаехъирттай гьузун ччиминнансса низам. ГИМС-рал сияхIрай (2013 шинал декабрь зурул 30-ннийнсса) бур 7545 мюрщи къаяхъ ва ми бацIан бансса 46 база. Бур агьали бигьалагансса 104 кIану.\nСияхIрайн лавсъсса къаехъирттал ккал чан хьуну дур миннул хIакъиравусса закон дурккун махъ.\nМу закондалийн бувну, паччахIлугърал сияхIрайн къаласлай бур 200 ва ххишаласса килорду дусса, двигательданул гуж (установкардугу хIисавну) 8 киловаттрая ливчусса къаехъру. Мукунма сияхIрайн ласлай бакъар метралияр ххишаласса лахъишиву дусса, двигательлу дакъасса ва бигьалагансса кIанттурду бакъасса парусращалсса спортрал къаехъру.\nЛаргсса шинал гьузун бучIан ккаккан къабувсса кIанттурдай 16 инсан ивкIуну ур. Вай хьхьичIмур шинал вара чIумуву ливтIуминнаяр 18,8%-рал чансса бур. ЛивтIуминнавух бур 17 шинавун къабивсса 3 оьрчI. ХьхьичIмур шинал вара чIумувугу микссава бивкIун бур.\nХIасил, щинавун бучIлачIими мюхчан баву мурадрай, инсантал бигьалагайсса кIанттурдал заллухърунначIан ва каялувчитурачIан тIайла дурккун дур хьхьирийн бучIаврил сезон бала-апатI къавхьуна лагаву мурадрайсса тIалавшиннарду. Мува мурадрай, кIантту-кIанттурдайсса каялувшиннарал органнайн тапшур бунни муниципал сакиншиннарду дусса кIанттурдай ххассал бувултрал хасъсса, мобильный, подразделенияртту сакин дан, агьали щинавун бучIан нигьачIаву дакъасса кIанттурду дузал бансса чаран лякъин.\nДагъусттаннай 104 кIану бур щинал чIарав агьали бигьалагансса. Миннава 13 оьрчIру бигьалагансса ва цIуллушиву цIакь дансса лагерьду бур.\n2014 шин дайдирхьуния шихунмай сияхIрайн лавсун бур 101 мюрщи къаехъру.\nДР-лул МЧС-рал агьаммур управлениялул ва муниципал сакиншиннардал каялувчитурал личIи бувну бур чIумуйсса ххассалбувултрал постру бацIан бансса кIанттурду. Щинавун бюкьансса нигьачIаву дусса кIанттурдай дирхьуну дур къадагъа дуллалисса 58 аншлаг. ОьрчIал лагерьдай бувккуну бур ми мюхчан баву мурадрайсса лекциярду.\nУмуд бур вай давурттая агьалинан мюнпат хьунссар, гьузун бучIлачIимигу бала-апатIрая мурахас банссар тIисса.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/07\/%D1%85%D1%8C%D1%85%D1%8C%D0%B8%D1%80%D0%B8%D0%B9-%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D0%B0-%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D1%82i%D1%80%D1%83-%D0%BA%D1%8A%D0%B0%D1%85%D1%8C%D1%83%D0%BD%D1%88%D0%B8%D0%B2%D1%80%D1%83%D0%BB\/","date":"2023-09-23T13:30:14Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506481.17\/warc\/CC-MAIN-20230923130827-20230923160827-00629.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8993592262,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8993592262268066, \"inh_Cyrl_score\": 0.03857603296637535, \"lez_Cyrl_score\": 0.01560489647090435, \"kum_Cyrl_score\": 0.014166779816150665}","num_words":1527,"character_repetition_ratio":0.061,"word_repetition_ratio":0.03,"special_characters_ratio":0.188,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.919,"perplexity_score":3362.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Матрал 27-нний Москавлив Аьрасатнал Президентнал Администрациялул конференц-залдануву хьусса, «Взгляд женщин на острые проблемы современности» цIанилусса, щалагу дунияллул халкьуннал хъаннил конгрессравух гьуртту хьуну зана хьунни «Дараччи» клубрал президент Илиясова Мариян ЧIибиевнагу.\nБадрижамал Аьлиева\nВа конгресс бувну бур «Женщины нашего города» РОО-лул ва «Лидеры мирового сообщества» цIанилусса дунияллул халкьуннал дянивсса жяматийсса организациярдал союзрал.\nВа конгрессрал лагрулуву хьуну дур халкьуннал дянивсса тIиртIусса «Россия — территория мира» цIанилусса плакатрал конкурсраву ва графикалул ва живописьрал давурттал «Россия — твоими глазами» конкурсраву ххув хьуминнал давурттал выставкалул презентациягу, миннан бахшишру дуллалисса батIавугу.\nКIулсса куццуй, ларгсса шинал Мариян ЧIибиевна лайкь хьуссия дунияллул халкьуннал дянивсса «Серебряный голубь» премиялун (знак общественного признания). Гьарца шинал, Жяматийсса наградарттал советрал хIукмулийн бувну, му премиялун лайкь хъанай бур Аьрасатнал, Украиннал, Молдованал, Японнал, Польшанал, Индиянал, ЦачIунхьу Эмиратирттал ва цаймигу билаятирттал жяматийсса ишккаккулт. Мукун, 2014 шиналми номинантътуран «Серебряный голубь» премия дуллалисса шадлугъравухгу гьуртту хьунни Мариян ЧIибиевна.\nМу премия дуллалисса шадлугъ хьуну, хъиривмур кьини хьуну бур цуппа конгресс «Взгляд женщин на острые проблемы современности». Микку докладру бувну бур дунияллул личIи-личIисса билаятирттаясса хъаннил, гьаз бувну бур цIанасса чIумул яла цIурувкьюми масъалартту. Мариян Илиясовал бувну бур «С гордостью и болью за Дагестан» цIанилусса доклад. Миву Мариян ЧIибиевна дунияллул билаятирттал вакилтурахь буслай бур цуксса караматсса, ххаллилсса билаят буссарив Дагъусттан, мунил дахханасса тIабиаьтрая, халкьуннал касмурдая, пишардая, аьдатирттая ва багьу-бизулия, мунил тарихрая, 1999 шинал республикалий хьусса иширттая, махъсса шиннардий республикалий личIлачIисса паракьат дакъасса тагьардания, цилгу къабитлатисса ва ххаллилсса билаятрал халкь ттуршукурдай щаллу хъанай бивкIсса тарихран, культуралун, аьдатирттан лавхьхьуну-лайкьну оьрму бутлан. Докладрая махъ Мариян ЧIибиевначIан гъан хъанай бивкIун бур чил хIукуматирттаясса хъами, цIухху-бусу буллай, мукунма Москавлив цикссагу шиннардий ялапар хъанахъисса Дагъусттаннаясса душру, мукунма оьрус душру «жу Дагъусттаннайн бивссару, Къизлардай, Дарбантлив хъатIий буссияв» тIий буслай.\nАхирданий кьамул дурну дур IV Халкьуннал дянивсса хъаннил конгрессрал резолюция, цивугу бусласисса цив, дунияллул билаятирттал хъами, миллатирттал аьдатру, мазру, багьу-бизу буруччаврил чулух бушиву, къаршину бушиву миллатрал ва диндалул экстремизмалийн, душманшиврийн, зид-къащилийн, конгрессрайн бавтIсса хъами — ниттихъул, кулпатру, ссурвал, душру, цалва мурадиран ккалли буллай бушиву дунияллий дакьаву дуруччаву, цан къаччишиву, къакьамулшиву щил-дунугу политикалул амбициярдал цIаний дунияллийсса цаягу инсан ивкIуну, щин-бунугу зарал хьуну, мунияту цивппа ццаххандаращал хъирив бавцIуну бушиву Иракьнаву, Ливиянаву, Сириянаву, Украиннай ва цаймигу кIанттурдай хъанахъисса иширттал. Дакьаву, миллатру буруччаву, инсан язими аьдатирттал зумувну тарбия аву, халкьуннал культура дуруччаву ва авадан даву чIалай бур вай хъаннин хIакьинусса агьамми масъаларттуну. Оьвчаву дуллай бур хIукуматирттайн шайссаксса чIявусса хъами битлан хIукуматрал ва жяматийсса давурттай, регионнай ва кIантту-кIанттурдай.\nЯлагу дакI ххари дуллай дур Дагъусттаннал цIа вакссара къанахIусса, му кьюнуравух дукканмуних луглагисса заманнай, «Лидеры Мирового Сообщества» журналданий Мариян ЧIибиевнал суратгу, муниясса чичрурдугу душиврулгу. Москавлив буклакисса «Женщины нашего города» тIисса кказитрай тIурча Мариян Илиясоваясса макьала дур, бувсун бур ванил даврия.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/04\/%D1%87%D1%83%D0%B2-%D0%B1%D1%83%D0%BD%D1%83%D0%B3%D1%83-%D1%85%D1%8A%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B8%D0%BB-%D0%BC%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%B4-%D0%B4%D0%B0%D0%BA%D1%8C%D0%B0%D0%B2%D1%83-%D0%B2%D0%B0-%D0%BD\/","date":"2023-10-04T19:25:37Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511406.34\/warc\/CC-MAIN-20231004184208-20231004214208-00763.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9431517124,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9431517124176025, \"inh_Cyrl_score\": 0.020911237224936485, \"lez_Cyrl_score\": 0.012374315410852432}","num_words":1070,"character_repetition_ratio":0.062,"word_repetition_ratio":0.047,"special_characters_ratio":0.147,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.946,"perplexity_score":2921.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"Лакрал райондалий, администрациялул бакIчинал хъиривчу Соня Макьаевал каялувшиннаралу, хьунни нитти-буттал аякьалулу бакъасса балугъравун къабивсса оьрчIал ялув бацIайсса комиссиялул батIаву. Муний гьуртту хьунни райондалул опекалул ва попечительствалул отделданул пишакар Къисттаман Къюннуева, администрациялул балугъравун къабивсса оьрчIал иширтталсса буллалисса пишакар АхIмад ЦIаххаев, КIулшиву дулаврил управлениялул каялувчи Явсупи ХIамзаев, райондалул больницалул хъунама хIакин АьбдурахIим Дибиров.\nЗулайхат Тахакьаева\nКъисттаман Къюннуевал цилва ихтилатраву бувсунни хIакьину, райондалул опекалул ва попечительствалул органнал сияхIрайн лавсун, опекунтурачIа бушиву 14 кулпатравасса 17 балугъравун къабивсса оьрчI-душ. «Балугъравун биллалими сияхIрая лихлай ягу шичча чунмайкIуй бизлай, опекалул ва попечительствалул органнал сияхIрайсса оьрчIал аьдад шиная шинайн чан хъанай дур. Ларгсса шинал цаягу оьрчI-душ сияхIрайн лавсун бакъар. Мунил жула оьрчIал иш ххуйну буссар къатIутIиссарча, жула давривусса диялдакъашивурттаятур бусласисса, яни ятинну ливчIсса ва нитти-буттал аякьалулу бакъасса оьрчIал ихтиярду дуруччавриву опекалул ва попечительствалул органнащал зун аьркинсса идарарттал цаяра дагьайссаксса гьурттушинна дакъашиврияту. Ятинну ливчIсса ва нитти-буттахъал аякьалулу бакъасса оьрчIан цила чIумал кумаг бан бюхъаншиврул ми ялун личин бавриву опекалул ва попечительствалул органнащал дахIаву дикIан аьркинссар вай идарарттал: кIанттул цилакаялувшиннарал органнал; низам дуруччай органнал; балугъравун къабивминнал иширтталсса буллалисса комиссиялул; ЗАГС-рал; кIулшиву дулаврил, цIуллу-сагъшиву дуруччаврил ва агьали социальныйну буруччаврил управлениярттал», — увкунни ванил.\nВанил кIицI лавгунни цуппа зузисса чIумул мутталий 2009 шиная шихунмай вай органнал ятинну ва нитти-буттал аякьалуву бакъасса оьрчIаясса информация буллусса цавагу иш цинма дакIний бакъашиву, хIатта мукунсса оьрчIаясса информация булара тIисса тавакъюращал цуппа совещаниярттай ва прессалийхчил цимилвагу бувккун бухьурчагу. Хъуннасса вихшала дирхьунни ванил батIаврия мукьах ялув кIицI ларгсса структурардал опекалул ва попечительствалул органнащалсса даву цалийн дагьанссар тIий.\nБатIаврий ххалбигьлай бия ятинсса ва нитти-буттахъал аякьалулу бакъасса оьрчIру къатрал дузал баврийн, балугъравун къабивсса ургала акъасса оьрчIал ихтиярду дуруччаврил даврил ялув бацIаврийн, мукунсса оьрчIру тарбия буллалисса нитти-буттан даву лякъин кабакьу баврийн, ахIвал кIюласса чIявусса оьрчIру тарбия буллалисса кулпатирттан дуки-хIачIиялийнусса ва янна-калийнусса кумаг баврийн багьайсса суаллу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/04\/%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%82%D0%B8-%D0%B1%D1%83%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BB-%D0%B0%D1%8F%D0%BA%D1%8C%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BB%D1%83-%D0%B1%D0%B0%D0%BA%D1%8A%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%B0-%D0%BE%D1%8C%D1%80%D1%87i\/","date":"2023-10-04T07:29:22Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511361.38\/warc\/CC-MAIN-20231004052258-20231004082258-00370.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9702896476,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9702896475791931}","num_words":792,"character_repetition_ratio":0.098,"word_repetition_ratio":0.068,"special_characters_ratio":0.131,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.979,"perplexity_score":2739.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"На Батунная нанийни Гъумучатусса жула эмиссартурал ттухьхьун Истанбуллив оьрму бутлатисса МахIаммад Нажатий тIисса адаминал адрес дуллуссия. КIюрххил ивзун, на кIа адаминал хъирив лавгра. МухIаммад Нажатий МахIмуд-пашанал цIанийсса кIичIираву «Къирим-отель» тIисса гостиницалуву ия. МахIаммад Нажатий тамансса – 45 шинавусса, загълунсса чурххал адамина ия.\nВанал мина-гьану Гъумучатусса дия. Жагьилсса чIумал шиккун Истанбуллив увкIун, шиккура мина дирхьуну ивкIун ия. Амма Гъумучату щия ивкIссарив ттун дакIний къаливчIунни. Гузунхъая ягу Рашкъухъая ивкIсса хавар бия. Та чIумал ванал кулпат-затгу бакъая. На тиккусса Истанбулливсса чIумал ванал ца яру щарсса дурцуну, кулпат бувуна. Ва усса «Къирим-отель» 3 зивулийсса тIаннул къатри дия. Вайннул заллу цу ивкIссаривгу ттун къакIулли. Вай къатри МахIаммад Нажатийнал ижаралий дургьуну дия. Вайннул лувсса ца чIивисса къатлуву цува икIайва. Махъми къатригу цайминнахьхьун ижаралий буллуну бия. Нажатий цува кьянатну ялапар хъанахъисса, мискинсса инсан ия. МахIаммад Нажатийнал на, ца лаккучунал лаккучу кьамул айсса куна, ххуйну кьамул увнав. Жула лакрал ва цинявппа дагъусттаннал халкьуннал цачIусса аьдат дур цаннийна увкIсса хъамаличу, мачча-гъаншиврух къабурувгун, ненттабакI тIивтIуну кьамулгу увну, цаннийва уссаксса дукан дукрагу, гьантта икIан кIанттугу буллуну, я айсса. Нагу мукун кьамул увнав.\nТтуплислив уна Гъумучатусса АьлихIажинал арснал Шяпинал, Батуннайгу Гъумучатусса арцул усттар Айгунхъал Айгуннул на ненттабакI тIивтIуну кьамул увнав. Утти Истанбулливгу Гъумучатусса мугьажир МахIаммад Нажатийнал на ххуйну, ненттабакI тIивтIуну, кьамул увунав.\nТтул Батунная нанийни Истанбуллив дуклансса план дуссия, амма тикку, Истанбуллив, ттул дуккаврил зат захIмат хъанан бивкIуна. Ттун биялну турк маз кIулссия. ХьхьичIава, оьрчIний, Ашттарханнай дуклай ивкIун, на турк маз ххуйну лавхьхьуссия. На турк мазрай Бакуйннал кказитирттайн макьалардугума чичайссия. Амма ца маз кIулшиву ттун къагьая. Элмулул хIадуршингу дан аьркинну дия. Укунсса хIадуршиннив та чIумал ттучIа дакъассия.\nКIива-шанма гьантлий МахIаммад НажатийначIагу авцIуну, ттула дуккаврил затралсса бан туркнал мааьриф назирначIан* лавгра.\nТа чIумал Мааьриф назирну Саэд-бей адамина ия. Мааьриф назирнал дуккаврил зат ца чулухун багьаннин, ца-кIива гьантлийсса ттун «Шишний» тIисса кIанттай общежития кунмасса къатлувун, утту ишин-изан, кIантту буллуну, тIайла увккунав. Цагу, Мааьриф назирнал на учительская семинариялул мудийрнайн*, на учительский семинариялувун уххаврил иширттах ургу куну, тапшур увнав. Та чIумал учительский семинария хьхьирил тий «Тахикуй» тIисса кIанттаву бия. Учительский семинариялул мудийрнугу та чIумал Сарват-бей тIисса, жагьилсса адамина ия.\nСарват-бейнал ттухгу, ттул янналухгу урувгун, на учительский семинариялувун ласун ччан къабивкIуна. Сарват-бейнал аьчухну увкуна: «Вил янна ххуйсса дакъари ва ми янналущал… кьамул ан къахьунссара», — куну. Мяйжаннугу, та чIумал ттул лахху-ликку ххуйсса дакъая, ттул чансса духIин дусса костюм Батунная, Истанбуллив нани ххуллий пароходраву дарцуна. Махъсса янна ххуйсса дакъая… БакIрай бивхьусса суникIурттул кьяпагу, ччаннай лархсса чакмардугу туркнал студентътурал лаххайсса куннасса дакъая… Банмур бакъая. Учительский семинариялул мудийрнан ччан къабивкIун, мааьрифрал* къуллугъчитуращагу ттун цичIав кумаг бан бюхълай бакъая.\nТтул цаппара гьантри хьуна ци банссарив къакIулну Шишнилийн ва Шишнилия Мааьриф назаратрайн занай. Мааьриф назаратрайн* Шишнилия дурус ца ссятрал ххуллу бия. Ва лахъисса ххуллу ттун чIявуну ахьтта битангу багьайва.\nШишнилия М��аьриф назаратрайн нанийни игьалаган щяикIансса скамейка затгу къабикIайва. Ухлан икIаварда.\nМааьриф назаратрайн гъанну ца хъунмасса «Гюл-хана» тIисса багъ бия.\nЦа кьини га багъравун лавгун, Ккавкказнал чулийнай уруглай, ттунна вари чинсса аьркиншивугу дакъа дуна, ца тIайлашиву ччишиврул ххуллий ттула бакIрачIан бувкI-бувкIми дакIнийн бичлай, пикрирдавун лавгун ца скамейкалий щяивкIра. Шикку ттун дакIнийн багьлан бивкIуна: нава Гъумучату Узун-хIажинал чапхунчитурал аьралунная ливхъун, Щурагьун нанисса ххуллий Бархъаллал ЩутIуй, къаралданий бувксса бархъаллал увгьуну ацIан увшиву. Бархъаллал Малла-МахIаммадлул кумаграйну, бархъаллал бахчу къабувну, укъавгьуну ивтшиву. ЦIахъардал Аьлихан-мащилул авадан арамтуннал цала хIухчалт гьан бувну, на ва ттущалсса гьалмахтал бугьан, жуйнма кьува-зувива ккулла бивтун, ци бунугу, ликъавтIуну ва щаву къархьуну, сагъну ливчIшиву, ва нава угьан гьан бувсса Аьлихан-мащилул халкьуннал цIухлагу бивхьуну, дуснакь увшиву. Ва ци бунугу ялагу итабавкьуну, Щурагьун лавгшиву.\nЩурагьун нани ххуллий, Урмайннал бурхIай, имамнал (ХIуциннал Нажмуттиннул) аьралуннал бацIан бувну, жухьва цIухла бивхьушиву, на миннахь мувмур-тамур бувсун, ми хъяврин бувну, Щурагьун лавгшиву.\nЩурагьун лавгсса чIумал Гьарун Саэдов жул хьхьичIун увкIун, жу «Париж» гостиницалуву паракьат бувшиву. Ва га чIумал инкьилабчитурал гуж биялсса бакъа, бяйкьу ххуллурдайх ливхъун, ХIурахъун, шиччагу Ахъушав, шичча ялагу Бархъарав бувккун, кьюлтIну Гъумукун учIаву. Миччагу хьхьунил лякьлуву кьюлтIну Ххутив увккун, микку ттула хъамаллуранний кьюлтI хьуну ивкIшиву.\nБархъарату хьхьунил лякьлуву Гъумукун най унува Шушив, Адамлул итакъабавкьуну, цаннийва хIурматрай бацIан бувшиву.\nШахьував душмантуравун тIайла бавцIуну, цакуну ххуллу кьувкьуну, букъавгьуна битаву ва цайми-цайми чIявусса ккавксса ва бакIрачIан бувкIсса затру дакIнийн багьуна.\nМикку «Гюл-хана» лакьирча тIий дакIнин багьуна. Амма ва захIмат-жапа ттунма ссан аьркинну бивкIссарив ттун къабувчIайва. Ттун вай лихъа-хъирившавурттал амругу къачIалай бия. Амма цичIав цанмасса мюнпат бакъа бунува, вай инсантал ци аьркинну ва ссал цIанийрив вакссава чялиш хъанахъисса ттун ххуйну къабувчIайва.\nТтул хIисаврай, нава чIивину унува, тIайлашиву ва тIайлабакъашиврул пикри ттул оьттувух ва ттурчIавух хIала хьуну бия. Ттун гьарца зат тIайлану бикIаву ччан бикIайва ва тIайла дакъашиву ттун душман хьуну дия.\nДагъусттаннай ттула бакIрачIан дуркIсса къача-къучшивурттал иширттаву Бархъаллал Малла-МахIаммадлул ттун хъунмасса кумаг бувна. Ва ххуйсса, хъамал ххирасса адамина ия. Жу ва Малла МахIаммадуйхчIин Узун-ХIажи ва ХIуцциннал Нажмуттин оькки уллалисса чагъарду Ахъушиял АьлихIажийначIангу гьан бувссия. Ттуяр цаппара гьантрал хьхьичI вава Бархъаллал МахIаммадхъанний, Узун-ХIажинал чапхунчитураяту кьюлтI хьуну, Авданнахъал Саэдгу (Габиев) Шушиннал Адамгу архIал лабивкIун бивкIун бур. Махъ Габиев Саэд Малла-МахIаммадлуя хъинну рязийну, ганал бувсса кумагру буслай икIайва. Му чIумал ттун цаймигу чIявусса хьусса къумасса ва ххарисса задру дакIнийн багьуна. Цагу ва чIумал нава Арчиял зунттавух хьуну, Гъулудав нанисса чIумал, нава ЧукIуннал ятти-къушлил ккаччал хIунку авай ливчIсса зат дакIнийн багьуна. Та чIумал Дулттияллил кьаннайх ппив хьуну чIявусса ятти-къушру бия. КIай ятти-къушлил ккаччив биллай буна, къушлия къушлийн тIайла уккаварда. Гьарца ятти-къушлил ккаччив ттул хьхьичIун бувккун, биллан бикIайва. Нагу миннуйн чарил бюкьру итабакьайссия. Ккаччив бюкьал хъирив багьну лагайва. На ахттакьун чIумал ца къушлийн ивунав. Ва къуш ЧукIуннал ятти-къуш бивкIун бия. На ятти-къушличIан най уссияв. Ятти-къуш лагьсса кIанттай бия. На гьаз хьуну, цакуну ятти-къушлил ккаччан ххал хьунав. Ятти-къушлил чIявусса оьсса ккаччив бия. Миннун на ххал хьуну, циняв ттуйн ххявххун бавчуна. Ттухьгу ххаржан дуссия, нагу дурккун ххаржангу, миннуя нава уручлан ивкIра. Ми ккаччал кьацIурдивун тамансса ххаржаннугу щун дурссия. Миннуй щавурду хьухьунссия. Ци-бунугу ятти-къушайн гъанну бия. Левчуну бувкIун хIухчалтрал на ххассал увнав. Мичча на хIухчалтрал цачIана увцуну, «Цура? Чунна?» — куну, цIувххуна. Миннахь ттула цIа АхIмад душиву ва ЧIарахъун нанишиву бувсъссия. Та чIумал «Курдий, Курдий» тIий, ттул цIа хъинну машгьурну дия. Нава кIул къахьун, миннахь ттулла цIа тIайлану бусан къархьуна. Ттун цIа АхIмадри куссия. Тания махъ ттул цIа АхIмад Карадий хьуссар. Та хьхьуну хIухчалтрал на цавай хъунисса ххунчIал хъамалугу увнав. Ца кIукIлусса къюллул шаний кIантту бувну, уттуишингу увнав.\nГьунттихавай кIюрххил, кIайннахь барчаллагьгу куну, Дулттийх хьуну ЧIарахъун увкра.\nЦаппара хIаллай Ккавкказнал чулухун уруглай, пикрирду буллайгу ивкIун, ивзун лавай, ялагу Шишнилийн лавгра. Ца-кIира кьини на ци банссарив къакIулну, дуккаврил иш дузал къахъанай ливчIунав.\nВа аралуву навагу оьна къаивкIун, чан-кьанну бунугу ттула лахху-ликкулул зат дузал бувну студентътураха лавхьхьунав. Утти Сарватбейналгу манеъ къадурну, Саэд-бейнал ва ванал заместительнал, АхIмад СалахIуттиннул, кумаграйну на «Дарул-муаьллиминдалувун» лавсунав. На «Дарул-муаьллиминдалувун»* уххан, ттун хъунмасса кумаг бувсса АхIмад СалахIуттин кIа шинал кIинттул Испанкалул* къашавай хьуну ивкIуна.\nНа дуклан увхсса «Дарул-муаьллимин» Бугъазрал тий Къазикуй тIисса кIанттай бия. Шиккун Истанбуллал «Аьли-Курдийлияту» пароходрай, ца ацIния ххюра-кьура минутIрал ххуллу бия. Шиккун пароход, ца-ца чIумал ХIайдар-пашалийн бивну, лагайва. Ца чIумалгу тIайланма ХIайдар-пашалийн къабивну лагайва. Бугъазрал кIиву ламуяту чIалачIисса Къазикуй хIисав дурукун, ттун жула Хъуннеххал кIиву чIалачIисса ХьурувкIуннал шяравалу кунна чIалан дикIайва. Амма Къазикуй ХьурувкIуннал шяравалу куннасса дакъая. Та хъинну ххуйсса, чIивисса курортрал шагьру бия. Шикку чIявусса заграницаллал халкь, хаснува паранг* ялапар хъанай бия. Шикку Къазикуйлий ца хъинну ххуйну французнал зумувну бакьин бувну бувсса французнал пляжгу бия. ХьхьичIава ва французнал школа бивкIун бия (француз мазрай дуклакисса).\n1914 шинал французнащал, ингилиснащал ва оьруснащал дяъви буллан бивкIукун, туркнал Къазикуйлийсса французнал школа (колледж) зевххуну, шикку цала «Дарул-муаьллимин» бувну бивкIун бия.\n1918 шинал, дяъвилуву турк бух хьувкун, французнал цала Кюлледж махъунмай зевххуна.\nТуркгу цала хьхьичIавасса, Истанбулливсса «Дарул-муаьллиминдалийн» куч хьуна.\nВа куццуй утти, ци-бунугу ттул дуккаврил зад дузал хьуну, на игьалавгунав.\nМяйжаннугу, та аралуву ттул Истанбулливсса тагьар ххуйсса дакъая. Ттуща махъунай Ккавкказнавун гьангу бюхълай бакъая. Та чIумал жула циняв инкьилабчийтал душмантурая ххинил хьуну, тихун-шихун ливхъун бия. Контрреволюционерталгу, «чув цума ирияйвав» тIий, миннах луглай бия.\nНа дуккаврих гъира бусса ияв: Дарул-муаьллиминдалуву хьхьу-кьини къакуну, хIарачат бувну дуклай, ттула диял дакъасса кIулшиву диял дан чялиш хъанай ивкIра.\n«Дарул-муаьллиминдалуву» ххуйсса, цIувххумунихьхьун ххуйну бувчIинну жаваб дулайсса муаьллимталгу* бия. На къакIулмур нач къадурну, миннахь цIуххайссия. Та чIумал «Дарул-муаьллиминдалул» директор Швециянаву дурккусса Сиррий тIисса, зирангсса, ххюцIалла шинавусса оьрмулул адамина ия, ваналгу Ибрагьим Камалуттин ва ИхIсан-бей тIисса заместительтал бия. Ибрагьим Камалуттиннул педагогикалул дарс дишайва. Чансса аьрччасса, чурххалгу чансса лагьсса адамина ия. ИхIсан-бек тIурча хъяйнасса, тяхъасса, дакI хъинсса, загълунсса, Аьрабусттаннаятусса адамина ия. Ваналгу дарс турк мазрай дишайва. ХьхьичIава шикку психологиялул ва педагогикалул дарсру СатIеъ-бей тIисса ца аьраб адаминал дишайсса диркIун дур.\nУтти СатIеъ-бей махъунай Сувриянавун лавгун, шикку акъая. Ванан кIанай ИхIсан-бейнал ва цаймигу педагогтурал дарс дишайсса дия. СатIеъ-бейная цIа дия. Ванал, цагу, педагогикалул журнал буккан буллай ивкIун ия.\nИстанбуллал «Дарул-муаьллиминдалуву» цаймигу ххуйну зат кIулсса муаьллимтал бия. Бюхъайссаксса вайнналгу ттун зат лахьхьин бан кумаг байва.\nСалим Саррий-бейнал ихтисас* физкультура дия. Ванал физкультуралия чивчусса тамансса луттирдугу бия. Салим Сиррий шикку, Истанбуллив, физкультура яла хъинну кIулсса инсаннан ккалли айва. Ванал директоршиврий «Тадрисат мажмуаьсий»* тIисса журналгу буклай бия.\n1921 шинал ванал итабавкьусса журналданий дин къааьркинну ккаккан дурсса макьала ляркъуну, Салим Сиррий-бей кIа журналданул директоршивриятугу, Дарул-муаьллимин-мудийиршивриятугу укьан увна. Амма, ялагу цала ихтихасрай (пишалий) физкультуралул муаьллимну ливчIуна.\n«Дарул-муаьллиминдалуву» дарс дихьлахьисса муаьллимтал ва ттущал архIа�� дуклакисса ттул гьалмахтал чIявуми паракьатсса, ссугру къадайсса, цала-цала дуккаврилсса буллалисса инсантал бия. Ва дуккаврил, лахьхьаврил ишираву вайннал ттунгу кумаг байва.\nДарул-муаьллиминдалул тамансса авадансса библиотекарттугу бия. Ттула оьннасса чIун на шиву гьан дайссия. Шиву чIявусса ранг-рангсса элмулул луттирду бия ва вайннуяту на тамансса мюнпат ласайссия.\n«Дарул-муаьллиминдалул» чIарав концертрал залгу бия. ЧIявуну шивун музыкантътал бувкIун, музыка бищайва. Шаэртал бувкIун, цала чивчусса шеърирду буклан бикIайва ва оратортал бувкIун, цала пасихIшивуртту ккаккан дуллан бикIайва. Шикку чIявуну Орхан Сейфий, ЯхIъя Камал, Якьуб Кьадрий, Юсуп Зия кунмасса шаэртал ва ХIамдуллагь Оьбудий кунмасса туркнал машгьурсса оратортал гьуртту шайва. Шикку ца-ца чIумал АхIмад Журатбайналгу, цува Бакуйн лавгсса чIумал цанма Бакуй ккавкмур-бавмур буслай, ихтилат байва. Шикку ца-ца чIумал Мирза Фата-Аьли Ахундовлул чивчусса: «Мирза Халил-кимиякар» тIисса ва цайми комедиярттугу бишайва. Шикку, «Дарул-муаьллиминдалул» залдануву, тарбиялул, психологиялул докладругу байва.\nХуласа* тикку «Дарул-муаьллиминдалуву» дуклакисса семинаристътал бялахъансса ва миннан зат лахьхьинсса чIярусса давуртту дайва.\nКутIану учин, муаьллимтурал семинаристътуращал ва семинаристътурал муаьллимтуращалсса арарду оьккисса дакъая.\nНа Истанбуллив нанийни туркнал хIаписартурал дянив цаннащал цаннал хъинну вахIшийсса аралугъру ккарккун, ттун минная хъинну дакI дяркъуна.\nНа «Шам» тIисса пароходрай, кIилчинмур каюталуву уссияв. Ва каюталуву Батунная Истанбуллив нанисса цаппара туркнал хIаписарталгу ва миннавух ца немецнал хIаписаргу ия. Микку, ва немецнал хIаписарнаятугу нач къархьуну, туркнал хIаписартал бувччу хьуну, куннащал кув биллай ва куннал кув батлан, аьтIутIи буллан бикIайва. Ттун кIа немецнал хIаписарнаяту нач хъанан дикIайва. КIагу цичIав бакъасса куна: «Жан дуккича!» — тIисса куна, миннал биллалавривух хIала къашайва ягу букьан къабайва.\nВава пароходраву ттул царай ххуйсса яннагу дарцуну, янна дакъа личIан увнав.\nЦа-ца чIумал Дарул-муаьллиминдалул жун, семинаристътуран, дуниял ккаккан ва зат лахьхьин бансса мурадрай, экскурсиялийнгу буцаварду.\nМасала: ца ххуллухь жу Дарул-муаьллиминдалул муаьллимнал Гьарун Рашид-бейнал ца хъинну интереснайсса экскурсиялийн бувцунав. Гьарун Рашид-бей тIабиаьт-элмулул дарс дишайсса адамина ия. Жу мунал ца хъинну хьхьичIавасса заманная лирчIсса магъара (нух) ккаккан Истанбуллия ца кIира-шанна ссятрал манзилданийсса, поездрай лагайсса кIанттайн, бувцунав.\nКIа нух Чагъарталлал чулух, туркнал сельско-хозяйственный институтрачIан гъансса кIанттай дия. Ахттая махъ поездрайн лавхъун, кIа институтраву гьанттагу бивкIун, гьунттихавай кIюрххил, кIа нух ххал дан лавгру. КIукунсса нух таниннин ттун къаккаркссия. Ттун кIа хъинну аьжаив дирзуна. Нух хъинну къумасса ва чIарасса, буххайсса-буккайсса кIанттурду бусса дия. Жу чирахъругу лавхъун, бухлай-буклай кIа ххал дуллан бивкIру. КIиву чIявусса ххячара-чIелмулт бия. Щарурду бия. КIай щарурдах бурувгун, кIа нухлил цимигу азарда шинал оьрму бушиву чIалай бия. КIа нуххувун бувхсса кIанттай ца зал кунмасса хъунмасса къатта бия. КIа къатлувура христианнал диндалул махъру ва цайми ишарартту дурсса чичрурдугу дия. Ттул хIисаврай, бухсса заманнай христианнал монахтал батIайсса диндалул къатта бухьунссия.\nКIа нухличIа жулла суратругу рирщуну, ахттакьунмай зана бивкIун, махъунмай шаппай бувкIру.\nИстанбуллал дарулфунундалувун* уххаву\nТтула чанмур дузал дуллай, ва диял дакъамур диял дуллай, чансса хIал «Дарул-муаьллиминдалувугу» бувну, кIа шинал на Истанбуллал Дарулфунундалул (Университетрал) адабиятрал факультетравун увхра.\nИстанбуллал университет, БаязедрачIан гъанну, царай оьккисса шанна зивулийсса тIаннул къатраву бия. Вай къатри хьхьичIара цурив ца паччахI щарссанил къатри диркIун, Дарулфунундалун пишкаш дурссар учайва.\nИстанбуллал Дарулфунундалул мукьва факультет бия хIисаб – элмурдал факультет*, хIукьукь – элмурдал факультет*, адабият -элмурдал факультет* ва финанс — элмурдал факультет.\nХIисаб – элмурдал факультет ХIайдар-пашалий бия. Махъми факультетру ва миннул шюъбарду (адабиятрал, гъалгъалул; тарихрал, географиялул шюъбарду (отделенияртту)* Истанбуллив бия.\nГъалгъалул шюъбалул мяйва бутIа (отдел) бия: ислам бутIа; ахлакьрал* бутIа; психологиялул бутIа; гъалгъалул ва метафизикалул бутIа; социологиялул бутIа; гъалгъалул тарихрал бутIа; мантIикь-элмулул* бутIа; тарбиялул бутIа ва тажрубий* психологиялул бутIа.\n***\nИстанбуллал Дарулфунун французнал Сорбонна университетрал пландалий бувссар учайва. Ва Дарулфунундалул ректор та чIумал Амин СабихI Оьмар-паша тIисса ия. Проректоргу Саэд-бей тIисса ия.\nАдабият-факультетрал декан профессор МахIмуд-бей ва факультетрал оьмувми* секретарь, Багьжат-бей тIисса педагог ия.\nГъалгъа шюъбалул дарсру дишайва профессор Исмаэл ХIакъи-бейнал (Иэмирлийнал), фалсафа ва метафизикалул дарс дишайва профессор доктор Риза Тавфикь-бейнал. МантIикь-элмулул дарс дишайва профессор Наэм-бейнал, тарбия-элмулул дарс дишайва профессор Исмаэл ХIакъи-бейнал (Манастирлий). Ахлакьрал дарс дишайва муаьллим Эззат-бейнал, психологиялул дарс дишайва муаьллим Мустафа Шакир-бейнал. Гъалгъалул тарихрал дарс дишайва муаьллим Амин-бейнал. Социологиялул дарс дишайва муаьллим Нажмуттин Садыкь-бейнал ва тажрубий психологиялул дарс дишайва муаьллим Аьлий ХIайдар-бейнал.\nЖула шикку – Совет Союзрай аьлимтурал элмурдал ряхва даражалул степенну бур: 1) элмурдал кандидат 2) доцент 3) элмурдал доктор 4) профессор 5) элмурдал Академиялул член-корреспондент, 6) академик.\nУкунсса элмулул даражартту та чIумал Туркнаву бакъая. Тикку анжагъ кIива даража бия: профессор ва муаьллим. На Истанбулливсса чIумал жул гъалгъа-элмурдал факультетраву Риза Тавфикь-бейгу, Измирлий Исмаэл ХIакъи-бейгу, Манастирлий Исмаэл ХIакъи-Лейгу ва Наэм-бейгу профессортуран (мударристуран) ккалли байва. Махъми дарс дихьулт муаьллимтуран ккалли байва.\n***\nИстанбуллив, Университетравун увххун мукьах, ттул багьу-бизулул иш чансса ххуй хьуна.\nИстанбуллив, хаснува Чаргаснал дурккуми, оьрус мазрай чивчусса Ккавкказуллал сочинениярттах хъинну мякьну бикIайва. Шикку тамансса чаргаснал дуркку арамталгу бия. На миннан Пушкиннул, Лермонтовлул Ккавкказнаву чивчусса жужру, луттирду турк мазрайн таржума бувссия ва вайннух ттун тамансса гонорар дуллуна.\nТтул Истанбуллив ялапар шаврил иширайн вай гонорардал тамансса кумаг бувна. Вай бакъассагу, Истанбуллив, кказитирттай чан-кьанну бунугу статьярду, Ккавкказуллал оьрмулия мувмур-тамур чичайссия. Вайннухгу ттун чан-кьансса дунугу гонорар дучIайва.\nНа Истанбуллив ца-кIива элмулул лу чивчуссия. Микку на Якьутнал диндалул хIакъираву ца серьезныйсса лу чивчуссия. Ва лу чичинсса материал Ккавкказнал луттирдая ларсъссия.\n***\nПрофессор Риза Тавфикь-бей* Истанбуллив туркнал дянив яла машгьурсса ва хъунасса аьлимчунан ва философнан ккалли айва. Риза Тавфикь-бей хъинну ххуйну дурккусса: кIива-шанма факультет къуртал бувсса, чIявусса ажнабийсса* мазру кIулсса, сайки цаняв фалсафалул* теорияртту кIулсса ва кIай теориярттал мухIлухIин дурчIин, бусан бюхъайсса даражалул аьлимчу ия.\nНа Истанбулливсса чIумал Риза Тавфикь-бей мукьцIа-ххюцIалла шинаву ухьунссия.\nТуркнал ва цала яла хъунама философнан ккалли айва. Мяйжаннугу, ванал тамансса элмулул давурттив дия. Цагу ва, анжагъ философ акъаяча, гьамгу ххуйсса шаэргу ия. Ванал ххуйсса, тIааьнну чивчусса шеърирдугу бия. На тиккусса чIумал ванал фалсафалул энциклопедия чичлай ия, ва на тикку уссаксса ва энциклопедиялул ца том бувккуна. Махъмигу тания махъ бувкхьунссия. Риза Тавфикьлул «Фалсафа дарсий» («Философиялул дарсру») – тIисса бугьарасса лугу бия чивчуну.\nРиза Тавфикьлул «ХIамид-наме» тIисса туркнал машгьурсса шаэрнал Аьбдул ХIакь ХIамидул философиялул пикрирдая чивчусса, хъинну агьамиятсса лугу бия.\nРиза Тавфикьлул француз мазрай хIурувфийтурал* хIакъираву чивчусса элмулул лугу бия. Мунал цаймигу философиялул луттирду, макьаларду ва ххуй-ххуйсса шеърирду ва цаймигу луттирдугу бия.\nРиза Тавфикьлун француз маз, ингилис маз, италиянал маз, аьраб маз, парс маз, грекнал маз ва жугьутI маз кIулсса бия, амма ца немецнал маз къакIулну бия. (Циван къалавхьхьуну бивкIссарив къакIула. БучIир мунан немец къаххирасса бивкIун бикIангу).\nРиза Тавфикь диндалийн вихсса ва дин дайсса адаминагу акъая, амма дин оькки дурну, мунийн оьккиссаргу къачайва, диндалул масала инсаннал цала шахсийсса* иширан ккалли байва. Цува, тIурча, му иширавун хIала къауххайва. Риза Тавфикьлун аьраб маз хъинну кIулну бия, амма аьрабнал маз ва аьрабнал адабият танан ххирашиву аьлтту къашайва.\nИран ва ираннал адабият чIувну ххирая. Цувагу чIувну Ираннал адабиятрайн хъар хъанан икIайва.\nРиза Тавфикь хъунасса англофилгу ия. Ингилиснал культуралуя цIа дуллан икIайва. Укун англофил унутIийгу туркнал жагьилтуран мув къаххирая.\nВанал мина-гьану часса диркIссарив цIана ттун дакIний къаливчIунни. Миллат хIисаврай халисъсса турк ивкIшиву къакIулли. Ванан иттихIадчийталгу1 къаххирая. Ванал политикалул хиял «хIурият ва иътилафрал»2 чулухунмай бия. Халисъсса турк маз гьаз бан, утта буккан бан ччисса «турк-юрдий»3 ва «турк ужагъчийталгу»4 ванан къаххирая.\nТа чIумал Туркнаву чIявусса миллатру куннивун кув хIала бувххун бия.\nРиза Тавфикьлул ца-ца цанналусса хасият, аьдатругу дия. Ца чIумал кIа цала хъуннасса аьсавгу канил дургьуну, увкIун кIанттуйгу щяивкIун, лекция буккайва. Укун лекциялийн аьсавращал, янналущал учIайсса аьдат цаймигу муаьллимтураву дакъая. Чансса къагъссагу ияв, къакIула.\nЦа-ца чIумал цала чIивисса арсгу архIал увцуну увкIун, лекциялун кIанттай арснахь жун, студентътуран, скрипка бищун байва.\nРиза Тавфикьлул Саэд цIа дусса ца ххуйну тарбия увсса ва ххуйну скрипка бищайсса 8 шинавусса арсгу ия. Жува ванал цала буттал кабинетравун занай, бухсса грекнал философия тикрал барду. Ризвал жухь буклакисса лу чивчуну, бивщуна турк мазрай. Вава лу жуйх, студентътурайхгу, бавчIуна ва ванил ца экземпляр ттучIагу ливчIун бур.\nРиза Тавфикь ингилис маз ххирасса адамина ия. Ца ххуллух ингилиснал военный командующий туркнал шагьзада Мажийдлущал ккаккаву дан университетравун най ур тIисса аваза бувккун, университетрал хьхьичIсса конференциялул залдануву чIявусса халкь батIлай бия. Ва чIун дяъвилуву турк бух хьусса, амма, гьалаки, ингилиснащал дакьаву дурну къуртал къархьусса чIун дия. Ци бурив ххал бан, нагу кIа конференц залданувун лавгра.\nЦа кIанттай (ложалий) щябивкIун шагьзада Мажидгу ва цаймигу тамансса туркнал хъунимигу бия. Цаппара хIал хьувкун, ингилиснал хъуними бувкIун, гъалгъа тIун бавчуна ва цама ца адаминагу кIайннал тIимур буслай, перевод буллан ивкIуна. Переводчикнал ингилис маз ххуйну къакIулну, къукI-мукI тIун ивкIуна. Шикку Риза Тавфикьгу ия. Переводчик къукI-мукI тIун ивкIукун, ххявххун ивзун Риза Тавфикьлул переводчик укьан увну, цала переводчикшиву дуруна. Шикку чIалай бия Риза Тавфикьлун ингилис маз ххуйну кIулну бивкIшиву. Ца чулухатугу чIалай бия Риза Тавфикьлул ингилиснал хъуниминнащал гъаншиву диркIшиву.\nЦа ххуллухгу кIава конференц-залдануву Риза Тавфикь софизмалул хIакъираву доклад буллай ия. Ва аралуву кьиблалул чулухату дурккун цаппара ингилиснал самолетру, Истанбуллал ялтту лехлай, бомбарду бичлан диркIуна. Та чIумал Туркнал Ингилиснащал дакьаву дурну къуртал къархьусса чIун дия. Ва та чIумал чIявуну, хаснува нюжмар кьинирдай, оьбан-хъинбан ��унма, ингилиснал самолетру дуркIун, бомбарду бичлан дикIайва. Бомбардая нигьабуслай, чIявусса инсантал докладрая лихълан бивкIуна. Лекция ккалаккисса Риза Тавфикьлул цала чIунил такьварагу даххана къадурну, ахирданийн бияннин цала доклад бувккуна. ЧIалай ия Риза Тавфикь кьянкьасса, нигьакъаусайсса инсан ушиву. Риза Тавфикь цувагу жандалул зираксса, чурххалгу оьвхъусса адамина ия.\nРиза Тавфикь Туркнал националистътуран, панисламистътуран ва пантюркистътуран салахI акъасса ва вай пантюркистътал къаххирасса инсан ия. Ва адаминал ахир ссайн дуркссарив ва ванан туркнал националистътурал ци бувссарив ттун къакIулли.\nМустафа Камаллул революциялул душмантуращал – Аьли Камалхъащал, Дамад Фарийд-пащахъащал, ва азадшиврул душмантуращал Риза Тавфикьлул хъуннасса дусшиву дия. Ми бучIибакъултращал архIал ивзун Риза Тавфикь дакьаврил конференциялийн Лондоннайнгу делегатну лавгуна.\nРиза Тавфикь туркнал хъинну машгьурсса ва туркнан ххирасса шаэрнащал АьбдулхIакь ХIамидлущал1, цагу машгьурсса арамтал, шаэр ХIусайн Данишлущал хъинну дусну икIайва.\nРиза Тавфикь туркнал ингилис-французнащал дакьаву дуллалисса чIумал Дамад-паша кунасса учIиакъул магъ дургьуну, дакьаврил туркнал конференциялийн делегатну Лондоннайн лагаву туркнал жагьилтуран хъинну ччан къабивкIуна. Туркнал мустакьил2 шаврил ххуллий Ингилис французнащал ва кIайннащал биллалисса МустIафа Камалхъангу Риза Тавфикь хъинну къаххирая. Социализм, коммунизмрах Риза Тавфикьлул ургавуртту ххуйсса дакъая. КутIану учин, Риза Тавфикь буржуазиянал философ ия. Ва Туркнаву реформартту дан ччиминнангу къаххирая. Ттун доктор Риза Тавфикь ци политикалул ва цумур партиялул адамина уссарив ххуйну кIул къавхьуна. Та чIумал тикку кIира хъуннасса партия дия: ца партиялийн «ИтихIад ва таракъийчитурал» партия учайва, кIамур партиялийн «Иътилаф ва хIуриятчийтурал» партия учайва. «ИтихIад ва таракъийлул» партия пантюркистурал ва панисламистурал партия дия. Ва партия турк мазрай гъалгъа тIутIисса циняв инсантал ца бан ва ца мазрайн бичин ва циняв бусурманталгу Оьсманлув хIукуматрал канилу ца бан чялиш хъанахъисса хъинну реакционнайсса пикрирдал партия дия. Ва партия Германнал кумаграйн хъар шайсса, антисемитизмалул магъ дургьусса ва ванин кумаг буллалисса партия дия. Туркнаву ва партиялул бакIчиталгу: ТIалааьт-бей, Жамал-бей, Анвар-бей кунмасса авантюристал бия. «ИтихIад ва таракъий» партиялул кумагчиталгу «Турк юрду» тIисса журнал ва «Турк ужагъий» тIисса ташкилат (организация) дия.\n«Иьтилаф ва хIуррият» партия тIурча, Ингилис ва Французнал кумаграйн хъар хьусса ва вайннал империалистътуран ва миннайн кумагчишиврул политикалул кумаг буллалисса, мура куццуй хъинну реакционнайсса партия дия. Ттул хIисаврай, «ИтихIад ва таракъий» партия турк мазрай гъалгъа тIутIисса халкьуннаву ва туркнал панисламистътурал д��ниву ппив хьуну дия. «Иътилат ва хIуррият» партия тIурча, аьраб, курд, арнавуд1 ва чаргас кунмасса, турк бакъасса цайми халкьуннал дяниву чанну дунугу ппив хьусса партия дия. Амма цамур миллатрая бухьурча, Туркнавусса мискин-гъарив кунмасса халкьуннан вай партиярттая хъунмасса хавар бакъая. Цала мискиншиврулсса буллай бикIайва ва партиярду миннан муксса къакIула ва ми миннал муксса личIигу къадайва. Гьам «Иттлаф ва хIуррият», гьамгу «ИтихIад ва таракъи» партия – ми буржуазиянал мурадру буручлачисса партияртту дия. Миннул хIакъираву туркнал мискинсса халкь муксса къайгъулий бакъая.\nПрофессор Риза Тавфикьлул жухь метафизикалия ва эстетикалия лекцияртту буккайва. Мунал цала лекция вичIидишин гъира багьанну буккайва, студентъталгу мунал лекциялий рязийну бикIайва. Амма аьвам халкьунналгу, аристократналгу цасса маз бушаврий Риза Тавфикь вих къашайва. Аьвам – ца мазрал, аристократ тIурча, цамур мазрал халкьри чайва. Аристократнал маз мураккабсса1 мазри, аьвам халкьуннал маз тIурча простойсса мазри учайва. Вай кIива маз ца бан, цаннийн кIурабаен бансса пикрилийгу му рязий къашайва. Ва куццуй, Риза Тавфикь аристократ ххирасса инсан ия. Дин ваца аьдатран ккалли дайва. Халкьуннал аьдатирттан хIурмат бан багьайсса кунма, диндалийнгу хIурмат бан аьркинссар чайва.\nПрофессор Риза Тавфикь ва куццуй буржуазиянал аьлимчу ва миннал пикрилул адамина ия. На хьхьичIавагу увкусса кунма, Риза Тавфикьлул чIявусса луттирду чичайсса бия. Амма ми циняв луттирду идеалист характерданул луттирду бия.\nПрофессор Риза Тавфикь цува инсантуравух хIаласса, иминсса ва тяхъашиву ччисса адамина ия. Ца-ца чIумал жул факультетрал, адабият факультетрал, душру, оьрчIру цачIун бавтIун, ца чIирисса вечерду ва тяхъашивуртту дайва ва вай тяхъашивурттаву профессор Риза Тавфикьгу гьуртту шайва. Цала чивчусса балайрду, шеърирду буккайва, цайминнал бувсъсса балайрдах вичIидишайва. Душварахь балай учин байва ва миннахь муму-таму буслай, ми тяхъа буллан икIайва.\nЦа ххуллухь студентътурал вечерданий «Ахтар» цIа дусса ца душния нагу ва балай чивчуссия:\nАхтар, ина бура эшкьилул цIуку\nВин я бивнан цIа чай эшкьи-ччаврил баргъ.\nДуривав цамургу эшкьи куннасса\nХIаз буна хIасратсса, хIасратгу хIазсса!\nМакьнатIис дуривав вил яруннаву\nБуцан бан къашайхха вих буруг яру.\nЦи тIилисин бурвав вил жандалуву\nДуниял цIан шайхха ина бакъаний.\nЗурул чаннал ранг дур вил жандаливу,\nХъуручIнияр лухIир иттал жавгьарду.\nВил мурччай хъякувкун къуппуву тIутIи\nТIутIайх дичай чачун янин ххал шаймур.\nЛамус мяърувфасса1 вил бургаву дур,\nБунагь къабухханну кIучI хьусса дакI дур.\nЖунавран лархьхьусса ххуйсса мурччив дур,\nУрувгма хIайран шай вил сувратрая.\nВил ххуйшиврул бакъар ина ччан бувсса,\nТтун ччаву дурунни вил махIрумшиврул,\nКIулши ва кIушиву душварай дакьай,\nАхтар, вил кIушиврул на куклу увнна.\nИстамбул 1919 ш.\nЦа-ца чIумал дакI лухIи-цIан ларгун бакIравусса пикрирдал дакI бувгъ дуллай, ттула ихтияр дакъасса куццуй, лагмара чIалачIисса тIайла дакъашивурттайн сси бизлай лякъаварда. Дунияллул ишру аьжаивсса буну, чувчIав чIалай дакъар марцIсса хъиншиву.\nУттарашиврул ца мяъна дакъар. Куннан нахIу хьуну, куннан кьурчIи шай.\nТIайласса, лирцIусса цичIав дакъари. Дард хъирив дакъасса тирхханну дакъар. Ххаринма ва оьрму бутан къабюхъай.\n***\nЖандарталмий бур кьай «Адамлул оьрчIру»\nБивгьусса ссихIгума макру бусса бур.\nЦала бюхъай чIумал багьайссар куну,\nКъабюхъайцириннахь загълунну «да!» чай.\nДардисансса бяс-ччал «Адамлул оьрчIан»,\nХъиншиву дакъари ва дунияллий.\nГувж бунал бакъама хIунку увайсса,\nЯнин чIалай най бур инсаннал оьрму.\nТIайлашиву ччима оьнан ккалли ай,\nАвккунацIун авкьнайн ххуйсса, хъинсса чай.\nИнсаннан ччай бур тIий, я къаччай бур тIий,\nТIайла бацIайссарив дунияллул ишру!\nАзад ТIусил тIимур на тIайла бара:\nВа дуниял дакъар, марцI аьвамшивур,\nХъун балугърал бюкьай чIиви балугъру.\nИстанбул 1921 ш.\n***\nБургъил-зурул чанна лавхъ буттал кIанттух\nЦIурхьхьу тIинна дикIай ттул дакI даиман,\nМурчIинангу чаннасса лахъсса зунтту\nЯла къагьай ттул иттату хьхьу-кьини.\nАрхну агьну ура вай тIутIал зунттайн,\nТтуна ччай акъана гъурбатрайн агьну.\nДюхлул къашай кIири ларгсса дикIул дакI\nИштахIну дур ва дакI кавсар щаращух.\nАмма хIал бияй ттуйн\nТтул дакI махIрумсса,\nЦи-цигу чIунну шай\nКъув-аьс тIутIисса.\nХьухьлий гъели дуллай,\nПпай тIий хъун дурсса\nСилул хьурвав тти тIий\nЗунттал банавша!\nИстамбул, 1920 ш.\nНа Истанбуллив дуклакисса 1918-1921 шинну Дагъусттаннай хъанахъисса хъунисса аьлагъужардал, питнардал ва биявурттал шинну дия.\n1919 шинал генерал Халиловхъал ва кIинияз НухI-бек Тарковскийхъал питнакаршиврия Дагъусттаннал халкь гъюжу-гъярж буккан бувну, мютIий бан хIисаврай Дагъусттаннал ялун нанисса Деникинхъал аьралунная цала цивппа мудафааь1 бан ва иш ца бан мудафааьлул штаб сакин бувну, биллалисса Дагъусттаннал халкьуннан чIявусса баларду ккавккун бия. КIания махъгу Гуржиял меньшевиктурал ва хаснува, Французнал, кумаграйну Дагъусттаннай большевикшиву духлаган дан ниятрай, майданнив бувккун, биллалисса ХIуцциннал Нажмуттиннул ва Французнал капиталистурал арцух машан лавсун, Дагъусттаннайн тIайла увксса Шамиллул арснал арс авантюрист Саэд-бейнал дурсса восстание лещан дуллай, Дагъусттаннал халкьуннан, хъунисса захIматру ккавккун бия. Амма, Дагъусттаннай цивхьуссарив, ци хъанахъиссарив ттун ххуйну цичIав кIул къашайва. Та чIумал пучру занай бакъая. Дагъусттаннай ци бурвав – ци бакъарвав тIий дакI хъювусулну, буруккинттарай ияв.\nЦа ххуллухь Истанбуллал газетирттай Дагъусттаннай цала цивппа мудафааь буллай Деникиннул аьралуннащал биллалисса Дагъусттаннал халкьуннал дяниялу зия хьуну, миллатчийтурал большевиктал ливтIуну бусса бур тIисса хавар бавуна. Амма цу ивкIуссарив ва цивхьуссарив къакIулнугу, дакI хъинну хъювсул дурккун, буруккинттаравун увтунав. Та чIумал туркнал Казим-бей тIисса ца авантюрист хIаписарнал Урмав Султан-Саэд Казбеков ивкIушиву кIул хьуна.\nСултан-Саэд Казбековлущал ттул чан-кьансса дунугу кIулшиву дуссия. На Щурагь «Илчий» газетрал редакторсса чIумал, мунащал ттул личIи-личIисса сиясийсса1 масъалардая ихтилатру шайссия. Цувагу му «Дагъусттан чанна бай бюрорал» яла активныйсса члентурал ца ия.\nГьарун Саэдовлущалгу мунал хъуннасса дувсшиву дия. Ва инкьилабрал ххуллий кьянкьану авцIусса жагьил ия ва ивкIушиву бавну, дакIнин хъуннасса махIрумшиву дагьуна.\nЦа аралувугу Истанбуллив ттун, Батуннай маша-хашай увкIсса ца лаккучуная Деникиннул аьралуннащалсса дяъвилуву ттула буттауссил арс Заку ивкIушиву бавуна. Ва хаварданулгу на хъинну хъювсул увнав.\nЗаку (Закария) ттул буттал уссил, Аьммал (ХIажи-МахIмудил) арсъя. Ва хIан-къалиян бакъасса ва хъинну дугърисса адамина ия. Ва ивчIай чIумал мукьцIалла шинаву ухьунссия. Ванал ттун, на Истанбуллив дуклакийни, арцуйну кумаггу байссия. Хъинну кьянкьасса, виричусса адамина ивкIун ия. Ца ххуллухь Къазакъуллава Ттуплислив нани ххуллий ва хъямала ан, ванахьсса арцул чиллу зеххин ччай къачагътал мунайн ххявххун бивкIссар. Минная Закул шамасса ивкIуну, цагу ищун увну, цайрагу хъунисса щавурду хьуну, Ттуплислив увкIун ивкIссар.\n1919 шинал Гъумукун нанисса Деникиннул аьралуннащал иян ва минная Буттал кIантту буруччин Заку цайва цува, хушрайну Ваччиял Гьарун Саэдовлущал аьрайн лавгун ивкIссар. Ва чIумалгу тайннал Жунгутайннал бурхIайсса дяъвилуву, ца ша махъунмай къалавсун, душмантурал лажиндарай хъинну кьянкьану авцIуну ивкIссар ва виричуну ивкIуссар. Щурагьун нанисса ххуллий ца-кIива шаттирал лавай увччуссар цувагу. Ттун ва ивкIушиву Истанбуллив 1920 шинал бакIрай (6.1.1920) бавуна.\nЗаку ивкIушиву бавукун, Истанбуллив дакI къума-цIан ларгуна ганал аьпалун вай ца-кIива байт чивчуссия:\nЗакуй, ттул ссурахъуй!\nЦан гъагъан дара\nУкуннагу гъаргъсса\nТтул дакI инагу?\nЯзи-язиминнал\nДардру ккарксса на\nВил лухIи хаваргу\nЦукун бухIави?\nБувцири дяъвирду\nВин гьа къавхьунав,\nИчIунай ияннин\nДяъвилийн лавгсса?\nЗур ялун бавчукун\nАцIан къавхьунав,\nБуттал кIанттул ххуллий\nЖан дулун лавгсса?\nЖунгутайннал бурхIай\nГьав ччай дуссияв,\nХIалтIилух нанинал\nАлхIан буккаван?\nЯхIирачIа бивкIу\nКьукьин бувссияв.\nЛакрал оьрчI-вирттаврал\nЭбрат ласаван!\nУтти пайда бакъар\nТтул агь-чаклия.\nЛавгмунил бан шайсса\nЦичIав бакъари.\nХIат дакъасса бур вай\nЦIуртти ссавруннай,\nЦа баргъ ва барз бакъа\nЦамур къабугьай.\n1920 ш. Истанбуллив\n3. Инкьилабчи – революционер\n1. Дарул-муаьллимин – учительтал хIадур байсса институт\n2. Испанка – гриппрал ца жура.\n1. Паранг (паланг) – Европанал инсантал.\n1. Муаьллим – дарс дишайма, учитель.\n2. Ихтисас – сянат, пиша, специальность\n3. «Тадрисат мажмуаьсий» — «Лахьхьин баврил, дарс дишаврил хIакъиравусса сбор��ик».\n1. Хуласа – кутIану учин.\n1. Дарулфунун – университет\n1. ХIисаб-элмурдал – математикалул\n2. ХIукьукь – элмурдал – юридический\n3. Адабият – элмурдал – филологиялул\n4. Шюъба – отделение\n5. Ахлакь – этика\n6. МантIикь – элму – логика\n7. Тажрубий – опытрал\n8. Оьмувмий – аьмсса\n1. Муаьллим – дарс дихьу, преподаватель\n1. Риза Тавфикь Белюкьбаши – (1868-1952 ш.ш.) – Туркнал машгьурсса шаэр, философ, аьлимчу ва политикалул иширттаву гужну гьуртту хъанай ивкIсса инсанни. «Белюкьбаши» тIисса фамилия ванал ларсъссар 1934 шинал Туркнаву фамилияртту нани дурсса чIумал Туркнал ванайн чIявуну «Файласуф Риза» («философ Риза») учайссар.\n2. Ажнабийсса мазру – кьатIаллил билаятирттал мазру\n3. Фалсафа – философия\n1. ХIурувфийтал – XIV-XV векирдай Ираннай хIасул хьусса, суфизмалул гужсса асарданулугу бусса шинал динисса ца секталул инсантал.\n2. Шахсийсса – инсаннал цалва биялалисса, цала ихтиярданийсса\n1. ИттихIадчитал – «ИттихIад ва таракъи» («Цашиву ва хьхьичIунмайшиву») тIисса партиялул члентал. Оьрус мазрай миннайн «младотурки» учайссар. Му партия диркIссар XX векрал дайдихьулий 20-чинми шиннардийн дияннин.\n2. «ХIурият ва иътилаф» («ХIуррият ва рязишиву, бакьаву») – дунияллул цалчинмур дяъви хьуннин Туркнавусса буржуаз партия.\n3. «Турк юрду» («Туркнал Ватан») – Истанбуллай 1911-1912 шиннардий буклай бивкIсса туркнал миллатчитурал журнал.\n4. «Турк ужагъ» — XX векрал дайдихьулий Туркнаву миллатчитурал сакин бувсса клубру. «Турк ужагъчий» — мукунсса клубрал член.\n1. АьбдулхIакь ХIамид (1851-1937) – машгьурсса шаэр, 1934 шинал ванал цанна «Тархъан» тIисса фамилия ларсъссар.\n2. Мустакьил – цала бияла цахьва бусса, чин хъар бакъасса\n1. Арнавуд – албан\n1. Мураккабсса – сакин бувсса, бавзусса (сложный)\n1. Мяърувфасса — цIа дурксса\n1. Мудафааь – буруччаву (оборона)\n1. Сиясат – политика, сиясийсса – политикийсса, политикалуцIун бавхIусса","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2014\/06\/%D0%BE%D1%8C%D1%80%D0%BC%D1%83%D0%BB%D1%83%D0%BB-%D1%88%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B8%D1%80%D0%B4%D1%83-2\/","date":"2023-10-04T06:16:59Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233511361.38\/warc\/CC-MAIN-20231004052258-20231004082258-00437.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9270684719,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9270684719085693, \"inh_Cyrl_score\": 0.02058606594800949, \"lez_Cyrl_score\": 0.01770813763141632}","num_words":11201,"character_repetition_ratio":0.045,"word_repetition_ratio":0.011,"special_characters_ratio":0.166,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.944,"perplexity_score":2804.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"Апрельданул 4-нний МахIачкъалалив Къумукьнал театрдануву хьунни «Дагъусттаннал ялунбучIантIимур ниттихъал кIунттихьри» тIисса республикалул цалчинсса ниттихъал форум.\nШикку гьурттушинна дурунни Дагъусттаннал Президентнал врио Рамазан АьбдуллатIиповлул, ДР-лул ХIукуматрал Председательнал хъиривчу Анатолий Карибовлул, ДР-лул Жяматийсса палаталул председатель ХIамзат ХIамзатовлул, Дагъусттаннал халкьуннал шаэр Фазу Аьлиевал, ДР-лул министерстварттал ва ведомстварттал вакилтурал, респуб��икалул муниципал сакиншиннардил каялувчитурал, республикалул жяматийсса организациярдал каялувчитурал, личIи-личIисса сферардаву зузисса хъаннил ва кулпатраву чIявусса оьрчIру бусса ниттихъал.\nФорумрая гьарта-гьарзану бусанну хъиривмур номерданий.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/04\/%D0%B4%D0%B0%D0%B3%D1%8A%D1%83%D1%81%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D0%BB-%D1%8F%D0%BB%D1%83%D0%BD%D0%B1%D1%83%D1%87i%D0%B0%D0%BD%D1%82i%D0%B8%D0%BC%D1%83%D1%80-%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%82\/","date":"2023-09-23T14:45:47Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506481.17\/warc\/CC-MAIN-20230923130827-20230923160827-00771.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.7933048606,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.7933048605918884, \"inh_Cyrl_score\": 0.04270649701356888, \"anp_Deva_score\": 0.025073114782571793, \"lez_Cyrl_score\": 0.024724414572119713, \"kum_Cyrl_score\": 0.020831409841775894, \"ava_Cyrl_score\": 0.018172264099121094, \"tab_Cyrl_score\": 0.016412921249866486}","num_words":188,"character_repetition_ratio":0.087,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.117,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.844,"perplexity_score":2906.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ккуллал райондалул бакIчи Шамил Рамазановлул каялувшиннаралу хьусса ирглийсса совещаниелий ххал бивгьунни аьрщи сукку хьуну, хъякрурду дагьсса чIиртту бакьин баврил, налогру ратIаврил, школарттай ремонт даврил, инвестициярдал ва туризмалул масъалартту. Совещаниелул даврий гьуртту хьунни райондалул администрациялул идарарттал каялувчитал ва шяраваллал бакIчитал.\nСтроительствалул ва ремонтрал масъаларттал хIакъираву Шамил Рамазановлул тIалав бунни дуллалисса давуртту лавайсса даражалий ва анаварсса мутталий къуртал даву. ЛичIиссара къулагъасрайн лавсунни, Хъювхъиял шяравасса, СВО-лий гьуртту хъанахъисса аьраличувнал кулпатрал къатрал чIиртту бакьин баврил масъала.\nНалогирттал хIакъираву тIурча, щархъал администрациярттал бакIчитурайн тапшур бунни налогру датIаву низамрайн дуцин.\nТуризмалул ва инвестициярттал масъалартту гьаз буллай, кIицI лавгунни райондалий физкультурно-оздоровительный центр бан пикрилий бушиву. Ва масъалалул хIакъиравусса кьутIи чирчуну дур ПМЭФ-рай. ЧIал къавхьуну дайдишинтIиссар объектрал строительство. Комплекс бантIиссар Хъусращиял шяраву. Проектрал строительство дацIлай дур 30 миллиондалун.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-50","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=il-4191","date":"2023-11-29T09:42:12Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-50\/segments\/1700679100057.69\/warc\/CC-MAIN-20231129073519-20231129103519-00700.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.7910189033,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.7910189032554626, \"inh_Cyrl_score\": 0.07830122113227844, \"kum_Cyrl_score\": 0.03160286322236061, \"lez_Cyrl_score\": 0.02970191091299057, \"ava_Cyrl_score\": 0.010479983873665333}","num_words":335,"character_repetition_ratio":0.064,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.126,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.828,"perplexity_score":3045.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"[dropcap]И[\/dropcap]юньдалул 4-нний Ккуллал райондалий Ваччав хьунни фольклорданул ва аслийсса культуралул «Наследие» цIанилусса фестиваль. Ва сакин дурну дия Республикалул Халкьуннал творчествалул къатлул, Ккуллал райондалул администрациялул ва Культуралул\nва бигьалагаврил центрданул.\n[dropcap]В[\/dropcap]ирттаврал аллеялий райондалул 14-гу фольклорданул коллективрал тIивтIуну бия халкьуннал багьу-бизу, аьдатру ккаккан дуллалисса майданну. Фестивальданул бусравсса хъамалну бия Комитаслул цIанийсса Ереваннал консерваториялул ансамбль «Голоса Армении». Ва дур Мери Карапетян каялувчисса студентътурал вокалданул ансамбль.\nРайондалул бакIчи Шамил Рамазановлул, бусравсса хъамалгу, бавтIми цинявппагу дусшиврул ва фольклорданул байрандалущал барчагу бувну, баян бувна «Наследие» фестиваль дайдихьлахьишиву. Ванил дайдихьугу дурна райондалул шяраваллавасса фольклорданул коллективирттал.\n[dropcap]Ф[\/dropcap]естивальданул программа сакин хьуну дия кIива блокрая: «фольклорданул» ва «произвольный номердал». Цалчинмуниву райондалул цачIундур коллективрал ккаккан дурна хъатIул аьдат. Ва давривух гьурттуну бия «Бартукь» ва «Вихьлидуш» (мюрщи душвавралмургу) фольклорданул коллективругу.\nХъирив сахIналийн яргсса ва авадансса программалущал бувккуна «Голоса Армении» коллектив.\n[dropcap]Ф[\/dropcap]естивальданул программа гихуннай дачин дурна Республикалул «Пагьламан» цIанилусса школалул – 1-мур ЦIувкIуллал шяравасса пагьламантурал. Шикку, муданма кунма, бавтIми хIайран бувансса номер ккаккан бувна цIа дурксса Камил Маммаевлул.\nБайран хьуна лавайсса даражалий, райондалул агьали ва ялун бувкIсса хъамал рязину личIансса куццуй.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-50","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=kkazit-1097","date":"2023-11-29T01:08:03Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-50\/segments\/1700679100047.66\/warc\/CC-MAIN-20231129010302-20231129040302-00507.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8656706214,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8656706213951111, \"rus_Cyrl_score\": 0.013190674595534801, \"lez_Cyrl_score\": 0.012084593065083027, \"krc_Cyrl_score\": 0.011134876869618893}","num_words":494,"character_repetition_ratio":0.081,"word_repetition_ratio":0.037,"special_characters_ratio":0.148,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.888,"perplexity_score":2794.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ноябрьданул 3-нний республикалул районнай ва шагьрурдай хьунни Украиннал аьрщарай нанисса хасъсса аьралий операциялий ватандалул ххуллий чувшиврий жанну дуллусса дагъусттанлувтуран цIа куну «Аьпалул багъру» бугьлагьисса хъунмасса акция. Багъру цивппагу бугьлагьиссар Дагъусттаннал бакIчи Сергей Меликовлул амрулийн бувну.\nКIицI бан багьлай бухьунссар, цалчин укунсса «Аьпалул багъ» республикалий бувгьушиву ларгсса шинал Буйнакскаллал райондалий Лувмур Къазанище шяраву. Шикку 90 гектар дугьайсса аьрщарай Сайкумовхъал цала арснан, МахIачлун, цIа куну бувгьуна Украиннал аьрщарай нанисса хасъсса аьралий операциялий чувшиврий жанну дуллусса дагъусттаннал аьралитурал аьпалунсса багъ. ХIакьинунин ва багъраву бувгьуну бур 300 мурхь. Хьусса бакIлахъия дачIлан дакIний бур ахIвал кIюласса кулпатирттайх, пансионатирттайх.\n«МахIачлул багъ» ккаккан увкIун махъ, Республикалул бакIчи Сергей Меликовлул, Сайкумовхъал кулпатрал сипта хъинчулий ккарккун, муниципалитетирттал бакIчитурайн оьвчаву дуруна «Аьпалул багъру» бугьлан гьарца райондалий.\n– «Аьпалул багъру» бугьлагьиссар гьарца райондалий, чувшиврий жан дуллусса цума-цагу талаталая аьпалунсса мурхь личIаншиврул. Ми мурхьру хьун аьркинссар къучагъсса дагъусттанлувтурал аьпалул хIурматрансса гьайкаллуну», – увкуна Меликовлул.\nВа кьини «Аьпалул багъру» бувгьунни республикалул ацIния мукьра райондалий: Ккуллал, Дарбантуллал, Казбекуллал, Къаякантуллал, Къизлардал, Лаващиял, Табасараннал, Хасавюртуллал, Шамиллул, Сулайман-Стальскаллал, Сергокъалаллал, Бущихъиял, Къайтагъуллал, Хивуллал. Багъру бугьлагьисса кIанттурдай чялишсса гьурттушинна дунни «Сила матерей» ккурандалул вакилтурал.\n«Буйнакскаллал райондалий бакъасса, «Аьпалул багъру» ххи хьуссар утти ацIния мукьра райондалий. Багъру бугьаврийну жува барчаллагь тIиссару ватандалул ххуллий жанну харж дурсса жула къучагъсса арсваврахь. Вайннал лайкьну биттур бувссар аьралитурал бурж. На вайнная гьарцанная пахрулий ура, ттула арсваврая куна», – увкунни Сергей Меликовлул «Аьпалул багъру» бувгьусса кьини.\nКкуллал райондалий «Аьпалул багъ» бувгьунни СунбатIуллал шяраваллил лулттучулий. Хасъсса аьралий операциялий чувшиврий жанну дуллусса ватанлувтурал аьпалунсса багъ бугьансса цува заллусса аьрщи дуллуну дур ва шяравасса НухI Гъазиевлул.\nАкциялий гьуртту хьуна ДР-лул ХIукуматрал хъунаманал хъиривчув Ризван ГъазимахIаммадов, жагьилтурал иширттал министр Камил Саидов, райондалул каялувчитал, жяматийсса ишккаккулт, аьралитурал гъан-маччами, «Юнармия» ва «Движение первых» ккурандалул вакилтал. Мероприятие дайдирхьуна ватандалул ххуллий жанну дуллуми дакIнийн бичаврия: НурмахIаммад ХIажимахIаммадов, МахIмуд Чаннанов, Леонид Исупаев, Дибир Дибиров, Алик Гъазиев, ХIасан Гаргацев, Аьли ЦIимпаев, Руслан Айдаев, Мурад Магьдиев, Заурбаг Атаев, Аьду Щамххалов, Сергей Оьмаров, Асхад ХIажиев, Эльдар Сайдуев, Рамазан Бахалаев, МахIаммад ХIусайнов, Нариман Сулайманов, Арсен Аьбидов, Муртазааьли КьурбанмахIаммадов, Рашид Оьмаев, ХIадис Исмяев. Багъраву бацIан бувсса аьпалул чария пардав дукьайхту, Ккуллал райондалул бакIчи Шамил Рамазановлул кIицI лавгуна, «Аьпалул багъру» бугьаврийну жува буручлай бушиву хасъсса аьралий операциялий жанну дуллуминнал аьпалул хIурмат.\n– Ватандалул ххуллий жанну хIайп къакусса язисса жагьилтурал аьпа абад бансса давуртту жура ттигу цикссагу дантIиссар. Амма жула яла хъунмур буржну хьун аьркинссар вайннал аьпалун лайкьну ялапар хъанахъаву, Аьрасатнал цашиву дуруччаврил цIаний зузаву, захIмат буллалаву. ХIакьину жува, ливтIуминнал аьпалул хьхьичI никгу ришлай, икрамрай буру ватандалул мурадру буруччаврил ххуллий жард къакуну бивкIулийн лажинну бавцIусса жула ватанлувтурайн, – увкунни Шамил Рамазановлул.Ванал барчаллагь увкунни «Аьпалул багъ» бугьан аьрщи дуллусса НухI Гъазиевлухь.\nКIицI лавгунни, хIакьсса патриот хIисаврай, жула райондалия хасъсса аьралий операциялий жанну дуллуминнал аьпалун ахъулссаннул мурхьру бугьлай НухI айивхьушиву инттува.\n– Ва кIанттай бувгьусса гьарца мурхь хьунтIиссар чувшиврул ва къучагъшиврул лишанну, – увкунни Камил Саидовлул.\n– «Аьпалул багъру» – ватандалул ххуллий жанну дуллуми, жуятува лавгнугу, абадлий жула дакIурдива къабуккантIишиврул бардултри, – увкунни Ризван ГъазимахIаммадовлул.\nХасъсса аьралий операциялий жанну дуллуминнан хас бувсса цала шеърирду бувккунни МахIмуд Аьлиловлул ва Арсен Аьбдуллаевлул.\nСВО-рал цалчинсса Аьрасатнал Виричув НурмахIаммад ХIажимахIаммадовлул ниттирссу Рукьижат МахIаммадовал, райондалул каялувчитурахь ва жяматрахь цала ссил кулпатрах дуллалисса къулагъасрахлу барчаллагьгу куну, кIицI лавгунни ватандалул ххуллий цала жанну хIайп къакусса вирттаврал эбратрай тарбия дуллан багьлай бушиву ялун нанисса ник.\nМитинг къуртал хьуну махъ, хасъсса аьралий операциялий жанну дуллуминнал аьпалун цIа кусса мурхьру бугьансса ихтияр дуллуна вайннал гъан-маччаминнахьхьун, «Юнармия» ва «Первые» ккураннал вакилтурахьхьун. ЧIавааьралитурал ва «Первые» кьюкьравуминнал махъ буллунни къучагъсса зунттал арсваврал аьпалун бувгьусса мурхьру буручлан.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-50","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=vatandaluhlu-zhannu-dulluminnanssa-apalul-bagru","date":"2023-11-29T03:18:08Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-50\/segments\/1700679100047.66\/warc\/CC-MAIN-20231129010302-20231129040302-00710.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9664666653,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9664666652679443}","num_words":1448,"character_repetition_ratio":0.088,"word_repetition_ratio":0.044,"special_characters_ratio":0.146,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.975,"perplexity_score":3247.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"«Все вместе» тIисса фондравун дичлай бур уттигъанну хьусса оьзрулуву ливтIуминнан ва апатIру хьуминнан ка-кумагрансса арцу.\nДагъусттаннал Халкьуннал Мажлисрал депутат, ПаччахIлугърал Строительстволул ва закондалул комитетрал председатель Артур Исрапиловлулгу 500 азарда къуруш дирчунни «Все вместе» тIисса Дагъусттаннал региондалийсса социал фондравун, ЦIуссаккуллал шяраваллил чIарав хьусса пIякь учаву сававну ливтIусса ва апатIру хьусса инсантуран кумаг хIисаврай.\nИмара Саидова","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-50","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=bala-apati-huminnanssa-kumag","date":"2023-11-28T14:33:28Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-50\/segments\/1700679099514.72\/warc\/CC-MAIN-20231128115347-20231128145347-00703.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9084402323,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9084402322769165, \"lez_Cyrl_score\": 0.021921707317233086, \"kum_Cyrl_score\": 0.01731213927268982, \"inh_Cyrl_score\": 0.010293158702552319}","num_words":147,"character_repetition_ratio":0.089,"word_repetition_ratio":0.029,"special_characters_ratio":0.135,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.917,"perplexity_score":3121.2,"cluster_detection":-1} +{"text":"МукьцIалва гьантта лях лавгунни жул дянива ва дакIурдива ххаллилсса инсан чан хьуну, Вихьуллал шяравасса ХIасаннул душ КIуруххъал ХIурия аьпалухьхьун лавгун. ХIуриял цила оьрму хъинну эбратгну гьан бувссар.\nГа бия 1931-ку шинал бувсса. Ттун ХIуриял (га ттул ниттиуссил, аьпа бивул, КIурухлул кулпатья) дакIнил гьарташивугу, цинма бувмунин кьимат бищун кIулшивугу нава чIивину унува, кIул хьуна. Гайннал къатригу жулми къатраяту арх дакъа дикIайва, ХIуриялми арс-душру ттуяр мюрщисса бушаврийн бувну, инттухунмай хъув пара бичлачийни, ттукращал занан ттуйнгу оьвчайва.\nЛагайссияв на мукуна гайннал гъаттарал яржа лахъан зунттавунгу. Му чIумал ттун, гукунсса давуртту дурни, чIявуминнал къадулайсса жиплуву карщи, наскIив дулайва ХIуриял. Га чIумал ттун миннуя хъинну ххаришивугу шайва. Мюрщину бунува цила душвавран, арсваврангу ХIуриял лахьхьин бувну бия цIурихьулувусса ва къатта-къушлийсса кушурду цайва цивппалу буллангу.\nЦа чIумал, ттун дакIнийри, гайннаннийн лавгун унува, га чIумал шамилчинмур классраву дуклакисса Саветлана тIисса хъунмур душнил гьавккуригума бувсса чIун. Га чIумал ХIурия чуннив лавгун, шаппа бакъая. ХIуриял хъунама арснал Кьурбанаьлил: «Жунма Светланал гьавккуригу бувантIиссар», – куна. Бугу-бувна. ХIурия хъярчлийсса, буллалисса ихтилат цайминнан ххуй бизанну бувайсса инсангу бия. Цила ласнал гъанминнал ялтту буккайсса, карчI дакъасса, дакIнил гьарташиврул ахир-зума дакъасса инсан бикIайва.\nКIурухлул ва ХIуриял цала оьрчIаву дирхьусса ччаврищал, ттунна ххуй дизаймурнугу хъанан дикIайва, ва хъанайнна дур, вайннал Вихьуллал шяравусса цала къатри лиян къадиртун, лази-лакьи дурну, цивппа хьуннав, цайми хьуннав буххан, гьантта бикIан бюхъайсса кьяйдалий ядурну дуссар.\nЦибанссар, инсаннал кьинирду циксса дуссарив жунна къакIулну бикIай. Му жува Аллагьнахун бутару. ТачIавгу жул дакIурдива ХIуриял тIиртIусса симангу, аьчухсса ихтилатгу дакIния къалагантIиссар. Яраппий, цил ахиратравусса кIану АллагьначIан гъанну хьуннав. Ганин къабуллумур оьрму оьрчIан, оьрчIал оьрчIан булуннав. Имандалий лавгсса хьуннав ххаллилсса хъамитайпа ХIурия. Амин.\nХIажимурад ХIусайнов,\nш. Вихьул","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-50","url":"https:\/\/ilchi.info\/2023\/10\/hhujssa-insan-hhishalassa-kaikiajssar\/","date":"2023-12-03T23:12:29Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-50\/segments\/1700679100518.73\/warc\/CC-MAIN-20231203225036-20231204015036-00863.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9877371788,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9877371788024902}","num_words":629,"character_repetition_ratio":0.041,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.159,"stopwords_ratio":0.037,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.99,"perplexity_score":2866.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"Июльданул 10-нний хьунни Республикалул Жяматийсса палаталул мяйлчинмур созыврал заседание. Шикку бувчIунни палаталул хъунама ва ванал хъиривми. ЧIявуминнал чIурду буллуну, Жяматийсса палаталул хъунаману увчIунни Аьзизбаг Черкесов. Ванал хъиривмину бувчIунни Шамсият Насруллаева, Ссапарбаг Аьбдуллаев ва Абсалуттин Мурзаев.\nУллубийл арс Аьзизбаг Докузпариннал райондалийсса Усухчай шяраватусса ур, зий ивкIун ур Аьрасатнал ФСКН-лул Дагъусттаннайсса управлениялул хъунаману, къуллугъ кьабивтсса налог��рттал полициянал генерал-майор ур.\nВара заседаниялий бувчIунни палаталул комиссиярдал хъунимигу. Диннал ва миллатирттал дянивсса арардалсса буллантIисса комиссиялул хъунама ивтунни Руслан Луговой, ЦIуллушиврулсса ва социал политикалулсса – Руслан МахIаммадов, Жагьилтурал иширтталсса, спортралсса ва патриот тарбия дулаврилсса – Аьлибаг Казанбиев, КIулшиву дулаврил, элмулул ва культуралул – Бика Аьлиева, Экономикалул политикалул, туризмалул ва экологиялул, бизнесрал ва АПК-лул масъалартталсса буллантIисса комиссиялул – Юкруттин Салимханов. Интизар Мамутаева бивтунни Ветерантурал иширтталсса, аьралитурал кулпатиртталсса буллантIисса комиссиялул хъунмурну, Мамма Маммаев – Строительстволул, архитектуралул ва ЖКХ-лул масъалартталсса буллантIисса комиссиялул хъунаману. Кахриман Аьшуров Инсантурал граждан ихтиярду дуруччавриха зунтIисса комиссиялул хъунаману ивтунни.\nДакIнийхтуну барча буллай буру Жяматийсса палаталувун бувчIуми, хаснува лакрал вакилтал – Ссапарбаг Аьбдуллаев ва Мамма Маммаев. Ссапарбаг Аьбдуллаев ва палаталул давриву уттинингу цува бюхъу-хIарачат бусса, агьалинал къайгъурдалсса буван чялиш увкнувасса активист ушиву ккаккан бувсса инсан ур, Мамма Маммаевгу машгьурну ур бюхъу бсса жяматийсса ишккакку хIисаврай. ЧIа учинну вайннан тIайлабацIу!","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-50","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=kkazit-1109","date":"2023-11-29T02:24:42Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-50\/segments\/1700679100047.66\/warc\/CC-MAIN-20231129010302-20231129040302-00291.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.894633472,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8946334719657898, \"kum_Cyrl_score\": 0.03429523482918739, \"lez_Cyrl_score\": 0.014588337391614914}","num_words":549,"character_repetition_ratio":0.095,"word_repetition_ratio":0.028,"special_characters_ratio":0.133,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.931,"perplexity_score":2676.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"ЦIуссалакрал райондалия лак ЦIуминалийн бизан баврил ва Аухуллал район цIу дуккан даврил масъалартталсса буллалисса ДР-лул ХIукуматрал управлениелул хъунама МахIаммад-ХIажи Айдиев хьунаавкьунни ишбажаранчитуращал. БатIаврил мурад бия ЦIуминалийсса ЦIуссалакрал райондалий тIитIлатIисса мукьвагу садикран оргтехника, халичартту ва игрушкартту машан ласун кумаг баву.\nДакIнийн бутанну, уттигъанну Республикалул бакIчинал дурсса Оперштабрал батIаврий кIицI лавгун бивкIшиву сентябрьданул 1-нний тIитIлатIисса садикирттан аьркинмур диялну машан къаларсшиву. Мунин сававгу хьуну дур садикирттансса сметалуву лях ларгун диркIшиву цаппарасса аьркиншиннардансса харжлугъ.\nТагьаргу хIисаврайн ларсун, ишбажаранчитурал цивппа кумагрансса харжлугъ дишин хIадурну бушиву бувсунни.\nДугърисса тIул дурсса ишбажаранчитурахь барчаллагь увкунни Мах1аммад-Х1ажи Айдиевлул.\n– ДакI ххари дунни ва масъала анаварсса мутталий дузрайн буккан бан кабакьу бувсса ишбажаранчитурал. КIицI лаган ччай ура ттинингу жу дуллалисса давурттал махъ бушиву укун уздансса, иш багьний чIарав бацIа�� хIадурсса инсантал, – увкунни ванал.\nСпонсортурал садикирттан кумагран дартIсса 900 азарда къуруш арцул Айдиевлул цинявннал хьхьичI дуллунни ЦIуссалакрал райондалул КIулшивуртту дулаврил управлениелул хъунаманал хъиривмур Аида Джиржисовахьхьун. Вай арцух машан ласунтIиссар садикирттансса компьютерду, игрушкартту, халичартту ва цамургу кьай-кьуй. Яларай ришлай буру кумаг бувсса ишбажаранчитурал цIарду.\n1. «Сепаратор» ЗАО-рал директор, МахIаммадлул арс ХIасан ХIасановлул 100 азарда къуруш;\n2. «Нафта-24» автозаправкардал каялувчи, ХIажинал арс Альберт Аьлиевлул 300 азарда къуруш;\n3. «Водаком» ООО-рал каялувчи, Каримуллагьлул арс Билал Узаловлул 150 азарда къуруш;\n4. Ишбажаранчи, Шихамирдул арс Фрунзе Айдиевлул 100 азарда къуруш;\n5. АьвдурахIманнул арс МахIаммад Аьбдуллаевлул 100 азарда къуруш;\n6. «Вымпел» ООО-рал директор, Оьмал арс Оьмар Жалаловлул 150 азарда къуруш.\nИмара Саидова","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-10","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=barchallag-chiarav-bavcziuminnajn","date":"2024-02-26T23:45:59Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-10\/segments\/1707947474669.36\/warc\/CC-MAIN-20240226225941-20240227015941-00177.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.7956528664,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.7956528663635254, \"tab_Cyrl_score\": 0.03484177589416504, \"lez_Cyrl_score\": 0.025667443871498108, \"che_Cyrl_score\": 0.020368432626128197, \"kum_Cyrl_score\": 0.01955881342291832, \"inh_Cyrl_score\": 0.016736261546611786, \"ava_Cyrl_score\": 0.014616934582591057, \"dar_Cyrl_score\": 0.012542922981083393}","num_words":612,"character_repetition_ratio":0.088,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.159,"stopwords_ratio":0.002,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.82,"perplexity_score":2929.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"[dropcap]М[\/dropcap]ай зурул 29-нний ДР-лул ХIукуматрал Председатель Аьбдулмуслим Аьбдулмуслимовлул каялувшиндарай хьусса заседаниялий ххал бивгьунни цIуллушиву дуруччаврийн багьайсса цаппарасса масъалартту.\nСовещаниялий сукку бунни мюрщисса оьрчIал цIуллушиву дуруччаврил, цIуллу-сагъшиву дуруччавриха зузисса 1-мур звенорал даву цIу дуккан даврил программалул, медициналул идарартту баврил ва цаймигу масъалартту.\nАьбдулмуслим Аьбдулмуслимовлул бувсунни, региондалийсса цаппара медициналул идарарттайн иянсса ва миннул даву ци тагьарданий дуссарив ххал дигьинсса пикрилий ушиву. КIицI лавгунни хьхьичIва-хьхьичI иян ччай ушиву Республикалул онкологиялул центрданийн ва Республикалул клиникалул азарханалийн.\n– Дагъусттаннал БакIчи Сергей Меликовлул тапшур бувну буссия цIуллу-сагъшиву дуруччаврил ххуллийсса цаппара масъалартту, хъирив бивзун, ххал бигьин. ЦIуллушиву дуруччаврил идарарттал цаппара отраслирдаву диялдакъашивуртту аьлтту шаврийн бувну, тIалав бувну бия миннул ялув бацIаву дан, – увкунни Аьбдулмуслим Аьбдулмуслимовлул.\nОнкологиялул центрданул хIакъираву кIицI лавгунни гьашину шикку зузи дан аьркиншиву радиотерапевтикалуцIун дархIусса уттизаманнул оборудование.\nАьбдулмуслим Аьбдулмуслимовлул вице-премьер АьвдурахIман МахIмудовлуйн ва Дагъусттаннал цIуллу-сагъшиву дуруччаврил министр Татьяна Беляевайн тапшур бунни р��спубликалий лахъа-хъунсса даражалий дуван демографиялул масъаларттал хIакъиравусса мероприятие.\nКIицI лавгсса агьамсса масъаларттавасса цану бия 320 инсаннансса кIантту бусса Республикалул туберкулезрайн къарщисса диспансерданул строительство къуртал даврил хIакъиравусса. Объектрал строительство дур лахъи ларгун, му дуллай байбивхьуну бур 2006 шинал.\n– ЦIанасса ппурттуву му объект 78 % дузал хьуну бур. Объектрал строительство дайдирхьуния шийннай ванин итадаркьуну дур 1 млрд арцул. Строительствалул ялув бацIавуртту дуллалисса хасъсса органная тIалав буллай ура объект анаварсса мутталий къуртал бансса чаранну лякъаву, – увкунни вице-премьернал.\nСовещаниялул хIасиллу дуллай, Аьбдулмуслим Аьбдулмуслимовлул кIицI лавгунни цIуллу-сагъшиву дуруччаврил аралул даврин аьркинсса шартIру дузал даву.\nХъирив махъ лавхъунни Татьяна Беляевал. Ванил балжину бувсунни «Модернизация первичного звена здравоохранения Республики Дагестан» тIисса паччахIлугърал программалул лагрулий дуллалисса мероприятиярттая. Гьашину ва программа дузрайн дуккан даврицIун итадаркьуну дур 1,269 млрд арцул. Май зурул 25-ннийн бияннин дурну дур 1,187 млрд арцунсса паччахIлугърал кьутIирду. Дузал шавай дур 2 млн арцунсса кьутIи.\nАхирданий Аьбдулмуслим Аьбдулмуслимовлул дунни цаппара министерствардайнсса ва жаваблувсса органнайнсса тапшурлугъру. Республикалул ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил министерствалийн тапшур дунни 2023 шинал федерал бюджетрава миллатрал проектру дузрайн дуккан даву мурадрай итадаркьусса арцу декабрь зурул 20-ннийн щаллу-ккурккину ишла даву. Дагъусттаннал Строительствалул, архитектуралул ва ЖКХ-лул министерстварттайн тапшур бунни Республикалул туберкулезрайн къарщисса диспансерданул строительство къуртал даврил ялув бацIаву.","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-10","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=kkazit-1017","date":"2024-02-26T23:30:05Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-10\/segments\/1707947474669.36\/warc\/CC-MAIN-20240226225941-20240227015941-00259.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9328831434,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9328831434249878, \"inh_Cyrl_score\": 0.012885868549346924}","num_words":929,"character_repetition_ratio":0.1,"word_repetition_ratio":0.048,"special_characters_ratio":0.137,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.938,"perplexity_score":3116.7,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ттигъанну Гъумук Магьирлугърал къатлуву хьунни лакрал шаэр, чичу, драматург ва таржумачи МухIуттин Чаринов ниттил увну 120 шин там шаврил юбилейран хас бувсса литературалул мажлис.\nМуний гьуртту хьунни Лакрал райондалул администрациялул бакIчи Абакар Къюннуев, хъиривчу Соня Макьаева, Ккурккуллал школалул директор, Аьрасатнал Чичултрал союзрал член Даниял Магьдиев, райондалул идарарттал каялувчитал, Гъумучиял школалул учительтал. БувкIун бия бусравсса хъамалгу – филологиялул элмурдал доктор, аьлимчу Сулайман АхIмадов ва Дагъусттаннал Чичултрал союзрал лакрал секциялул хъунама Илияс МахIаммадов.\nОьрчIал библиотекалул ва магьи��лугърал зузалтрал сакин дурну дия шаэрнал луттирдал выставка.\nМажлис тIитIлай, райондалул администрациялул бакIчи Абакар Къюннуевлул кIицI лавгуна МухIуттин Чаринов ушиву дагъусттаннал драматургиялул гьану бивзма.\nШаэрнал оьрмулия ва творчествалия балжину бувсуна аьлимчу Сулайман АхIмадовлул. Ванал кIицI лавгуна МухIуттин Чаринов ушиву ХХ-мур ттуршукулийсса лакрал литературалуву яргсса аьш кьариртсса аслийсса шаэр, чичу, драматург.\n— Ванал творчествалул анализ къадурну, дагъусттаннал литература хьхьичIуннай шаврил тарих ккаккан бан къахьунссар. МухIуттин Чариновлул творчествалул ирсираву аьч хъанай бур га гьарца жанрардаву гьунар бусса ивкIшиву: чивчуну бур мукьва драма – «ХIабибат ва ХIажияв», «Шагьалай», «Шумайсат», «ДучIантIисса ттуршуку»; лирикийсса кьисса «ОьрчIнийра хьусса ччаву»; мюрщи хавардал цикллу; шеърирду; публицистика; элмийсса ахттаршиннарду; дуккаврил литература, дневникру, чагъарду ва чIявусса цаймигу. Цува бюхъу бусса элмийсса сакиншинначи ушиву МухIуттин Чариновлул ккаккан бувну бур Дагъусттаннал культуралул элму ахттар даврил институтраву литературалул секторданий каялувчину зузисса чIумал (цIанакулсса ХIамзат ЦIадассал цIанийсса Мазрал, литературалул ва магьирлугърал институт). 1934 шинал совет чичултрал цалчинмур Дагъусттаннал съездрай га увчIуну ивкIссар Дагъусттаннал Чичултрал союзрал правлениялул членну, каялувшиву дуллай ивкIссар лакрал секциялий. Ванал итабавкьуссар «Инкьилабрал шаттирду» тIисса лакку мазрайсса литературалул произведениярттал жуж.\nШаэрнал оьрус мазрайсса шеърирдал цалчинсса жужрансса рецензиялуву Дагъусттаннал литературалул ахттарчи, шаэрнащал кIулну ивкIсса Апанни Къапиевлул ляличIину аьщуйн щуну ккаккан дурну дур ганал лирикалул тIабиаьт: «Ванал творчествалуву цаннийн ца хьунабавкьуну бур личIи-личIисса асарду. Ца-ца чIумал ванал шеърирдаву баллай бур Пушкиннул ва Лермонтовлул музалул чIурду… Мува чIумал ванал поэзия бур зунттал аьрщарая ят къабуцайсса: марцIну лакку такьварду ва сипат циву ялтту дуклакисса, — увкуна Сулайман АхIмадовлул.\nГъумучиял школалул дуклаки оьрчIал ккаккан бувуна чичул «ХIабибат ва ХIажияв» тIисса драмалувасса парча. Мажлисрайн бавтIми цинявппагу хIайран бувуна чIава актертурал гьунардал — пьесалул мурад ва макьу аьщуйн щуну аьч дан бювхъуна вайннаща.\nАхирданий райондалул магьирлугърал къатлул зузалтрал ккаккан дуруна концерт.","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-10","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/10\/%D1%88%D0%B0%D1%8D%D1%80-%D1%87%D0%B8%D1%87%D1%83-%D0%B4%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B3-%D0%B4%D0%B0%D0%BAi%D0%BD%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D1%83%D1%82%D0%BB%D0%B0%D0%B9\/","date":"2024-02-23T03:15:15Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-10\/segments\/1707947474360.86\/warc\/CC-MAIN-20240223021632-20240223051632-00545.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8062413931,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8062413930892944, \"inh_Cyrl_score\": 0.04194230958819389, \"lez_Cyrl_score\": 0.03985356166958809, \"kum_Cyrl_score\": 0.02642466500401497, \"tab_Cyrl_score\": 0.021454257890582085, \"anp_Deva_score\": 0.01006667222827673}","num_words":828,"character_repetition_ratio":0.074,"word_repetition_ratio":0.034,"special_characters_ratio":0.144,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.854,"perplexity_score":3080.3,"cluster_detection":-1} +{"text":"Махъ ливчIунни Махъва-махъсса гюнгутIигу, нину-ппу ва оьрчIру вас-ццахлий бивкIсса ПаччахIлугърал Цасса Экзаменнугу. Гьашину Дагъусттаннай ЕГЭ дуллуссар 11 азарунния ливчусса выпускниктурал. Вайннава яла лахъсса баллу лавсъссар 29 оьрчIал.\nДагъусттаннал школарттал 1600-нния ливчусса выпускниктурал ЕГЭ-рай лавсъссар 200-нния 300-ннийн биянсса баллу. Ца душ тIурча, кIийлва хьуссар «стобалльница».\nПаччахIлугърал экзаменну дуллай бивкIссар 64 пунктрай, вай дулаврил ялув зий ивкIссар 235 пишакар. Жулла республикалий чIявуссаннал дуллуссар обществознаниялул ЕГЭ. Яла лахъсса баллу бусса чIяруми давурттурив хьуссар оьрус мазралми – 30-ннива 13. Ялагу 9 оьрчIал 100 баллданунну дуллуссар химиялул ЕГЭ, биологиялулсса – 4, физикалулсса – 1, профильная математикалулсса – 1, литературалулсса – 1, информатикалул ва ИКТ-лул – 1.\nЕГЭ-рал дянивмур баллданува яла лаваймур хьуссар оьрус мазралсса – 53, 99 балл. Яла лагьмур хьуссар географиялулсса – 39,09 балл.\nПрофильная математикалул дянивсса балл хьуссар 43,7, обществознаниялулсса – 42,96, литературалул – 49,03, химиялул – 41,1, физикалул – 42,1, тарихрал – 41,5, ингилис мазрал – 49,2, информатикалул – 45,8, биологиялул – 44,5.\nДагъусттаннай увагу ца выпускник хьуссар най дуна кIира дарсирал ЕГЭ-рал «стобалльник» хьусса – Табасараннал райондалийсса Татильскаллал СОШ-рал выпускница Гаваханум МахIаммадова. Душнил ттур-ттуршва баллданун оьрус мазрал ва биологиялул ЕГЭ-рду дуллуссар.\nЦила чIумал ЕГЭ дулун къавхьуминнаща му дулунсса, цалва аттестат ласунсса ца чIун ттигу ккаккан дурну дур – ссуттил, сентябрьданул 6-19-нний.","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-10","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=kkazit-1129","date":"2024-02-27T00:04:42Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-10\/segments\/1707947474669.36\/warc\/CC-MAIN-20240226225941-20240227015941-00353.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8919734955,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8919734954833984, \"inh_Cyrl_score\": 0.053258854895830154, \"krc_Cyrl_score\": 0.013381503522396088, \"kum_Cyrl_score\": 0.010446237400174141}","num_words":444,"character_repetition_ratio":0.061,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.23,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.925,"perplexity_score":3905.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"АхIмад-Хан Султаннул цIанийсса МахIачкъалаллал аэропортрай апрель зуруй, дурсса даврил хIасиллайн бувну, кьамул увну ур 187 527 пассажир. Ларгсса шиналсса вара чIумух бурувгун 43,9 % ххишаласса пассажиртал кьамул бувну бур.\nКьамул дурну дур 268,53 тонна кьай-кьуйлуйлул ва почталул. Вайгу, ларгсса шинал вара чIумущал цачIу дирхьуну, 1,2% ххишаласса хъанай дур.\nАпрель зуруй яла гьарзану пассажиртал ххилай бивкIсса авиакомпанияртту дур «Победа», «Аэрофлот», «Nordwind».\nПассажиртуран яла тIалавми рейсру дур Москавливсса, Санкт-Петербургливсса ва Сургутрайнсса.\nГьарица кьини МахIачкъалаллал аэропортрая Аьрасатнал 17 шагьрулийн ва дазул кьатIув ду��лай бур 30-нийн дирсса рейсру.\nХIакьинусса кьини МахIачкъалаллал аэропортрая дазул кьатIувсса билаятирттал шагьрурдайн ( Стамбуллайн, Анталиянавун, Тель-Авиврайн, Бакуйн, Ташкантлив, Бухаралийн, Наманганнайн, Ургенчлив, Актаулийн, Бишкеклив, Дубайлив) лехлай дур самолетру.","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-10","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=kkazit-927","date":"2024-02-28T11:58:41Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-10\/segments\/1707947474715.58\/warc\/CC-MAIN-20240228112121-20240228142121-00500.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.976213932,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9762139320373535}","num_words":289,"character_repetition_ratio":0.083,"word_repetition_ratio":0.025,"special_characters_ratio":0.184,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.985,"perplexity_score":2600.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ноябрьданул 23-нний хьунни ДР-лул Банкрал отделениялул хъунама Мурад Идрисовлул пресс-конференция. Ванал тIимунийну кибермошенниктурал инсантал хъяврин буллай, арцу дацлай бур миннал сбербанкрал карточкарттаяту.\nМунияту аьркинну бур хавар буну бик\\ан мошенниктурал ц\\усса схемарттая ва ми ишла дуллалисса ххуллурдая.\nГьашинусса дач\\и шинал мутталий билаятрал банкирдал арцу дацаврил хьхьич\\алу кьуркьусса 9 млн ишру хьуну бур, миннуйну дацин къабивтун бур 1,6 трлн къурушру.","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-10","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=mugayatnu-bilukiiyara-kibermoshenniktal","date":"2024-03-01T21:33:46Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-10\/segments\/1707947475701.61\/warc\/CC-MAIN-20240301193300-20240301223300-00554.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9310293198,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9310293197631836, \"krc_Cyrl_score\": 0.025080416351556778, \"inh_Cyrl_score\": 0.011620736680924892}","num_words":136,"character_repetition_ratio":0.022,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.162,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.949,"perplexity_score":4685.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ильяс Гаджимусаевич Ахмедов (хавар)\n«Аман ва дунияллий яла ас бакъами, яла дакIру чапурми га хьхьиривун бичин циняв! Миннавугу хьхьичIва-хьхьичI Аьбдуллагь! УвкIун ттул бурхIайх ттархь рищун багьарчан… Гай хIухчалт къабикIан бакъаяв гику, на ганацIухсса бантIиссия. Къаивтунна! Рирщусса ттуршаяр цIун хьуна ттуйва бахьттан бишаву: макьай да вин, на Щамххаллул Аьбдуллагьлухьхьун тIайла бувккусса гьухъалттуву яла загълунмур, куса сси бавххуну бур тIий. Оьмаргу акъая, Хъун къутанналин лавгуну, шаппай куч хьуну бачланнин цала муму-тамур документру дузал бан…»\nНа, махъунай къаурувгун, лахъисса ххарххив ласлай, ттула мандолина ва вещмешокгу мукьах бивщуну, анавар уклай ияв, Сухокумскалин чани дунура иян. КIикка автобусрай шайрив, укунма ххуллих нанисса машиналий шайрив шавай, шяравунай, гьан. Хъунмасса кьун ялун лавкьни куна, къума-цIансса дакI къамал хъанахъиссаксса, ччанну дири хъанай бия.\nЦакуну даэлул чулухату ххивуна леххаву тIисса чIу:\n-Да-а ккамппазитIур! АцIу-у! Зана хьу! Да-а, ккамппазитIур!..\n«КкамппазитIур» ттуйнни тIисса. Махъунай урувгра: Къиргъу бия (га жул къушлийсса дукра дувур, хIухчалтрал зумуну, ххункIчири) ца загу гьаз дурну, кIутIу тIисса урчIамур канил дургьуну левчунма ттучIан най. АвцIура. Пащагу тIий ятIул-кIири бивчуну хьхьинякIсса яру хъяхъи бувну, мукунма някIсса мурцIу ссурссулухун лавгун, ццунсса шархь ницIал кьачIасса чIарарду дурузин дурну, левчунма гъан хьуна.\n— Ма, ккамппазитIур вила уссил чагъар. Оьмардул вил хъирив лечан бувунна. Ина лагайхту, Хъун къутанналия лавсун увкIунни.\n— Ппащул? – га ялагу цирив буслай гъалгъа тIий буна, янил ляп чиннин, хъап куну, чагъар ппив бав. Чагъар кутIасса бия:\n«ЧIявусса салам хьуннав ххирасса уссин Сабирдуйн, вил гьалмахтурайн чIавама уссия Ппащуя, дадая Написатлуя. Дада дур гужну вил пикрирдай, ми жула яттихгу къалагъасшиву да тIар. Погода ххуйсса бур зунттаву. Шанма гьантлува жул класс яттил хьунин буккантIиссар. ЧIал бакъа хьуна бакьинну..\nВил чIавама уссу Ппащу».\nКъюкI-дакI бугъ дуллалисса хъунмасса кьун ялату экьи ливчуни куна, игьа лавгуннахха!\n— Оьмардул чара бакъа зана хьу тIива вихь. Аьбдуллагь ва га къалмакъал дурну бия вилшиврий, бакъу бивхьуну, ххуйсса хIухчу лихъан увну ур тIий…\nХар хавар бакъа уссил чагъар, Оьмаргу ттула махъ ацIаву! Ятин, цувалусса байчара якьама шайссар чил оьрчIарал цува атлаттини, дунияллул чув ялун уккрчан, — муна мукунсса ххарисса ягьамашиву дия ттул маймурччава, иттату личавай. Макьай да вин, Оьмар куна чумартсса адимина акъассар шяраву. КIаналли ттувун яттихсса гъира, шавкь бувтусса, гайннуй цIими бан лахьхьин бувусса. КIаналли ттуя хIухчу увусса! Школа къуртал бувуну, армиялин ачланнингу, на Оьмардул къушлияв хIухчуну усса. Дахьва лахьхьу хIакьину ттула вичIан бавуни кунма, дакIний бур КьукIма-зунттуй танива, лякьа лавай кувссайн бувтусса ттал ккутIниха кьаркьсса хъуттал хъюртругу хIисилттух дукьлай, увкусса махъру:\n— Барххуй, ва барачатри. Ваниха хъунмасса захIмат бихьин, къуллугъ бан аьркинссар. Яттил хайвандалул куссар тIар: «Нава я буллалисса заллу я ккашил хьуну къаитанна, я тIавтIун къаитанна.» — куну. Яттих ччаву дакъахьурчан, ваний язугъ хъанай бакъахьурчан – укьу, акъахьу, вияту хIухчу къахьунтIиссар!\n…Къиргъущал махъунай, даэлин зана хьун багьуна. Мюршну га симандалувун, яруннавун уруглай уна, кьюлтIсса чIу бия ттухь тIий: «Ливхъун лавгссания, ина цуркуя, къачагъя, даврища нигьа увсусса, лажин лухIисса хьхьазия. Шяраву ция ина чинтIисса? Лажин цитIия дугьантIисса дадал, Ппащул, Оьмардул хьхьичI..» Яруми ттул цIухлай бия душнихь:\n— Ина? Инамур ци чара, ххирамур?..\nВа амма гьарица хьумур бакIраяцIакул бусан аьркинни…\n§ § §\n…На автобусрая учIансса мугьлат бакъая. КкурчIав бавцIуцири арамтал, шяраваллил жагьи-жугьул, кIира шин ва шанма гьантта армияли бувну, шавай нанисса на хьуна акьинма бавтIусса хханссия.\n— Аврав, Сабир!\n— Аврав! Аврав!\n— Ссайгъатния букканнуча. Аврав, дус!\n— Цизай бивкIру! Цизай бивкIру! –циняннал лагма укканнин, кару дугьаннин, щиллив хъап куну, лавсун ттул чемодан, нукIува шаппай биян бувнуккар. Министрнал солдатътал армиялия ита бакьинсса амру газетрай буккуния мукьах уттинин салкьи хьусса дакIнивусса шадсса къазразаншиву, лещан дан къашайсса ниттихсса, уссихсса, шяравуцириннахсса мякьшиву, аьтари нанисса ратIув бувсса бяр ялтту лагайни кунна, итххярххун, ттул бакIравугу цукунчIавсса цамур пикри бакъая авдалсса, жагьилсса ххаришиву дакъа. Пиш байгьин къабюхълай, чансса начгу хъанай, чанна лархъун дия ттул лажин.\nИнтту кьинигу дия аьнтIикIасса ттул зунттаву. Бюхттулсса някIсса магъиссав шяраваллил лагма бавцIусса, мукунма бюхттулсса зунтал мицIайн хъар хьуну дия. Лага бургъил тIинтту дия мусил рангирайсса нурду ита дакьлай ккурчIав, шяравун, ратIавун, рахIавун. Инсантурал симаннугу аьчну, тяхъану дия.\nКурчIавсса арамтураща ххассал хьуну, ххялчIал, чарттал бавкьусса, къумасса кIичIиравух лавай урувгукун, мюрщи оьрчIру дахьа армиялия нанисса солдатнай тамаша буллай бия, кьатIувсса хъаннил тIурчан иминсса, нахIусса мазрай яш-хаш байва.\n— Аврав, жан Сабир, аврав!\n— Цизай бивкIра, ниттилссу!\nЦаца хьуна бавкьусса душнил, ссихIгу къадурккуну, чIарах най буна ша дири бувкун, циваньяв навагу хIаялул хьуну, ттула лажин ятIул дичлачисса кIул шайва.\nНиттичIан ияннин ца шадшиву ялагу хьуна: чариввагу къакIулну, кьюрщала куна, ца мурцIниха ливчуну, ппайтIий, дарвачрахун лавчIуна ттул чIавама усса Ппащи. КIяласса, ичIура дурсса ппалул ххаллая дадал щавшсса гьухъуву, лахъисса, ттула куна чIяйсса чIара ита даркьсса кьанчлущал, ттул чIаврайн, ссурссулухун гъидибуллалисса, кIири дирчсса лажиндаращал, Ппащу хъуна хьуну, ххаришиврул лехлай ия.\nМакьай да вин, Ппащуй, бючIунбишив ххал ба! Спортрахун агьну ухьунссар, чарагьат. ЧIивини ца мютIи акъу икIайссияча.Чуврив ляркъуну танирасса, бурчул усру дакьин дайсса сси бавкьусса ппагу, махьлалийсса оьрчIайн гьуз дуллай, щай мишан дуллай, гай нигьа бусан буллай икIайссия. Мунияту циняннал, ниттил дирзсса ца Аьли хъама ритан дурну,»Ппащу» лачIун дуруна. Гьарима утти ганайн: «Ппащу! Ппащу!» Так ца дадан дакIния къадуккайва чIавама арснал хIакьсса цIа. Аьлий, ва Аьлий, ачу, жан, шавай!» — оьтIун дикIайва га арснайн…\nДарсирдал ци тIар, Ппащуй? Ты ведь девятый заканчиваешь? – на буллусса суаллахун уссил чIирунна тIутIал рангирайсса яру хъяй, пиш тIий, къайгъу бакъа буруглай бия.\nНиттил къатлуву, ттул чемодан биян бан увкIусса чIаххув оьрчI нукIува ххаришиву бувсуну, на хьуна акьин, циняв ларзулу ччаннай бавцIуну бия: нину, ниттилссу, чIаххул.Ттулагу иттав макь дучIан хIадурну дия, ххаришиврул яру хъатан бувсса бава ххал хьувкун. БакIрайсса лухи-оьрчIи кайшулату дуруглагисса чIяйсса чIарардавух ца-ца кIялассагу дия.\n— Аман, ттул чагъарду къачичуй! Аман ттул ниттищал, шардаллищал ххавхху оьрчI! – ниттил ххаришивугу, на ххира авугу ляличIисса дия.\nЯла ниттилссищал хъямала агьра, яла гайминнащал.\nВа хьхьуну жунний ттухь аврав чин бавтIусса арамтурал, хъаннил биялсса мажлис ккуркки хьуна. Аьракьи, мачча, дукьра хIан. Гьарца кьурттарихун, рюмкалухун цавай иштахIсса махъру ттул, ниттил, Ппащул цIуллушиврия. Цаннан, хIан хIачIлай хутIравун лавгукун, ттун макьра, ягу ххюра шин хьусса чIумала, жугу кьабивтун, шяраватува акъа хьуну, шагьрулий цамур кулпатращал ялапар хъанахъисса жул ппугу дакIнин агьуна. Ганал салугъраягу ца-ца гьаз бувуна.\nНину щяв щилай дакъая, хъамаллураха хIурмат буллай, цила дуркьу-ларкьмур, на армиялия учIаннин салкьи дурмур столданин ххилай. Ганил симандаливу цIай-цIай тIий бия тирхханну ва цIуну, гьархьхьуну, загьир хьусса пахругу: туну, вана ттул къатлувугу чув, ттущагу бюхъайссар бусраврай хъамал лахъан.\n— Ппащуй, ласи ттул мандолина!\nЦин-цин-цин-цин-ци-ри-цин – мандолина бавкьукун, мажлисрал тIин хъиннува тIаан хьуна. Аьракьул рюмка хIавчIун, хIан бакIравун дурххукун, ттун мажлисран бавтIусса халкь лам ххуй бизлан бивкIуна, нину ххира дан, ганихь нахIусса махъру чин ччай бия. БакIравугу цавайва цавай махъру гьанай бия: «Хъинсса, хъинсса, гужну хъинсса инсантал! .. Агь гужну хъинсса инсантал!..»\n…Лахъи дурккуна дарчуна бизарсса, дулланмур дакъасса интту кьинирду. Ппащу дарсирдайн лагайва, учIайва. На тIурчан ккурчIав уккавай ичIунай зана шавай, хьхьувай чIаххуранний телевизорданух щяикIавай ягу клубравун кинорахун лагавай. Макьай да вин, пIякь чин бучIия.\nЦа кьини нину дия пачливу ччатI шашлай. На уссияв , кроватьрайнгу чул бувну, хIаллицIух мандолина бишлай. Бизаршиву чурххавун дурххукун, мандолиналулгу кумаг буллай бакъая. КIичIираву апрель, баргъ, уртту сукку хьуну, на тIурчан чурххал базурду кIу хьуну, бакIгу гъав лавгун. «Вай яттувагу ария бувкIун бивкIссания зунттавун гайннучIан гьавиявхха.»\n— Дадай, ятту ария бучIан чIал хьунтIиссарив? – цIуххав на, ттунмагу кIулну буна, май зурул ахирданий бакъа гай зунттавун къабучIантIисса.\n— АцIу, арс, майвагу бучIан бувархха, зунттал бакIайсса марххала бассан бувархха яттил дукансса уртту хьун дурархха!\n— ДацIула, мурчIи Оьмар ттигу яттичIава урив? Шяраву ххал хъанай акъарча? – дакIнин агьуна ттун яла бусравма инсан.\n— Уссар, жан, хъун хIухчунури усса. Шяраву ивкIссания, Оьмар вил ссайгъат букан чара бакъа учIантIиссия…\n…МурчIи Оьмархъул жуяту лавайну, арх бакъа, ялапар хъанай бия. На чIивину унива (ттун духьунссия 11-12 шин), Оьмар, цала оьручугу хъирив бавхIуну, жул къума кIичIиравух лавай, ялавай чIявусса шайва. Ганал бакIрай лухIисса къутта-кьяпа, ччаннай жуларду ва бурчул усру, чурххангу ларххун луххал рангсса чятирданул плащ дикIайва. Цал га жун диваньяв, урчIамур я левщуну, пIилцI бивкIсса буна, «бродяга» — тIисса индиянал киноравасса оьсса Джаганаха лащайва. Куямур я гамунихлугу хъунмасса бия. Ганил ккурккисса лухIисса жавгьар гъалгъа тIутIиманах, ляпI къакуну, буруглан бикIайва. Ганзсса лухIисса иттацIантту, мукунна лухIисса ссирссилттугу. «Джага най! Джага най!» — куннахун кув лявкIлан бикIайссияв жу, махI��алисса мюрщи оьрчIру, Оьмар ккавккукун.\nЦал гьанттайн чIумал, — на ряхва класс къуртал бувну, гъинттулсса каникуллай уссияв – зунттуя складрайн нис диян дан увкIсса Оьмардул ттухь цIувххуна: _ Барххуй, гьаннав гьархьхьуну ттул чу канаки бан?\nМакьай да вин, суал цир, махъ цир! Оьру ахтта ссур бан, щюлли урттул кьункьая хIаз ласун, неххал зуманив хьхьу рутан- вана ва цIана гьанна!\nЦIан лакьлан дикIайхту, буртти ивкIра Оьмардул, кIишан бавкIуну, варси ялтту ливчусса оьру чал бурхIай. Шяравату ливчуну умащарнин ивукун, ца-кIила хьхьичIава хIадур бувусса щяпа ахтлул бухчIинссаннуйн лаян бувну, хьхьури ита даркьукун, левххун най буссар барчаман ца аждагьа кунма. Ххуллугу кьасса чансса бакIлавай бивщусса. ЦIаннай ненттабакIравун чIаврайн буссар щилай гьавалувусса ца-ца гъанкъаратIи; мичIак ягу зимиз. Амма мугъаятну икIан багьлай бия, лувату варси ливчуну, ганищала щях къаищунгу.\nЧантI увкуну, яру тIивтIукун, шанай чанссавагу хIал къавхьусса ххива ттун. Ва амма мадарасса чани хьуну дия. Гъарал уксса хьхьем диртун урттуйх, чавхь-чавхь тIий нех, базурду зурзу чин буллай, кьарчI икIан уллалисса дякъил ссихь бишлай зунттая.\nГьагьругу бигьлай, къачча-къаччайна щяивкIуну, лагма урувгсса: балчан чувчIав чIалай бакъая. ГацIанакул, тIанкI дурну, ччаннай авцIура. Канил дургьуну хьхьуригу, никъа щав неххамачIух кIихунмай, тинай-шинай уруглай. ЧIалайних бакъая ахтта. Зана ивкIун варсучIан, ратIух лавай хьура — нахIакьсса ххуллу хьуна: чу ратIувгу бакъая. Да ва колхозрал хъуруннинмагу къалавгривавкьай? Щала къурних я битан бюхъайсса бакIуйн лавхъра: чIалайних Оьмардул оьру ахтта бакъая.\nБургъил, нукIува зунттуха ливчуну, урттуйсса хьхьем кьакьан дурна. КIири буллай бия. Нагу, дяния ялавайсса атилну, варсигу хъарайх бивщуну, хьхьуригу канил дургьуну, хIаллицIух шяравунай кIункIу хьура. Макьай да вин, Джаганал тти на сагъну итайссарав?\nАмма лажин лухIисса, Оьмардул иттав уруган къасисласисса на махIаттал хьунав, ганал ттухьва кумур вичIан бавукун:\n— Барххуй, дард мадара. Къурайзу Мусал ппалав бавкьуну бикIантIиссар. Улу, Оьмардул ита бакьи тIива уча, — пиш кувкун, кьацI, ххяхха бувккуну, вичIахун биявай ливчIуна, ссирссилттала ятIулсса синтту ва ххялтIасса ккарччивгу чIалачIи хьуна. Макьай да вин, ялун уруган вакса такаммурну чIалачIисса Джага яла цIими шайма, яла дакI хъинма ивкIун ур. Ганал лухIисса ццунсса ссирссилтту ва иттацIантту, цупплусса я ххишала кьутIлан къабикIайва. Оьмар ттун хъинну ххира хьуна. Шанна гъинттул на ганал къушлия колхозрал складрайн нис ххилай уссив. Армиялин ачиннин цаппара зурдардий хIухчунугу…\n… Оьмар дакIнин агьукун, бизаршиву чIувну дюхлан, кьутIлан диркIна. ХIаллицIух канивусса мандолиналул синттава лахъисса, бизарсса макьангу личин дуллай, кьус диркIун, канил бугьлагьаврил ссувссусса муххал къяцIух пачливу бя бишлашисса, пикри-хажалатрал, ппу ялу акъасса арсру ччаннай б��цIан бан, ххяк-мак тIутIаврил жиг дартIсса ниттих уруглай уна, ттун цукуньяв зун, ниттин, къатлун хайр бан, кумаг бан ччан бивкIуна. «Циванни оьна? Гьассар 4-5 гьантлий игьа лагаву. ОьмардучIан гьанна къутанналин.»\n— Дадай, на Бажиганнайн гьанна… яттичIан…\n— Аман, арс, игьа лагукьай цал. Оьмар ва ятту дакIнинува икIарав инагу – ниттил хьхьинякIсса яру ттух тамашаану цIитI бивтуна…\n…Ца-кIива гьантлува, цалчинмур майрал байрангу дурну, на ялавай къутанналин авчура. Ниттил ттун чара бакъа аьркинсса лаххи-ликкия, ссайгъат вещмешокраву бивхьуна. Мяйжанссар, га цIубутIуй рязи дакъа дия, на дуккаврин ка галай дурхай, хар-хавар бакъа хIухчуну ачинсса икьрал дурукун.\n— Аллагьнайн щукру, ттинин рахIматшиву дурхIусса, вания тиннай на, зу дуккаву даншиврул, арсру, бивкIу кьамул байссар. Зу дуккияра!\nАмма, ниттил махъру тIааьнну дакIнин асар хьусса, ттуща дада лахIан дан, ганин бувчIин бан бювхъуна нава дуккаву кьаритлай акъашиву, ссуттил зоотехник шайсса заочныйсса курсиравун экзаменну дулунтIишиву, хIадур хъанансса луттирду ттущала ласлай ушиву. Ппащугу, цал дакI дакъагу ивкIун, ачлачини ттуцIун лавчIуна:\n— Жугу, — ва буслай ия цала гьалмахтурая, урчIилчинмур классрал оьрчIая, ятту ария зунттавун куч бан, хIухчалтран кумагран бучIантIисса, — буккантIиссару яттил хьунин. На ини умур къушлин учIанна.\nБажиганнайн ачлай, автобусраву ттула мандолина ва вещмешокгу канихьну щяикIлакIини, дада хъямала дагьуну, ппай тIий ларчIукун, цал ялагу бувчIуна, цукссава аьзизсса буссарив нину ва уссу ттунма.\nЖул колхозрал Къизлардая ухссавнил чулухсса аьрщив Сухокумск шагьрулия арх дакъа дия. КIилчинмур кьини, ахттакьунай, на, шагьрулувун къаувххуна, автобусрая ливккун, гилунай, къутанналин нанисса ххуллих урувгссия. Арандалий инт чагърай дия. Авлахъ урттул, тIутIал палцI куну бия: ляличIину чIярусса ххал хъанай дия луххал рангсса кIюласса, лахъисса чIапIащалсса гьукIува лахъсса мярауртту. Бугъ бия. Баргъ унгу-унгуну кIири буллай бия. ТТул чччаннайн ларххусса гьартасса чакмарду, чакмардал кьяржаву гьарччалтту бивхьусса солдатнал щюллисса ппалул хIажак арандалул кIирисса кIанай лаххан бучIисса дакъая.\nХъун къутанналисса конторалул хьхьичIалу шику колхозрал контора бакъагу, гъаттарал азархана, склад, клуб, ттучан бия, шяравусса ккурчIа кунма, арамтурал бувцIуну бия: оьинттува бувкIусса, чIявуми шан-шанма, мукь-мукьва гьантлий чартIи къабувну, чIири бакI ури хьусса лугъи бувулт, анжагъ лахьхьу-цархьхьу зунттава бувкIун, лугъи бувултрачIа ятIул-кIирину чIалачIисса ятту букьулт ва цала иширай конторалин бувкIусса личIи-личIисса къушаятусса хъун хIухчалт, чIара хIухчалт.\nЧIявуссаннан мандолинагу канихьну, вещмешок мукьах бивщусса, на къаувчIун, ва цур, циван увкIссар тIий, лагма-ялттунахь цIухлаххини, ттун ламус хъанай бия, ссуманачну ивкIра. Амма тIайлабацIу хьуна: шиккува лявкъуна складрая цала къушлин ини��Iма ласун увкIусса мурчIи Оьмаргу.\n— Барххуй, ча увкра! Да ургула ини учIайсса цила чIумал. На, хIухчу акъа, как раз цIанакул хъунаманайн аьрзирдай уссияв, — ххаришиврул ганал кьацI ххяхха букан бувуна вичIахун бияннин, чIалачIи дурну ятIулсса синтту ва ххялтIасса, саргъун дакъасса, хъахъи хьусса ккарччивгу. Ццунсса ссирссилтту оьру шавай дия.\nХIалкьазия цIувххуну, аслу-суал бувукун, Оьмардул рязину увкуна:\n— Ачу, барххуй, ачу складрая вина аьркинмур ласи: шану, кIаралу, виргъан. Машиналий диша гьарзад. ИникIма жула даэлин диян дан нанисса машина буссар хIадурну складрачIа, — кIилчингу гайра цала синтту ва ккарччив ккаккан дурна, кьацI ххяхха буккан бувну. – Жула даэ шиккура гъаннур дусса, барххуй. Хъун къутанналия кIиккун ца вирсрагу дакъассар… Гьа! Хъама къабитан» Складчинахь ца кроватьгу биша чиннуча: даэлий ххисса бакъассар.\nАьращаравун бухлахисса лагабургъил тIинтту, хьхьара хьуну, гьавалувусса бугъгу чан хьуна, жу колхозрал кьай ххияй машиналий Оьмардул бригада бусса даэлин бивукун, баргъ лагай чулин ттиликIну бавцIусса лахъисса, гьартасса, шифер ялтту даркьусса ятти палату, ганицIунна ларчIусса, лухIисса, кьакьан бувасса чатIлул дурцIусса чялилува аьнтсса, интнил бургъил гьавалувух ппив дуллалисса яттил щулурал, гъаттарал хъуттал кьанкь ришлай дия. Ппалния гинмай ялагу бия кIива щявсса, къатта, пюрунтругу бивхьусса лахъсса чIавахьулттащалсса. Гай къатрал хьхьичI, ца бидонгу ккунккулувусса кIива яттирайсса балчандалухун дахIайсса аьравалттичIа, бавцIуна жул машина. Кьура метралул аьравалтти архну, ссувссусса ххалабакIух утту бивхьуну цаппара ттарду, чIиру чIалай бия: гай сагъ бакъасса, цIуну чIи бувусса, гьухъала бан къашайсса хIайвант бухьунссия.\n— Бивссару, барххуй, машиналул борт тIитIа! – Оьмар ва шофер кабиналува бувккуна. Кузоврал махъмур нуз тIиртIуну, иникIмалул дарвагру ликкан буллай уна, ттун цакуну пагь хьуна, ятти-ппалнил чулухсса къатлул бухкIуллуву бавцIуну, душ. ХьхьичI ганих къулагъас къархьуна. Махъва-махъсса дарваггу гайннахьхьун, Оьмардухьхьун ва шофернахьхьун, бириян бувну, урувгсса – кIулсса, ца аьжаивну лиссусса лажин, май чанну кьужу дусса. Макьай да вин, Дадухъал къиргъу бунуккар! Ттуяр ца классрал лагьну дуклай бикIайссия. «ХхункIчи! Ва дукра дувур бикIантIисса,» — чав на ттухьва лагьну. ДакIнингу багьуна Оьмардул цала кулпат, на армиялин ачланнин ххункIчишиву дуллай бивкIсса, — иминсса лухIисса яру бусса, лагьсса, нину кунма, ттюнгъасса хъамитайпа. Амма га чIумал жул къуш буссия Хъун къутанналия архсса, гъаттарал фермалучIасса даэлий.\n— Сабир, ча увкра!\n— Уккарахха, Къиргъуй, цизай бивкра!\nДаврин лаххайсса лухIисса чатандалул халатраву, някIсса оьрус мурцIуку шархь ницIал кьачIасса кIизуйх бавхIуну, га бавцIусса кIанттава суку къавхьуна. Кроватьрал сетка, бакIру, шану, кIаралу, виргъан гамур къатлувун ххилай уна, сикъавсусса ттул дакIнин, кьянкьа дакъасса ттул лажиндаран кIул хъанай бия Къиргъул, ттула кунма, някIсса, амма мюршсса, иттал кьалакьаву куртIну лабивкIсса яру, вих бакъа, шадсса махIатталшиву ларитлай, буруглай бушиву.\n— Бачу, барххуй, кьамул да вила иникIма. Жула хъинну хьурча шилу кьува гьантта. Шанма дарваг биянтIиссар. ИникIма ххи хьурчан, махъуннай складрайн издаватI данну, барххуй, — Оьмар гъалгъа тIий ия ххункIчинащал.\nКъатлуву кроватирттай щябивкIуну, кIинттул, ссуттил лаххайсса ганзсса пиджакирдаву ва чурчари кьяправу, шама хIухчу шашкардал лагма лавгуну бия.\nСсалам оьлайкум! – бюхъайва ттула оьрмулуву хьхьичIва-хьхичI нагу, адиминал, арамтурахьхьун буллалисса салам бикIангу ва.\n— Аьлайкум салам! – шамунналагу, ча увкра куну, ттул кагу дургьуну, цIунил цала шашкардахух лавгуна. Цаягу армиялин ачланнин ттущал ттурзан канаки буллай ивкIсса хIухчу акъая. Махъ Оьмардул бувсуна цува цамур, махънин багьлагьисса, бригадалин аххана увшиву.\nСеткалувун бакIру дурчIун, кровать дузал баву – му ца минутрайсса заву дия ттун. Оьмар, машинагу махъунмай Хъун къутанналин тIайла бувккун, увкIуна ттул хъирив кумаг бан.\n— Цавай министтиртал кунмари тти хIухчалт ялапар хъанай бусса, барххуй, — сетка гьаз дурну, кроватьрал бакIру цIакь дан кумаггу буллай, агитация дачин дурна Оьмардул, — ххаллилсса кроватьру, шанурду. Гьарца хьхьуну тIиссакссагу телевизор ххал бан бюхъайссар, ччарчан приемникрах вичIи диша, барххуй. Неъматрайру бусса!\n— Буттауссу Оьмар, ми цичIар дакъанагу на чунчIав лихълай акъара, — на чанссавагу махIаттал къавхьра, амма ттул яруннаву ганан цукунсса ишарашиву пагь хьуссияв, Хъун къутанналул чулухуннай ка тIиртIуну, ккаккан бувуна:\n— Кьура минутрайсса ххуллу бакъассар тиккун, телевизорданучIан, барххуй. ЦIана, гьанттайнссагу дуркуну, жува та ххал буллантIиссару, — ялагу кIилчинмур бакI цIакь дан сетка гьаз дурну, ттуцIун ганал ка бакьуна. – Ина ссиру канаки бан занантIиссара. Вил чIара хIухчур Далла Аьду…\n— АцIу, му Аьду тIисса цIа инара дизав да ттуйн? – ццугъалий, оьван лахъ бувусса адиминал чIунил жу жанахIравун буруган бувнав. Дарккусса ттархьгу жанахIрал ммурцIув дирхьуну, тIайлана хьулувух увххун най ия хъуннасса лажиндарайх ва дачIуксса бакIрайх чурчари кьяпа лавххусса ца кутIа кьуванчи.\n— Нагу вин мурчIуй къачара, мурчIи Оьмар къачара. Ниттил дирзусса цIа ттуйн Аьбдуллагь, памилия Даллаев, вассалам! Аьдуй! Аьдуй! Аьвну, ливну лагияра зу! – ганал ганзсса ккурккисса мурччив, чIуен дурну, лакьуна.\nОьмар лажиндарава аххана хъанахъисса аьлттуну чIалай бия, цIан хъанай дунагу. Ванал цуппалусса я кьутIлан бивкIуна Аьбдуллагьлул хъуннасса лухIи-пурщисса лажиндаравун. Ссирссилтту зурзу тIун диркIуна. Оьмар Джаганаха лавщуна. Ттун га, гьалак увккун, дяъвансса ххива, амма чIу лахъ къавхьуна, так кьянкьа хьуна:\n— ЦIана тахсир ттуй хьуссар , барххуй, — «барххуй» кувкун, къудурну, лялу каруг�� дирхьуну, авцIусса Аьбдуллагьлул ятIул ххаллу ита даркьусса, аьратталсса яру ттух зунххи бивтуна, — амма хьхьичIа-хьхьичI на къадизав вин му цIа. Вин щилчIав «Аьдуй» бакъа угу къаучай. Багъишла ити, ххишала къаучинна Аьбдуллагь бакъа. На … мурчIисса уссагу, — Оьмардул чI лагь хьуна, кIукIлу хьуна, циняннан кIулссар. Ххаллиххаллилсса вирттал, ттуяр ацIлий гьунар бусса, — занавагу къавхьуссар тичча. На кIила ивчIан аьркинссия, гай зана къашайсса…\nЦиняв ца аьжаивну кьабагьну, шашкардай буккултгу жул чулухунмай пIаркь бивкIуна. Ва ишираву нава ци дулланссарив кIул бакъа ивкIра.\nНа мурчIи Оьмарда! Уча, инагу ттуйн мурчIуй уча! – утти Аьбдуллагь яру лабитлати хьуна. – На кьюкьлай акъара. СсухIватрах акъара на мурчIи хьусса…\n— ИехI!.. хьхьичI ка галай дурну, яла яхши-хаш бакъанма ттул кагу дургьуну, Аьбдуллагь цала кроватьрай щяивкIуна.\nТтун хъуннасса къалмакъал хьунсса ххива, ва амма гьарзад цайва цуппа щаллу хьуна. Шашкардучитал цала шашкардавун кьувтIуна. Оьмаргу, бакьгу кIутIу тIий, хIаллих къатлува увккуна.\nАьду, Аьбдуллагь – цIардаву бакъахьунссия шику иш. ТIайламур бусан на Аьбдуллагьлуй аьй дуллай ивкIра. Ттул дакIнин щуна ганал къудурну чIу лахъ баву, ссибизаву, гьалакшиву, аврав, ча увкра къакуну, чIиви оьрчIахьхьун куна, хIаллих ттухьхьунна ка дулаву, яла-яла Оьмардул хIурмат къабаву. Макьай да вин, 36-37 шинавусса, чагърайсса адиминал хъювсул увуна угьарасса Оьмар, цувагу дяъвилул инвалид!\nГьанттайнссаннун дикI, ххункI бия. Ккуркки хьуну бия къутанналисса урчIагу-ацIагу инсан: мукьа ттардал хIухчу, кIия лугъи буву, жу, кIиягу ссируннил хIухчалт, хъун хIухчу Оьмар, ххункIчи Къиргъу. ЦучIав ссихI дуккайсса акъая дукралух. Мурчал, бургъигъарал, чIярумур чIун ссавнилу, гьаварай гьан дуллай, къюкъучанттаари хьусса, лухIи лавгусса хIухчалтрал кару, лажинну, бикъавчусса чIиртту – вайннал дянив кIяласса, марцIсса, шювшусса на цакуццуй къулай акъа ивкIра. Анжагь Къиргъул яруннил ччай-къаччай, арадан ттухь пар чайва. Ганилва хъири-хъирив сситтуй ятIул бившсса, аьратталсса Аьбдуллагьлулссагу буругайва.\nХхунчIал хъирив накьгу, жула зунттал аьдатрай, гьарицаннал хIарчIуна.\nКъащи дуруна Аьбдуллагьлул ттун гьанттайнсса дуркуну махъ: цувагу лагьсса, уттасса, ца кьун куна, авцIуну, гай цала аьратталсса яру ца аьжаивну кьутIинну архIал ттухгу, чIавхьулттил улттуй бивхьусса ттул мандолиналухгу буруган буллай, на кьюкьин ан, цала пикрилий, зияя ан ччай, рихшантрайсса, бявкъусса пиш тIий.\nТелевизоргу ххал бувну, Хъун къутанналия зана хьуну, утту бихьлахьини, жул кроватьру цачIу бия – ва ца вихшаласса дуснахь кунма, цIувххуна Аьбдуллагьлул:\n— Ургула ина кIай жула колхозрал хъуниминнал оьккишиву: цIуну армиялия увкIусса инсан, игьа лананагу къаивтун, най унува къутанналин тIайла увккусса? Гьагь?..\nМакьай да вин, тти бусласу ванахь апрель зуруйва увкIсса нава армиялия, ххюва-ряхва гьантлий игьа ла��гсса. Итаннуча цува! Пикригу бувну, на жаваб дулав:\n— На хушрай увкIра. Нава.\n— Инава?\n— АцIу, ина вина къаччай унува, гуж бувну, колхозрал хъуниминналлав шилун хIухчуну\n— Иехь! Ттулмур иш хъинну личIирича! – кIилчингу кIара нукIура куннасса аьратталсса яру зунххи битаву ттух ва ттул мандолиналух, ккурккисса, ганзсса мурчал энчIгу. ДикIуча ва ца къащи ттигу!\nШанул лях лаглагини аьчухну ттула вичIан бавуна:\n— КкамппазитIур! Гируй! – хъиривгу хIехIе тIисса, дучIи дакъасса хъяхъаву.\nДаэлий хьхьичIра-хьхьичIсса хьхьуну макI ккарккуна ккаччаясса. Оьмар бувцуну увкIуна Хъун къутанналия ца карчI ккаччи. Жул къушлисса оьсса хъуни туллал га тIаннул кьумулувун дуртIусса накьличIан гъан хьун къабивтуна. Гайми ккаччава личIи хьуну, ца лухIисса, Аьбдуллагьлул кунма ятIулсса, аьратталсса яру бусса тула энчI дуллай, лахъисса, ххялтIасса ххутIив ккаккан буллай, аьнцI бишлай бия. Бухсса, лявкIусса, хIапвагу къатIутIисса карчI ккаччи ОьмардучIату ят хъанай бакъая…\nЦа гьантлува на икIайкунсса хIухчу хьура: ятту бувккуну, ттуйнма гай тавшур хьушиврисса актрал къулбас дав вайми хIухчалтращал, ттун колхозрал дагьайсса ризкьичинал янна (варси, чакмарду, чятирданул гьухъа-хIажак), Оьмардущал Хъун къутанналин лавгуну, складрая ласарду, дукиялулмургу иш, туну, хъиннува бигьасса бия — цайва цупа щаллу хьуна. Жуйн, ттуйн ва Аьбуллагьлуйн, ссируннил хIухчалт чирчангу, вай ссиру бакъая, вай шин ххишалагу хьусса нушри бия, утти, ялун нанисса ссуттил лавхъун, ялунчIи, интту, лугъи хьунтIисса. Кусса нушри тIурчан, унттавунмай куч хьувкун, дар бувну, буч бан, цама хIухчин тавшур бантIиссар.\nГьарзад хъинну бия. Анжагъ чIара хIухчищалсса ттул макьан дакьлай дакъая.\n— КкампазитIур, ца руцала!\n— КкамппазитIур, балай чингу лахьхьи.\n— КкамппазитIур, хIакьину цими дарс лахьхьав?\nТтуйнма композитор чирчангу ттул дакIнин цIун къашайва. Цала гай дучсса мурччивгу даччин дурну, хIе-хIе-хIе тIисса, ттул чурххай хIарамсса базу цанма чIалачIини куннасса, яхI бакъасса хъяхъаву дурукун, макьай да вин, оь кIири бивчуну, ссибизаврил Аьбдуллагьлухь ссихI дуккан къашайва.\nЦуппа завривугу ттул чансса майша щуна, нава багьанану.\nЦа кьини, гьанттайн, баргъ горизонтрахун бяйкьайхту, на, яттин ццус куну, гьухъала къутанналин дуруган дурссия (яхI бан багьлай бия, цанчирчан цIан лакьин, зунттаву куна, хIаллих къадикIай арий, баргъ аьрщарая лагайхту, дачIи ссятрал аралуву, я бахIлахIисса цIан шай). Ссиругу бавкьуну, ана-анаварну гьанттайнссаннул аьмалгу бувну, варси, ттархь ва мандолинагу канил бувгьуну, на чялилул хьулучIан лавгура гузат буллан: га хьхьуну къарал бан яржа ттуй бия.\nХьхьу куклусса, чаннасса дия. Зунттавунияр лагьсса, гьартасса ссав палцI дурусса ттархь щун кунма, гъанну чIалачIисса, амма пар-пар дахьва тIутIисса цIурттал дурцIуну дия. МичIаккирттал ттурулливгу дурая дуккан. Нажагь бухьурчангу ми тих, авлахърай, урттувур бикIантIисса. Лагмава бия хъуннасса чарслуйх лавххуни кунма, чирахъру, чирахъру, чирахъру лавхъун. Шиккува гъанну, ттула хьхьичI, — Хъун къутанналулсса, ттиликIрах – Сухокумскаллал, урчIах ранг-рангсса чирахъирттал къюмай дархIусса навт буккултрал вышка, куяхгу – ттун къакIулсса, цумур-дунугу колхозрал къутан, чаннал пперхха тIутIисса. Авлахърай дяхттанияр хьхьувай хIаз ласун бюхълай бия.\nЛагма уруглай бизар хьувкун, ттул пикри–хияллавун шардалу дурххуна. КIукIлусса ттюнгъашиву хIасул хьуна чурххаву, Ппащу, дада, ганил увкусса махъру дакIнин багьукун: «На, зу дуккиншиврул, арсру, бивкIу кьамул байссар. Зу дуккияра!» Лагьну, ттухьа нава, цархьхьу-хьхьичIара дурккусса химиялул, физикалул дарсру бусан, тикрал дан кьаст лахIав, амма цичIав дакIнин багьлай бакъая, дакIнин багьмургу балжину бусан бюхълай бакъая.\nСсятрачIа чIаравсса хIал хьуна лахъ бакъасса чIуний мандолина балайтIи бувну. Хъун къутанналий ярглийх, ца къатлувусса личIаннин, циняв къатравусса чирахъру левщуна – телевизордануха халкь пас хьуну бикIантIиссар.\nШану биллай бакъая. Тти цир зунтIисса? Ивзун, чIахIлул къаврду бацIа-бацIан бувну дурсса чялилул чIарах занан ивкIра. Яттиппалнил чIирачIан ивукун, цийва цуппа дакIнин багьуна Къиргъу, ганил мюршсса, явш бивтсса яру. Ци ишьяв къакIула, цакуну ттул ва щала виваллин бувчIуна, на хIакьну дакI дарцIуну ивкIра, га лахIзалий Къиргъул къатлучIан гьарчан, Аьбдуллагь хьуна акьинтIишиврий. ДакI цурда кIункIу хьуна, ччанну цивппа бавчуна яттиппалнил махъух, Къиргъу утту бишаймур къатлул чулухунмай. Сухокумск шагьрулул архсса чани чIавахьулттал пюрунтирттава бявкъуну, аьс бакъа пар куна. ЧIавахьулттих вичIи дишин тамахIчар шавайгу ливчIра, амма бакIравун ттавх куна: «МурцIних уссар!» Цуркул кунма, ца-кIива ша лавсун, къатлул мурцIничIан ивсса, чIирачIах лавай авцIуну ия Аьбдуллагь, лагьсса, уттасса, ттун кIула, жиндрал хьусса.\nКъушлицири хIухчалт щаллу хьуну, утти вин яржа бивну бур, ккамппазитIур, КъиргъучIан занан, гьагь? – ганал лагьсса щурщу оьрватIуйн хIавалат хъанахъисса шатлул ккехь тIисса чIуниха лашлай бия. – Ххишала душних шилтагъну я бита, ккамппазитIур, на вил ми маймурччив ятIул къадайрив?\n— Вил ци къайгъур? Ттул хханххираву къудурсса, нигьа къаусайсса жагьил чантIувкусса хханссия.\n— Къиргъу ттул хъинирвунал душри.\nМакьай да вин, ванал дакIнивун багьайсса шак? На эшьи-ччаву дан, лютишиврий наниссаххай ухьунссия! Агь, учIиакъуй! АцIу, чIун дучIантIиссар!. Шиккурив авара дан бюхълай бакъая: хъунмасса тахсир ттуйвагу бия.\n— На укунаяв нанисса, — ттюру-гъюруну ливчуна ттул кьацIлива.\nТтула мандолиналучIан, варсучIан зана хьувкун, ттувухъювсулсса пикри гьаз хуна: №Цува? Цува Аьбдуллагь? Ва чIалсса чIумал гагуния Къиргъулшиврия нанисса!.. «Амма няраву, бакIраву му за къатлан хъанай бакъая, дакI мунищал рязий хьун ччай дакъая, Къиргъу ва Аьбдуллагь цаннан ца лайкьну чIалай бакъая. ТIитIин бувсса варсуй чул бувсса хияллал, пикрирдал, асардал кьуркьу уллай ивкIра ялагу мадарасса чIумуй. Шанул авцуну ияв хар-хавар бакъа. МакIрагу гайва Къиргъу, Оьмар, Аьбдуллагь бия… Оьмар авцIуну ия ятIулсса ттугълищал зунттул бакIрай, кIаналва чIарав цила чатандалул халатраву Къиргъугу. Аьбдуллагь ва на зунттул ухнила левчуру кIайнначIан. ХьхьичIун увккуссаттуйн Аьбдуллагь махъава ссуган, дяъван айивхьуна: «На вил ми маймурччив ятIул дуван, ккамппазитIур!..» На махъунай къауругайхьувкун, Аьбдуллагьлул палцI дурсса ттархь ттул чулухун щун… ЧантI куну, яру тIивтIусса: чулухун ччан щилай, ттул ялув авцIуну ия Аьдуллагь:\n— Да ккамппазитIур, ятту чуври? Хушрай хIухчушиву дуллалисса гируй, кIа вила дадал ккутIнилун агьну, шанан насу. Цала оьнцI лихьин къабюхъайсса мюрщи оьрчIая хIухчалт бувну, жул къатта-къуш ччуччин най бур!..\nТтул чурххал гьарца базу-базу Аьбдуллагьлуйн кьяца бацIан хIадурну бия, ттуву лаивкIсса къудурсса жагьил гьаз хъанан ивкIуна, ва амма цуксса мукъурттил гьалак увну, ссибизан арчангу, ттуща ссихIдуккан къабюхъуна: чялилуву цавагу хIайван бакъая.\nГа цIанакул ттул итталун агьуна лахьхьу ятту канаки буллалисса кIанттай, вышкалучIа даву дуллалисса зузала-навтбукку, ганал паракьатсса лухIисса яру, хьхьичI дарцIуна ганал ттухьра дурсса ихтилат:\n— Друг, продай барашка? Вон того, с курдюком?\n— Не могу. Колхозный барашек.\n— Как не можешь? Ведь продают же другие чабаны?\n— У меня своих нет…\n… Ттуйна нааьнардугу дичлай, нигьа увсусса на вышкалучIан ссур хьусса чIумал, чани хъя-хъя тIий, бургъил ятIулсса ччергъилу ссавнин личавай дия, ттардал хIухчалт гьухъала ита бакьлай, махъ «ццус», «яйхIа» тIисса махъру вичIилухух бишлай бия.\nВышкалучIан иявайни ттун яттил шаттирду хьуна бавкьуна. Ккашил хьуну, гай сукку хьухьунссия кIюрххицIунмай, арх бувцун бакъая. Игьа лавгуннахха! Акъарив Аьбдуллагьлул тунтсса дакIнища на чувья ххассал хьунтIисса?.. Ганахьхьун тти махъ биривссар… Ссиру къундалул чуллай ххярхсса ххялтIасса лахъсса уртту яиттарцIанну, цаннияр ца махъун къабагьлай, канай бия. На анаварну яттил хьхьичI зума дургьуссия.\nКIюрххилсса, ахттайнсса дирхьусса кьуцуру ва даркку ттархь канихьну, баргъ аьттарахун бивукун, увкIуна Аьбдуллагь: хIакьину ятту канаки буллан яржа ванал бия. Ттухь ссихьгу къадурккуну, пурш лахъан дурну дучсса лажин ва мурччивгу хIаллицIух, хъинну мюршну, сайки гьарица хIайван цуппа-цуппалу ххал бигьлай, гьухъалттул дяних занан ивкIуна га.\nНама даэлин зана хьура лажин лухIину, Оьмардущал хьуна къаакьин, бакI кьус диртуну. Цукуньяв цал дакIнин дагьуна оьру ахтта нава бакъа бувусса чIун, яла цала багърал къарал буллалисса шама уссиясса магьа. Га магьалуву чIина-чIивиманал, цува шанул къаацин, цала кIисса кьувкьуну бивкIссар.\nАмма Оьмардул ттуйн дяъви ча бави, цала тахсир цала бакIрайн лавсун, гания мукьах гьарца хьхьуних, хьхьудяривзун махъ ссят цанний-кIинний увкIун, жухлу ссируннил гузат цува буллали хьуна. УчIантIиссарча га яла шану бахчумур чIумал, хIаллих гъан хьуну, чинтIиссар:\n— Урав, барххуй? Насу, улу тти чул ба!..\nЛахъну ганахь барчаллагь къачирчангу, дакIниву уссара дуцири хъиншивуртту чIа тIий, винма кIулцири зукьлурду буллай Оьмардуха.\n§ § §ЧIун най, Къиргъу ттущал ссирин тIун байбивхьуна. На цичIав цIуххирчан, ссихI къадуккайва, ягу кутIасса жаваб дулайва, ттун асар хьунсса кьутIинсса махъ чайва. Цищава на ссайн унугу ссибизан ан бюхъарчан (мукунсса иш цуппа нажагь бакъа къашайссия), га ар-ар тIий хъяхъяврил бивчIавай личIайва. Макрузансса яругу ттух кьюлтIну битлай, Аьбдуллагьлуха Къиргъул муксса аякьа дайвахха (жагь ганал лултту янна шюшлай, жагь гьунтти яттичIан ласунтIисса кIюрххилсса, ахттайнсса хьхьурайра кьуцурттуву дихьлай), Аьбдуллагь, ххув хьуну, э-оь чин ччисса ажари куна, ссурссу лахъи дуккан дуллай, бакI гьаз дуллай, лагма, яла-яла ттух уруглан икIайва.\nЦал гьухъала баврия оьнасса ттун дакIнин багьуна артезиандалин – навт буккултрал, аьрщаравух куртIну ккутIдурккуну¸личин бувсса щаращая хIухчалтрал тамансса мюнпат ласайва – ттула чурх, чапал хьусса лултту янна шюшин гьан. Ттунна гьарца аьркинмургу: ссахIван, лажинлихьу, ккарччив марцI дайсса ярагъ, марцIсса лултту янна- къиттарал кислуву дирхьуну, ачин хIадур хьусса чIумал, къатрал хьхьичI, аьравалттичIа хъунмав хьусса хъахъисса ккацлуйн хомут лахан бивкIуна Къиргъу. Артезиандалия щин ласун гьан ччай бухьунссия. Ххуллу цава, аьрххи кIива бансса кьасттирай – кьюлтIсса ниятгу дия цурда, душ ттущала цукун лащал бан къинавав тIисса, — на учав Къиргъухь, балчан аьравалттицIун бахIин кумаггу буллай:\n— Хула, на гьаннача щин ласун.\nГанил на ккалливагу къаувну, палцI бувну гьан бувна ца-кIива цIун хьунсса махъ:\n— Ина вила дарс лахьхьи, ккамппазитIур.\n— Бац!у, вин ттуйн учайсса махъру Аьбдуллагьлул лахьхьин бурив?\n— Бунни. Щил лахьхьин барчангу, вин хъанаймур цир?\nТтул мазрая цайва цуппа итххявххуна:\n— На вин ца балайгу чинна…\n— Балайгу? – душнин ттул махъ хъинну хIаз бивзуна. Яруннивусса ххарисса цIай-цIай тIаву ларитан къабюхълай, иттав хъатругу дирхьун, ганил аьаьччаппа бивхьуна; чурх ва бакIгу хъюлчайтIи бувну, ялагу цIулаган дуллай хъяхъяву. – щин ласун гьан итанну балайгу? Насу итаннача. Школданигу мукунасса хъяхъи буву икIайва ина. ккамппазитIур…\nМикь бавссуна. Ттул дакIнивугу Къиргъул мина цIакь хьуна.\nАртезиандалия зана хьуну, щинал дурцIусса бидонну ликкан дуллалини, Къиргъул ттухь цIувххуна:\n— Балай вий буржссар?\n— На му учинна гьархьхьуну, гьанттайнссаннуя мукьах, жува кIиягу, телевизор ккаккан, Хъун къутанналин нанини, — неххал куртIшиву ххал дан, чару бутав на.\n— Хьхьурду дайсса шананни, — душ нач дуллай, яру лабитлай бия, мунияту ттувугу ца пикри цIакь хьуна: Къиргъул ттул махъ инкар къабунни – бучIантIиссар.\nЛяличIину ла��ъи хьуну дия га кьини: гьан дан бюхълай къаивкIра. Луттирах уруглай уна, дарс бакIравун духлай дакъая. Баргъ лавгун мукьах ятту лухччиния бучIангу чIал хъанай бия. Махъва-махъгу дукра дукан циняв бавтIукун, хIухчалт ттинин бакъачIин хIаллих канай чIалай бия цала ххункI, дикI. Ххюра минутрава дукралуха ивзун ччаннай авцIура. Цуркни урувгра ужагърачIа бавцIусса Къиргъух, янил ишан дав, кьатIув ливчура.\nХIухчалт, гьанттайнссагу дурккуну, кув гузат буллан гьантIиссар, кув, утту бивхьуну, бигьа лаглантIиссар.\nХъун къутанналин нанисса ххуллих гихунай хьуну, цIаннавун ахьавгра. ДакIниву, пикрирдаву Къиргъу бия, ганил лабивкIсса яру, лиссусса гьайбат дусса лажин. «БучIавивав? КъабучIавивав? БучIвивав? КъабучIавивав?» — ттул дакI тарга тIий, цIухлай ташвишну дия. Хъун къутанналул ва жула даэлул дянин ивхьунссара кувкун, авцIра. Ссят, кIира ссят хьхьунссия – бюхъайва ттула ссавур дакъашиврул чIун хъуннасса ларгуххай икIангу на, — шаттирдал чIурду хьуна. Сухокумскаллал чирахъирттал чаннай инсаннал чурххал лишангу чIалачIи хьуна.\nАмма ттул вичIив дарцIуна: шаттирдугу кIусса бия, чурххал къалипгу душнил бакъая. Аьбдуллугь! Гана га! Лагьсса утта хъачIру, дачIу бакI! ТIайламур бусан, ттул дакI лап хIучI куна, зумув щенпIи кьаркьуна, къюкь чIурну ришлан диркIуна. Га, кьацIлива мурдалсса махъру нани бувну, ттуйн ххявххуна:\n— Ва ттула марцIсса ка чапал къадан кьянкьа дав, ккамппазитIур. Амма ина ттукку бивкIун бура, таммалсса ттукку!\nЖу лавчIуру. Га ялув – на лув, га лув – на ялув – ва куцуй ккуруй бавчуру машинартту заназаврил, шачIулул лаян бувну, оьнтIа багьну, къундалул авлахъраяр куртI хьусса ххуллих. Аьбдуллагьлуй гуж бия, цухьлуй уксса, на тIирхъашиврул ххассал уллай ивкIра. Бивзукун, кIилчин ххяххан га сикъавсуна: жу цанная ца нигьа буслай бухьунссия. Ххуллих ца тия, ца шия даэлин бияннин най буна, куннайн кув тIисса бивщу махъруми личлай бия кьацIурдива аьнтсса. Ссугру дуллан, цIарду дизлан ттул чIара хIухчу усттар ия.\n— Агарда ина таммалсса ттукку къабивкIссания, инава рязину ва яла кьадармур даврин къаучIантIиссия…\n— Му ттул иш бур. Вихь къацIуххинна.\n— КIа душ паракьатну къабитанссар, на вил му бурчу ликканна, авлия ккамппазитIур!\n— Ххал банну бурчу щилсса ликкайрив.\n— Вилгу, мурчIи Оьмардулгу, зу кунмасса къаммазтуралгу кIану бур ва цуппагу.\n— Ина, аькьлукар, циравав дуллалисса жул дянив?\n— Ттул иш личIири, авлия ккамппазитIур. Ттула бахтти на ттигу лякъинтIиссар!..\n…КIа хьхьунугу, гьунтти яттичIа кьинибархангу на ттула бакIрайн кьутIа тIина, пикрирдал азурда уллайна ливчIра: «Авххунна, кьюкьин унна, кьякьлухун ивхьунна… угу щил?.. Душнил. Макьай да вин, агь, ина..!» На аьсивну, синхралну, хъихъишиврун къаччан бивкIуну ияв. «Оьван, ахттайнссаннун бивхьусса я ччатI, я дикI я нис къадуканна. КIулну бикIуча…» Аьч бантIиссарча Къиргъул ттун дукра дирхьусса киса, ка къалавну ччатI, дикI, нис ххал хьув��ун, мюрщисса, цIай-цIай тIисса яру, махIаттал шаврил, гьарта бувккуну, ккуркки хьунтIиссар, махъун щусса ахттайнссаннух пIякь бивтун. БучIия гьанттайнсса дукангу къалавгуна, шихва, чялилувун ссиругу бавкьуну, гузатрайва ацIангуча, вила аьзизманан була вила аьвав ххункI куну. Амма «Сабир чуври?», КкамппазитIур ци увссар?», Оьвчара танайнгу», «Ккамппамзитур ххавххун ур,» — тIутIи бан, ттулашиврий чIявусса инсантал инжит буллан ччан къабивкIуна.\nЦуппа цуксса ттун къаччан бивкIун бухьурчангу, цуксса нава кьюкьин увну, ххавхххун ухьурчангу, цуксса ттул дакI зиризавал хьуну духьурчангу, гузатрайн ачлачини столданисса вятртIраву ххункI, дикI бихьлахьисса Къиргъу, ганил, ттуйн я щайхту, ттянг дирчсса лиссусса лажин, циниягу тухьва бусан ччини кунма, лабитлатисса яру ккавккукун, кьюкьин аву, къаччан бикIаву дакI нияту лирххуну, гайннуясса ттангъарагу къалирчIуна. ЗиниччатIул рангирайсса гъуниксса лажин энчI дикIан дурсса Аьбдуллагьлул пишлих къулагъасшивурагу къархьуна.» Душ тахсиркар бакъануккар,» — куна пикрилул.\nГузатрай авцIукунгу, ттун ххива, Къиргъу цуппа ттучIан бучIансса, цила тахсир шюшин. Ялагу лап хIаллих дарчуна секундру, минутру… КIара ссав, кIайва цIуртти, лагмава кIайва чирахъру, чарсса дархIусса, чялилуву ятту, нагу, нагу, къарал буллалисса, ялугьлагьисса, умуд бивхьусса. «Бюхъай, душний тахсир къавхьуну бикIангуча!..» Ялагу хъазамраву къюкI лахъну ришлай, дакIнивугу нахIусса, гъелисса асарду чантIа тIий.\nХъатIан бивзун махъ, шаттирдал чIурду шайхту, тамахIсса чурххал ххарину ццах куна – цува ва гузат буллан нанисса Оьмар ия:\n— Насу, барххуй, шану лахъи…\nМакьай да вин… къабувкIунни! ..Ттул ва Къиргъул аралуву жин щябивкIуну бия…\nКъиргъул хьхьичI ттула дакI аьч дансса ссант къадирирна. ЧIун къуманивун дагьну дия. Зунттавунмай куч хъанансса хIадуршин дуллай, заву гьарза хьуну дия: хIухчалт цаласса, цайнма тавшурсса цайми колхозниктуралсса ятту букьлай, гайннул ппал дахлай, дух-цIусса янна, ссуттил, кIинттул, интту салкьи хьусса кьай-кьуй къапурдивун, дарвагирттавун ликIлай, машинарттай шяравун кулпатирттачIан тIайла дуккан хIадур дуллай бия. Ца шанма гьантта жул къушлил ятту Хъун къутанналий токрайсса хIисилттах букьлай: хьхьичI – ттарду, хъирив – ссиру. Ятту бувкьукун, складрайн ппалгу дуллуну, Оьмар тяхъану, ккарччив ва ятIулсса синтту чIалачIи дуллайна увкIуна даэлин:\n— План ххину-ххишалану лавхъссар, барххуй. Шанна кило ва мукьттуршра грамм. КIиттуршра грамм пландалуяр ца хIайвандалуя ххисса.\n— ХIухчалт цинявгу вити-тирх буклай бия цала кулпатирттачIан, оьрчIачIан бачлансса чIун гъан хъанахъиссаксса. Циняннаву личIину, ва ца ттукку бирисса барцI куна, тана увккуна Аьбдуллагь. Ссурссу лахъи дуккан дуллай, бакIлахъну бувгьуна занай, — ганан сансса цучIав акъая къушлий. Къудурсса бущи-кьущилул савав ттун, гьай-гьай, хъинну дурчIлай дия: 40-50 цува заллусса, миннуяр��агу чIявусса дус-къардаштурал, мачча-гъаннал ятту бувкьуну, ппал дарххуну, арцул жипру пурш лахъан дурну, мяш тIий ия. Яла кIива гьантта хьуна Аьбдуллагь акъава хьуну, ссирунничIан навалу занай. Оьмар, Джаганаха лавщуну, цуппалусса я ляпIчин къабун, буруган буллай, бакI кIутIу буллай, пуй тIий, ссибизлай ия. ХIухчалтрал чайва:\n— Ай, Аьду кайп-шайп буллай икIантIиссар Сухокумскалий, шавай ачланнин шагьрулия хIаз ласлай…\nШамилчинмур кьини, ттарду, ссиру лухччиния зана хьуну, хIухчалт дукралух щябивкIсса чIумал, Аьбдуллагьлул ккаккан бувуна, цукунсса хIаз ласлай ивкIссарив шагьрулия. Цал кьатIусса ккаччи аьй-цIир чин бувну, вай бавкьуна. «Аьду най ур,» — увкуна цаннал. Гайми куннах кув, циниягу ца хIисав дуну бугу-бурувгун, накь анаварну хIачIлай булувкьуна. Ца минутрава арандалисса кIиришивруя нузру тIиртIуннасса дукра дукаймур къатлул бухкIуллувух увххуна Аьбдуллагь, гужну аххана хьусса, увчIин къабюхъайсса: цIусса някIсса кремплиндалул костюм, цIусса кьяпа, гуржи пурмалул, кьабакI гьартасса. Пиджакрал кIичIру къабувчIуну, ссимиялтту я бивхьун бия, кув кIанттава хIажакрава ливчуну, бурувзусса хъахъисса тIяйлул ран бусса нейлондалул гьухъа чIалачIи буллай. Хьулувух уххайхту, ттар-ттаргу куну, хIан хIачIаврил ятIул лаган бувсса, хъиннува аьраттал хьусса яру ва лухIи ларгсса, аьгъусса цIай-цIай тIисса лажин циняннах дуруган дурну, «ИехI!» — куну, кагу галай дурну, кьянкьа бакъасса шаттирду ласлай, ужагърачIа бавцIусса КъиргъучIан авчуна.\n— Ва винни, — куямур канихьсса къирттарал гьартасса, лаххи-ликкиялул дурцIусса кислува ца янна личин дурну, ужагърал чIаравсса чIавахьулттил улттуй, къиргъучIа дирхьуна, — ттул махъ махъри. КIива багьа буллуну ласав ца мазран кIул ттучанчинаща.\nЖул накь хIачIлачIаву, дукра канакаву кьадагьуна. СсихI дуккан сислай цаягу акъая. Нигьа буслай, начилну янналухгу, жухгу бурувгун, душнил кьатIуппай лихъан кьаст лархIуна.\n— БацIу! – Аьбдуллагьлул хъит-шит тIисса душ, ка дургьуну, бацIан бувуна. – Вай гьантрайва лавгун; Гьанжилив царай ххаллилсса къатри машан ласунна. На ина дяркъусса щинайн гъилисса кIисса щун къабитанна. Ва ина кунмасса душнил кIану бакъар. На ина мусивун бахьлаган банна. Ттух вичIи диша…\nКъиргъул, хъит куну, ка личин дурна:\n— Къачча ттун инагу, вил хъусгу, — га бувккуну бавчуна.\n— Ссавур да! БацIу тIий ура на вихь! – Къиргъу байгьлай, хъап-шап, лачIу-ххачIу ссайнчIав къабувккукун, Аьбдуллагьлул кьацIлива ссугру, чапалсса махъру бавчуна:\n— Лурзи оьл! Оьрму, шярайх уклай, Курраллал щархъаву лавгсса Дадухъал затралгума ттул падаркIа аткказ дан, на кьюкьин ан! Ина кIиссурттая кьацIа тIунтIиссара, дучIи дакъуй! Мукун бухьурчан, жува ттигу буруганну. Дулу, насу ккамппазитIурнащал лурзлан, — укунагу ххалаххай куна щяивксса на, «ккамппазитIур» кукун, гьалакну ччаннай авцIунав, амма Оьмардул ттул кахха кIункIу дурна, махъ чин къаивтун вайми хIeхчалтращ��л къатлува кьатIувай уккан увнав. Ттуйнса, Къиргъуйнсса, лях-карfх Оьмардуйнсса гьалахьубирду, нааьнарду кIичIиравун, жул хъирив, ялагу лехлай дия.\n— Кьяпа хIарам хьуннав, ккаппазитIур, на ва вива къабуккарчан шярайхбуккулт! На… (уку-тукун бувссар) зул хIухчушиврингу, зунгу.\nГьавалин увккукун, ттул няравун ганал аьлагъужа я бухлай бакъая, я бюхлай бакъая. Ва гьан дан къашайсса интту кьини салкьи хьусса бугъ лещан буллалисса дюхлулсса гьавалул щатIи, чурх бигьа лаган буллай, бивщун най бия ухссавнил чулуха. БакIравугу шадну, тIааьнну экьи най бия дакI рахIат дуллалисса щатIи: «Къиргъу ттулли, Къиргъу ттулли! Ттун цир бан шайсса Аьбдуллагьлуща? На ганал инили, яннализа ухрав? ЧIугу лахъ бувну, заккантту кIутIу тIурчангу на ганаща нигьа къаусайссара…»\nАмма лявкъуна макру кьадарсса чувнал.\nГьунттимур кьини, дадал шаппату Оьмардухьхьун тIайла бувккусса ххюва ттая дуркьусса ца дарваг бувцIусса ппал къутаннайх цала машиналущал гай датIлай заназисса кьамул дувучIан дуллуну, Хъун къутанналия зана хьуну, химиялул луттирах щяивкIссия. Къатлуву цучIав акъая. ХIухчалтрал бачIи яттичIа, бачIигу кьатIух, цала-цала къуллугъ щаллу буллай. Оьмар конторалий. Къиргъу – бучIия кIанихун къюллан, хъярч буллан гьангу – дукралуха, щющу-кьюшулуха, тIахIникIичIулуха зий цила къатлуву. Зимизругу, гьантта бувккуну, гьарза хъанай, вичIилух, ссурссулух, лажиндараву ликлай, дарс бакIравун духан къадитлай.\nЦакуну кьатIату, архну, гьалакну щихьъяв гъалгъа тIутIисса Аьбдуллагьлул чIу къатлувун ххивуна. Гания ссирунничIари усса, ахттайнайва даэлин циван увкIривав? Аьлагъужа гъан хъанай, чIу ахъ хъанан бивкIуна. Аьбдуллагь цуманащал уссияв дяъвай ия. ИкIантIиссар, аьратталсса яругу ятIул бичин бувну, аьгъусса, лухIи-пурщисса лажин пурш лахъан дурну, ганзсса, ккурккисса мурччив хьюрхьул ва щемпIирал пурххатIи дурну, чIу лахъ буллай, ивчIанна, аттанна, банна, хьунна, ца на акъа цур усса тIий, нигьа бусан буллай. Ай, тIааьн чансса адимина! Аьлагъужа къатрал хьхьичIун гъан хьуна. На ккалаккисса лу лава-лавкьуну, вичI кIюла дав.\n— Да, арамтал, наличIи шярайхбуккултрал нацI оьттух бичин бан, хьхьуния кьини дурну, щихачIав зун, увкIун ухрав ва ттуккул бакIрай бувккусса чулланин? КIира кьини, ттула иширай, лавгун, ятту кьабивтукун, укунсса бала бувну лявкъунни… Цими хIайван бакъассарив, му ттигу аллагьнан кIулли. Щамххаллул аманат бувсса кIа пяду сси бакъар. Бавххуссар ккамппазитIурнал. Миннан цибур? Цала ужагърай магъ дусса кIулу къалявкъусса хIарамзадатурал чил жандалия вапа-аьпа бакъа кьацI чинтIиссар. Цала оьнцI лишин къашайсса мюрш оьрчIалгума утти жу кIанттуву бахIлан ливчIуна…\nТтул чурххал зурзу куна. Буцири оьтту бавтIуну, лажин кIири дирчуна. Щялмахъ! Щялмахъ! Лахьхьугу буссия Щамххаллул пяду, кIирагу вичIилул махъ кIацI бувккуну, урчIал хьхьичIух ришру дурусса. ХьхьичI авцIуна кIава вышкалий зузисса навт букку: «Про��ай, друг, вон того барашка, с кюрдюком?» — «Не могу. Колхозный барашек.» — «Ведь продают же другие чабаны?» — «У меня своих нет.» — «Ведь продают же другие чабаны?..Ведь продают же другие чабаны?..» Ттухун бутан, на зияя ан цала, Аьбдуллагьлул, бавххуссар! Цала! Цала! БувчIунни, ттуцIухсса цукун буллай уссарив Аьбдуллагь…\nМугьлат бакъа кьатIув увккура. Яру най буна тIайла бавцIуна ттуршайн, кIюласса, куклусса, Аьбдуллагьлул цIакь бусса урчIамур каниву къулайну тIуркIу тIисса.\nБарцIва бувгьуни куна, муксса на, «цуркул», «хIарамзаданал», кьюкьин дурсса цала чумартшиву, чувшиву ккаккан дуллай ияхха га лажиндараву, лахъну дургьусса, ярунниву, вичIи дирхьминнах вихшалдарай буруган буллалисса, мукъурттиву, саргъунну кьацIлива личлачисса, бюхъайва, анхъ-анхъ бивкIуну, ччитуйн бакIрайн багьсса кIулли кунма, ссихI дуккан къабюхълайхъисса АьбдуллагьлучIасса кIиягу ттардал хIухчалтрал пикри бангу: «Лавмартшиву дурну дурр Сабирдул».\n-КъатIайлассар! Ина инавар бавххун бикIантIисса. Лахьхьугу буссия Щамххаллул пяду гьухъаллуву. Инавар!\nШанмагу чурчари кьяпа архIал ттул чулинмай кIура бавуна. Зини ччатI куннасса Аьбдуллагьлул лажиндараву, оьхIалну ттучIан чурх хъит бавриву куртIсса, ларитан къабюхълахъисса душманшиву дия. Куклусса ттархьгу ганал каниву тIуркIу тIинна дия.\n-Ттула дуснал сси нава бахлай? Му хьунни хавар, ккамппазитIур? Вила эпасси бакъасса хилчIа хушрай хIухчушиву дуллан циван увкIссарав тти кIул хьуннича. Ччясса муттули авадан хьунссара, учIиакъуй! Щамххаллул сси бивттуни къалачIунссар, ва ттуршах лачIлачIи анна, хIарамзада! – ттул бурхIайх, хъачIру хIалану ттархь рищаву, кIиягу ттардал хIухчалт ххявххун, жу, цаннайн ца щун къабивтун, личIи баву, кинораву кунна, анаварну хьуна.\nМицI къаавцIуну, хъирив изан, щил щин бавхун бурив Щамххаллул сси ххал бан, навт буккултрачIан лавгун, гайннахь цIухху-бусу бан, ччан бивкIуна ттун. Макьай да вин, къаитайссар вакса ттуйва хъяй ас бакъасса адимина! Инсантуравун на ци тIира уккантIисса? Шаппа цир чинтIисса?\n— Да кьаикIу? КIири маичлав? – Аьбдуллагь угьлайна, га кIиягу хIухчил паракьат уллайна кьаивтун, аьрагъужали къатлул хьулухун бувккусса Къиргъухвагу начну, лулттутува урувгун, чулланин, даэлухун ливчура. Къатрал махъун бавгьуну бия ссиру. Щамххаллул пяду гьухъаллуву бакъая. БивкIсссания га тихава ляличIину чIалантIиссия. Бат банма бат бувну бур ас бакъул. Лахьхьу буссия – мудан хIухчил хьхьичIья бачайсса, — ккурккисса кув кIанттава лухIисса кIунтIру, ттангъри дусса уттулугу дахьва хъюлчайтIи бувну, буччаврил угь-угьгу тIий, захIматну махъва-махъ най.\nВышкалучIан гъан хъанахъиссаксса ттул дакI ялагу ташвиш хъанан диркIна. «Агарда вышкалучIа цучIав акъахьурчан личIи, ттухь цичIав бусайссарив кIайннал? Вышкалий бакъа цамур кIанттаву, масло, Сухокумскалий, харж бувухьурчан пяду Аьбдуллагьлул микку цири бантIисса? Занай, цIухлай, шайссарив ца ттуща цуркул хъирив лаян?» Ттул ччанну бацIайкун бавцIуна, дакI гъюжу дурккуна. «Чунья нава увкIусса? Ниттил тIимур бувуссания, тIайла ацIанссия?.. Ва авлахърайх лечлачаврил цир хьунтIисса?.. Байсса, битайсса цир?.. Шавай? Шавай гьан багьанссар… ДадачIан махъунай?..» Зунттавунай лихъансса пикри кьянкьа бакъасса, сикъавсусса бия, амма минутрая минутрайн цIакь хъанай, хъунма хъанай, хъиривппа-хъиривгу ттун бувчIуна: ттул ххуллу, аглан къавхьуну, шяравунмай бушиву.\nАзурдасса дакI рахIат хьусса хханссия. Гьаксса Аьбдуллагь усса даэлин, ттула мандолина, вещмешок ласун, ачин дакI кIункIутIигума дакъая.","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-10","url":"https:\/\/hosreh.ru\/1282-2\/","date":"2024-03-03T09:57:25Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-10\/segments\/1707947476211.69\/warc\/CC-MAIN-20240303075134-20240303105134-00480.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9735962749,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9735962748527527}","num_words":16301,"character_repetition_ratio":0.031,"word_repetition_ratio":0.005,"special_characters_ratio":0.177,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.979,"perplexity_score":2719.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"Аьф-лул Экономикалул министерстволул баян бувну бур «Лучшие практики наставничества» тIисса Аьрасатнал конкурсрал финал дикIантIишиву. Муний Дагъусттаннал чулуха гьуртту хьунтIий ур региондалулмур ятIапрай ххувшаву ларсъсса МахIачкъалаллал хьхьирил портрал АО-лул генеральный директорнал хъиривчув ХIажи-Мурад Абашилов.\n— Конкурс баян бувну бивкIссар «Производитель труда» тIисса национал проектрал лагрулий предприятиярттал дянив. Дагъусттаннай ва проект щурущи дурссар 2022 шинал март зуруй. Хьхьирил портгу хьуссар ва конкурсрал цалчинми гьурттучитуравасса цану. Проект дур шанна шинайсса. Ванил мурад предприятиярттал даврил даража лавай шавур.\n– Жу проектрай гьуртту хьусса даврил даража хьхьичIунмай хьуншиврулъя, жул умудгу сервисрал даража лавай бавур ва предприятиярттан дучIаймур гьарза давур. Жуща бювхъунни мурад бартбигьин. Жу чIун сахъла дарду. Вари жул агьаммур щаллушиннагу. Конкурсрай гьуртту шаву тIурча – дакI дакьинсса ишри. Цал-цал бакъа, оьрмулуву къашай даврия рязисса ишру. БакIрал пикрилуцIун бавхIусса цIу-цIусса идеяртту, чан-чанну тIий ласласисса шаттирду – вайри даврих цIуну урган уллалисса ва дахханашинна дуллалисса давуртту. Ванийну даврих ина ляличIину уруглагиссара, – тIий ур ХIажи-Мурад Абашилов.\nВа шинал конкурсрай гьуртту хьун тIий дур 785 компания, миннува 136 — хьхьичIунсса насихIатчинал цIардахлу бястлийсса.\nКонкурсрал мурад – Аьрасатнал предприятиярттал насихIатчитал ялун личин бавур ва миннал чIарав бацIавур. Минналли щалагу компаниялул даврил даража гьаз байсса ва хъирив нанисса никирангу лахьхьин бувайсса, – тIий ур Аьрасатнал лябуккулул экономикалул министрнал хъиривчув Мурат Кеферов.\nХхувшаву ларсми барча бантIий бур Москавлив декабрьданул 7-нний, Даврил ва насихIатчинал кьинилул лагрулий.\nСагъират\nИсмяилова","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-10","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=hhichiunssa-nasihiatchi","date":"2024-02-27T01:33:03Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-10\/segments\/1707947474669.36\/warc\/CC-MAIN-20240226225941-20240227015941-00596.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8572061658,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8572061657905579, \"inh_Cyrl_score\": 0.05673843249678612, \"lez_Cyrl_score\": 0.021116649731993675, \"kum_Cyrl_score\": 0.01736288331449032, \"tab_Cyrl_score\": 0.012578140012919903}","num_words":538,"character_repetition_ratio":0.065,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.155,"stopwords_ratio":0.028,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.88,"perplexity_score":2870.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ларгсса нюжмардий Лакрал театр зана хьунни кIива тIайлабацIусса аьрххилия.\nСентябрьданул 10-нний Саранскрай «Театральная осень» фестивальданий гьурттугу хьуну, тиччава лавгунни Татарнал хъуншагьру Къазаннайн, кIира кьинисса гастроллай. К. Тинчуриннул цIанийсса Татарнал драмалул ва комедиялул театрданул сахIналий ца кьини кIийлва ккаккан бунни Расул ХIамзатовлул произведениярттаясса спектакль «Последняя цена», цувгу бивхьусса шаэрнал 100 шинан хас дурсса мероприятиярттал лагрулий. Режиссер Дмитрий Павлов.\nТIайлабацIусса хьуссар ва спектакльданущалсса гастроллу Грозный, Владикавказ, Элиста, Нальчик, Пятигорск шагьрурдайн. Вай кIицI лавгсса цинявппа шагьрурдайн Лакрал театр уттинингу цимилвагу лавгссар, хIурматрай кьамул бувссар. Саранскрайн ва Къазаннайнсса аьрххирду тIурча, цалчинссар. ТIайлабацIусса аьрххилийну гьарза-гьарта хьуссар Лакрал театрданул гастроллал географиягу, хъун хьуссар лагру, чIяву хьуссар республикалул кьатIувсса тамашачитал.\nСайки 400 тамашачи лагайсса зал бувцIуну бия кIивагу постановкалийн. Спектакльдания махъ Лакрал театрданул каялувчи Бадрижат МахIаммадхIажиеващал хьунабакьин бувкIун бия Татарнал культуралул министрнал хъиривчув Юлия Адгамова. Ихтилат бия ттуршукулул шаэртураву хьхьичIунсса ххуттайсса Расул ХIамзатовлул творчестволия, му дунияллул литературалуву хIакьинугу агьамсса кIанттай душиврия. Юлия Адгамовал барчаллагь увкуна Лакрал театрданул Татарнал театрданущалсса уртакьшиврул дазурду тIитIаврихлу. Татарнал театрданул директор Фанис Мусагитовлул, Бадрижат МахIаммадхIажиевахьхьун Барчаллагьрал чагъаргу буллуну, бувсуна Дагъусттаннайн гастроллай бучIансса пикри бушиву.\nХъиривмур кьини спектакль ккаккан бунни Къазан шагьрулул зума-къирагърайсса «Залесный» магьирлугърал центрдануву.\nСпектакль ккаккан бувкIун бия 8-мур классрал дуклаки оьрчIру. Вайннан Расул ХIамзатовлул цIа кIулну дакъая, «Кьурукьру» балай тIурча, кIулну бия.\nМагьирлугърал центрданул директор Тимур Юсуповлул бувсуна дуклаки оьрчIахь дунияллул литературалуву ликъаххайсса аьш кьариртсса Расул ХIамзатовлул творчестволул ирсирая. Барчаллагь увкуна спектакль ккаккан бан цала центр язи бугьаврихлу.\nГастроллал лагрулий К. Тинчуриннул цIанийсса Татарнал драмалул ва комедиялул театрданул ва культуралул центрданул жанахIраву дуссия Расул ХIамзатовлул суратирттал ва шеърирдал выставка.\nРана Халим��лина:\n– ХIакьину на хIайран бунна Лакрал театрданул постановкалул. Хъун хъанахъисса ник тарбия даврил ххуллийсса даву дурну дур Расул ХIамзатовлул шеърирдайхчил. Му жун багьа бищун къашайсса бахшишну хьунни.\nДуклаки оьрчIру бухьурчагу залдануву, чIу-чIитI бакъа вичIидирхьуну бия 2 ссятрай нанисса спектакльданух. Мунил бусласиссар спектакль асар шаврия. Расул ХIамзатовлул шеърирду жунма хIакьинугу ххуллу ккаккан буллай бур. Ми таржума бувну бур дунияллул чIявусса мазурдийн. Бусалардавун багьсса «Кьурукьру» таржума бувну буссар татар мазрайнгу. Му учайссар Альбина Курмашевал.\nСпектакль ххал буллай бунува ттун дакIнийн багьунни вай махъру: «Нажагь бястливу дуснал вил дакIнийн щун барча, цуксса цIун хьурчагу, ина га багъишла ити» – багьа бакъасса махъру бакъаривла, туну, вай. Дусшиву бюхттулсса кIанттай дихьлай ур, дусшиву дуруччин оьвтIий ур шаэр. ХIакьинугу на гьарца махъ бюкьлай ххал бав спектакль. Хъунмасса барчаллагь труппалун ва ххаллилсса спектакль жучIан лавсун бучIаврихлу.\nРаида Ильина:\n– ДакI асардал къявхъ тIий дур хIакьину спектакль ххал бувния махъ. Яла-яла бювххунни ниттин хас бувсса шеърирду. Макь дайгьин хъанай къабивкIра.\nЗулайхат Тахакьаева","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-10","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=kiiva-tiajlabacziussa-arhhi","date":"2024-02-27T01:30:15Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-10\/segments\/1707947474669.36\/warc\/CC-MAIN-20240226225941-20240227015941-00601.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9304075241,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9304075241088867, \"inh_Cyrl_score\": 0.02942858450114727}","num_words":1030,"character_repetition_ratio":0.075,"word_repetition_ratio":0.043,"special_characters_ratio":0.142,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.95,"perplexity_score":2834.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Дунияллийсса инсаният хIасул хъанахъиний яхъанай бивкIсса инсантурал бакIраяту цала дакIниймур хъирив наниминнан кьабитаншиврул, оьрмулул хIалурду лахьланшиврул, цал дакIнихсса хаварду ппив буллан бивкIун бур, яла – чичрулий.\nГана га чIумалва инсаннан дакIнин багьну бур луттирал лагрулийсса чагъардай чичрурду дуллан. Мунияту инсаннал оьрмулуву хъунмасса кIану бугьлай бур луттирал.\nИнсантуран аьркинсса луттирдугу салкьи бувну бур библиотекарттаву. Библиотекарттаву зий бур хъинну цалла давурттив ххирасса пишакартал.\nМайрал 27-нний хьуссар Библиотекарттал кьини. Ва кьини Ккуллал райондалул шяраваллавусса библиотекарттал зузалт бавтIун бия Ваччавсса библиотекалул читальный залданувун. Библиотекалул кьинилун хас дурсса тяхъашивуртту дайдихьлахьишиву баян бувуна Ваччавсса райондалул зумунусса библиотекалул хъунмур ХIажиаьлиева ПатIиматлул. Хъирив райондалийсса библиотекарттаяту, шикку зий бивкIсса ва зузисса зузалтрая гьарта-гьарзасса ихтилат бувуна Ваччавсса библиотекалул зузала ХIажиева Камилатлул. Такну ванил кIицI бувуна 1956-ку шиная шиннай хьунадакьлай бушиву Библиотекарттал кьини. Камилатлул бувсуна муданнагу гьарца байрандалул кьинирдай дувайшиву диспутру, конфере��цияртту, шаэртуращалсса, чичултращалсса хьунабакьавуртту. Камилатлул кIицI бувуна ччянива Египетнаву археологтурал ххалдигьавуртту дуллалисса чIумал, фараоннал гьаттал чIирай ляркъуну диркIшиву, луттирдан хас дурсса, «ДакIнинсса аптека» тIисса, чичру.\nВанил дакIнин бивчуна библиотекарттаву лахъисса шиннардий зий бивкIсса, амма жула дянивату лавгсса пишакартал: Ваччав зий бивкIсса Адамова ПатIимат, Вихьуллал библиотекалул хъунаману зий ивкIсса КIамахъанов Аьли, Хъусращиял шяравасса Аюбова Рукьи, 1-мур ЦIувкIратусса Кьурбанаьлиева Басират, 2-мур ЦIувкIратусса Аьбдуллаева Патий, ЦIущарниятусса Маммаев МухIуттин, ЧIятусса Рамазанова ПатIимат, Хъусращатусса ХIажиева Гулара. Камилатлул бувсуна хIакьинусса кьинигу райондалул библиотекарттал зузалтраву хъинну ххуйну зий бушиву Дагъусттаннал культуралул хIурматрал цIанин лайкь хьусса Хъювхъиял шяравасса Сулайманова Зоя, СумбатIуллал шяравасса Будайчиева Аьбидат. Янилун дагьайсса хьхьичIуннайшивурттай зий бушиву бувсуна ЧIяйннал библиотекалул зузала Ибрагьимова Гурсалан, Ваччавсса библиотекалул хъунмур ХIажиаьлиева ПатIимат, вава библиотекалул зузала ХIажиева Камилат ва цаймигу.\nЛичIи-личIисса номерду хIадур бувну бия циняв библиотекарттал зузалтрал. Яла яргмур, сий дуну хIадур бувмур номер хьуна Вихьуллал библиотекалул хъунмур СайкIуева МаритIал хIадур бувсса, Аьлиева КьурбанпатIимал щаллу бувсса, «Барышня-крестьянка» тIисса Пушкиннул интермедия. КьурбанпатIимал лаххиялул тасттикь буллай бия хьхьичI бавцIуну бушиву бунияласса «Барышня-крестьянка». Ккуллал библиотекалул хъунмур ХIажиева Аьйшал хIадур бувсса душварал бувсуна Ккурккуллал Щазал оьрмулия, бувккуна ганил шеърирду. 1-мур ЦIувкIуллал хIадур бувну бия КахIаб-Росолиясса МахIмудлул «Мариям» тIисса поэма. Вай оьрчIал лаххиярттугу исвагьисса, гай чIуннал лишанну ккаккан дуллалисса дия. Барча бавуртту дуруна Ккуллал райондалул культуралул управлениялул хъунмур Ибрагьимова Маринал, Ваччавсса оьрчIал библиотекалул хъунмур Исакьова Аьйшатлул ва цаймигу зузалтрал. Номерду ккаккан бувна гайми библиотекарттал зузалтралгу. Лях-карах балайрду увкуна АхIмадов АхIмадлул, ХIажиева РайхIанатлул, Аьлиева Шавлухълул, МахIаммадова Асиятлул, Сяидова Аьйшал, Рамазанова Гулжагьрал ва цайминналгу. Буниялагу на мукIру хъанай ура культуралул мархха-ххуну жула зунттаву дирхьусса, шяраваллаву ватандалул аьламатшиву дуручлачисса зузалтну хъанахъишиву культуралул зузалт. Пагьму-гьунар цинявннаву къабикIайхьувкун, тасттикь хъанай бур вай культуралул зузалтрал хъаттирдай жувагу щябивкIун нанишиву.","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-10","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=%D0%B1%D0%B8%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BB-%D0%BA%D1%8C%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%BB%D1%83%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D1%81%D0%BD%D1%83","date":"2024-02-27T01:35:45Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-10\/segments\/1707947474669.36\/warc\/CC-MAIN-20240226225941-20240227015941-00038.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9688236117,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9688236117362976}","num_words":1157,"character_repetition_ratio":0.092,"word_repetition_ratio":0.032,"special_characters_ratio":0.134,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.975,"perplexity_score":2697.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"[dropcap]М[\/dropcap]ахIачкъалалив, Ися Идавсил (аь.с.) цIанийсса РувхIанийсса центрданий апрель зурул 19-нний хьусса жагьилтурансса ифтарданий гьуртту хьунни ацIазарунниха ливчусса жагьилтал. Ва давугу дурну дия шагьрулул администрациялул, Спортрал, туризмалул ва жагьилтурал иширтталсса буллалисса управлениялул Муфтиятращал уртакьну.\n[dropcap]М[\/dropcap]ероприятие дачин дурну ия машгьурсса тележурналист, продюсер, нашидру учайсса Султан Трамов. Аьдатрайн бувну, мероприятие дайдирхьуна мубараксса Кьурандалул аятирттая. ХIапизтурал республикалул конкурсрай ххув хьусса Шяпи Иманаьлиев ия аятру ккалайгу.\n[dropcap]М[\/dropcap]ахIачкъалаллал мэрнал цалчинма хъиривчу Мавлидин Маликовлул, спортрал министрнал хъиривчу ХIайдарбаг ХIайдарбаговлул, МахIачкъала Шагьрулул депутатътурал мажлисрал председатель Марис Илиясовлул, Халкьуннал мажлисрал депутат Султан Ибрагьимовлул, бавтIцири барча буллай, кIицI лавгуна жагьилтурал гуж, кьуват, исламрал ххуллу-ххуттаягу хIура къавхьуну, кувннал кув бугьавриву бушиву. МаслихIатрайсса ихтилатру бувна исламрал элмурдал доктор МухIаммад Урминскийл, МахIачкъала шагьрулул Имамтурал советрал хъунама МухIаммадаьрип Сиражуттиновлул, Муфтиятрал просвещениялул отделданул каялувчи ХIусайн ХIажиевлул. Вайннал барчаллагь увкуна ифтар лавайсса даражалий тIайла дуккансса хIарачат бувцириннахь.\nХьхьичIунсса гьурттушинна дурну дия исламрал вузирдал студентътурал. МИК-рал ва ДГИ-лул студентътурал дагъусттаннал этностильданийсса фотозона хIадур дурну дия, шакиллу рищун ччинал рищуншиврул. Ссихьри дуван лахьхьин буллалисса мастер-класс ккаккан бувна вайннала. Султан Трамовлул, Руслан ХIасановлул, Аслуттин Юсуповлул, Рамазан Мажидовлул ва Абакар Кьурбанадамовлул щаллу бувна нашидру. Спонсортурая дия бахшишругу: чIиви хIажлийнсса путёвка, айфонну. Ифтарданул сиптачитал барчаллагьрай бур волонтёртурайн ва чIарав бавцIуцириннайн.","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-10","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=kkazit-898","date":"2024-03-01T21:14:34Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-10\/segments\/1707947475701.61\/warc\/CC-MAIN-20240301193300-20240301223300-00657.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8038054705,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8038054704666138, \"inh_Cyrl_score\": 0.04967605322599411, \"kum_Cyrl_score\": 0.03156379610300064, \"lez_Cyrl_score\": 0.022134503349661827, \"ava_Cyrl_score\": 0.0149286650121212, \"dar_Cyrl_score\": 0.01032615453004837}","num_words":585,"character_repetition_ratio":0.055,"word_repetition_ratio":0.021,"special_characters_ratio":0.135,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.851,"perplexity_score":2406.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"ЦIуссалакрал райондалул бакIчи МаматIи ХIамзатов хьунаавкьунни хасъсса операциялуву гьуртту хъанахъисса, цIана отпускалий шаппай бувкIсса Гьамиящиял шяравасса жагьилтуращал.\nАьралитал хьунабакьлай, МаматIи ХIамзатовлул барчаллагь увкунни аьралий бигарду лайкьсса даражалий бартбигьлагьисса жагьилтурахь. Аьралитурал бувсунни оьрмулун нигьачIаву дусса кIанттурдай къучагъну талатисса цала гьалмахтурая.\nРайондалул бакIчинал цIухху-бусу бунни вайннал кулпатирттал масъаларттая, кIицI ларгунни аьралитурал кулпатирттансса хIаллихшинну. Ванахь аьралитурал тавакъю бунни къатри дансса аьрщи итадакьин ва шяравусса щинал дузалшиннарал масъала щаллу бан. МаматIи ХIамзатовлул цала аякьалийн лавсунни кIицI лавгсса масъалартту ва барчаллагь увкунни къуллугърал бурж лайкьну бартбигьлагьисса жагьилтурахь.\nЧIа увкунни цIакьсса цIуллушиву ва ххувшаврищал зана шаву.","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-10","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=il-4261","date":"2024-03-01T20:55:34Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-10\/segments\/1707947475701.61\/warc\/CC-MAIN-20240301193300-20240301223300-00668.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9743491411,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9743491411209106}","num_words":275,"character_repetition_ratio":0.083,"word_repetition_ratio":0.034,"special_characters_ratio":0.118,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.979,"perplexity_score":2053.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ноябрь зуруя шихуннай дайдирхьунни районнал ва республикалул лагрулийсса олимпиадартту. Чялишсса гьурттушинна дуллай бур ми олимпиадарттай Лакрал райондалул дуклаки оьрчIру.\nЗулайхат Тахакьаева\nВай гьантрай оьрус литературалул республикалул олимпиадалий кIилчинмур кIану бувгьуну бувкIунни КIундиннал школалул 9-мур классрал дуклаки душ ХIажиева Ромила. Сайки ряхцIалунничIан бивсса дуклаки оьрчIру гьурттусса олимпиадалий кIилчинмур кIану бугьаву къаоьккисса ккаккияр. Олимпиадалий Ромилал ххаллилну биттур дурну дур Твардовскийл ва Заболоцкийл шеърирдал лащаву ккаккан дуллалисса анализ дансса даву. Ромилал олимпиадалий хьхьичIунсса ккакrияртту хьун хIарачат бувну бур оьрус мазрал ва литературалул дарсирал учительница Хуцаева Миясатлул ва Ромилал цила ниттил, ххаллилсса педагог Абакарова Абризатлул. Ттининнингу Ромилал кIилчинсса кIантту бувгьуну бур «И гордо реет флаг державный» ва «Мы дружбою народов едины» тIисса республикалул конкурсирдай. Вай гьантрайгу Ромила гьуртту хъанай бур республикалул биологиялул олимпиадалий.\nЦалчинмур классрава тIайла хьуну урчIулчинмур классравун бияннин Ромила дуклай бур марцIсса ххювардай. Чялишсса гьурттушинна дуллай бур школалул художествалул самодеятельностьрал давриву ва жяматийсса иширттаву.\n«И гордо реет флаг державный» тIисса республикалул конкурсраву канил давурттал номинациялуву Дагъусттаннал ттугъ жанграй щавщуну, цалчинмур кIану бувгьуну бур Гъумучиял лицейрал 11-мур классрал дуклаки душ Асхабова Фаридал (каялувчи Нажаева Анисат). Ва конкурсрай ялагу «Исследовательские работы» номинациялуву Дагъусттаннал гербрал ва ттугълил тарихраягу, личIи-личIисса дяъвирдаву дагъусттаннал халкьуннал ккаккан дурсса чувшивриягу бувсун, хIурматрал грамоталун лайкь хьуну бур вава классрал дуклаки душ Жалаева Рая (каялувчи Изиева Гульнара).\nЛицейрал 10-мур классрал дуклаки оьрчI Къажлаев МахIаммадханнал шамилчинмур кIану бувгьуну бур республикалул лагрулийсса биологиялул ахттаршиннардал конкурсрай, Дагъусттаннай ххяххайсса дарувсса ххяххиярттаясса доклад бувну (каялувчи Ибрагьимов Сабир).\nРеспубликалул ингилис мазрал олимпиадалий лицейрал 11-мур классрал дуклаки душ Сулайманова ПатIиматлул цIа дагьну дур яла хьхьичIунсса 10 инсаннал сияхIравун (учительница МахIаммадова Зумруд).\nСулайманова ПатIиматлул ва Сулайманова МадихIатлул давуртту гьан дурну дур «Мы дружбою народов едины» тIисса конкурсрайн. Вай гьантрай кIул хьунссар вайннал давурттал хIасиллугу. Вай кIивагу душ, ялагу, Бугьараминнал кьинилун хас бувсса, «Наши бабушки и дедушки» тIисса конкурсрай гьуртту хьуну, лайкь хьуну бур ДР- лул КIулшиву дулаврил ва элмулул министерствалул чулухасса хIурматрал грамотарттан ва Лакрал райондалул ЦСОН-далул хъунама Шяпи Щурпаевлулгу вайннан дуллуну дур арцуйнусса бахшишру (каялувчи Къапиева Написат).\nРеспубликалул олимпиадарттай ва конкурсирдай Лакрал райондалул дуклаки оьрчIал гьурттушиннарая бусанну гихунмайгу.","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-10","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/01\/%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%BB-%D0%BE%D1%8C%D1%80%D1%87i%D1%80%D1%83-%D1%85%D1%8C%D1%85%D1%8C%D0%B8%D1%87i%D1%83%D0%BD%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%83%D1%85\/","date":"2024-02-25T07:47:59Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-10\/segments\/1707947474594.56\/warc\/CC-MAIN-20240225071740-20240225101740-00856.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8829869628,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.8829869627952576, \"lez_Cyrl_score\": 0.039365313947200775, \"inh_Cyrl_score\": 0.026975754648447037, \"kum_Cyrl_score\": 0.016331184655427933}","num_words":897,"character_repetition_ratio":0.083,"word_repetition_ratio":0.052,"special_characters_ratio":0.137,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.899,"perplexity_score":3256.5,"cluster_detection":-1} +{"text":"Апрель зурул 27-нний ЦIуминалийсса ЦIуссалакрал райондалий Чапаево шяраваллил 2-мур школалий тIиртIунни «Движение первых» тIисса Аьрасатнал оьрчIал ва жагьилтурал суккушиндарал отделение.\nДакIнийн бутанну, «Движение первых» тIисса Аьрасатнал жагьилтурал ва оьрчIал суккушинна сакин дуршиву Аьрасатнал Президентнал 2020 шинал бувсса хIукмулийн бувну. ХIакьинусса кьини ва суккушиндаравун бухлай бур 400-нийн бивсса дуккаврил идарартту. Жагьилтурансса суккушинна хIасул даврил агьаммур мурад бур оьрчIру патриот зумуну тарбия баву ва ми бялахъансса шартIру дузал даву.\nЧапаевкаллал 2-мур школалий «Движение первых» тIисса дуклаки оьрчIал суккушиндарал отделение тIитIинсса сиптачиталну бувккунни ва школалий жяматийсса идарарттащалсса даву дачин дурсса Загьидат Рамазанова ва школалул завуч.\nМероприятие дайдирхьуна, Аьрасатнал Федерациялул ва Дагъусттаннал ттугъругу гьаз бувну, дуклаки оьрчIал Аьрасатнал ва Дагъусттаннал гимнру учаврийну.\nШколалийн бувкIсса бусравсса хъамаллуравух бия Чапаевкаллал шяраваллил бакIчи Марис МахIаммадов, ванал хъиривчу Нураттин Исмяилов, ветеран-педагог, «Росд��тцентр» ФГБУ-лул хьхьичIунсса эксперт Жамилат Мусиева, дуклаки оьрчIал нину-ппу ва цаймигу.\nОьрчIру барча буллалисса ва патриот зумунусса насихIатру буллалисса ихтилатру бунни Жамилат Мусиевал, Марис МахIаммадовлул.\nМероприятиялул лагрулий учительтурал хIадур дурну дия оьрчIал творчествалул давуртту. Школалул коллективрал ккаккан дунни къавтIавуртту, гимнастикалувусса гьунарду.\nАхирданий гьурттучитурал хъазамирттай лавчIуна георгиевская лентарду.","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-18","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=kkazit-915","date":"2024-04-17T12:39:25Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-18\/segments\/1712296817153.39\/warc\/CC-MAIN-20240417110701-20240417140701-00467.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.7988209128,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.7988209128379822, \"kum_Cyrl_score\": 0.07299850881099701, \"inh_Cyrl_score\": 0.024446571245789528, \"lez_Cyrl_score\": 0.01832292042672634, \"ava_Cyrl_score\": 0.01642773486673832, \"tab_Cyrl_score\": 0.013289649039506912, \"che_Cyrl_score\": 0.010834713466465473}","num_words":471,"character_repetition_ratio":0.075,"word_repetition_ratio":0.043,"special_characters_ratio":0.14,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.848,"perplexity_score":2657.7,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ухссавнил Ккавкказнал республикарттал миллатирттал театрдал дянив кувннал кувнначIансса гастроллал агьамшиву ялу-ялун хъун хъанай дур, миннуйну, тамашачитурал аудиториягу гьарза-гьарта хъанай, театрдал коллективрдал кувннал кувннащалсса дусшиврул ва уртакьшиврул арардугу цIакь хъанай дур, кувнная кувннал усттаршиву лахьхьин бюхълай бушиврийн бувну.\nЧIаххувсса республикарттайн уртакьшиврийсса гастроллай Лакрал музыкалул ва драмалул театр занай буссар 2012 шиная шийнмай. Гьарца шинал лув-ялув «Культура России», «Большие гастроли» Федерал целевой программардал лагрулий Аьрасатнал ва Дагъусттаннал Культуралул министерстварттал кабакьаврийну театр сайки кIил-кIийлла, шам-шамийлва гастроллай лавгссар Владикавказ, Астрахань, Нальчик, Баксан, Пятигорск, Грозный, Майкоп ва Элиста шагьрурдайн.\nВана ларгсса нюжмардийгу хъунмасса тIайлабацIулущал зана хьунни Элиста шагьрулия. Вай шамилчинсса гастроллур Лакрал театрданул Къалмукьнавун. Цалчинсса хьуссия 2019 шинал.\nКъалмукьнал Оьруснал драмалул ва комедиялул театрданул завлит Ирина Горяшкиевал буслай бур тамашачитуран дакIний ливчIун бушиву театрданул репертуардануву агьамсса кIану бугьлагьисса спектакллу: дунияллул драматургиялул бюхттулшиврун ккаллисса Шекспирдул ца яла машгьурмур пьеса «Гамлет» (режиссер Богдан Петканин) ва «Укрощение строптивой» (режиссер Ухссавнил АьсатIиннал ва Кабардин-Балкьарнал республикарттал лайкь хьусса артист Гиви Валиев), Апанни Къапиевлул аьралий чичрурду гьануну ларсъсса театрал поэма «Невыплаканные слезы» (режиссер Аьрасатнал магьирлугърал лайкь хьусса ишккакку Ислам Казиев) ва А. Усачевлул оьрчIансса спектакль «Айболит» (режиссер Дагъусттаннал халкьуннал артист Аслан МахIаммадов).\n«Щала шагьру зух ялугьлай буссар» тIисса танил махъру, мяйжаннугу, щялусса къавхьуна. Азаруннайн бивсса т��машачитал бувкIуна Санкт-Петербурграясса режиссер Дмитрий Павловлул бивхьусса Расул Х1амзатовлул произведениярттаясса «Последняя цена» спектакль ккаккан. Итакъабакьлай хъатру ришлай бия тамашачитал жула артистътал. Мяйжаннугу, вайннал гьунарданул хIайран бувссарив ягу цивппа драматургиялул кьимат кIулсса буссарив къакIулли къалмукьнал агьлу, хьхьичIми аьрххирдайгу, ва базилухгу хъинну ххарину ва бусравну, щакъалиххавай кьамул бунни жула артистътал Элисталий. Авлахърайхсса лахъисса ва бизарсса ххуллугума хIисаввагу къавхьуна махъунмай нанийни.\nКIицI бан багьлай бухьунссар, гастроллу хьушиву Расул ХIамзатов дунияллийн увккун 100 шинал юбилейран хас дурсса мероприятиярттал лагрулий. Спектакль ххал бан бувкIун бия Къалмукьнал Республикалул культуралул министр Саглара Тюрбеева.\nВанил кIицI лавгуна Къалмукьнал ва Дагъусттаннал дянивсса дусшиврул ламурду бавхIуну бивкIшиву совет заманнул к1ия хъунасса шаэрнал – Дагъусттаннал халкьуннал шаэр Расул ХIамзатовлул ва Къалмукьнал халкьуннал шаэр Давид Кугультиновлул.\n«На ххарину бувкIра хIакьину ва спектакльданийн, яла хъунмур ххаришиву ссая дур чирча, хъунасса шаэрнал 100 шинал юбилейран хас дурсса гастроллал ссапар цалчин жула республикалийн бахIаврия», – увкунни Саглара Тюрбеевал.\nМинистрнал ххи бунни Къалмукьнаву гьарца шинал апрель зуруй шайсса Тюльпаннал фестивальданул лагрулий дуклаки оьрчIал ва студентътурал дянив баян бувну бушиву Расул ХIамзатовлул шеърирду дакIних буккаврил конкурс ва муний гьуртту хьун ччиминнал аьдад душиву хъинну хъуннасса.\nКъалмукьнал театрал оьрмулуву яргсса ишну хьусса, тIайлабацIу хъунмасса гастроллу сакин даврихлу, ларайсса пишакаршиврухлу ва театрал магьирлугъ хьхьичIуннай давриву бихьлахьисса захIматрахлу Саглара Тюрбеевал буллунни Лакрал театрданул каялувчи Бадрижат МахIаммадхIажиевайнсса Барчаллагьрал чагъар.\nЧIаххувсса республикарттал дянив магьирлугърал ламурду цIакь баврил ххуллий уртакьшиврийсса гастроллал агьамшиву хъуннасса душиву кIицI лаглай, Оьруснал паччахIлугърал драмалул ва комедиялул театрданул хъунама директор, Къалмукьнал халкьуннал артист Виктор Хаптахановлулгу буллунни Лакрал театрданун цала чулухасса Барчаллагьрал чагъар.\n– Лакрал театрданул актертурая лахьхьинмур чIявуя цалчинсса гастроллайва. Таний жу хIайран хьуну ливчIунав жагьилсса актертурал Шекспирдул шеърирду усттарну ва лугъат бакъа ккалаккаврий. Театрал вузру къуртал бувминнащагума къашайссар шеърирду усттарну буккин. Ва базилухгу жу хIайран бунну актертурал Расул ХIамзатовлул шеърирду бюхханну ва дакIнийхтуну буккаврил, – увкунни ванал.\nЛакрал театрданул директор МахIаммад ХIусайновлул барчаллагь увкунни Къалмукьнал Оьруснал драмалул ва комедиялул театрданул коллективрахь, гастроллу лавайсса даражалий сакин дансса кабакьаврихлу, тамашачитурахь — хIурматрайсса хьунабакьаврихлу.\nГастроллал лагрулий «Калмыкия» РИА-лул пресс-центрданий хьунни республикалул паччахIлугърал телерадиокомпаниярттал ва кказитирттал журналистътуращалсса хьунабакьаву. Артистътурал бувсунни Санкт-Петербурграясса режиссер Дмитрий Павловлущалсса даврил кабакьу бувшиву цала пишакаршиву ларай дан, кIицI лавгунни Расул ХIамзатовлул шеърирду мюрщиния шийнмай лахьлай, кIулну, ххирану бивкIхьурчагу, шаэрнал творчествалул куртIшиву лаласун цащава бювхъушиву спектакльданийн хIадур хъанахъиссаксса чIумул мутталий.\nГастроллал лагрулий «Дружба» оьрчIал творчествалул къатлул фойераву Лакрал театрданул дунни Расул ХIамзатовлул архивравасса суратирттал ккаккия. Миннувух дия Къалмукьнал халкьуннал шаэр Давид Кугультиновлущалсса суратгу, ванан хас бувсса шеъригу.\nСпектакльданиясса пикрирду\n«Расул ХIамзатовлул цIа жун бусравссар, Давид Кугультиновлумур цIа кунна».\nЛилия Эрендженова,\nКъалмукьнал республикалул лайкь хьусса артистка:\n– Расул ХIамзатовлул цIа Дагъусттаннан мукссара бюхттулссар, Къалмукьнан – Давид Кугультиновлул цIа кунна. Амма Давид ва Расул бия, Арагва ва Кура нехру кунма, цанная ца батIул къашайсса дустал. Расуллул цIа жун бусравссар Давидлулмур кунна. Расул ХIамзатовлул кьимат бюхттулссар так жучIа, Къалмукьнаву бакъа, щала Аьрасатнавугу, щала дунияллийгу.\nХъунасса шаэр Расул ХIамзатовлул творчествалул ляличIишиву дия чIан дакъасса аькьилшивруву. Лакрал театрданул бивхьусса «Последняя цена» спектакльданул ляличIисса асар биян бунни тамашачитурайн.\nСпектакльданул ягу магьирлугърал цумур-бухьурчагу произведениялул цала мурад щаллуну биттур бувссаннун ккаллиссар, мунил тамашачи оьрмулия пикри буллали увсса чIумал. Режиссёр Дмитрий Павловлун ва спектакль бишинсса гьавас багьхьунссар бюхттулсса яручунал поэзиялул ляличIишиврул ва рангру чIярушиврул.\nАмма постановщикнал язи дургьуну дур ХIамзатовлул гьунарданул дазу – эпичныймур. Хъинну пикри бувну щаллу дурсса сценография, костюмру, чIавахьулттивух чани багьлагьисса зунттал чIаттирдал кIункIу уллай ур зунттаву аьйкьусса ххуллулсса.\nГьарца кIанттайх зивзусса луттирду лахьлай бур къатлуха, къатлул магъирдаха ва бувчIлай бур ва дунияллий цимур ца цила низамрай душиву. Амма личIантIиссарав ина виятува рязину, вихва лахъния ургайхту. Гьарахъалттил нигьираха лархьхьуну гьанагьисса затрал чIурду баллай бур гьаттайх ришлашисса аьрщарал чIурду кунма. Къювулул ва къумашиврул вибувцIусса балайрдал караматсса гьава хIасул буллай бур.\nВа куццуй, бюхттулсса яручунал шеърирдал тамашачи пикри буллали уллай ур хъамабитавайсса цала ниттил мазрал ялув.\nБарчаллагь ххаллилсса артистътуран! Ялугьлай буру цIу-цIусса хьунабакьавурттах.\nСветлана Музраева, оьрус мазрал ва литературалул учительница:\n– Расул ХIамзатовлул творчество ттун, оьрус мазрал ва лит��ратуралул учитель бухьувкун, кIулссия ччянияцIара. Ванал шеърирдахун багьну буссияв школалий дуклай бунийва. Расул ХIамзатовлул, Давид Кугультиновлул, Кайсын Кулиевлул шеърирдал жунма кумаг буллай бур ялапар хъанан, оьрчIру тарбия буллан. Миннул жува ххуллия бяйкьин къабитлатиссару. Жува чув, ци билаятрай, ци тагьардануву бухьурчагу, жущала мудан бур Расул ХIамзатовлул шеърирду, ганал Дагъусттаннахсса, Аьрасатнахсса ччаву. Ттун хъинну дакIний ливчIунни ванал «Ниттихасса» шеърирду. Ми шеърирду ттул учениктурал буккайссар конкурсирттай. Дагъусттаннал агьулданун чIа тIий бура дакьаву, барачатшиву. Жула республикарттал бур ца кьадар, цавай буруккинтту. Мунияту Лакрал театр жучIан шамилчин бучIаврил бусласиссар жул агьулданул магьирлугърал даражалия. Ттул дакIния ттигу къалавгунни хьхьичIрами гастроллай ккавксса спектакльлаясса асарду. ЧIа тIий бура Лакрал театрданун тIайлабацIу.\n«Къалмукьнаву авлахърал кIанттайгу буссар зунттурду»\nИрина Горяшкиева, Къалмукьнал театрданул зузала:\n– Хъинну ххарину буру хъунасса шаэр Расул ХIамзатовлул 100 шинал юбилейран хас дурну щала Аьрасатнаву дуллалисса мероприятиярттавасса ца, Лакрал театрданул гастроллу, жула республикалий най душиврия. Мунилгу духьунссар цилла лишан. Жунма цинявннан кIулсса куццуй, совет заманнул миллатрал литературалул классиктурал – Расул ХIамзатовлул ва Давид Кугультиновлул дянив дуссия цIакьсса дусшиву.\nРасул ХIамзатовлул Давид Кугультиновлия увкумур щала Къалмукьнан кIулссар: «Къалмукьнаву авлахърал кIанттайгу буссар зунттурду. Ми инсаннал аькьлулул, инсаннал рувхIанийшиврул зунттурдур. Мукунсса ца зунттун цIа – Давидри», – куну. Вай махъру къалмукьнал агьулданун хъинну бусравну буссар.\nЖунма кIулли Расул ХIамзатовлул щала поэзия хас бувну бушиву шанна темалун: Ватандалун, хъамитайпалун ва чIумун. Балайрдайну тIутIисса ванал цинявппагу шеърирду бур Аьрасатнал магьирлугърал хазналуву ца дахIалай чинсса кIану бугьлагьисса.\nЛюдмила Чурбанова, ОьрчIал творчествалул къатлул директор:\n– Ххарину буру жула ххаллилсса чIаххул, Лакрал театрданул коллектив цIунилгу жучIанма бучIаврия.\nРасул ХIамзатовлул шеърилугърал аваданшиву так Дагъусттаннан цанналусса дакъар. Ва жула аьмсса аваданшивур, аьмсса хазнар.\nДавид Кугультинов чIявусса буслан икIайва Расул ХIамзатовлущалсса дусшиврия, творчествалул аваданшиврия, дунияллий ванал творчествалун лавайсса кьимат бивщуну бушиврия пахрулий, ххарину икIайва.","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-18","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=kkazit-839","date":"2024-04-17T11:39:29Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-18\/segments\/1712296817153.39\/warc\/CC-MAIN-20240417110701-20240417140701-00472.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9522833228,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9522833228111267, \"inh_Cyrl_score\": 0.011944834142923355, \"lez_Cyrl_score\": 0.011936572380363941}","num_words":2861,"character_repetition_ratio":0.08,"word_repetition_ratio":0.033,"special_characters_ratio":0.138,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.959,"perplexity_score":3146.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Вай гьантрай ЦIуссалакрал райондалия уттигу тIайла бувккунни СВО-лий гьуртту хъанахъисса жула аьралитуран кумагрансса кьайлущалсса машинартту. Ва ххуллухь аьралитуран чирилунсса кумагру бунни «Маленькая страна» ттучандалул ва «Вианор» Шинардал центрданул заллу АхIмад Ордашевлул.\nЦIуссалакрал райондалул чулухасса Халкьуннал Мажлисрал депутат Аслудин Аслудиновлулгу цала уссурвавращал аьралитуран гьан бунни нувщи ва хIачIайсса щин. Аьралитуран ка-кумагру бувсса кIиягу спонсор ур ЦIуссалакрал райондалийсса Гьамиящиял шяравасса.\nШиккува кIицI лаган, махъсса ппурттуву ялу-ялун чIяву хъанай бур хасъсса операциялуву гьуртту хъанахъисса аьралитурал чIарав бацIан, кумагру бан ччисса инсантал.\nЦIуссалакрал райондалул администрациялул каялувчитал барчаллагь тIий бур, аьралитуран ка-кумагру буллай, чIарав бацIлай бивкIсса цинявппагу инсантурахь.","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-18","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=kkazit-864","date":"2024-04-17T13:27:58Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-18\/segments\/1712296817153.39\/warc\/CC-MAIN-20240417110701-20240417140701-00560.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9773638248,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9773638248443604}","num_words":231,"character_repetition_ratio":0.11,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.132,"stopwords_ratio":0.026,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.981,"perplexity_score":3216.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ларгсса шин, Аьрасатнал Президент Владимир Путиннул ХIукмулийн бувну, баян бувну дия Педагогнал ва насихIатчинал шинну. Га шин ГьунчIукьатIрал шяравасса ХIажиева Камиллан оьрмулухун дакIний личIантIиссар «Шинал учитель» конкурсрал муниципал этапрай гьуртту шаврийну, бити хьхьичIунсса кIану къабувгьунугу. «Агьаммур, ххувшаву дакъарча, гьуртту шавур» тIисса калима, спортраву дакъассагу, цайми-цайми иширттавугу ишла дуван мюнпатсса, аьркинсса, тIайласса калима дуну тIий.\nХ1ажиева Камилла Загьидинал душ, Дагъусттаннал паччахIлугърал педагогический университетрал художественно-графический факультетгу бувккуну, Каспийск шагьрулул 3-мур школалий сурат дишаврил дарсирал учительну зий бур 2007 шиная шийнмай. Махъсса шиннардий дихьлай бур технологиялулмур дарсгу.\n«Учитель года – 2024» конкурсрал муниципальный этап хьуссар ларгсса шинал ахирданий, декабрь зуруй, Каспийскалий Расул ХIамзатовлул цIанийсса 13-мур лицейраву. Камилла ва конкурсрай гьуртту хьун гьуз учин бувну бур цуппа зузисса школалалул директор Агъаева Мадина МахIаммадовнал.\n– Нагу пикри бувссия: цанни къахьун, хьунна. ХIасил цукунсса хьурчангу, щак бакъа ва ттулла, педагогнал, ххуржинттавунсса, копилкалувунсса цIу-цIусса творчестволул пикрирдуну, ттулва гуж, бюхъу ххал бувансса шартIну хьунтIиссар куну ттухьва навагу. Вания махъ ттул царагу кьини къархьуна конкурсрал ялув пикри къабувсса. Конкурсрал лагрулий щаллу дуван багьлагьисса гьарца даврищал ттул настроениегу даххана хъанай дия: гьаз шавай, щях рищавай, хъару ххяххавай – гъагъавай. Шикку ттун бувчIуна ттулва хьхьарами кIанттурду, ссал ялув бацIан аьркинссарив, ссах дуван аьркинссарив личIиссара къулагъас – вари, ттул пикрилий, вай конкурсирттал яла хъуннамур ххуйшиву. Ттун бувчIуна ттунма ххишала бакъа биял хъанай бакъашиву инсантурал хьхьичI махъ лахъаврил, инсантурал хьхьичIун сивсуну буккаврил опыт: асарду, эмоцияртту, дакI гьалак дуклакаву ттулла кIулшивурттаяр, вай ккаккан дуван бюхъаврияр ялтту дуклай дия, – кIибачIлай бур Камилла цилва асарду.\nКонкурсрай гьуртту хьуссар Каспийск шагьрулул 14 школалул учительтал. Конкурс хьуссар кIира этапрай: «Учитель – профессионал» ва «Учитель – мастер».\n– Гихунмай язисса ххюя учительнал («Пятерка лучших») ккаккан бувна «мастер-класс». Шикку вайнная лахьхьинмур, хIисавравун ласун аьркинмур чIявуя, хIатта ва даврий зий гай яла чIяруми шинну дурма учительнангума, цанчирча учитель му цунияргу оьрмул оьрмулухун дуклан аьркинсса, цала ялув цува авцIуну, цалнияр цал лавай хъанан аьркинсса инсан уну тIий, – буслай бур ва.\nКамиллахь конкурсрай яла захIматмур ци дия куну цIувххукун, цилва школалул хьхьичIсса жаваблувшинна диркIшиву буслай бур. Нигь, ццах, бяйкьлакьавуртту, гъалатIру – вай цимурца тти махъ лирчIунни, чIун ларгукуннив, вай хъамараритантIиссар. Амма оьрмулухун дакIний личIантIиссар укун агьамсса ва хъуннасса давривух дурсса гьурттушинна, цимилгу бучIину лякъинтIиссар шикку лавсъсса опыт. Цилва оьрмулуву ва журалул конкурсрай дурсса цалчинсса гьурттушиннарайну сагу-савсун, цин лавхьхьусса опытгу хьуну, тти цилла чIунгу, гужгу цал ххишалану цилла пишакаршиву ларай даврил ххуллий харж буллансса гъира ххи хьусса Камилла ва шинал хьунтIисса «Учитель года» конкурсрай гьуртту хьунсса ниятрай бур.\nВа дакIнийхтунусса барчаллагь тIий бур цинма ва конкурсрайн хIадур хьун кумаг буллай бивкIсса цилва ичIувацириннайн, цищалва архIал зузиминнайн, конкурсрал жюрилуву бивкIминнайн, конкурс дуван хъунмасса захIмат бивхьусса сакиншинначитурайн.\nШиккува кIицI лаган, «Учитель года – 2024» конкурсрал муниципал этапрал финалданийн бивминнавух бур лаккудушгу – Каспийскаллал шагьрулул гимназиялий тарихрал дарсру дихьлахьисса Куяева Жанна МахIаммадкаримлул душ (ш. Ххюлуссун). Аьрасатнал КIулшиву дулаврил академиялул университетрал тарихрал факультетгу бувккуну, Жанна зий бивкIун бур МахIачкъала шагьрулул 13-мур гимназиялий, махъсса 4 шинай тIурча, зий бур Каспийскаллал гимназиялий. Уттинин ва гьуртту хьуну бур «Самый классный классный» конкурсрал муниципал этапрай.\nБадрижамал Аьлиева","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-18","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=hhuvshavu-dakar-agammur-gurttu-shavur","date":"2024-04-20T03:37:28Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-18\/segments\/1712296817474.31\/warc\/CC-MAIN-20240420025340-20240420055340-00594.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9618901014,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9618901014328003, \"inh_Cyrl_score\": 0.017253346741199493}","num_words":1222,"character_repetition_ratio":0.055,"word_repetition_ratio":0.016,"special_characters_ratio":0.16,"stopwords_ratio":0.024,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.964,"perplexity_score":2581.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Укунсса цIанилусса конкурс хьунни МахIачкъалалив майрал 15-нний шагьрулул Ссузирдал дянив. Ва конкурс цалчинни жучIара хьусса. Конкурсрал сиптачиталну бия МахIачкъала шагьрулул администрациялул вакилтал.\nКонкурс сакин хьуну дия личIи-личIисса этапирттая. Вайннуйн бувну гьурттучитуран багьлай бия конкурсрал программа самопрезентациялийну тIитIин, гихунмай бусан цалва-цалва миллатрал хасшивурттая. «Блиц-опросрал» лагрулий тIурча, кутIасса чIумул мутталий аьркинну бия Дагъусттаннал халкьуннал аьдатирттаясса суаллахьхьун шайссаксса чIярусса жавабру дулун. Гихуннайрив дия творчествалул конкурс, дукра даврилмур бяст-ччал.\nКонкурсрал хIасиллайн бувну цалчинсса кIану бувгьуна азирбижаннал культура ккаккан дурсса Автомобильно-дорожный колледжрал командалул, кIилчинмур кIану – даргиял миллатралмур культура ккаккан дурсса Медициналул колледжрал (Башларовлул цIанийсса) командалул, шамилчинмур кIанугу бувгьуна лакрал миллатрал культура ккаккан дурсса Национальный инновационный колледжрал командалул.\nХхув хьуми лайкь хьуна шагьрулул администрациялул чулухасса бахшиширттан.","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-18","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=kkazit-959","date":"2024-04-20T03:20:38Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-18\/segments\/1712296817474.31\/warc\/CC-MAIN-20240420025340-20240420055340-00595.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9194854498,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9194854497909546, \"inh_Cyrl_score\": 0.028590383008122444, \"che_Cyrl_score\": 0.01070907711982727}","num_words":310,"character_repetition_ratio":0.082,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.128,"stopwords_ratio":0.029,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.929,"perplexity_score":2257.6,"cluster_detection":-1} +{"text":"Аьвдулкьадирдул арс МахIаммадов Зайнуттин\nХъун бакъасса хIаллай къашавайгу ивкIун, оьрмулул 85 шинаву аьпалухьхьун лавгунни Уручуллал жяматралгу, лакралгу, щала Дагъусттанналгу лайкьсса арс, хьхьичIунсса аьлимчу-физик, ххаллилсса чув-адамина, Аьвдулкьадирдул арс МахIаммадов Зайнуттин.\nУвну ур Зайнуттин 1938-кусса шинал Ахъушиял райондалийсса Уручуллал шяраву цIанихсса тухумрал дянив.\nВанал бивтсса оьрмулул ва элмулул ххуллу ччинал дахIалай чинсса бур. Зузаврил сайки щалва оьрмугу бавхIусса бур МоскавуллацIун.\nЦалла давурттал уртакьтурал дянивгу, Москавливсса циняв дагъусттанлувтурал дянивгу ванал цIагу, сийгу яхьуну дур бюхттулну, кьадру-кьимат ххину.\nЗайнуттиннун ххишала бакъа ххирая цала буттал билаятгу, цува лявхъусса мина-гьанугу, ччя-ччяни учIайва Дагъусттаннайн, ияйва буттал шяравун.\nЗайнуттин аьпалухьхьун лагаврил хъуннасса пашманшивугу кIидачIлай, дакIнийхтунусса жижара буллай буру ванал арснахь Аликлухь, уссурваврахь ХIажинахь ва Аьлиллухь ва махъсса щалагу агьлу-авладрахь. Цал бунагьирттал аьпа баннав, рухI рахIатний дишиннав!\nУручуллал жямат\nАпаннинал арс Ссамадов Жабраил\nОьрмулул 73 шинаву аьпалухьхьун лавгунни ЧIяйннал шяраватусса ххаллилсса чув, Апаннинал арс Ссамадов Жабраил.\nЖабраил увну ур 1950-кусса шинал ЧIяйннал шяраву Апаннинал ва ПатIиматлул къушлий. Буттал шяраву 10 класс бувккуну махъ ва лавгун ур армиялийн. Германнаву шанна шинай къуллугъгу бувну, зана хьуну махъ ванал оьрму лавгссар Москавлив. Тикку «Ремстройрай» зийгу унува, ванал къуртал бувссар Москавуллал строительствалул институт, язи бувгьуссар инженер-строительнал пиша. Зий ивкIссар цала язи бувгьусса пишалий личIи-личIисса кIанттурдай. Цува зий, захIмат буллай ивкIсса гьарцагу коллективрал дянив ванал кьадру-кьимат мудангу лахъну бивкIссар.\nВа ия цаярасса тIалавшинна хъуннасса, дакI-аьмал уздансса, мюхтажнал чIарав ацIан мудангу хьхьичIунсса инсан. Жабраиллун ххишала бакъа ххирассия Лакку кIанугу, буттал шяравалугу, шяраваллил жяматгу.\nЦибанссар, къахъунмасса оьрмулий личIи хьунни жуятува оьвхъусса чув, бусравсса инсан. Жабраиллул бивкIулул кьурчIишивугу кIидачIлай, дакIнийхтунусса жижара буллай буру кулпатрахь Людмилахь, арснахь Шамиллухь, уссурваврахь МахIаммадлухь ва Шамиллухь, ссурваврахь СултIанатлухь, Аьишатлухь, Асиятлухь, ниттиуссихь ТIалхIатлухь ва цинявппагу мачча-гъанминнахь. Жабраиллул барачат махъ ливчIун лякъиннав, ванал рухI чаннаний, чурх кIукIлуний бишиннав.\nЧIяйннал жямат\nМоскавливсса дагъусттанлувтурал цIания\nЖуятува личIи хьунни, Дагъусттаннай акъассагу, Москавливсса Дагъусттанннал диаспоралул дянивгу мудан сий дуну ивкIсса инсан, аьлимчу-физик, «Сигма-Оптик» АО-лул генеральный директор, Москавуллал «Дагъусттан» Культуралул центрданул президиумрал член, ДР-лул элмурдал лайкь хьусса ишккакку, Аьвдулкьадирдул арс МахIаммадов Зайнуттин.\nЭлмурдал академиялул Кристаллографиялул институтрачIасса аспирантурагу бувккуну, физика-математикалул кандидатнал цIа дурурччуну махъ, 1970-ку шиная шийнай Зайнуттин зий ивкIссар Щалагу Аьрасатнал Физика-техникалул ва радиотехникалул элмийсса хъиривлаявурттал институтраву, чIавама зузалая айивхьуну, отделданул начальникнайн ва заместительнал къуллугърайн ияннин.\nЗ. МахIаммадовлул тIайланнасса гьурттушиврийну сакин дурну диркIссар космосрацIунсса медициналул ва экологиялул хъиривлаявурттал аппаратура. Ва хъанахъиссар 70-нния ливчусса элмийсса захIматирттал автор, 20 патентрал заллу.\n1991-ку шиная шийнай Зайнуттин МахIаммадов зий уссия «Сигма» оптикалул генеральный директорну. Шикку итабакьлай бивкIсса аппаратурардавасса чIявуми бивкIссар хъуннасса тIалавшин дусса.\nВанал оьрмулул дус, кулпат Людмила Александровна, лахъсса категориялул хIакин-гематолог, цила аралуву мудангу хьхьичIунсса пишакарну бивкIссар. Цуксса хIайпнугу, ва аьпалухьхьун лавгунни 2019-кусса шинал.\nМоскавуллал Культуралул центр «Дагъусттан», дакIнийхтунусса къумашивугу кIидачIлай, жижара буллай бур Зайнуттиннул арснахь Аликлухь ва ванал кулпатрахь, уссурваврахь ХIажинахь ва Аьлиллухь, ссихь ва цинявппагу гъан-маччаминнахь.\nДустурал, Москавливсса дагъусттанлувтурал ва даврил уртакьтурал дакIурдиву личIантIиссар Зайнуттиннуясса бусравсса аьпа.\n«Дагъусттан» МЦК-лул\nпрезидент,\nЗайнуттиннул хьхьичIунсса дус Арсен ХIусайнов, МЦК-лул Президиумрал члентал, москвичтал-дагъусттанлувтал\nАьбдуллагьлул арс Агъаев Рамазан\nАпрель зуруй аьпалухьхьун лавгунни ДР-лул лайкь хьусса учитель, АьФ-лул КIулшивуртту дулаврил хIурматлувсса зузала, Хъювхъиял шяравасса Аьбдуллагьлул арс Агъаев Рамазан.\nРамазан чIярусса шиннардий учительну ва директорну зий ивкIссар ЦIуссалакрал школалий. Ванал дишайссия физикалул дарсру. КIулшивуртту дусса учитель ва тIалавшинна дусса каялувчи ия.\nРухI хъинний дишиннав. Алжаннул ххари аннав.\nАгъахъул-Агъахъул –\nХъювхъиял ххуй халкь,\nАллагьнал чичрулий\nжучIан бивчуми,\nЗун дакIний бухьунссар\nмикIлавчI «ЦIуссалак»\nШяравун бувкIсса чIун,\nзахIматсса тагьар.\nЧIявусса халкь бувкIссар\nжул райондалийн,\nЖул цIасса жяматрал\nми кьамул бувссар,\nБуххира! – увкуну,\nзахIмат заманнай\nДумур кIи дарчIуссар,\nчIарав бавцIуссар.\nРамазан Агъаев,\nчассара чинна?\nХъун оьрму бувтунни\nЦIуссалакрачIа,\nШайссаксса захIматру\nинагу бувссар,\nХъуна «муаьллимнайн»\nвил цIа гьаз хьуссар.\nЖула язисса душ жу\nвин буларду,\nЯлун цIа «Фараон»\nжу вин дизарду.\nИна дарс дирхьунал,\nчув бухьурчангу,\nВияту цIа дурну,\nкьуртти гьаз байссар.\nВанал дарс дирхьуминнал цIания Зайнулла Мирзаев\nШагьмарданнул душ Ссунгъурова Гулихан\nУттигъанну жуятува лавгунни КIундиннал шяраватусса, «Дараччи» клубрал вакилну бивкIсса ва жул дянив хъинну бусравну ва хIурматрай бивкIсса хIакьсса лакку хъамитайпа, ххаллилсса инсан ва дакI марцIсса зузала, Шагьмарданнул душ Ссунгъурова Гулихан.\nЦила бюхъу-хIарачатрайну личIи-личIисса наградарттан ва хIурматрал грамотарттан лайкь хьусса Гулиханнул захIматрал ххуллул дайдихьу хьуну дур 1971 шинал, Даггосуниверситетрал филологиялул факультетгу къуртал бувну. Зий бивкIссар ва Хасавюртуллал янна дуруххай фабрикалул цехрал хъунмурнугу, яла Дагпотребсоюзрал кадрардал отделданул хъунмур инструкторнугу.\nЖаваблувсса пишакар хIисаврай, 1986 шинал Гулихан бивтссар 130 хъамитайпа зий бивкIсса, «Бирюза» тIисса предприятиялул директорну.\nЛичIи-личIисса къуллугъирттай зий ва лайкь хьуссар «За доблестный труд» ва «Ветеран труда» медаллангу.\nГулихан жуятува лагаврил кьурчIишиву кIидачIлай, жижара буллай буру ванил арснахь ва ванал наслулухь, уссур-ссуннахь, КIундиннал жяматрахь ва КIулушацIрал шяраватусса ванил ласнал ляхъиндалухь.\nГулиханнул бунагьирттал аьпа баннав, рухI бигьаний дишиннав, алжаннул ххари баннав.\nМ. Илиясовал цIанийсса «Дараччи» клубрал вакилтурал цIания Гульшан Хасаева","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-18","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=%D0%B6%D0%B8%D0%B6%D0%B0%D1%80%D0%B0-233","date":"2024-04-17T13:52:39Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-18\/segments\/1712296817153.39\/warc\/CC-MAIN-20240417110701-20240417140701-00613.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.976524055,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9765240550041199}","num_words":2016,"character_repetition_ratio":0.047,"word_repetition_ratio":0.035,"special_characters_ratio":0.151,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.983,"perplexity_score":2079.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"ЦIуссалакрал райондалий хьунни «Корзиночки Рамадана участникам СВО» цIанилусса райондалул Хъаннил союзрал сипталийсса акция. Ванил лагрулий хасъсса аьралий операциялуву гьуртту хъанахъиминнан гьан бунни 200 къурши гуманитар кумаграл.\nАкциялуву гьуртту хьунни райондалул кIулшивуртту дулай идарартту, дуклаки оьрчIал нину-ппу, райондалул агьали. Хъаннил шавхьунни аьралитуран личIи-личIисса журалул бакъухъ. Ссайгъатру хIадур бувну бия аьралитуран шардаллил кьанкь рищунсса куццуй. Инсантал лавсун букIлай бия иникьали, ппиринж, чяй, качар, чассаг ва цаймигу нахIу-нацIу. ЦIуссалакрал райондалул Хъаннил союзрал акциялувух гьуртту хьунни Мариян Илиясовал цIанийсса «Дараччи» ихIсандалул фондрал вакилталгу. Цала чулуха вайннал хIадур бувну бия ссайгъатирттащалсса 50-нния ливчусса чIапри. Кьай датIин, цачIу дишин кумаг бунни волонтертурал, юнармиялул ва РДДМ суккушиннардал вакилтурал. Ва давриву чялишсса гьурттушинна дунни мукунна цила каялувшиндаралусса школалул волонтертурал кьюкьлущал ЦIуссалакрал 1-мур школалул завуч Светлана Агасиевалгу.\nДакIнийн бутан, ванил арс цалчинсса гьантрая шийнай гьуртту хъанай уссар хасъсса аьралий операциялуву.\nРайондалул Хъаннил советрал председательнал хъиривчу Светлана Кудаевал барчаллагь увкунни акциялувух гьуртту хьусса райондалул агьалинахь, Мариян Илиясовал цIанийсса «Дараччи» ихIсандалул фондрахь, мукунма гуманитар кумаг биян бан транспортрал щаллушинна дурсса ЦIуссалакрал райондалул ОМВД-лул хъунама АхIмад Щайховлухь.\n– Ва мубараксса Рамазан зуруй зу бувмур АллагьначIагу бучIи лякъинтIиссар, – увкунни ванил.","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-18","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=kkazit-884","date":"2024-04-20T05:13:56Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-18\/segments\/1712296817474.31\/warc\/CC-MAIN-20240420025340-20240420055340-00622.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9161952138,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9161952137947083, \"lez_Cyrl_score\": 0.03364808112382889, \"inh_Cyrl_score\": 0.011738637462258339, \"kum_Cyrl_score\": 0.010344606824219227}","num_words":462,"character_repetition_ratio":0.075,"word_repetition_ratio":0.062,"special_characters_ratio":0.142,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.929,"perplexity_score":2911.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"Гьашинусса шинал уттинин Дагъусттаннал социальный фондрай тIиртIунни цIуну бувсса оьрчIансса СНИЛС-рал номердугу бусса 321 азарда лицевой счетру. Нитти-буттан бигьашиву хьунни, Социал фондрайн хасъсса аьрзри чичин къабувкIунма, цIуну бувсса оьрчIан лицевой счетру тIитIаву.\n«2020 шинал июль зуруя тийнмай байбивхьуну буссар, аьрзри къабуллунма, цIуну бувсса оьрчIан лицевой счетру тIитIлай. 2020 шинал тIиртIуну дур 650 азарда лицевой счет, 2021- 2022 шиннардий 1, 13 ва 1, 15 млн. ЗАГС-рал реестрдания Социал фондрайн информация бучIайхту, лицевой счет тIиртIушиву исват буллалисса информация букIлай бур «Госуслугирттай» тIивтIусса ниттил «личный кабинетравун».\n«Госуслуги» дакъасса нитти-буттаща цIуну бувсса оьрчIан СНИЛС ласун бучIан бюхъайссар Республикалул социал фондрал клиентътуращалсса къуллугърайн ягу МФЦ-лийн, паспортращал ва оьрчIал свидетельствалущал. Страховой номер булунтIиссар аьрза булун бувкIсса чIумал», – буслай бур пресс-службалул зузала.","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-18","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=kkazit-892","date":"2024-04-17T12:23:06Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-18\/segments\/1712296817153.39\/warc\/CC-MAIN-20240417110701-20240417140701-00651.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9137457013,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9137457013130188, \"inh_Cyrl_score\": 0.021549517288804054, \"kum_Cyrl_score\": 0.013749947771430016, \"krc_Cyrl_score\": 0.012419548816978931, \"che_Cyrl_score\": 0.012177184224128723}","num_words":310,"character_repetition_ratio":0.105,"word_repetition_ratio":0.073,"special_characters_ratio":0.187,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.917,"perplexity_score":3335.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"Махъппурттуву ххуйшиврул ва исвагьишиврул сфералуву зузисса, Аьрасатнал шоу-бизнесраву машгьурсса хьхьичIунсса стилистурал, балайчитурал ва киноактертурал ца яла ччя-ччяни тикрал байми махъру бусса бур «Ухссавнил Ккавкказуллал душру яла ккаккан авурми душру бур», тIими махъру. Мунил тасттикьшиннаран кIицI лагавияв ларгмур шинал Австриянаву хьусса «Мисс Австрия» ххуйшиврул конкурсраву ххув хьусса жулва лакку душгу.\nХхуйшиврул, караматшиврул ва интнил лишанну хьусса мартрал 8-нний кIицI лагайсса Хъаннил байрандалул хьунийн, Дагъусттаннал паччахIлугърал университетрал актовый залданувугу хьунни «Краса ДГУ» тIисса ва вузраву дуклакисса душварал дянивсса конкурс.\nЗалму АьбдурахIманова\nИнсан щяикIан кIану бакъасса актовый залдануву щябивкIун бия университетрал факультетирттал студентътал, преподавательтал ва конкурсрал гьурттучитуран кьимат бищунсса жюри. Жюрилувух бия МахIачкъала шагьрулул администрациялул, ДГУ-рал ва конкурс сакин дан кумаг бувсса «Краса Востока» ххуйшиврул салондалул вакилтал.\n«Краса ДГУ» конкурсрал сакиншинначишиву дурну дур ДР-лул Жагьилтурал политикалул комитетрал ва университетрал каялувшиннарал.\nДГУ-рал тарбиялулмур даву дачин дурсса Мадина МахIаммадовал, залданувусса циняв душру-хъами ялун нанисса байрандалущал барчагу буллай, кIицI лавгунни укунсса журалул давурттив жулва жагьи-жугьултрал дянив дуллан аьркиншиву, ми къааьркинсса, чурххан заралсса личIи-личIисса иширттахун къабагьаншиврул ва умуд бивхьунни университетрал чIирттал дяниву укунсса батIавуртту ччя-ччяни дуллантIишиврийн.\n«ДакIний битира жулва университетраву дуклай бушиву яла язими, гьунар буми, итххявхми студентътал. Зуру жулла республикалул хIакьинусса ва гьунттийсса кьини. Зуру жул пахру», — увкунни ванил залданувуцири студентътурахь.\nЖюрилул хьхьичI къабигьасса масъала бия факультетирттал дяниву язи бувгьусса аьнтIикIартту хьусса душваврал дянива язи бугьан яла гьунар бусса, яла ябацIансса, яла исвагьисса душ.\nКонкурсраву гьурттусса душвавран «Самопрезентация», «Мой стиль», «Я студентка ДГУ», «Завяжите мне галстук» ва «Дефеле в вечерних платьях» тIисса конкурсрал бутIравух гьуртту хьун багьлай бия.\nЦалчинмур бутIуву гьарца душнил бувсуна циятува, цилва хияллая ва дунияллухсса цилла бургаврия. Хъиривмур бутIуву жюрилул ва тамашачитурал хьхьичIун душру бувккуна миллатирттал яннардаву. Душру сахIналийн бувккун, жюрилул хьхьичI бавцIукун, конкурс дачин дурсса душнил ихтияр дуллуна жюрилул вакилтурахьхьун гьурттучитурахьхьун кIи-кIива суал булун. Гьарзат ххуйя, амма, Дагъусттаннай хIукуматрал цими театр буссар, тIисса суалданун цуппа-ца душнил тIайласса жаваб къадуллуна. Ттунма къулай бивзсса ци бия учирча, ттун дакIний ливчIунни, щил дурурххур зун ми зуйра лархсса миллатирттал янна, тIисса суалданун жаваб дуллусса юридический факультетрай дуклакисса душнил, цил гьухъа 135 шинал хьхьичI бурувххусса, ниттил ниттил ниттил гьухъари, тIисса жаваб.\nАхирданийгу, душварал бувсунни цаятува, университетравусса цалва оьрмулия, дустурая, дуккаврия ва гихунмайсса цалва хияллая.\nХхуйшиврул конкурс лайкьну дурхIусса душваврава яла исвагьимур, яла гьунар бумур аьнтIикIа язи бугьан хъунмасса захIмат хьунни жюрилунгу.\nЖюрилул хIасиллайн бувну, конкурсрал номинациярттаву ххув хьунни «Мисс совершенство»- Шакият МахIаммадова, юридический факультетрал студентка, «Мисс грация» ва «Мисс элегантность»- Аьйша Темирханова, социальный факультетрал студентка, «Мисс интеллект» -Зарина Качакаева, кьатIаллил мазурдил факультетрал студентка, «Мисса шарм»- Марианна Сулаева, филологиялул факультетрал студентка, «Мисс артистизм» Марианна МутIалибова, юридический факультетрал студентка.\n«Вице-мисс краса ДГУ» цIанин лайкь хьунни Марианна МутIалибова ва «Краса ДГУ-2013» тIисса цIанин ва авурсса тажран лайкь хьунни Марианна Сулаева.\nАхирданий хьхьичIунсса кIанттурдан лайкь хьусса душваврал цIардугу бувсун, миннан дипломру ва бахшишру пишкаш дурну махъ, университетрал студентътурал хIадур дурсса концертрал программа ккаккан дурунни.","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-18","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/03\/%D0%B0%D1%8C%D0%BD%D1%82i%D0%B8%D0%BAi%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B0%D0%B2%D0%B0-%D0%B0%D1%8C%D0%BD%D1%82i%D0%B8%D0%BAi%D0%B0-%D1%8F%D0%B7%D0%B8-%D0%B1%D1%83%D0%B3%D1%8C%D0%B0%D0%BD-%D0%BA%D1%8A%D0%B0%D0%B1\/","date":"2024-04-23T14:40:17Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-18\/segments\/1712296818711.23\/warc\/CC-MAIN-20240423130552-20240423160552-00357.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9389718175,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9389718174934387, \"lez_Cyrl_score\": 0.021146295592188835}","num_words":1239,"character_repetition_ratio":0.066,"word_repetition_ratio":0.02,"special_characters_ratio":0.151,"stopwords_ratio":0.023,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.944,"perplexity_score":2189.9,"cluster_detection":-1} +{"text":"Сергей Меликовлул барча унни ДР-лул виваллил иширттал министр Аьвдурашид МахIаммадов\n– ХIакьину юбилей кIицI лаглай ур, цала оьрмулул чIярум�� шинну халкьуннаха къуллугъ буллай гьан дурсса, Дагъусттаннал виваллил иширттал министр Аьвдурашид МахIаммадов. На ххариссара чIярусса шиннардил лажиндарай ттула укун хъинсса, вихшала дишин бучIисса, чIумул ва оьрмулул иширттал ххал ивгьусса дус уну тIий, – чичлай ур Сергей Меликов цалла Телеграм-каналданий.\nРегиондалул бакIчинал кIицI лавгунни Аьвдурашид МахIаммадовлул ихтиярду дуруччай органнаву, юрисконсультная министрнал къуллугърайн ияннин, лайкьсса ххуллу бивтшиву.\n– Оьрмулуву цикссагу захIматшивурттащал хьунаакьин багьунни ванан, амма Аьвдурашид МахIаммадовлул, цала буржгу, хъагу бурувччуну, ми кьинирду лайкьну лархъунни. Дагъусттаннайгу, Дагъусттаннал кьатIувгу ва кIулссар хIакьсса патриот, цала махъ бацIан байсса аькьилсса каялувчи, Дагъусттаннал халкьуннал лайкьсса вакил хIисаврай.\nХхирасса Аьвдурашид МахIаммадович, барчаллагь чIярусса шиннардий дакI марцIну бивхьусса захIматрахлу. Вилгу хIарачатрайнур хIакьину Дагъусттаннай паракьатсса оьрму бусса. ЦIанагу, ведомстволул зузалт, вих бурувгун, агьалинал вихшала ва хIурмат лайкь банну зий бур.\nДакIнийхтуну чIа тIий ура вин цIуллушиву, хъиншивуртту, дакьаву, – увкунни Сергей Меликовлул.","id":"","dump":"CC-MAIN-2024-18","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=kkazit-894","date":"2024-04-20T03:34:27Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-18\/segments\/1712296817474.31\/warc\/CC-MAIN-20240420025340-20240420055340-00653.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9626697302,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9626697301864624}","num_words":382,"character_repetition_ratio":0.101,"word_repetition_ratio":0.027,"special_characters_ratio":0.144,"stopwords_ratio":0.018,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.967,"perplexity_score":3238.0,"cluster_detection":-1} +{"text":"Бюхттулсса зунттурдал\nБусравну балгсса,\nБиялсса миллатрал\nБазурду бувц1сса.\nСсавния бивт бургъил\nГъели бувусса,\nКкиримлилул ц1урттай\nЧанна бувусса.\nГуржи, Азирбижан,\nЧачан, Ингушнал\nКаспий хьхьирил дюхлул\nВив хъихъи бувсса.\nДусталсса халкьуннал\nЧ1юлу бувусса,\nНяк1 ссав кунна ц1урттал\nВил авур дусса.\nБюхттулсса, бусравсса\nБазурду ц1акьсса,\nСавсъсса ва сивсусса\nХхаллил Дагъусттан.\nГужсса ватандалул\nЦа базуй сагъсса,\nЦинявннан ч1алайсса\nЛахъсса ва нагъсса.\nВиха балай бувнан\nКирири х1акьсса,\nВил гьарца иширттан\nБалай бур лайкьсса.\nЖул ризкьилул кьуллай,\nЛач1ал чуллал дус,\nЗунттайн ч1юлу ардай\nХъун бувсса багъ, хъус.\n\n\nДик1ул, нагь ва нак1лил\nБувц1у щаращи,\nЯттил, бярч, ч1ируннал\nЧ1ан дакъа аьрщи.\nБаргъ хьусса, барз хьусса,\nГьава, щин марц1сса,\nАргъ дусса, пахрусса\nАьзиз Дагъусттан.\nВил халкьуннал бак1ру,\nВирттаврал дак1ру,\nЧаннари ва ц1акьри\nКунма лахъ зунтту.\nЗунттай марххалттаха\nЛащай симанну,\nВатан цал ц1акь дуллай,\nК1яла хьун дурсса.\nАрдарав т1ут1аха\nЛащай душругу,\nКъурду ч1юлу буллай,\nЗий к1ут1у т1исса.\nНувц1уй щивщулуха\nЛахьлай бур яру,\nЗунттурду ва арду\nОьрч1и дуллайсса.\n...Бюхттулсса, бусравсса\nБазурду ц1акьсса,\nСивсусса ва савсъсса\nАьзиз Дагъусттан!...","id":"","dump":"CC-MAIN-2020-05","url":"http:\/\/lakku-bilayat.ru\/tvorchestvo\/stikhi\/67-gimbat-gimbatov\/605-dag-usttan-gimbat-gimbatov-na-lakskom-yazyke.html","date":"2020-01-20T15:05:44Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2020-05\/segments\/1579250598800.30\/warc\/CC-MAIN-20200120135447-20200120164447-00349.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9943167567,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":16,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9943167567253113}","num_words":322,"character_repetition_ratio":0.059,"word_repetition_ratio":0.013,"special_characters_ratio":0.207,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.996,"perplexity_score":2165.7,"cluster_detection":-1} +{"text":"Жижара буллай буру\nМахIаммадлул душ Буттаева (ХIажиева) ПатIима\nВай гьантрай аьпалухьхьун лавгунни ххаллилсса хъамитайпа, хъинсса нину, Ккурккуллал шяравасса МахIаммадлул душ ПатIима Буттаева.\nБувну бур ПатIима 1926-ку шинал январь зурул 20-нний Ккурккуллал шяраву. 1944-ку шинал къуртал бувну бур Гъумучиял педучилище. Мунияр махъ зий бивкIун бур Кьубиял, ЧукIуннал, Гъумучиял школардай.\nПатIима бия дакI аьчухсса, тIул-тIабиаьт ххуйсса, гьарнащал бавкьусса инсан. Цила лас, цIанихсса журналист МахIаммад Буттаевлущал ванил, ххаллилсса тарбиягу дуллуну, цала-цала оьрмулул ххуллийн бивчунни шанма душгу, ца арсгу.\nБуттаевхъал бия хъамал ххирасса, бухху-букку чан бакъасса кулпат. ВайнначIан батIайва мачча-гъанмигу, архIал зузимигу, шярава бувкIмигу. ПатIималгу циняв ненттабакI тIивтIуну кьамул байва. Ва бия ка тIиртIусса, цаманал дакIниймур лаласун кIулсса, инсаншиву дусса хъамитайпа. Ккурккуллал жяматран, цинявппагу кIулминнан бавкьусса, нахIу-хIалимсса Буттаевхъал кулпат хъинну бусравну бикIайва. Ххаллилсса, эбратрансса оьрму бувтунни вайннал кIинналагу.\nПатIима аьпалул шаврил кьурчIишиву кIидачIлай, жижара буллай буру оьрчIахь, оьрчIал оьрчIахь, махъсса гъан-маччанахь. РухI хъинний дишиннав, алжаннул ххари баннав.\nКкурккуллал жямат\nМахIаммадлул арс ХIажиев Аьрип\nХхаллилсса ккуркличув, МахIаммадлул арс ХIажиев Аьрип аьпалухьхьун лавгун 52 гьантта хьунни.\nАьрип увну ур 1943-ку шинал Ккурккуллал шяраву хIурматрайсса МахIаммадлул ва Кумсиятлул кулпатраву. Ванал бувккуну бур Москавуллал пищевой институтрал виноделиялул факультет. Му къуртал байхту, зий ивкIун ур Манаскантливсса Чахир дай заводрай. Мунияр махъ – Винодельческий промышленностьрал ялув бацIаврил инспекциялий. Аьрип ивкIун ур, чахирданул промышленностьраву акъассагу, дуки-хIачIиялулссаннулгу дегустатор. Ва инспекциялий зий Аьриплул дурну дур 22 шин. Ва ивкIун ур лавайсса даражалул пишакар. Чув зий ухьурчангу, бусравну ивкIун ур каялувчитуран ва архIал зузиминнан. ЗахIматрал ххуллий ва лайкь хьуну ур цикссагу наградарттан.\nХхирассия Аьрип шяраваллил жяматрангу, мачча-гъаннангу, дустурангу. Ва ия хIал бавкьусса, гьарцаннащал маз лякъин кIулсса, махъ-ихтилатран аьчухсса инсан.\nАьрип аьпалухьхьун лагаврил кьурчIишиву кIидачIлай, жижара буллай буру кулпатрахь, оьрчIахь ва махъсса гъан-маччанахь.\nИмандалий лавгун хьуннав, Алжаннул ххари аннав.\nКкурккуллал жямат\nХъуннасса пашманшивугу кIидачIлай, дакIнийхтунусса жижара буллай буру МахIаммад��ул арс ХIажимахIаммадов Энгельслухь, ванал арс НурмахIаммад нязаннивсса оьрмулий аьпалухьхьун лагаврийн бувну. Виричувшиврий жан харж дурсса арснах нину-ппу аьтIун къабикIайссар тIисса бур жула зунттал халкьуннал учала. Дулуннав Заннал зухьхьун ссавур му язисса бивкIулул дард лялиян дансса.\nНурмахIаммадлул рух1 рахIатний дишиннав.\n«Илчи» кказитрал коллектив\nДакIнийхтуну хъуннасса кьурчIишиву кIидачIлай буру Украиннал аьрщарайсса дяъвилий жан харж дурсса Виричув НурмахIаммад ХIажимахIаммадовлул буттахь Энгельслухь, ниттихь Сапижатлухь, щалвагу Къяннал жяматрахь. НурмахIаммадлул илданун ккаккан бунни Дагъусттаннал ватандалул цIаний цIаравун ххяххан хIадурсса арсру бушивугу, душманнахьхьун мадад къабулайсса вирттал бушивугу. Щалвагу Аьрасатнаву хIакьину ванал чувшиврия буслайгу, чичлайгу бур, укун аслансса арс тарбия увсса нитти-буттайнгу барчаллагьрай.\nАлжаннул ххари уваннав НурмахIаммад, ванал бивкIулул кьурчIишиву духIансса ссавур нитти-буттахьхьун, кулпатрахьхьун, гъанцириннахьхьун дулуннав!\nМ. Илиясовал цIанийсса «Дараччи» фонд\nДакIнийхтуну кIидачIлай буру хъуннасса дард-хажалат жула Ватандалул ялунмайсса паракьатсса оьрмулул цIаний цалла жан дуллусса НурмахIаммадлул буттахь, ниттихь ва махъсса цинявппагу гъан-маччаминнахь. Зу тарбия увну ур лакралгу, Дагъусттанналгу, Аьрасатналгу лайкьсса арс, хIакьсса виричув.\nЦал рухI Аллагьнал алжаннуву хьун даннав!\nТтурчIиял жямат\nДагъусттаннал халкьуннал шаэр, театрданул уртакь Сибирбаг Кьасумов жуятува батIул шаврил кьурчIишиву кIидачIлай буру кулпатрахь, цинявппагу мачча-гъанминнахь, щала Хъусращиял жяматрахь. Цал бунагьирттал аьпа баннав, гьав нурданул дуцIиннав! Махъминнал оьрмурду лахъи баннав!\nЛакрал театрданул коллектив\nДакIнийхтуну хъуннасса кьурчIишиву кIидачIлай, жижара буллай буру СССР-данул халкьуннал артист Мурад Къажлаевлухь, ванал аьзизсса кулпат, оьрмулухунсса дакI тIайласса дус Валида жуятува личIи шаврийн бувну.\nЦув алжаннул ххари баннав. Барачат махъ ливчIун лякъиннав!\nЛакрал театрданул коллектив","id":"","dump":"CC-MAIN-2022-49","url":"https:\/\/ilchi.info\/2022\/03\/zhizhara-6\/","date":"2022-11-26T08:26:45Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-49\/segments\/1669446706285.92\/warc\/CC-MAIN-20221126080725-20221126110725-00064.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9820494056,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9820494055747986}","num_words":1329,"character_repetition_ratio":0.068,"word_repetition_ratio":0.031,"special_characters_ratio":0.148,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.989,"perplexity_score":2264.8,"cluster_detection":-1} +{"text":"-\nПРЕМЬЕРА!\nПРЕМЬЕРА!\nВа иширал дайдихьу хьуну дур ххуллун кьини, дайлитIу – итни кьини. Италиянал кулпатрал шанма гьантта хьуну бур лялич1ину аварасса. Кулпат буван диял шай ччаву, кулпат ябан цири диял къашаймур?\nВа суалданун жаваб лякъин хIарачат бунни режиссер – (ГИТИС)-рал студентка Татьяна Родинал ва Лакрал театрданул актертурал.\nБухьхьияра Качар ХIусайнаевал пасихIну экьинанисса хатIли�� лакку мазрайн бувцусса италиянал драматург Эдуардо де Филиппол пьесалиясса «Ххуллун, алхIат, итни» тIисса спектакльданул премьералийн.\nНоябрь зурул 25-нний, нюжмаркьини премьера буссар лакку мазрай.\n28-нний итникьини – оьрус мазрай.\nСпектакльдануву гьурттуну бур Дагъусттаннал халкьуннал артистал ва жагьилсса гьунар бусса артистал.\nСуратрай спектакль художествалул советрайн тапшур буллалисса лахIза.","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-06","url":"https:\/\/lakral-teatr.ru\/?p=7066","date":"2023-02-02T21:46:48Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-06\/segments\/1674764500041.18\/warc\/CC-MAIN-20230202200542-20230202230542-00223.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.8546325564,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.854632556438446, \"lez_Cyrl_score\": 0.03152183070778847, \"kum_Cyrl_score\": 0.02733849734067917, \"inh_Cyrl_score\": 0.022103920578956604, \"ava_Cyrl_score\": 0.012441135942935944, \"che_Cyrl_score\": 0.011150864884257317}","num_words":233,"character_repetition_ratio":0.025,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.165,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.858,"perplexity_score":3278.4,"cluster_detection":-1} +{"text":"Ябуванну лакку маз\nКисловрайсса Аьлиллун\nБикIийча вай ххару лахъи бакъасса,\nТтул вихь барчаллагьну дакIнийхтунусса\nИнава ккакканнин ттун вия бавссар,\nДустурал вияту цимилгу куссар.\nХъунмасса шагьрулий, Аьрасатнаву,\nЛакрал кулпатраву хъамалу хьура:\nНиттил, буттал, оьрчIал багьу-бизулий,\nКъатлул узданшиврий махIаттал хьура.\nХьулул нуз тIитIайхту, тIайланма чIирай\nГъумучиял шагьру суратрай бия.\n«Ча увкра, Лаккуйнмай ци хаварду бур?» —\nМарцIсса лакку мазрай ттухьхьун суаллу.\nЧIивимур къатлуву, чIира бувгьуну,\nЛуттирду бивхьуну бия саргъунну\nЛакрал чичултраннив цанмасса кIантту\nЛичIиссава бия, чIюлусса бия.\nЛаккуй хъанахъисса дахханашиву\nТайннан кIулну дия ттуярда хъинну.\n«Илчи» кказитру ва «ЦIубарз» журналлу\nМудан ишла буллай бия канилу.\nНиттийн «бавай» чайва хIурматрай оьрчIал\nБуттайн «мяммай» чайва, иттав бурувгун.\nТайннал кулпатран ливксса барачат,\nТтун чIалачIиссаксса, лакку маз бия.\nКкулув, Хъусрахь ххивав дустурал дянив,\nГъумук, Урив ххивав гьалмахтуращал,\nМандолина бишлай, ппу макьан дуцлай,\nЛакку мазрай оьрчIру балай тIутIийни.\nЧIавхьулттих пахъ багьсса, щалва шагьругу\nЛакрал макьандалух вичIилий бия.\nЧIал чIумал пишлищал бувхсса чIаххулгу\nЧIаххувчунаяту пахрулий бия.\nЦаппара ххал хьувкун халкь зунттаясса,\nЦиваннив лакку маз сан къабувайсса,\nДакIнийн багьай кулпат чил шагьрулийсса,\nШаппа лакку мазрай гъалгъа тIутIисса.\nХъинну цIа машгьурсса дурккучу икIу,\nДавриву сийлийсса зузала икIу,\nНиттил маз къакIулнайн лаккучу учин,\nТтуй ччинал аьй дара, ттуща къабюхъай.\nИнтнил кIюрх укунма, тяхъасса бикIу,\nГъинтнил кьини кунма, ххаллилсса бикIу,\nЛакку маз къакIулсса хъамитайпалул\nХхуйшивугу щалла чIалан къадикIай.\nЗунттай, ардай, архсса къундалул чуллай\nХъунисса шагьрурдай, мюрщисса щархъай\nБуттахъал чувшиву, яхIгу, намусгу –\nЛакку маз ябара, чув бухьурчангу.\nУквасса махъругу, мюршсса тIуллугу\nГьантIиссар чIумущал гьавалул ларсун,\nТак маз личIантIисса�� ябуллалинан,\nТIайлабацIу буллай оьрмулул дусну.\nТарки-зунттул чарххана\nХас буллай ура Рукьият ХIамзатован\n* * *\nБулбуллул цила чIу вин пишкаш буврив,\nСсавнил ссурулккуртта хъачIунттай бурив,\nВай лакрал зунттайсса кьанкь нахIу тIутIив\nЩапI куну цинярда вил лагма ххярхрив?\nЛагмара гьарзадрайн ссут щуну дуна,\nИнт дуркIсса хханссия лакрал зунттавун.\nГъази-Гъумучиял цIа ларгсса куча\nДусшивручIан ххуллул дайдихьу ххива.\nВил симан ккаркманан шинну цикIулссар,\nСсутнил сил урттуйсса щин хIисав шайссар,\nИна цал бунугу балай тIий ккавкнан\nЖагьилшиву цукун хъамадитайссар?\nХхаллилсса миллатрал цIа бюхттул дуллай,\nБикIу ина мудан ччаврил сий дуллай,\nКъумукь маз пасихIсса бушиву буслай,\nЯхьу, хIасрат дунал дакI рахIат дуллай.\nШиллердул виричу Делож укуна,\nИна ясир увсса жагьил ккавккунни.\nСситтул гьалак бувсса жанавартгума\nЧчаврил мютIи байсса утти бувчIунни.\nТурлих мютIи дурмур чIумуйсса дикIай,\nАрцух машан ларсмур сий дакъа лагай,\nДакIнивун дурхмурдив, шинну гьарчагу,\nОьрмулул парчану абадлий личIай.\nЛермонтовлул Бэлла дагъусттан душри\nТIутIийни, уттинин щак тIий уссияв.\nЦIанарив циваннив вих хьун ччай ура\nГа къумукьдуш бивкIсса ттухьва бусайнайн.\nЯтIул цIан ришлаши ттуруллал дянийх\nКкуркки барз гьузуй най тачIав ккавкссарив?\nЗунттай, ххяллай, ратIай, дачIрасса кьаннай\nПашмансса ттуранну хIисав хьуссарив?\nТтун вил чIу бавссия ЛухIи хьхьирицIгу\nЩатIал гьургулуву маркIачIан чIумал.\nИна ххал хьуссияв Таджикнавугу,\nЩиначIа щаращуйн кьус ивкIсса чIумал.\nВил балай бавссия Машук-Зунттуйгу,\nМурхьирдал къяртраву марч тIуркIу тIийни,\nТтун ина ккавкссияв УзбакIнавугу\nКъундалул авлахърай, «арыкрал» чIарав.\nКкаккара чIявуну ТтурчIайнна-Зунттуй\nИнтнил ахирданий, гъидайдихьулий –\nДарги чIалачIийни, ярусса гъанний,\nДагъусттаннал дяри учин бюхъайний.\n* * *\nБуссар душру зунттаву\nЦаннияр ца зирангсса,\nКIюла жегъир ххуллурдайх\nГьинтри кунма лечайсса.\nТа ТтурчIиял шяраву,\nТаксса язугъну лирчIсса,\nГьарца кIилчинмур душнил\nБалай учайсса бивкIссар.\nЩарнил чIарах нанисса\nЩаращул чIара неххал\nМакьан дуцайсса диркIссар\nБалайчинан тIааьнсса.\nИна бавцIусса кIанай\nТтурчIиял хIалу диркIссар,\nКIялахIилул мурхьирдал\nМахъру чичайсса бивкIссар.\nМакьан щаращул неххал,\nМахъру вацIлул мурхьирдал,\nБалай ттурчIиридушнил –\nБаян тIааьнсса бивкIссар\nВил Таркилийн баяйсса\nХьхьирил щатIал макьангу\nЦаппарасса неххалли,\nТтурчIиял зунттаясса.\nКкурккуллал ХIалли-БакIу,\nКъумукьнал Тарки-Зунтту\nЦанниха ца кув чIумал\nЦиваннив лавхьхьу бизай.\n* * *\nЦIанихсса Расана тIутIахьхьун гьайхту,\nГьан ччива ттун вищал КIяла-Муруллийн,\nЛакрал щархъаяту кIулмургу бувсун,\nЗайдул назму дуккин мукьай чирчусса.\nЯла бачу куну ЛухIи-НуххучIан,\nВихь миннат бавияв балай чи куну,\nКкурмузул мурхьирдахь, даххана хъюртухь\nВищал балай архIал чара чивияв.\nАьтIунссия архний, зул балай бавну,\nХъяшхъар-МачIал бакIрай хъахъи ��IутIивгу,\nЦIай тIунссия урттуй бургъил тIинтталу\nСсибирнаву ливчIнал дуртIусса макьгу.\nКкаккан бан ччива вин Давдил-Щаращи,\nГъинттулгу, кIинттулгу къявхъа тIийнмасса,\nХIаллил мурхьирдавух Виярих лавай\nГьан ччива ахъахун – кIялахIирдачIан.\nЛагабаргъ лавгукун Анни-БакIуя,\nГьавияв на вищал утта майданнив,\nЩарнил шаэртурал хъун бувсса ккурчIа\nВин ккаккан бавияв цIанлакьрулуву.\nВатандалул цIаний жанну харж дурсса\nВирттаврая шикку вихь бусавияв,\nБюхттулну цIай тIисса гьайкалданучIа\nКIинналагу тIутIул кацI бишивияв.\nКкурккуллал МахIмуди, жул ЧукIундалав\nЦа бивкIссарив ччяни вин бувчIинтIиссар\nЩазал пасихIшиву цуксса диркIссарив,\nЩилчIав ссихI къадуркна, вин чIалантIиссар\nТтун хьунаавкьунни жагьил дакI марцIсса,\nХIурматрай вил шакил ядуллалисса,\nВил балай бавну махъ, ина ккавккун махъ\nРахIатну шанавун къагьара тIисса.\n* * *\nИнагу, вил дусталгу\nГъумукун бавтIсса чIумал,\nШагьрулул хъунма куча\nТIутIан ларсъсса ар ххива\nПаччахI хъамаитайссар,\nХъус дунал аргъ лагайссар\nБалай, дакIнихту кусса,\nТачIав хъунмав къашайссар.\nХияллугу бур лехлай,\nБайгьин-бугьан къахъанай,\nДурххун дацIан къакIулсса\nШиннащал данди буклай.\nБагъраву бур булбулгу\nИнтнил чантI учин бувну,\nЦила эшкьилул балай\nВилмуницIун бахIин ччай:\nБюхттулшиву, хъуншиву\nКъумукьдуш, вил балайлул\nЗунттаву инт барча дан\nДусшиврул балай тIисса.\nТалихIрал ца лахIзану\nДур мудан ттул дакIниву\nГъумук та ссутнил кьини\nЗущал хьунаавкьусса.\nТтуннав ина щалва къабувчIлачIисса\nТтуннав ина щалва къабувчIлачIисса,\nВиннив на цукунчIав хIисав къашайсса.\nВаксса жува архсса цаннаяту ца,\nНарав, оьрмуй, ина сан къаувайсса.\nЦибайссар вацIлулгу таксса ябувцсса,\nАрхнийсса зунттулгу кIа ссав дургьусса.\nЦибайссар къурнилгу таксса илкинсса,\nМукьвагу чулуха мурчан тIивтIусса.\nЦибайссар оьрмулул эц ивкIна бувтсса,\nЦама хъун ансса тIул тачIав къадурсса\nСсурахъал, хъинирвал, лагма-ялттуми –\nКувнная кув циняв ххиллали бувсса.\nТтуннив ина цирав щалва къакIулсса,\nВиннив ттул дусшиву аьркин дакъасса?\nОьрмуй, цанна кувний кувннан захIматсса,\nКувннан цанна ина мудан бигьасса?\nТтуннив ина цирав щалва къакIулсса,\nВиннив на цуссарив къаувчIлачIисса?\nКIивагу тяхъасса, кIивагу хъунсса,\nОьрмуй, тару жува дустал хьунтIисса?\nЛащару жува\nТивталсса, бюхттулсса вацIлул мурхь, ина\nЦиванна му зунттул ухнилу ххявхсса?\nХхяллаву, кьунттаву къурния архну\nЦиванни вил оьрму лабивкIун лавгсса?\nКаши виву дури, аькьлу вил бури,\nЧIявучин бакъасса гьунар хъунмари,\nЦаманал къабайсса хайр гьар мудангу\nБусрав бакъа къюллун вияту бури.\nВил чIарах къалагай аьрххилий тачIав,\nЖанавар бакъасса, цамур зад цичIав.\nКьюкьлуя бяйкьусса лелуххул бакъа,\nВил къяртраву ссалчIав мина къадувай.\nТтула гьунар щалва аьлтту къабувсса\nНава виха хъинну лавхьхьу изара:\nЧIявуну хияллал гьалак увтари,\nЧIумух къаурувгун, вичIан учIара.\nКIиягу тивталсса, кIиягу гужсса –\nЦанначIа ца хъинну бавкьу бизару.\nКIиягу бювхъусса, гьунарду ххисса\nЦаннаха ца гужну лавхьхьу бизару.\nТивталсса, бюхттулсса вацIлул мурхь, ина\nЦанна бюхттул зунттул ухнилу ххявхсса\nГьунарду чIявусса, гьар кIанай лайкьсса,\nЦанна дунияллун чIалай бакъасса?\nЛагара ХъачIра-Ххуллийн\nЛахъара Анни-БакIуйн,\nТтула оьрчIшиву ккаккан,\nЛагара ХъачIра-Ххуллийх,\nЖагьилшиву зана дан.\nОьрчIшиву – Анни-БакIуй\nЖагьилшиву ттул – ХъачIрах,\nУтти ттул вай шиннардил\nМина чув дишинавав?\nАнни-БакIуй Ширвани —\nНа учIанцIа яхI бувну,\nХъачIрах МахIаммаджабир —\nТтух ялугьий авцIуну.\nУривав утти цучIав\nНа ккаккан ччай, хьулданий,\nТтун дустурал къадурмур\nДанна, тIий кьаст лархIуну.\nЩищалла тти ХъачIрахун\nМаркIачIан чIумал гьайсса,\nАнни-БакIуйн нанийни,\nЦури архIал уцайсса?\nОьрмугу цичIав бакъар,\nДустал чIарав бакъасса,\nХъачIрахун, Анни-БакIуйн\nГьан цичIав аргъ дакъасса.\nАнни-БакIух ялугьий\nХъачIра-Ххуллух вичIилий,\nДустуращал гъалгъа тIий,\nХьхьурду уттара дара.\nИнтту гъили дагьайхту,\nЛахъанна Анни-БакIуйн,\nОьрчIшиврущал кIиккува\nУрив ккаккан Ширвани.\nГъинттул маркIачIан чIумал\nЗананна ХъачIра-Ххуллийн,\nЖагьилшиврущал архIал\nМахIаммаджабир ххал ан.\nОьрчIшиврулгу ттухь щялмахъ:\n«Къаккавкри вил дус», — чирчан?\nЖагьилшиврул хъяврин ан:\n«Акъар гьалмахчу», — чирчан?\nЧара бакъа ккаккайссар\nОьрчIшиврущал Ширвани,\nЖагьилшиврущал архIал\nУссар МахIаммаджабир.\nМиннал ттухь бусантIиссар\nАьрххи щищал байссарив,\nТтул шиннардил минагу\nЧув дишин аьркинссарив .","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/ilchi.info\/2013\/02\/%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F%D0%BB-%D0%BC%D0%B0%D0%B3%D1%8C%D0%B4%D0%B8%D0%B5%D0%B2\/","date":"2023-09-23T07:38:40Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506480.35\/warc\/CC-MAIN-20230923062631-20230923092631-00428.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9763454795,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9763454794883728}","num_words":2861,"character_repetition_ratio":0.032,"word_repetition_ratio":0.008,"special_characters_ratio":0.164,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.985,"perplexity_score":1604.1,"cluster_detection":-1} +{"text":"Александр Пушкин\nКIинттулсса ххуллу\nХъюрухъ багь ттуруллавух\nБарз бур хIаллих гьузуй най,\nПашмансса дарардавух\nПашмансса чани зизлай.\nКIинтнил ххуллийх гургу тIий\nНай бур дучри, ссур хьуну.\nБизар чIурдал гюнгутIи\nБур лахIахъа бивхьуну.\nБутлай бур дакIнийн асар\nПпайтIунчинал балайрдал:\nЖагь баччи бакъа ччамар,\nЖагь бизаршиврул майдан.\nТак хьхьугу, марххалагу,\nЧувчIав – я цIу, я пукьа…\nШайсса ци дур ххаллагу, –\nАнжагъ ттурцIардил кьюкьа…\nВаллагь, гьунттийва, Нинай,\nГьунттийва кIура авну,\nУчIанна на зуннийнай,\nЩяикIан вищал тавлух.\nХIурхIацIа дуккантIиссар\nСсятрал тIиму лагмара,\nЦIан хьхьунил лякъинтIиссар\nЖунма ца ххуй-хъин чара.\nДакI дур, Нинай, бизарну,\nПпайтIунчи – ккик бахчуну,\nБур ттуруллуву барзгу,\nБур ца гюнгутIул чIугу.\nТаржума Р. Башаевлул\nМихаил Лермонтов\nТтуруллив\nАбад ххуллийнасса ттуруллал къурхърув,\nТтиркьюкьал ссинжирну някIсса авлахърайх\nНай дуру, на кунна, зугу, вай хьуну,\nХхира ухссавния кьиблалул чулийн.\nЗу щил вайлул дувру: кьисматрал судрал?\nЯгу кьюлтI кьякьалул? Аьчухсса зидлил?\nЯгу гъан дустурал кIу бухьттандалул?\nЯгу зула тахсир кIусса бушиврул?\nЮх, зу бизар дунну бюкъахъай къурдал…\nЗун гьавас къакIулли, дардгу къакIулли;\nАбад дяйкьуннасса, абад тархъансса\nЗул ватангу дакъар, минагу дакъар.\nТаржума Ю. Хаппалаевлул\nАлександр Блок\n***\nМарххалттанул цIаннай лухIисса хъатIу,\nМагьилул хъачIунттай лухIисса махмур,\nХумарсса такьвалул чIу бавкьу ратIгу\nКьиблалул хьхьурдаха балай тIий най дур.\nКуклусса дакIниву – илкинсса щатIив,\nИшан дурсса хханссар ттуйн хьхьирияту.\nЛевххун най бур чугу, кIуну паща тIий,\nАьршлувун дюркьусса кьакьалул ялтту.\nБювххуну нанаву мурчал ссихIирал,\nВил ссихIгу баслай бур кайпсса мурччаву…\nВалентинай, цIубарз, алвагьсса хиял!\nАбай, вил булбултрал чIу бакьин баву…\nАгь, оьсса дуниял! Къума-цIаншиву!\nКъума-цIаннай тIурча, –\nвил ппайрдал къакру,\nЛевххун, вай нанисса цIурттал парливу –\nВил циган балайрдал цIансса ччанакру!\nТаржума М.-З. Аминовлул\nРасул ХIамзатов\nКьурукьру\nЦиксса вирттал ливчIссар\nоьттул майданнай!\nЦа-ца чIумал ттунгу ца пикри багьай,\nАьмсса гьаттардиву паракьат бувми\nКIяла кьурукьирттайн кIура бавсса ххай.\nКIайгу лехлайнма бур тания шинмай,\nБюхттулния жуйнма чIурдугу буллай.\nМукун бакъания, цанну жувагу\nМудан пашман шайсса, ссавнийн буруглай?\nЦIанагу чIалай бур: цIан ттуруллувух\nНай бур чил ссавруннайх, чIугу буллайнма,\nНайгу бур кьурукьру, кьюкьа дархIуну,\nКьюкьлуй чил аьрщарайх най\nбивкIсса кунма.\nКIай бур щийннив оьвтIий,\nщиллив цIарду тIий,\nЛахъисса ххуллурдайх левххун най буна.\nЛагьнийсса ттул дакIгу\nхъит тIий дур хъирив,\nЖула мазрай махъру бавуни кунна.\nКIуну лерххун най дур кIяла гьухъала –\nТтул хьхьичIвасса дустал,\nттул мачча-ляхъин.\nБачIвасса кIану бур кIайннул кьюкьлуву,\nБюхъай кIа кIанугу ттун бивтсса лякъин!\nДучIанссар ца кьини, кьурукьирттащал\nАчинссара нагу, хъару кIутIу тIий,\nШилува аьрщарай кьабивтсса зуйнгу\nЛелуххул зумуну ссавния оьвтIий.\nТаржума М.-З. Аминовлул\nБатирай\n* * *\nГьарца шинах эшкьилул\nЦила чIун дучIайссар тIар,\nСсавнил ва лухччинулгу\nЭшкьи кIидачIайссар тIар.\nЦукун кIидачIайривав\nМу эшкьи лухччи-ссавнил?\nМусил макь рутIлай ссавнил\nЛухччинул хъазамравун,\nКьаркь аьрщи дуччин дуллай,\nСсавнил ччаву дуччайссар.\nМукун кIидачIайссар тIар\nЭшкьи лухччи ва ссавнил.\nГьарца шинах ччаврилгу\nЦила чIун дучIайссар тIар,\nЗунчардихьсса зунтталгу\nХьхьирих ччаву дайссар тIар.\nЦукун кIидачIайривав\nЧчаву хьхьирил ва зунттал?\nЗунттал кIяла занч баслай,\nНехру хьхьирийн дачайссар.\nТтиркьюкьай хьхьири щарай,\nЗунттал ччаву дуччайссар.\nМукун кIидачIайссар тIар\nЧчаву зунттал ва хьхьирил.\nАмма вил ва ттул дянив,\nХалкьуннал ци тIурчангу,\nЯ кIинттул, ягу гъинттул\nЭшкьимур чIалай дакъар.\nХьхьирил ва зунттал кунна,\nЛухччи ва ссавнил кунна!\nТаржума Н. Юсуповлул\nКъайсин Къулиев\nГъинтнил хьхьу��у\nШанаши чIава оьрчI. Шанаши лачин.\nШа дири бурттигьу – миналийн ачин.\nХьхьу дур сававсса.\nХхуллу бур кьавкьсса.\nШанаву бур циняв. Буривав, аман?\nБавцIунма цукунни мурхьругу шанан?\nХьхьунил аммарча.\nГьухъаву балчан.\nОьрчIру ва лелуххив – цIурттал чанналу.\nЦIан хьхьунил бурттигьу – цIуртти ччаннала.\nХьхьу дур ттюнгъасса.\nХхуллу – чаннасса.\nТаржума Р. Башаевлул\nКоста Хетагуров\nЯлтту учIу винна ттул балайлуву\nТак аьтIаву дакъа хIисав къахьурча.\nЦал дакIнин къакIулма, хIасрат ци зарив,\nБюхъайссар тяхъану балайтIий занан.\nАмма хьуссания ттуща бурж лахъан,\nАьзиз Ватандалун, ттуйва ялувсса,\nКъатIувияв на гьич къумасса балай\nКъадикIантIиссия чIуниву макьгу.\nТаржума М. МахIаммадовлул\nАдам Шогенцуков\nДоярка\nЦа лайкьсса къалипрал бур\nВил чурх даврий савсусса,\nДоярка бура ина –\nГьарцаннан мукун кIулсса.\nВил ххуйсса давурттая\nЦIа дайхьунссар халкьуннал,\nВиричу бур чайхьунссар\nЖула цIасса захIматрал.\nТтунуксса хъинну ина\nКъакIулссара гьич щинчIав:\nХхал шайсса так ца ттунна,\nХхирай, макIрагу чIарав.\nВил чIу так ца ттун баяй\nГьанттайнмай неххал чIарав,\nТтун бакъа гьич ххал къашай\nНякI жавгьарду вил иттав.\nНа ина дахьва ттула\nЧIарав ккалли къабара,\nИна ттул хъазамраву\nКъюкIлилгу вив буссара.\nЦIаннайгу ттун ххал шара\nИна ттухва ялугьлай,\nТтул оьрмулун жагьилсса\nЧчаврил асар ххи буллай.\nЖучIава гьарцаннанва\nПахру бур ца вияту,\nНама кьавкьун най ура\nВихсса ччаву сававну.\nОьллащату ттирзусса\nЦа кьинисса вил накIлил\nЦа грузовик щаллусса\nБуцIай бакIрай-бакI хьуннин.\nХъунисса бидоннавун\nДуртIун ларсун лагай накI,\nСсащар ласун бюхъайсса\nТтул дакIниву хажалат?\nТаржума Н. Юсуповлул\nРаиса Ахматова\nХхиранал яру\nВил яру бур пашманну,\nПашмансса цанни, буси?\nМи пашманну бухьурча,\nПашманссархха ттул оьрму.\nАгь, миннул ттун гъаншиву, –\nГъирарал ттул дуниял!\nГъапулну ттух ябитлай,\nГъаншиву арх мадара.\nДакI къума ларгни мудан\nТтучIа бивкIсса вил ярур.\nКъалякъирча, бяйкьирча,\nБявкъуссия ттул мурад.\nЛажинни, яру гьаз ба,\nЯлун дард дирну дурча,\nМиннул чаннал дакъасса,\nДард духлаган къадайча.\nТаржума Р. Башаевлул","id":"","dump":"CC-MAIN-2023-50","url":"https:\/\/ilchi.info\/?nationals=kkazit-471","date":"2023-11-28T14:26:45Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-50\/segments\/1700679099514.72\/warc\/CC-MAIN-20231128115347-20231128145347-00344.warc.gz","language":"lbe","language_score":0.9669591784,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"lbe_Cyrl_score\": 0.9669591784477234, \"tab_Cyrl_score\": 0.011150806210935116}","num_words":1887,"character_repetition_ratio":0.035,"word_repetition_ratio":0.013,"special_characters_ratio":0.176,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.981,"perplexity_score":1932.0,"cluster_detection":-1}