Dataset Viewer
Auto-converted to Parquet
text
stringlengths
3
103k
title
stringlengths
2
106
url
stringlengths
33
169
wikicode
stringclasses
1 value
iso639-3
stringclasses
1 value
script
stringclasses
1 value
Solɔɣu Lahabaya zaa
Solɔɣu
https://dag.wikipedia.org/wiki/Sol%C9%94%C9%A3u
ab
dag
Latn
Abdul-Muthalib Hussein nyɛla bɛ ni daa dɔɣi ninvuɣ' so silimiin-goli January goli dahin yini(1) dali, 1961 yuuni, Tamale tiŋgbani ni din be tudu palo la. O ba yuli m-booni Hussein Masaka, ka o ma mi yuli booni Fatima. O nyɛla Afa n-yihiri waazu ka di chibira ka niriba pam lee mi o la Afa Mugtada. Afa Mugtada n-nyɛ Limam zaŋ ti Zaapayim jiŋli din be Tamale sunsuuni la. Piligu Afa Mutala nyɛla bɛ ni dɔɣi so Silimiin-goli January goli dahin yini (1) dali, yuuni 1961, Tamale tiŋgbani ni. O ba n nyɛ Hussein Masaka ka o ma nyɛ Fatima. Afa Mutala m pahi bihi pia o ba polo ka pahi bihi ata o ma bidɔɣirisi puuni. Karim baŋsim Abdul-Muthalib Hussein pili la o Mahamadiya karim o ba sani hali ka Anbariya karim zɔŋ ti naan yi pili. O daa pahila karimbi' shɛba ban tuu chaŋ karim maa ni bɔhimbu zuɣu. Din nyaaŋa ka o daa yi karinzɔŋ ŋɔ ni n-chaŋ Ankara o yaba nyɛ afa m-be Ankara. Tuma O yihirila waazu ka vɔri niriba kpara Musulinsi dolisigu polo. O lahi nyɛla ŋun sɔŋdi pakɔya mini kpibisi. Maŋmaŋa lahibali
Abdul-Muthalib Hussein
https://dag.wikipedia.org/wiki/Abdul-Muthalib%20Hussein
ab
dag
Latn
Abdul-Naser Mahamud Jibril nyɛla bɛ ni daa dɔɣi ninvuɣ' so Ʒiɛŋ din be Nanton piibu-piibu yaɣili Tudu yaɣili la, Ghana tiŋgbani ni. Niriba pam mi o la Afa Tafirili. O nyɛla ŋun be asafihili yaɣili Dagbaŋ kpɛrigu puuni. O Piligu Abdul- Naser Mahamud Jibril nyɛla bɛ ni dɔɣi so tiŋshɛli din yuli booni Ʒiɛŋ ka di mini Nantɔŋ bi waɣa ni taba la. O ba yuli n-daa booni Alhaj Mahamud ka o ma mi yuli booni Adamu. Pirimla Al-Kuraani baŋsim bɔbu zuɣu, O daa zaŋla nimmohi n-niŋ di puuni O daalifa sani. Biɛhigu Afa Tafirili nyɛla kpɛrikpɛrita ka lahi nyɛ asafihili lana. Paɣ' bɔbgu ka o daa mali ka Naawuni daa lee bɔhi yino zuɣu. O yabidoo sani ka o daa zooi Ʒiɛŋ maa. Afa Tafirili daa nyɛla yuun-pia (10) ka yi Ʒiɛŋ n-labi Tamale. Karim baŋsim Afa Tafirili nyɛla ŋun bɔhim Anashaara baŋsim biɛla ka bɔhim Mahamadiya baŋsim ka di zooi o biɛhigu ni pam. O daa pili la Mahamadiya baŋsim ŋɔ bɔhimbu o yabidoo sani ŋun yuli booni Alhaj Jibril. Tuma O kpɛrigu kpɛribu ŋmarigi daa puhila O ni daa be karinzɔŋ ni la, ka bɛ daa tooi niŋdi moolidi nima. Dina n-nyɛ o gba suhi daa yiɣisi di zuɣu, ka Naawuni mi daa ti o nasara. O tuma din yi palo nyɛla kpɛrigu kpɛribu ka O daasafihili mali yaa pam. Ŋaha din bi yɔli tooi zoogi O yɛltɔɣa ni. O yaɣili kpɛrigu kpɛribu ni tooi nyɛla alifahili bee yili yidaantali. O mini Dagbaŋ kpɛrikpɛrita biiŋa bɛni ka bɛ booni o Looya Gbaɣinli n-tooi laɣinda n-kpɛriti pam. O daa lahi tum waasimani tuma dini daa niŋ ka o kpuɣi napɔŋ n-chaŋ Abidjan.
Abdul-Naser Mahamud Jibril
https://dag.wikipedia.org/wiki/Abdul-Naser%20Mahamud%20Jibril
ab
dag
Latn
Mani Shani kamani niraba pam ni booni o shɛm, o dɔɣim yuli n-nyɛ Abdul-Rahman Saani. O nyɛla karimbakuro ŋun daa bɔri shikurubihi sɔŋsim ni bɛ toon' tibo pam. Mani Shani mini o laamba zaa nyɛla Dagbamba. Piligu Abdul-Rahaman Saani nyɛla ŋun daa kuhi o tuuli kuhigu Choggu din be Tamale tingbani ni yuuni 1955. O nyɛla karimba kuro ŋun wuhi shikuriti pam. O du anashaara karim baŋsim dariga din jɛndi Ghana karim baŋsim bomma tumaduu (Ghana Education Service) hali ti lee karachi kpɛma (Director) zaŋ ti Tamale yaɣili. Baŋsim Bobu Choggu Primary School n-nyɛ o ni daa pili o shikuru luɣu shɛli. Mani Shani ni daa naagi ni, o daa tirisimi chaŋ tooni n-ti tuɣi o baŋsim bɔbu Kalpohini Middle School ka daa yi ni n-chaŋ Tamale Senior High School (TAMASCO). O ni daa naagi TAMASCO, O daa dee shɛhira gbana din nyɛ 'O' Level mini 'A' Level yuuni 1973 zaŋ chaŋ 1975 sunsuuni. Tuma Abdul-Rahman Saani nyɛla ŋun yuli ka biɛhim' bɛɣu zaŋ chaŋ shikuru wuhibu polo. O daa nyɛla ŋun wuhi General Science GHANASCO saha ŋmaa ka naan n-nya soli n-chaŋ University of Cape Coast(UCC) n ti tuɣi o baŋsim bɔbu. O ni daa naagi lala shikuru ŋɔ, bɛ daa labisi o na GHANASCO maa ka o ti tum n-sɔŋ Ghana tiŋgbani (National Service) shikuru maa ni yuuni 1980. Di ni kuli bahi niŋ ka kpaŋmaŋa mali samiyoo la zuɣu, shikuru maa daa che ka Mani Shani kpalim GHANASCO ŋɔ n-leee karimba. O daa wuhi shikuru ŋɔ ni hali ni yuuni 1989 ka bɛ labisi o yɛndi Senior School (YESS) din be Naya la ka o ti lee karimzɔŋ maa zuɣulaan' paa. Pɔi ka o che tuma (retired), o daa leela zuɣulana (Director) zaŋ ti karim baŋsim bomma yɛlitɔɣa tumaduu (Ghana Education Service) din be Tamale yaɣili la.
Abdul-Rahaman Saani
https://dag.wikipedia.org/wiki/Abdul-Rahaman%20Saani
ab
dag
Latn
Abdul Rahman Hanan Y Gundadoo, nyɛla Ghana bilichina ŋun nyɛ siyaasa nira. Ŋun n-daa nyɛ Metropolitan Chief Executive (MCE) kuro n-ti Tamale Metropolis. O daa deei la toontali ŋɔ Alhaji Friday sani ŋun daa nyɛ District Chief Executive(DCE) kuro n-ti Tamale Municipal Assembly sani yuuni 2013. Shikuru Baŋsim Tuma Biɛhigu
Abdul Rahman Hanan Y Gundadoo
https://dag.wikipedia.org/wiki/Abdul%20Rahman%20Hanan%20Y%20Gundadoo
ab
dag
Latn
Abdulai Baba Salifu nyɛla Ghana tabibi baŋda ka lahi nyɛ vihiro-vihiro ni achiika. O namin nyɛ zuɣulana n-zaŋ ti "Council for Scien-tific and Industrial Research (CSIR)". Piligu Bɛ dɔɣi o la 1954 yuuni, Choggu din be Tamale la. O ba n-daa nyɛ Chɔɣu Limam Salifu, ka o ma mi yuli booni Ayishetu Abdulai. Shikuru Baŋsim Bɔbu Afa Mahama yili ka o daa pili Mahamadiya karim baŋsim bɔbu, Naya tiŋgbani ni. O daa yi Naya n-labi Tamale ka Alhaji B.A Fuseini ba ti zaŋ o n-kpɛhi Choɣu "Primary" shikuru. O daa ti yi Choɣu "Primary" shikuru maa ni n-labi Bagabaga "Primary". O ni daa naai nimaani, o daa chaŋla "Kalipohini Middle School", n-yi ni chaŋ Tamale Secondary School (dina m-pa nyɛ Tamasco ŋɔ) la ni. Kwame Nkrumah University of Science and Technology ti ni ŋmaagi shɛli jiya KNUST la ka o daa dee o "Diploma in Education " 1979 yuuni. "University of Ghana" ka o daa niŋ o "Masters" ka niŋ o "PhD" mi "University of London" din be "UK" la. Tuma O ni daa naagi o " 'A' Level" shikuru TAMASCO, o daa na chami ka wuhi kamani yuuni sunsuuni. O shikuru bihi maa shɛba n-nyɛ Dr. Mahamudu Bawumia (ŋun na nyɛ Ghana tingbani zuɣulana paa ŋɔ) ni Dr. Nashiru ŋun daa nyɛ "Bank of Ghana" kpɛma la. O daa nyɛla SARI nima kpɛma n-zaŋ kpa vihigu vihigu (Senior Research Scien-tist) yuuni 1994 n-ti kpa 2001 yuuni. O daa lahi nyɛla tabiibi yaɣili vihigu toondana, n yarila "Principal Research Scien-tist" yuuni 2001 piligu. O daa lahi nyɛla ŋun dee CSIR kpeen shɛli din nyɛ "Director" la Silimiin goli December yuuni 2002 hali na ni yuuni 2008, pɔi ka naan yi lɛbi tuma du zuɣu maa zaa kpɛma n yarila "Director General" n-ti CSIR yuuni 2008. O namin nyɛ daambalo n zaŋ ti "University for Development Studies (UDS) Governning Board."
Abdulai Baba Salifu
https://dag.wikipedia.org/wiki/Abdulai%20Baba%20Salifu
ab
dag
Latn
Abdulai Haruna (Alhaji Friday) nyɛla Ghana bilichina ŋun nyɛ siyaasa nira. O nyɛla DCE kuro n-ti Tamale Metropolitan Assembly . Lɛm(NDC) paati ni daa di Ghana nam piibu-piibu yuuni 2008, President Atta Mills n-daa pii Alhaji Friday yuuni 2009. O daa na min lahi nyɛ DCE n zaŋ ti Savelugu/Nanton yaɣili. O Piligu O Siyaasa Saha O Tuma
Abdulai Haruna
https://dag.wikipedia.org/wiki/Abdulai%20Haruna
ab
dag
Latn
Abedi Ayew, nyɛla Ghana bɔl ŋmɛra kuro ka lahi nyɛ baŋdi bɔl ŋmɛbo puuni n-nyɛ ŋun daa ŋmɛri sunsuuni ka daa nyɛ toondana n-ti Ghana bɔl ŋmɛriba. O nyɛla ninvuɣ so bɛ ni saɣiti ni o nyɛla bɔl ŋmɛri gonaate gbaŋ sabla tiŋsi zaa. O ŋmɛ n-ti silimiin tiŋsi pam ka di daa chɛ ka o nyɛ yuli Faransi. Biɛhigu Piligu Bɛ dɔɣila Ayew silimiin-gɔli November dabaa anu yuuni 1964, bɛ daa dɔɣila tiŋ' shɛli yuli booni Kibi la, ka o daa lee zooi Dome tiŋa kpaŋbila din be Aŋkara la. Shikuru Baŋsim O daa chaŋ la Ghana Senior High Shikuru din be Tamale la. Bɛ daa pa o yu paa yuli "Pele" di ni daa niŋ ka o bɔlli ŋmɛbo baŋsim chaŋ ti ŋmani bɔl ŋmɛri biiŋga be Brasil ka bɛ daa mi o Pele la. Tiŋduya Bɔlli ŋmɛbo Ŋun daa nyɛ tuuli gbaŋ sabla bol' ŋmɛriba ni n zali yuli silimin tiŋsi bola ni. Abedi bol' ŋmɛbo pilla RTU din be Tamale yuuni 1978. O daa yila Ghana bɛn daa ŋmɛ yuuni 1982 gbaŋ sabla tiŋsi jaashee (African Cup of Nations) n-ti pahi Al Sadd din be Qatar la. Din daa niŋ ka o ŋmaai yuun' bihi ni FC Zurich, ka o labina Ghana amaa, din daa niŋ ka Kotoko mini Hearts of Oak kɔŋ o deebu la zuɣu, o pahila AS Dragons FC din be Benin la, o daa labna Ghana n-ti ŋmɛ n-ti RTU yuuni. O ni kpuɣi Jaashee shɛŋa
Abedi Ayew
https://dag.wikipedia.org/wiki/Abedi%20Ayew
ab
dag
Latn
Abubakar Ahmed nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Naya (Yendi) yili din yuli booni Kambalayili. O mini o laamba zaa nyɛla Dagbamba. Piligu Abubakar Ahmed kuhila o tuuli kuhigu Naya(Yendi) din be tudu yaɣili (northern region) Ghana tingbani ni la. Biɛhigu O mini o laamba zaa gbubila Musulinsi viɛnyɛla ka lahi nyɛ Dagbamba. Shikuru Baŋsim Bɔbu O daa pili la shikuru chandi Naya shikuru shɛli daa bɛni ka bɛ booni li Warikpamo Primary School. O daa bi zani ni ka lahi chaŋ Dagban State karimzɔŋ karili din be Naya la yuuni 1972 zaŋ chaŋ 1975 sunsuuni. O daa lahi chaŋla Ghana Senior Secondary School (GANASCO) din be Tamale yuuni 1975 zaŋ chaŋ yuuni 1982. O daa lahi nyɛla ŋun kpuɣi napɔŋ n-yi sambani ni n-chaŋ gbampiɛla tiŋgbani shɛli bɛni ka bɛ booni li Pakistan. Lala tiŋ' ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli o ni daa chaŋ n-ti bohim shikuru mini Mahamadiya baŋsim kamanii yuum pia sunsuuni (10 years). Tuma
Abubakar Ahmed
https://dag.wikipedia.org/wiki/Abubakar%20Ahmed
ab
dag
Latn
Dr. Abubakar Ibrahim nyɛla Dagbana ŋun nyɛ koba dɔɣite biŋ, ŋun tibibu mali yaa pam. ŋuna n-nyɛ dɔɣite kpɛma n-zaŋ ti ashibiti shɛli be Tamale Datooyili ka bɛ booni li Al-Shifaa Hospital. ; ŋuna n-na nyɛ Sanku naa. Piligu O yila tiŋ yuli booni Sanku na. O ba daa nyɛla linjima (soldier) ŋun daa ti o bihi wumsiri suŋ pam. O ba daa ʒila Naya ka o tuma ti tahi o Tamale. Biɛhigu Dr. Abukari nyɛla ŋun ʒini Silimiin-tiŋa n-yuui ka o puu biɛri Dagbaŋ zuɣu pam. O suhi lahi be niriba sɔŋsim puuni pam ka lahi nyɛla ŋun yu lɛbiginsim yɛltɔɣa pam o behigu puuni. Baŋsim Bɔbu Dr. Abukari pilila shikuru chandi la Yendi Primary School din be Naya la, 1955 yuuni. O daa niŋla kamanii chira ata laasabu nimaani ka o ba tuma daa ti labi Tamali ka bɛ ti zaŋ o kpɛhi Lamashegu Primary School din be Tamali la ka o daa karim lala shikuru ŋɔ ni hali n-ti paai karim duri anu. Dabokpa Primary ka o daa lahi chaŋ n-ti bahi naai o "primary" shikuru chandi ka daa chaŋ Dabokpa Middle School (bɛ ni yi pa booni shikuru shɛli Dakpema JHS la). O ni daa naai Dabokpa Middle School ŋɔ, ka o daa lahi kpuɣi napɔŋ chaŋ Government Secondary School, bɛ ni yi pa booni shikuru karimzɔŋ shɛli Tamale Senior High School (TAMASCO) ka di be Tamali la ka Abukari daa chaŋ, 1962 yuuni n-ti niŋ yuma anu. Abukari ni daa sabi o "O Level" zahimbu, o gbana viɛlim daa ka zaŋ buɣisi ka di zuɣu daa che ka bɛ ti o sɔli ka o bi niŋ "A Level" ka kpahi yaɣi chaŋ "university". University of Ghana ka o daa chaŋ, yuuni 1967 n-ti kpa yuuni 1979. O daa lahi chaŋ gbampiɛla tingban ni (United Kingdom) n-ti tuɣi o dɔɣite tali baŋsim bobu, yuuni 1979. Tuma Dr. Abukari ni daa naai University of Ghana, o daa tummi ti Kolebu ashibiti titali din be nyɔŋ polo la. Yuma ayi ka o daa zaŋ doli nimaani doɣite kpamba n-kpaŋsi o doɣite tali baŋsim (housemanship). Di nyaaŋa, bɛ daa kpuɣi o tuma Kolebu ashibiti titali maa ni ka o daa tum doɣite tuma ni maani yuuni laasabu, ka bɛ daa tahi o Akomfo Anokye ashibiti titali din be Kumahi la ka o ti tum ni 1976 yuuni n-ti kpa 1977. O daa lahi chaŋ Zambia tingbani ni n-ti tum kamanii yuuni ka naan labi Silimiin-tiŋa n-ti tuɣi o baŋsim bobu.
Abubakar Ibrahim
https://dag.wikipedia.org/wiki/Abubakar%20Ibrahim
ab
dag
Latn
Adibo Dali nyɛla dabisi' shɛli din be Dagbaŋ taarihi ni n-zali yuli pam. Lala dab'sili maa, ka Dagbamba mini Germany nim' daa zaŋ bɛ nyɔri yo taba n-ŋme taba tɔbu ka di daa kpɛm pam. Yuuni 1896 ka lala tɔbu maa daa ŋme Dagbaŋ tiŋ yuli booni Adiboo. Dagbamba ŋɔ daa bi bɔri saamba ŋɔ bɛ tiŋgbani ni, ka Germany nima ŋɔ mi po tii ni bɛ ni ŋme n-kpe Dagbaŋ n-fa di sulinsi. Germany linjima nima daa kpuɣila napɔŋ n-chani ni bɛ ti ŋme Naya din nyɛ Dagbaŋ tiŋzuɣu la, ka Dagbamba mi daa laɣisi bɛ tɔbubihi n-daa paai ba tiŋ yuli booni Adiboo din miri Naya la ka bɛ ti kpe tab' ni. Germany linjima nima ŋɔ toondana n-daa nyɛ Lieutenant Valentin von Massow, ka Germany Fukumsi kpamba ban daa su lala Africa Wuliŋluhili yaɣili maa daa tim o mini o linjimbihi ni bɛ chaŋ n-ti ŋme lala Dagbaŋ yaɣili maa. Tɔbu maa dab'sa ayi ni, din daa lu December goli dabaanahi dali yuuni 1896, Dagbaŋ tɔb'bihi daa nyɛla ban daa niŋ ashaara pam, hali ka bɛ tiŋzuɣu la (Naya) gba daa nyɛ bɛ ni daa dahim shɛli n-nyo li buɣim. Adibo dalila ka Dagbamba booni lala tɔbu ŋɔ. Bɛ ni daa ŋme n-nyaŋ Dagbamba lala tɔbu ŋɔ ni, Germany nim ŋɔ daa zaŋla Dagbaŋ wuliŋ puhili yaɣili maa m-kpa bɛ sulinsi din yuli daa booni Togoland la ni. Bɛ daa lee galisi zaŋla Dagbaŋ wuliŋluhili n-ti Britain ka bɛ gba zaŋ pahi bɛ sulinsi ni. Lahabali din sabi dɔya zaŋ kpa yɛlli ŋɔ polo nyɛla din zooi ka di yila Lieutenant von Mossow ni daa ŋma washiika shɛŋa ni o ni sabi yɛlitɔɣi shɛŋa n-niŋ o kundubil' ni na, ni o ni daa ŋmari gbaŋ shɛŋa n-tiri Fukumsi Kpambala so ŋun daa su Lome din daa nyɛ kparibɔɣu zaŋ ti "Colonial Department of Foreign Affairs" ka be Berlin la. Tɔ amaa, Dagbaŋ lunsi ni gbubi taarihi ŋɔ shɛm nyɛla din be dabam ka che din bɔŋɔ. Piligu Pɔi ni 1850 yuuni, Germany faaranim daa pun bela zuŋɔ ti ni mi yaɣ' shɛli Ghana nyɔŋ polo la n-ti pahi Togo. Amaa Germany daa tuui zaŋla bɛ sulinsi m-pili tiŋ' shɛŋa ŋan miri West Africa teeku noya la June goli dabaanu dali yuuni 1884. Din nyaanga, bɛ daa kuli yɛligirila bɛ sulinsi n-kpari tudu polo hali n-ti kpa Togoland sulinsi ka Cameroon gba daa pahi di zuɣu. Daliri shɛli zuɣu Germany nima ni daa yɛligiri bɛ sulinsi daa nyɛmi, bɛ daa bɔrimi ni bɛ yaligi tingban' shɛŋa ni bɛ ni kɔra, ka maali pala mini ziliji naba, ka lahi bɔri ninvuɣ' shɛba bɛ ni yɛn mirisi ka bɛ tum lala tumanim' ŋɔ. Din daa lahi sɔŋ ba ka bɛ sulinsi yaligir' n-nya bɛ ni daa me sitimanima sheebu shee Lome la, ka zali "radio communication transmitter Kamina Funkstation, ni zuliya shɛba bɛ ni daa tuuri maa (kamanii Ewe nima) pam ni daa dii bi zabiri bɛ maŋ zuɣu la, domi bɛ daa kuli woliwolimi ʒiya. Zaŋ kana 1890 yuuni, Germany nima ŋɔ daa nyɛla ban ŋmeri kpɛrina Ghana tudu polo n-ti pahi Togo. Nimpolo ka bɛ daa ŋme n-ti yi Dagbamba zuɣu, ka ban daa dii bi saɣi bɛ maŋ zuɣu. Naa Andani Naanigoo Naa Andani II (Naa Andani Naanigoo) n-daa ʒi Yani gbandi zuɣu ka lirigu daa liri Dagbaŋ. Andani Naanigoo daa yɛlimi ni o ku ʒi Yani gbandi zuɣu n-lihira ka Silimiinsi fa Dagbaŋ. O zamani ni Dagbaŋ daa kuli zaɣisimi ni bɛ che ka Silimiinsi kpɛna Dagbaŋ. Di mini li zaa yoli, tooni polo ni nyaanga, wuliŋ puhili ni wuliŋ luhili polo, Silimiinsi daa kuli pola tii ni bɛ kpe Dagbaŋ. Dagbamba daa kuli bela lala mɔli ŋɔ ni, n-zaɣisi silimiinsi sulinsi yuun' muna apɔin. Naa Andani II daa nyɛla zaɣ' pɔlli ka ʒini Yani gbandi zuɣu. Ŋun maŋmaŋa n-daa yi gariti zaŋdi tɔb'bihi ka bɛ ŋmɛri tɔbiri n-diri nasara n-tiri Dagbaŋ. Ŋuna n-daa ŋme Zambalima ka bɛ bi tooi kpe Dagbaŋ. Ŋuna n-daa lahi ŋme n-nyaŋ bidibga daa bɛni n-gbahiri daba ka bɛ booni o Babatu, ka daa lee che ka o ʒini Naya hali ni o nyɛvili tariga. Hali o gballi do Naya maa ka saamba chani n-ti baŋdi/lihiri li.
Adibo Dalila
https://dag.wikipedia.org/wiki/Adibo%20Dalila
ab
dag
Latn
Saha ŋɔ Dagbaŋ yԑlikura ni ti ni daa guhiri ti ni bɛ tԑhiri shԑli mini niŋsim kam yԑla yikonima din yԑn wuhi di ni yԑn bahindi shԑm, di naan mali anfaani pam ni ti labi teei kurumbuni ha Dagbamba mini Gbampiԑla ni daa tuhi taba shԑm, di bahi bahindi Jaamaninima(Germans). Dabisili shԑli be Dagbaŋ yԑlikura ni ka Dagbani kam mi li. Dagbaŋ lunsi n-teeri di yԑla m-bolli ni ''Adibo dali la’’. Dabisili ŋɔ nyԑla yuun’ Tuba din gari - l September 1896 yuuni; Dagbamba ni daa tuhi Jaamani gbampiԑla Adibo din miri Naya(Yendi) kamani maali pia laasabu nudirigu zuɣu polo. Lala saha maa Yaan Naa Andani ŋun pahiri ata ka bԑ booni o Andan Naanigoo n-daa ʒi Yani gbana zuɣu, ka o daa yԑli ni o ku saɣi ka gbampiԑlli deei o tiŋgbani bee n-fa Dagbaŋ, o ni zabi di zuɣu di yi yԑn di o la shԑli kam. Amaa o tiŋgbani maa daa nyԑla Gbampiԑla ni mo bee n-kpԑhi shԑli dabiԑm pam bɔba ni yaɣa zaa, Jaamani gbampiԑla(Germans) daa mɔri o la nudirigu polo, Biritin Gbampiԑla(British) mi daa mɔ o wulimpuhili zuɣu, ka Faransi Gbampiԑla(France) mi gba daa tuhiri o nuzaa polo. Dagbaŋ daa zaɣisiya ka tuhi gbampiԑla, bɛ ku deegi gbampiɛla sulinsi kamani yuma ayopɔin. Andani Naanigoo ʒini namgbana zuɣu n-yuui pam, ka daa lahi gari tooni o maŋmaŋa n-zaŋ Dagbaŋ tɔb’ bihi ka bԑ tuhi n-di nasara pam o bi'palitali ni. O ni daa ŋme bee n-tuhi Zambalima ban daa tuhiri nyari nasara luɣ’ shԑŋa ha ka kpԑrina Dagbaŋ n-kpԑhi yɔɣu. O daa lahi gbaai dab’gbahiri yari’so ŋun yuli daa du pam ka bԑ booni o Baabaatu la n-niŋ o sulinsi ni n-ti o soli ka o ʒini Naya luɣ’shԑli o gballi ni daa kpalim la, dina n-lee lahiʒiba ka niriba chani n-ti lihiri li zuŋɔ la. O daa lahi zaŋ biԑri yoli m-mali Tiŋkpan' Nanima ban daa be biԑri yoli ka mali munaafichi ka lahi nahindi bԑ nyaandɔliba n-zali bԑ zaashee. Din niŋ lahiʒibu nyԑla ban zaa daa be lala biԑri yɔya maa nyԑla o bi’pola maa, di ni daa ti niŋ ka Gbampiԑla maa varisibu maa niŋ yԑlimaŋli, Naa Andani daa nyԑla kpamli ni gbaai so lala saha maa ka o daa bi lahi ne viԑnyԑla. Di zaa yoli Nanima kamani Saŋlana, Mioŋlana, Sunsoŋnaa, Dimɔŋnaa n-ti pahi Gbungbaliganaa daa yina ni bԑ sapashininima viԑnyԑla n-daa ti tuhi tɔbu maa ni yaa. ŋumaŋuma nyԑla din daa pun gili Dagbaŋ zaa Gbampiԑla ni kani na shԑm. Lahibaya daa yi teeku noli ni na zaŋ jԑndi bԑ ni kpԑrina Dagbaŋ shԑm ka niriba pun buɣisi bԑ ni ŋmani bin'shԑŋa. Shԑba daa yԑliya ni bԑ ŋmanila jԑnsi ni dama bԑ malila nye’waɣila kamani jԑnsi maa, shԑba ni bԑ ŋmanila ninsalinima amaa ka lee yi teeku ni na. Ni ka bɔ n-leei lahi yԑn yi kom ni na m-pahila zahim? Di lahi niŋmi ka niriba ban be Sunsɔŋ, "Naya nuzaa polo nima la mi yԑli ni wula ka bԑ yԑn tooi niŋ n-gbahi ninsali zahima ŋɔ alaha, di ni daa kuli niŋ ka Gbampiԑla ŋɔ maa yirina teeku ni maa na, ni bԑ daa naan tooi zaŋ lansi n-gbahi ba. Yuuni 1896 bahigu ni, lahibali daa wuligi gili Dagbaŋ ni kadama Gbampiԑla nyԑla ban kpԑna Dagbaŋ. Silimiin goli “November” biԑɣu pishi ni ayopɔin dali ka bԑ daa paana kpandai tiŋgbani ni, zaŋ chaŋ goli maa biԑɣu pihita dali ka bԑ pun naai Bimbilla ka naayi kpԑ Puusuɣu din nyԑ maali pihita zaŋ chaŋ Naya(Yendi) wulimpuhili la. Bimbilla lana daa tim tuumba ni bԑ ti ti Yaan- Naa tibili silimiinsi ni ŋme n-nyaŋ Bimbilla shԑm, bԑ nina ni daa niɛhi maa zuɣu, nira daa bi tooi baŋdi bԑ yԑla soli, bԑ daa kuli niŋdi la binshɛɣu kam yɔm ni valiŋ. Dagbamba ni daa guhiri dabisili shԑli ni bԑ mini Gbampiԑla ni yԑn zaŋ bԑ nyɔri yo taba la biԑɣu n-daa nee maa, amaa ka Dagbaŋ sapashininima daa na bi tooi laɣim. Jaamaninima taɣibu bee karibu Di ni daa niŋ ka lahibali paai Naya na, ni Gbampiԑla bee Silimiinsi maa fa Bimbilla ka tɔm nyo li, ka bԑ daa che ka bԑ ŋme pampantua din wuhiri ni Yaan- Naa yԑliya ni tɔbu lu Dagbaŋ bee Dagbaŋ be tɔbu ni, n-ni yԑri a ŋɔ yuui ya ka bԑ pun liri Naya nima na lala saha maa. Ka kpambaliba kamani Gagbuni, Balɔɣu ni Zɔhinaa daa chaŋ napɔŋkpԑma Nayili n-ti bo tuumba ka bԑ chaŋ n-ti yԑli Na’shԑba zaa ban za bԑ zaani Yaan-Nayili maa ni, ni bԑ laɣim Dagbaŋ Sapashinima maa zaa Yaan-Nayili yɔm ka bԑ ti tuhi Gbampiԑla bee Silimiinsi ban daa kpԑrina maa. Amaa lala chandi ŋɔ maa daa nyԑla din yoli nyaaŋa, dama di ni daa niŋ ka Jaamaninima maa nini nee maa, Dagbaŋ nima daa ti yԑn baŋ ka bԑ pun ŋma mi n-gili bɔba ni yaɣa zaa. Nanima biԑla n-daa tooi paai Naya lala saha maa. Na’shԑba ban niŋ talahi ka tɔm mali yaa kamani: Kumbunnaa, Saveligunaa,Tolonnaa,Tampiɔŋlana ni ban kam pahi. Nanima ŋɔ zaa bela Dagbaŋ wulinluhili polo, yaha, ni Sapashinkpamba ban be Kariga, Gushaɣu ni Yԑlizoli(Zabizuɣu) daa bi tooi deei lahabali ŋɔ, di zuɣu bԑ daa ka Naya bԑ di ti yԑli bԑ nya saha m-mali shili n-chaŋ Naya n-ti tuhi Gbampiԑla ŋɔ ka bԑ bi tooi kpe Naya na. Yaan-Naa ni daa gbaai kpamli lala saha maa zuɣu, o daa zu dunia nyaaŋa, o ni daa zu li naai ka o daa pahi o Sapashininima suɣilo ni bԑ che ka o mini Gbampiԑla maa gbaai saawara ni taba ni amaa bԑ di che ka Kambonnakpԑma Zibilim baŋ li dama o Kambonnakpԑma Zibilim daa yԑliya ni ŋuna ku be o nyԑvuli ni ka Gbampiԑla kpԑna Naya. 1896 yuuni, silimiin goli December dabaata mini di dabaanahi dali, Jaamaninima mini Dagbamba ni daa zaŋ bԑ nyɔri n-yo taba la m-bala, ninvuɣu shԑba m-beni ka daa wuhi bidibilim pam, lala niriba maa n-nyԑ:Gbungbaliga Naa, Kambonnakpԑma Zibilim. O daa yԑli Yaan-Naa ni o ni taɣi Gbampiԑlli kam ŋun yԑn kpԑna Dagbaŋ n-labisi. Yԑlimaŋli, lala Sapashinkpԑma ŋɔ maa daa nyԑla Sapashini ni achiika, ka lahi tuhiri ni yԑlimaŋli. O daa nyԑla ŋun ʒi o nabaayi zuɣu viԑnyԑla ni bidibilim ka mali haŋkali pam n-tiri o Sapashininima. A daa yi boli o Kambonnakpԑma Wɔhu o niŋ n-nyamda. O daa bala War’piԑlli dibiga, ka gbubi marafanima ayi ni takɔbi ni di lu n-zahim shili maa ka lahi wuhi o zaa ni nyԑ shԑli. O daa yi zaŋdila o maŋa n-leeri wɔhu saha shԑŋa, ni dama pɔi ka a ti ku o, faashee a laɣimla dunia pirinsi bee soojanima m-pahi a maŋa zuɣu kamani waɣiri ni niŋdi shԑm maa. Sokam daa lahi mi o ka ŋun yi kuli gari shԑli, polo n-kuli neera. O daa yela gbaɣino din yԑn kpaŋsi o ka pahi o yaa, dina n-daa nyԑ din bi deeri marafa kuɣa bee sua. Yԑltɔɣ’taɣimalisi mini kundinima pam sabiya Dagbani ni m-puhiri ka teeri Dagbaŋ bidib’kpiɔŋ ŋɔ maa yԑla. Kambonsi maa(Dagbaŋ Sapashinima maa) maani la shili kamani Nyɔŋnim maa(Southernes). Bԑ yula chinchina gɔbbu n-gari binŋmahi yԑbu. Bԑ diԑmdi booni Dagbaŋ Naa kam Mmaambia, ka booni Yaan-Naa mi ni Mmaambii Naanigoo, bԑ daa yԑli o ni o niŋmi suɣilo ni bԑ gbaai Gbampiԑla maa zaɣ’nԑma n-ti o na! (Gbaɣino nyԑla binŋmaa laasabu, ka bԑ she saba n-tali li ka lahi nyuhi li mɔɣu, gbaɣinonima na nyԑla din yoli Dagbaŋ zuŋɔ ŋɔ. Gbaɣino ka Nyɔŋ ni Nanima yera). Dabisili shԑli Na’zuɣiri anu ŋɔ ni daa paai Naya, di daa lula Alaaba dali, Silimiin goli "December" dabaayi dali n-daa bala, lala saha maa ka Jaamaninima maa ban pun be Laɣinja, di nyԑla maali pia ni anu Naya zaŋ chaŋ ni. Wuntaŋ ni daa bii; ka Kambonnakpԑma Zibilim zaŋ o Sapashininima maa m-pahi o maŋa zuɣu ka bԑ chaŋ toondini polo biԑla n-ti zaŋ ba zali. Alaamishi dali, Silimiin goli "December" dabaata, 1989 yuuni n-daa bala, Dagbaŋ Sapashininima maa zaa daa chaŋmi laɣim n-doni zoli zuɣu Adiboo tiŋgbani ni. Bԑ daa doniya n-guhi Gbampiԑla maa je, zaŋ chaŋ wuntaŋ ni ka bԑ che ka yu’bariba kana n-ti yuli gili yɔɣu maa ni zaa zo’lɔŋ maa ni. Di daa nyԑla bindira kpuɣibu saha, ka bԑ daa zaŋ Kaʒiԑɣu n-kɔɣi da’ʒiԑɣu. Mali hali ka yuŋ ti zibi, bԑ daa bi nya alaama shԑli. Baŋdiba yԑliya ni Dagbaŋ Sapashini shԑba ban daa be tɔbu ŋɔ ni daa naan paai daadam biԑlim kalinli tusaayi ni kɔbishinu(2500), ka niriba kɔbiga ni pihita(130) mi daa nyԑ yu’bariba, ka tusaayi(2000) laasabu mi nyԑ peen' tɔriba. Dr.Gruner n-daa nyԑ Jaamaninima maa Sapashininima toon dana ŋun daa be tooni ka bԑ dola, bԑ daa chani mi ni Sapashininima kɔbishita ni pisopɔin ayi kani(368)ni marafanima(rifles), Von Massow n-daa nyԑ ŋun wuhiri ba bԑ ni yԑn niŋ shԑm n-kana. Biԑɣu ni daa nee, asiba silimiin goli December dabaanahi dali n-daa bala ka di lu Alizumba, bԑ daa lahi niŋ shili ka Kambonnakpԑma Wɔhu wuhi sokam o ni yԑn zani shԑli, Kambonnakpԑma Wɔhu daa nyԑla ŋun be Naya Sapashininima maa sunsuuni. O Daa zaŋla mba Chirifo n-zali o nudirigu polo, ka zaŋ n yaba Mioŋlana mini Saŋlana mi m-bahi o nyaaŋa ni bԑ Sapashininima. Ka zaŋ n yaba Damankuŋ mi n-ti zali o nuzaa polo, ban daa pahi o zuɣu n-daa nyԑ n yaba Dimɔnnaa, n yaba Kunkɔŋlana ni n yaba Sunsɔnnaa ni bԑ bidibisi. O ni daa pu ba bɔŋ buta maa, o daa lahi zaŋ kpan'chariba n-ti pahi Kpinkpaamba ban daa tɔri piԑma n-niŋ bԑ sunsuuni ka n yaba Dimɔŋnaa daa ʒiri ba. Bԑ ni daa maali shili maa shԑm lala Alizumma maa asiba n-guhiri tɔbu maa shԑm m-bala, di mi daa lula Naya da’gahindili dali, dama Alizumba koofi dali n-daa bala. N vihigu din kam kpalim jԑndila lala dabisili ŋɔ maa, dini n-nyԑ “Adibo dali” Dr Peter Sebald kundi shԑŋa bee shԑli o ni sabi zaŋ jԑndi lala dabisili ŋɔ maa nyԑla din sɔŋ ma pam. Dr.Peter Sebald nyԑla karimba ŋun daa wuhi karinzon-titali be Aŋkara ka di yuli booni “Goeth” karinzɔŋ la ni , yuuni 2005 silimiin goli “January” biԑɣu pia ni yini dali n-daa bala. O daa piigi yuli m-boli li ni “Aligbenima tiŋgbani ni zaŋ kana Dagbamba ni” Jaamaninima maa tuma ni daa nyԑ shԑli yuuni 1888 zaŋ hali ni 1900 yuuni. Dr. Sehald nyԑla ŋun sabirila kundi ka pii yuli n-boli li ni “Tabibi marafa mini Sooja yaa” lala kundi maa nyԑla din yԑn kɔhi yuuni 2005. Ni o mi pii lala yuli ŋɔ maa bi yi shԑli ni dama Jaamaninima maa daa zaŋla tabibi marafanima mini Linjimanima yaa ka Dagbaŋ be bԑ sulinsi ni. Dr. Sebald kundi maa jԑndila Sooja kurili ŋun yuli booni Valen-tin Von Massow’s lahabali, ŋuna n-daa nyԑ Jaamaninima maa Sapashintoondana bԑ ni daa yԑn kpe Togo tiŋgbani gulinyaaŋa polo mini di gulinyaaŋa wulinpuhuli polo la,lala yaɣa ŋɔ maa zaa nyԑla din nyԑ Ghana, ka Dagbamba lee su li. Valen-tin Von Massow daa nyԑ ŋun maai o maŋa n-sabi lahabaya niŋ o kundi bila ni biԑɣukulo kam. Yaha, o daa lahi sabi gbana pam n-ti o ma mini o tuzopaɣiba, dini ka Dr.Sebald yԑn zaŋ sabi o kundi maa. Adibo tɔbu maa daa nyԑla saha shԑli Gbampiԑla bee silimiinsi ni daa kpaɣindi Gbansabila tiŋgbani zuɣu la, di zuɣu Jaamaninima mini Silimiinsi daa kpaɣindi Gbansabila tiŋgbani din be wulinluhili polo ŋɔ na; bԑ daa bɔrila luɣ’shԑli bԑ ni shiri yԑn Ʒini tabili ka tooi mali yaa lala yaɣili maa. Di zuɣu Jaamaninima daa niŋdila yɔmyɔm ni bԑ bo biԑhigu shee kamani bԑ yaa tariga, Naya mi n-daa nyԑ bԑ ni yuuni tuuri shԑli. Di mi daa bi niŋ alaha zaŋ ti ba. Jaamaninima daa daŋla Dagbaŋ n-ti mali shili guhiri bԑ ni booni luɣ’shԑli Togo nyaaŋa Teeku tiŋgbani la(Togo hinterland) chandi, ka daa kpahi Jaamani tiŋgbani zuɣulana maa zuɣu ni pam Dagbaŋ Nanima mali yaa pam Dagbaŋ polo. 1896 yuuni silimiin goli May, Dr. Gruner daa moya ni o kpԑ Naya, o mi nia daa nyԑla o kpe n-gari Sansane-Mongu polo, amaa Yaan Naa daa zaɣisiya ni o di doli Dagbaŋ polo na. Di zuɣu bԑ ni daa yԑn chaŋ lala chandi maa yaha,Zuɣulana Kohler daa zaŋla Soojakpԑma Valen-tin Massow m-pahi Dr. Gruner zuɣu ni bԑ chaŋ lala chandi maa. Bԑ daa chanimi ni Jaamaninima niribaanahi(ɔGermans), Soojakpԑma Massow n-daa nyԑ bԑ toondana, Dr. Gruner, Soojakpԑma Therry ni Sooja ŋun yuli booni Heitmann, tɔbu bidara pihiwɔi ni yini(90)mini loorinima pihinahi ni ayɔbu(46), Soojanima mini anashaara marafanima din bi yoli ŋɔ. Loori shԑŋa din daa lahi pahi n-ʒiri niriba daa nyԑla loori kɔbishiyi ni pihita ni yini(230). Lala niriba ŋɔ maa n-daa nyԑ ban chani ni yaa Dagbaŋ polo ŋɔ na. Bԑ ni daa yԑn kpԑna Dagbaŋ, Jaamaninima maa daa shinimi kawuuni ti du ka kikaa ti kum ʒini, di saha buɣim diya. Di daliri daa nyԑla Soojanima daa borimi ni bԑ yuuni gbaari luɣili kam, bԑ daa jԑmi ni bԑ ti liri ba mɔɣu maa ni. Kamani kilomita pia ni anu zuɣu(15kilomtres) zaŋ chaŋ Naya mini Adibo yiŋa m-bala, Dagbaŋ sapashininima maa daa gula soli maa.Adibo nyԑla tiŋ’shԑli din tam zobila zuɣu, a yi chani Nakpachee nudirigu polo ŋɔ m-bala. Dagbaŋ sapashinima maa zaa daa malila bԑ shili viԑnyԑliŋga n-tam zoli maa zuɣu. Amaa Jaamaninima maa ŋuna di daa bi niŋ alaha tiba zaŋ chaŋ bԑ tɔbu nuu maa lԑbigibu bee taɣibu polo tɔbu maa tuhibu shee, dama, tuuli, bԑ daa yi yԑn ti lahabali, shee ka bԑ yԑli yino ka o mi gba yԑli ŋun paya. Saha ŋɔ bԑ chandi daa bi lahi nie nini n-ti ba, amaa Dagbaŋ sapashinkpԑma maa mi daa bi tooi baŋ n-chaŋ ka o sapashinbihi maa ti liri ba soli maa ni, pirimla o daa bi tԑhiri mi ni bԑ ti bi di nasara. O tԑha daa lahi nyԑla din woli dama o daa tԑhiri mi ni Jaamaninima maa ti daŋ liri ba. Din yԑn che ka bԑ bi dam ba zo’lɔŋ maa ni, Soojakpԑma Massow daa laɣim la o tɔbu bidibsi maa n-niŋ yaɣa ata zuɣu, kan ban la ʒiri bindira mini tɔbu nԑma n-doli bԑ nyaaŋa, ka Dr. Gruner doli nyaaŋa ni yaɣa shԑli din pahiri anahi, ni ban pahi n-ʒiri Soojanima mini anashaara marafanima din bi yoli ŋɔ, ka bԑ shili bi mi ni bԑ tuhi bini din gbaai Dagbaŋ nudirigu mini nuzaa polo. Bԑ daa kuli mirila Dagbaŋ sapashinima maa kamani mita kɔbishita zuɣu(about 300metres) ka na zani. Ka Dagbaŋ sapashininma maa na kuli tam zoli maa zuɣu ni bԑ shili maa, bԑ daa piԑla fooli ka faliŋga kamani kilomita zaɣ’yini be bԑ sunsuuni. Din daa yԑn wuhi ni Jaamaninima maa kpe Bimbilla din daa ti niŋ ka bԑ pili Bimbilla nyɔbu amaa lala saha ŋɔ Dagbamba gba daa yina ka bԑ zaŋ bԑ nyɔri kpa taba,di daa leei pala Naya yiŋa. Di zuɣu Adibo yiŋa ka Jaamaninima daa gbaai noli, di zuɣu Von Massow suhu daa pilila yiɣisibu ka di nyԑla Dagbamba ni liri ba la zuɣu. Zaŋ chaŋ wuntaŋa ti yԑn zani zuɣu ni ka Massow che ka marafa kɔɣa n-kuli yiri bɔba ni yaɣa zaa luɣuli kam. Ka Kambonnakpԑma Wɔhu wum ka yԑli sapashinima maa ni bԑ chami tooni, di zuɣu bԑ daa gili la Jaamaninima maa n-niŋ sunsuuni. Jaamaninima ŋɔ mi daa pun bɔrila bԑ ni yԑn niŋ shԑm ka Dagbamba ŋɔ maa kana miri bԑ anashaara marafanima maa. Amaa ka Dagbamba maa yԑla daa leei niŋ lahiʒibu, dama bԑ daa zala katiŋa ha, ka tԑhi ni marafa kɔɣa maa ku paai ba bԑ ti yԑli di ti daŋa. Bԑ daa mila Dagban’marafanima kɔ, ti ni booni shԑli nolini subu la, di yi ŋme yim, din lahi di kamani min-ti yini pɔi ka naan yi lahi ŋme yaha, di kuli chaŋya zaa kamani mita pishi zaŋ chaŋ mita pihita sunsuuni(20-30metre). Amaa Jaamaninima maa ban marafanima maa kuɣa daa kuli yirila katiŋa na ka lahi chani yɔmyɔm lala. Dagbaŋ sapashinima maa daa na ʒin nya lala lahiʒibu marafanima, di zuɣu kuɣa daa nyԑla din nyɔɣi niriba pam bee niriba pam daa nyԑla ban deehi dansi ka naan yi paai luɣushԑli bԑ bidibinԑma ni be. Bԑ daa tuhimi hali ka di ti kpaɣi mii ka Kambonnakpԑma baŋ ni Jaamaninima maa marafanima maa tooi su yim n-ŋme ŋmԑri gbaliŋ ka labi su kani. Marafa bɔnima ka Jaamanima leei mali maa, di daa niŋ ba la lahiʒiba. Ka o naan yi nya o niriba maa ni suuri yɔm shԑm, Kambonnakpԑma daa labi wuhi Dagbaŋ sapashininima maa bԑ ni yԑn tuhi Jaamaninima maa shԑm ka tooi di nasara. Bԑ daa che mi ka liriti ba bԑ bɔna maa ni ka chaŋ miri ba kamani mita pihita zuɣkaman 30 metres). Amaa di zaa yoli DlSebald daa yԑliya ni Dagbamba maa daa bi tooi chaŋ miri ba, bԑ di ti yԑri ni bԑ mini ba zaŋ bԑ nyɔri yo taba n-wuhi taba bidibilim. Di mini di daa tirisiya maa zaa yoli, yubariba maa naan tooi chaŋ n-gili ba yom, amaa pirila Dagbamba taada maa zuɣu bԑ daa zami m-miri sapashininima maa ka bԑ tuhiri tɔbu maa. Yubariba ŋɔ ban tuma daa kuli nyԑla bԑ kari doli Jaamaninima maa bԑ yi ti buri ba ka bԑ zɔra. Bana ni daa nya ka nira diri nasara tɔbu ni shԑm m-bala, ni di simdi ni a nyaŋ a dima ka nya o ni guura. Dagbamba maa daa bi tooi baŋ tulim shԑli din ŋmԑri ba ŋɔ maa yaa tariga, ka tahigu tahi n-yԑli ba “limsim ya, limsim ya” di daa wuhiri ba mi ni marafa shԑŋa bԑ ni daa mali ŋmԑri ba maa bi suri ka bԑ ni mali marafa shԑŋa maa. Lala saha maa ka Dagbaŋ sapashinnima maa daa na wurim tuuli maa ka daa labi niŋ shili ka leei birim ni bidibineen’pali shԑŋa bԑ ni daa mali tuhiri ba maa. [ŋɔ daa bi wɔligi ka che Kambonsi mini Gbampiԑli bambala maa tɔbu la. Amaa Kambonsi daa nyԑla ban wuhi bidibilim, ka bidibineenkpԑma daa leei che ka Biritishinima maa daa leei di nasara. 1828 yuuni, Biritishinima maa daa zaŋla ŋmԑlin kuɣa n-varisiri Kambonsapashina maa. Kambonsi maa daa tԑhi mi ni sa’tahinga mini saa nyaɣisibu ka Biritishinima maa mali tuhiri ba maa, ka dabiԑm daa gbahi ba pam ka bԑ zo n-kuli Kumasi] Dagbamba tɔbu maa ni lubu ŋɔ daa nyԑla din mali barina pam: Niriba kɔbishinahi ni pihita(130) n-daa lu tɔbu maa ni n-ti pahi Sapashinkpamba pihinahi(40) ban daa be zoli la zuɣu maa, bԑ mi daa lola bԑ maŋa gabikpԑma n-tabili kuɣ’shԑŋa zuɣu bԑ ni daa ʒiya maa, din yԑn wuhi bԑ Sapashinnima maa ni bԑ pala ban yԑn chaŋ shԑli ka che ba. Shԑba daa kpimi ni bԑ yuri. Suhusaɣingu zaa daa nyԑla bԑ ni daa ŋme Kambonnakpԑma Zibilim marafa shԑli bԑ booni piisili la ka di nyԑla polo ni, di ni daa niŋ ka o zaŋ o nu'zaŋa ni o gbaai Silimiinsi maa yino la. Bԑ ni daa lahi ku shԑba n-da nyԑ m ba Chirifo mini n yaba Dimɔnnaa ni n yaba Kunkɔŋlana n-ti pahi Sapashin' Kpamba ban daa pahi. Dagbamba maa gba daa nyԑla ban ku Jaamaninima maa pam, dama Sooja so bԑ ni daa booni Heitmann la mini tɔbu tuhiri shԑba bԑ ni daa da la pirigili daa nyԑla Dagbamba maa gba ni daa zaŋ shԑba zuɣuri limsi ka shԑba diԑhi dansi. Jaamaninima maa daa nyԑla ban di vali ŋɔ nasara amaa pa tɔbu maa nasara. Dagbaŋ Sapashinnima maa pam daa nyԑla ban zo n-kpԑ mɔɣu ka Dr.Gruner niriba maa ku lahi tooi deei dansarikanima maa so.Lala dabisili maa wuntaŋ ni, di daa lula Silimiin goli "December" dabaanahi dali ka ban daa kpalim maa daa lahi tuɣi chandi maa, bԑ daa zaŋla bԑ zuɣu kpa Naya polo. Dagbamba maa ni daa ti niŋ nimmɔhi n-taɣi Gbampiԑla maa to n-wɔli taba, ka lahabali yi bini din gbaai Adibo palli maa zuɣu zaŋ chaŋ Choo, Gbungbaliga ni Zuɣu n-ti pahi Naya, ni Dagbamba mini Gbampiԑla tɔbu shԑli din tuhi Adibo la nyԑla din tum barina pam. Ni niriba nyԑla ban yiri zɔri kpԑri mɔɣu ni ka che bԑ yanima zali dabari. Jaamaninima maa daa nyԑla ban nyo tiŋ kam bԑ ni gari, bԑ ni daa ti paai Naya na kamani zaawuni polo n-daa bala ka di tɔm lu Naya daa dali, so mi daa lahi ka daa maa ni, bԑ zaa daa zɔya ka che daa maa zali zaɣi kuŋ, di zuɣu Naya daa maa daa kpalim la da’kuŋ ka bԑ naan yi paai na. Lahabali daa paai Yaan-Naa ni Kambonnakpԑma Zibilim nyԑla ŋun lu tɔbu maa ni, di zuɣu bԑ yԑli la Yaan-Naa ni o che ka bԑ zaŋ o zo n-sɔɣi ni din yԑn che ka be bi nya o gba n-ku, ka o daa zaɣisi, ka bԑ balim o kam ka o zaɣisi ni o pala ŋun yiri ka cheri Nayili maa, bԑ daa kuli bela o balimbu ŋɔ ni hali ka o bihi maa yino ti paai na, ŋuna n-nyԑ naabapira Saŋlana, n-ti balimi o ka yԑli o ni hali di yi niŋ ka bԑ yԑn ku o, ni di simdi ni bԑ ku o la o ba gballi ni daa dɔni shԑli polo la, n yԑrila Naa Yakuba. Saha ŋɔ lala gballi maa nyԑla bԑ ni sa gunsi bee kuɣu kara n-gili. Kamani mita kɔbishinahi zuɣu(about 400metres), di kuli mirila Nayili maa, a yi chani Kuɣu polo. Di zuɣu bԑ daa zaŋla Yaan-Naa n-chaŋ o ba gballi maa ni be luɣushԑli maa ka o ti kpalim ni. Sooja kurili so ŋun yuli daa booni Von Massow la mini o nyaandoliba daa nyԑla ban saɣim binshԑɣu kam Naya ka tɔm nyo li n-pahi, bԑ daa lahi nyԑla ban kahi bee n-zu anfaani bini kam din daa be Naa Gbewaa yili la ni. Amaa dabiԑm daa bahi mali ba mi, dama bԑ daa tԑhiri mi ni Dagbaŋ Sapashinshԑba ban daa zo n-kpԑ mɔɣu Adibo tɔbu maa ni maa ti lahi liri ba. Dama bԑ marafa kuɣa mini bԑ tim zaa daa nyԑla din daa naai, di zuɣu bԑ daa kɔŋla Naya benibu ka daa lahi zaŋ bԑ nԑma n-gbaai soli dindali maa yuŋ maa, n-chaŋ ti doni tiŋa yuli booni Sakpԑɣu dindali yuŋ maa yaha. Biԑɣu ni daa ti neeri na ka bԑ daa lahi niŋ yɔm n-kahi nԑma n-kpa Sunsɔŋ polo, ni kuli Sansane Mongu(lala tiŋa maa nyԑla din be Togo zuŋɔ) Yԑli biԑɣu daa nyԑla din niŋ Naya, tɔbu maa tuhi nee biԑɣu dali maa, dama Naya Achirikpԑma ŋun daa bi lu tɔbu maa ni la daa nyԑla ŋun ku o maŋa. Dama o daa chaŋla Yaan Nayili tɔbu maa tuhi nee biԑɣu dali maa n-ti bɔhiri o maŋa bɔhisi ni bɔ zuɣu ka Kambonnakpԑma mini o taba ni ban kpalim maa zaa lu tɔbu maa ni ka ŋuna yԑn beni. Ni bɔ ka ŋun yԑn beni n-niŋda? Ni o leei yurila saɣim n-gari yuli bee? O ni daa labina yiŋa ka o paɣa ti tu o ni o Sapashin chɔɣufu, ni o ni kuli nyԑ paɣa ŋɔ gba ni o naan niŋ shԑli tɔbu maa ni. Ni ka Achirikpԑma daa kpԑ o duu n-ti su tim niŋ o marafa ni n-ŋme o maŋa, ni o noli ni ka o daa ŋme li niŋ, ka bahi ni. Adibo dali maa daa lu la Alizumma dali, ka daa lahi tɔm nyԑ Naya daa dali, Naya daa mi daa yi ti lu Alizumma dali, di nyԑla dabisili gahindili ka dira ni jiri, hali ni zuŋɔ lala n-na kuli nyԑ li. Lala Alizumma daa ŋɔ maa Dagbamba daa booni li mi “Alizumma Koofi” dama kurumbuna maa ni paɣisara daa yi zaŋdila Koofi(di nyԑla yari laasabu) n-dihi bԑ maŋa nachinsi ka bԑ viԑlim ka ŋmali, bԑ mi daa yi zaŋla lala Koofi maa n-so bԑ shԑhi ni hali n-ti taɣi bԑ nyɔri, n-kpԑ daa maa ni, din yԑn che ka nachimpola nya ba ka bԑ suhu lu bԑ ni. Dagbamba nyԑla ban teeri Adibo dali ŋɔ maa yԑla ka di nyԑla nandahima dabisili n-ti Dagbaŋ zaa, Yaan-Naa nyԑla ŋun bi yirina duu bee n-yiri niriba ni di yi ti niŋ ka Naya daa lu Alizumma dali(Alizumma Koofi dali m-bala). Dabisili ŋɔ nyԑla dabisili shԑli Lunsi ni tooi teeri shԑli yԑla dabisi gahinda dali; kamani Buɣim chuɣu, Damba dali ni ŋan kam pahi. Dagbaŋ Sapashinnima maa gba malila wa’tulishԑli bԑ ni wara n-teeri ninvuɣu shԑba ban daa lu tɔbu maani yԑla. Di yila m-bɔŋɔ: Tinima na Ʒin zo, Tinima na Ʒin zo. Ka Adibo dali la? Naɣila dina ko. Bԑ lahi mali yila shԑli n-yiina di ti niŋ ka bԑ wari lala waa ŋɔ maa, dina n-nyԑ: “Adibo dali la m ba n-daa nyԑ doo yeei”, Kambonnakpԑma Zibilim nyԑla Dagbaŋ yil’yiiniba ni ŋma kuyil’gahindili n-ti, din wuhiri ni o nyԑla ninvuɣ’ gahindili, ka simdi ni bԑ ti o jilima. Yumaata nyaaŋa, Silimiinsi maa daa na kuli mɔri mi ni bԑ ʒini Naya amaa lala saha maa ŋuna ka Dagbamba mini Kpunkpaamba daa laɣim tuhi ba. Di mi zaa yoli Jaamaninima deei ba mi n-niŋ bԑ sulinsi ni(Dagbaŋ booni li la Jaamani Do-ʒiԑɣu)daa ŋmԑla tɔbiri kamani pihinahi ni anu zuɣu ka naan yi ti nyaŋ Dagbaŋ bee n-nya yiko deei Dagbaŋ wulimpuhuli polo nima n-su, Naa Andani kpibu nyaaŋa n-daa bala. Gbampiԑla daa lahi nyԑla ban yihi anfaani bini kam din be Dagbaŋ ka lala zuɣu daa lahi tahi dabisi gahindili shԑli Dagbamba ni booni “Saŋ dali la” na, di nyaaŋa ka bԑ daa lahi liri Naya nima n-ti ŋme n-kari Yaa-Na’pali so bԑ ni daa yoli lee maa ka lahi nyo Nayili maa m-pahi buyi.
Adibo dali
https://dag.wikipedia.org/wiki/Adibo%20dali
ab
dag
Latn
Dunia tinsi pubu-pubu zaa, Africa n-nyɛ din pahiri ayi zaŋkpa tiŋgbaŋ galisim ni daadam biɛligu.Tiŋgbani ŋɔ puuni, gbaŋsabila n-nyɛ ban zooi. Mediterranean Sea, Isthmus of Suez, Red Sea, Indian Ocean ni Atlan-tic Ocean zaa nyɛla ko' shɛŋa din gili Africa ŋɔ tiŋgbana. Madagascar mini archipelagos balibunima zaa pahila tiŋgbani ŋɔ puuni. Di yi nyɛla tiŋgbani galisim polo, Algeria n-nyɛ tuuli amaa di yi nyɛla niribi galisim Nigeria n-nyɛ tuuli. Niribi pam sa. Taarihi Tingban ŋmali Bala Zahinbu puuni, bal’shɛŋa ban tɔɣisira Duniya ŋɔ puuni gari tuhili (UNESCO ban yɛlimi ni tusa ayi polo).Bala ŋɔ pam nyɛla din yi tingbani ŋɔ puuni na amaa shɛŋa yila Europe mini Asia tingbani ni. Africa n-nyɛ tingbani shɛli ban yɛri balla pam dinzuɣu di ka lahiʒiba ni niriba tooi yɛri balla pam Africa n-ti pahi Silimiinsi dina gba shɛli.Bal'shɛŋa din yi Africa puuni mali la pubu anahi: Kaya ni taada Adiini Ariziki nimma Africa tinsi
Africa
https://dag.wikipedia.org/wiki/Africa
ab
dag
Latn
Ahafo Region nyɛla tinshɛli din be Ghana Regions pia ni ayobu la puuni. Di tinzuɣu n-nyɛ Goaso.
Ahafo Region
https://dag.wikipedia.org/wiki/Ahafo%20Region
ab
dag
Latn
Mr. Razak kamani niriba pam ni mi o shɛm, o dɔɣim yuli n nyɛ Adam ka o nyɛ Dagbana. Bɛ dɔɣi o la Poloya Fɔŋ din be Tamale la. O tuma nyɛla kpɛrigu kpɛribu ni yila yilibu. Piligu Ahmed Adam nyɛla bɛ ni dɔɣi ninvuɣu so Poloya Fɔŋ din be Tamali tingbani ni la. O dɔɣim yuli n-nyɛ Ahmed ka pam lee mi o Mr. Razak. O ba yuli Alhaji Adam. O zoola o laamba sani. O bipolitali ni zonima shɛba n-daa nyɛ Afa Anas, Afa Haruna ni ban pahi. Biɛhigu Alhaji Adam nyɛla Musulimi ka be daŋ shɛli din kpԑm Musulinsi ni pam. O mali la paɣaba ayi. Bɛ yino n-nyɛ Hajia Jumai ka niriba pam lee mi o Saida. O gba nyɛla kpɛrikpɛrita ka lahi yiini yila kamani o yidana la. Ahmed Adam nyɛla ŋun yila tiri yɛmbahiga pam ka nyɛ waazu. Baŋsim bɔbu O daa pilila shikuru baŋsim bɔhimbu Ahmadiyya Primary shikuru la ni, ka tuɣi chaŋ Nyohini Presby Middle School, n-daa naai ni yuuni 1983. Lala Middle School ŋɔ ka o shikuru baŋsim bɔhimbu zani. Tuma Mr. Razak kpɛla kpɛrigu ni poi ka naan kpe yila ni. O daa pilila kpɛribu la o shikuru baŋsim bɔhimbu ni. O mali nim’ mohi pam zaŋ chaŋ kpɛrigu ni yila yilibu polo. O tuuli Kpɛrigu din daa yaagi n-niŋ ninyula kpanjɔɣu ni n-daa nyɛ "Ŋuni M-mi Sɔhibiɛɣu" 1993 yuuni. Ahmed Adam ni kuli nam Dagbanli siniinim paai bini pihita (30). Ahmed Adam ni daa yɛn kpɛ yila ni, bɛ daa yɛn ŋmaala Dagbanli kpɛrigu ka bɔli li "Wumpini". Lala kpɛrigu ŋɔ ni ka di daa ʒiya ni yila kpe di ni, ka Mr. Razak to yilli ka di gari niriba ka lahi niŋ ba nyaɣisim. Alhaji Ahmed mali yila kpanjɔri (albums) paai dibaawei (9). Ahmed Adam ba daa nyɛla boosu doroba (Buss driver) ka lahi niŋdi chechenima paŋbu daabiligu (Bicycle rentals). Chechenima paŋbu shee ka Mr.Razak daa kpaŋsi pam ka di sɔŋ o biɛhigu pam hali ka o ti kpe kpɛrigu mini yila yilibu ni.
Ahmed Adam
https://dag.wikipedia.org/wiki/Ahmed%20Adam
ab
dag
Latn
Ahmed Alhassan Yakubu nyɛla Ghana siyaasa nira ŋun yi Dagbaŋ na. O lahi nyɛla kparilim baŋda. Bɛ dɔɣi o la silimiin-gɔli "December" dabaata dali, 1957 yuuni. Saŋ din be Miɛŋ piibu-piibu yaɣili la n-nyɛ o ya. O nyɛla Liɛm siyaasa yaɣili (NDC) nira. O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Miɛŋ piibu-piibu yaɣili maa. Piligu Alhassan Yakubu malila paɣa ni bihi ata. O nyɛla Musulimi. Baŋsim Bɔbu 2002 yuuni ka Alhassan Yakubu daa dee o degree shahira gbaŋ Imperial College din be University of London, UK. O daa karim la kparilim baŋsim yaɣi shɛli bɛ ni booni Agronomy la. Tuma O namin tum Council for Scien-tific and Industrial Research tuma kparibɔɣu din yuli booni Scien-tific an Industrial Research Institute ka be Nyankpala yiŋa la. Ŋuna n-daa lahi nyɛ Palimen-ti Jintɔra (MP) n-ti Miɛŋ yaɣili 2005 yuuni hali ni 2016. O lahi nyɛla ŋun kɔra. Siyaasa Ahmed Yakubu nyɛla Liɛm(NDC) siyaasa yaɣili nira. Ŋuna n-daa zani ti siyaasa yaɣili maa 2004 Ghana zaa piibu-piibu la ni, n-daa kpaɣiri bo Miɛŋ Yaɣili ka daa di nasara. Ŋuna n-daa labi di kuɣu maa 2008 piibu-piibu la ni, n-ti lahi di li 2012 gba. O namin nyɛ Fukumsi Kpambali-paa n-ti "Ministry of Agriculture".
Ahmed Alhassan Yakubu
https://dag.wikipedia.org/wiki/Ahmed%20Alhassan%20Yakubu
ab
dag
Latn
Ahmed Yusif Abubakari nyɛla Dagbaŋ bilichini so bɛ ni dɔɣi Naya (Yendi). Niriba pam mi o la Alhaji kooms ka o nyɛ siyassa nira. Ŋuna n nyɛ Municipal Chief Executive n-zaŋti Naya (Yendi) piibu-piibu yaɣili. Piligu Ahmed Yusif Abubakari nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Jankuŋ din be Naya (Yendi). Niriba pam mi o la Alhaji Kooms. Gambariya daŋ ni ka o laamba daa dɔɣi o niŋ. Alhaji Kooms ba yuli ndaa booni Ahmed (Naabeli) ka o ma yuli booni Azara. O bapira n daa wumisi o. Biɛhigu Alhaji Kooms nyɛla Dagbana ka lahi nyɛ Musulimi. O lahi nyɛla siyaasa nira zaŋti wabigu paati. Shikuru baŋsim bɔbu. O daa nyɛla ŋun niŋ zaɣikurili zaa ka naan pili shikuru chandi, ka lala maa zuɣu daa che ka bɛ booni o bikuri Shikuru. Alhaji Kooms daa pili la Shikuru chandi yuuni 1969. Warikpomo Primary n-daa nyɛ Shikuru tuuli o ni chaŋ. O daa lahi tirisiya chaŋ Yendi Middle School. Alhaji Kooms ni daa naai lala Shikuru ŋɔ o daa lahi chaŋ Yendi Senior Secondary School(YESS) yuuni 1974 n-ti bɔhim "General Science" baŋsim. O ni daa naai YESS ŋɔ, o daa nyɛ nasara pam o zahimbu ni. Pirimla kum ni tahiri yɛla pam na zuɣu, Alhaji Kooms daa tarigi Shikuru tuɣibu kadama o ba daa nyɛla ŋun kani ka di zaya ni o labi yiŋa n-ti gbubi daŋ maa. Siyaasa Alhaji Kooms, kamani niriba pam ni mi o shɛm nyɛla ninvuɣu so ŋun kpɛm wɔbigu (NPP) siyaasa yaɣili ni pam. Bɛ daa piigi o la piibu-piibu adaka kpɛma (Polong Station Chairman) zaŋ ti wɔbigu (NPP) siyaasa yaɣili yuuni 1979. Ŋuni ka bɛ daa lahi piigi Unit Kɔmitii gbaŋ' ŋmara yuuni 1992 ka daa lahi tirisi tooni ti lee Yendi constituency gbaŋ' ŋmara. Alhaji Kooms ka bɛ daa zaŋ lee gamo tuhi ku tuma du' shɛli din yuli booni NADMO la kpɛma Naya yaɣili maa yuuni 2001. Bɛ daa lahi piigi o Naya (Yendi) yaɣili Municipal Chief Executive yuuni 2017 hali ni zuŋɔ. Tuma O bi'palitali ni tuma daa nyɛla foto yaabu. O daa pili lala tuma ŋɔ ka na biɛla Shikuru. Di daa nyɛla tuun' shɛli din sɔŋsi o mini o daŋ biɛhigu pam. Alhaji Kooms daa lahi nyɛla ŋun tum tuma pam saha shɛli bɛ ni daa piigi o NADMO kpɛma. O tuma daa kpaŋsiya pam di ni daa niŋ ka bɛ zaŋ Yendi MCE tali n-ti o. ŋuna n-na nye Naya (Yendi) yaɣili gɔmnan-ti Fukumsi kpambala (MCE).
Ahmed Yussif Abubakari
https://dag.wikipedia.org/wiki/Ahmed%20Yussif%20Abubakari
ab
dag
Latn
Pɔhim tooi ʒiri doro n-loori salinima ka di dɔli saha mini ʒii waɣilim. Dɔriti ŋan ni tooi dɔli pɔhim mali buchi n-ti dɔɣitenim mini katiriɡaarinima. Lala dɔriti ŋɔ dɔribimbira tabi lɔɣu bee binneembaliɡu. Di kɔbbu beei loobu dɔlila kɔhiŋɡu, tihimbu, vuhibu, tankpaɡbuliɡu, ti"koma mihibu, bina kpaabu beei tuuni kam din ni kpiriɡi bim'maha  mihibu beei duɣiribu. Pɔhim dɔriti ŋan ɡbaari daadama bi kpini  pɔhim biɛri ni kpiriɡi shɛŋa kamani ɡulisiɡu, ɡaasinima ni pɔhim ni chana ka ʒira bimburi shɛŋa.
Pɔhim
https://dag.wikipedia.org/wiki/P%C9%94him
ab
dag
Latn
Alepelebindi / Kuluŋkuma (bɔbigu: Alepelebindi) nyԑla mɔri din bindi yinsi mini mɔɣuni. Di nyԑla mɔ' shԑli din muɣisiri pukpariba ka tooi zooi ka di yɛm pam America luɣu shԑŋa tulim ni be. Di zooya ka di lahi tooi be Africa tingbana puuni n-ti pahi dunia yaɣ' shɛŋa maasim ni dii kani. Alepelebindi bukaata Alepelebindi daanfaani nima galisiya n-ti salnim' mini binkɔbiri. Vuhurisi Bԑ mali li n-dihiri bunkɔbri kamani silimiin jangbara, soonsi ni yuri. Zimbihi gba nyɛla ban yu di nyibu viɛnyɛla. Tilaa n lahi nyԑli ti kuruchunima mini yiŋ nohi bɛ yi diɛli li ka baɣasi di vari n yuɣusi niŋ be konyurum puuni. Salnima Kamani dini kuli sɔŋdi vuhurisi shԑm, salnima gba mali li kuri bɛ bukaatanima. Di sɔŋdi guri duunsi ka taɣiri ʒi’yili di yi niŋ ka so yi nye daŋa. Alepelebindi taɣiri fԑɣufԑɣu ka vuuri binsaa. Alaafee baŋdiba zaŋdi li tuhiri bingɔhi ka shԑbi mi mali li maani paɣaba zabri ni ningbuŋ kpa'ʒԑra.
Alepele bindi
https://dag.wikipedia.org/wiki/Alepele%20bindi
ab
dag
Latn
E-Class Alhassan Andani nyɛla Naa Andani ŋun daa nyɛ Yaa Naa la yaanga. Bɛ daa dɔɣi o la Banvim, Silimiin' gɔli November biɛɣu pishi ni anahi dali, yuuni 1960. O ba n-daa nyɛ Saɣinar'naa Abdulai Andani. O nyɛla "Economics" baŋda ka lahi nyɛ "Stanbic Bank" kpɛma Ghana zaa. Ŋuna n-nyɛ zuɣulan zaŋ ti "Scientific and Industrial Research" ka lahi be "Gold Fields Limited" nim "board" ni. Ŋuna n-lahi nyɛ Ghana zaa banki tumtumdiba laɣingu la kpɛma. Nam Ti ni ʒi saha shɛli ŋɔ, ŋuna n-na diri Pishiɣu. Shikuru Mr Andani daa chaŋ la shikuru gahandi shali diŋ bɛ Tamale ka bi boonili Ghana Senior High School. O laŋ chaŋ skikuru kari shali di bɛ Gana ŋɔ, dini nyɛ University of Ghana n ti niŋ yuma a nahi "4-year undergraduate degree in Agriculture ". O daa laŋ nyɛ shara gbaŋ shali di nyɛ master's in Banking and Finance diŋ bɛ Finafrica Institute diŋ bɛ Milan, Italy. Mr Andani daa laŋ nyɛ shara gbaŋ shali diŋ nyɛ International Management Certificate from INSEAD, Chartered Bank. .
Alhassan Andani
https://dag.wikipedia.org/wiki/Alhassan%20Andani
ab
dag
Latn
Alhassan Bashir Fuseini nyɛla Ghana bilchin so ŋun nyɛ siyaasa nira ka lahi nyɛ jintɔri zaŋ ti Sagnarigu piibu-piibu yaɣili tudu ŋɔ na. O nyɛla Tudu ŋɔ na fukumsi wulana (Deputy North Regional Minister) ... Maŋmaŋa biɛhigu Fuseini nyɛla musulimi. O niŋ amiliya ka dɔɣi bihi anahi. Biɛhigu Piligu Mini Shikuru Baŋsim O nyɛla ninvuɣ’so bɛ ni doɣi silimin-gɔli February dabaa ayi dali yuuni 1956, Sagnarigu din pa nyɛ Sagnarigu Municipality punpɔŋɔ. O daa dee la o shɛhira gbaŋ din nyɛ GCE O level la Yendi Secondary School, o daa lahi chaŋla T. I Ahamadiya Secondary nti lahi deei shahira gbaŋ din nyɛ GCE A level la gba,ni ka o daa naai ka chaŋ shikuru karli shɛli din be nyɔŋ polo ka ti booni li University of Ghana la n-ti deei shahira gbaŋ din nyɛ BA HONS. O daa chaŋla University of Essex din be United Kingdom silmiintiŋ n ti deei shahira gbaŋ din nyɛ MA (human rights). Siyaasa Biɛhigu O nyɛla jintɔra zaŋti Sagnarigu piibu-piibu yaɣili nti lɛm paati Tudu yaɣili ŋɔ na. O daa kpɛla jina duu silimin-gɔli January dabaa ayopɔi yuuni 2013 dini daa niŋ ka o nye nasara yuuni 2012 piibu-piibu saha la hali na ni zuŋɔ. Yuuni 2012 piibupiibu Bihi bapira Fuseini daa tuui kpaɣiri bo Sagnarigu piibupiibu yaɣali jintɔri tali ka zan' ti National Democratic Congress yuuni 2012 Ghana piibupiibu ni ka daa di ni vooti gbaŋ tuhi-pihita yin'ka ni kobisinu ni anii (29,508) ka di yiɣisi vaabu kobisinii ayi'ka ni chɛnji (78.79%) vooti maa zaa ni. Bɛ daa piigi o ka che bihi bapira Yakubu Abdul Karim ŋun daa mya New Patriotic Party jintɔri bɛra, Alhassan A Suhuyini ŋun daa nya Convention People's Party jintɔri bɔra, Abdul Jamaldeen Ahmed ŋun daa zani n-ti PPP n ti Abdul Kahar Adam ŋun gba daa zani n-ti NDP. Bɛ zaa ŋɔ daa nyɛla vooti gbaŋ tusaayobu ni kobisiwɔi ni pihita ni anu (6, 935), vooti gbaŋ kobisinahi ni ayi (402), vooti gbaŋ kobisita ni ayopɔin (371) ni vooti gbaŋ kobishii ni pihita ni anu (235) ka mani yuya maa mi piɛ n-doya shɛm maa. Ŋɔ maa yiɣisi la vaabu pishi ayi'ka ni chɛnji (18.52%) kobigi puuni, vaabu yim ni chɛnji (1.07%) kobigi puuni, vaabu 0.99% vaabu 0.63% vooti maa zaa ni ka mani yuya di doya shɛm maa. Yuuni 2016 piibupiibu Jilimalana Fuseini daa labi di jintɔra tali n-ti Sagnarigu piibupiibu yaɣali ka zan' n-ti National Democratic Congress yuuni 2016 Ghana piibupiibu maa ni, ni vooti gbaŋ tuhi-pishi ni ayobu ni kobiwɔi ayi'ka (26, 898) ka di yiɣisi vaabu pisopɔin ni chɛnji (70.58%) kobigi puuni vooti zaa ni. O daa di li mi ka che bihi bapira Habib Iddrisu ŋun daa nya New Patriotic Party jintɔri bɔra ka daa nya vooti gbaŋ tusaapɔin ni kobisinii ni pihiwɔi ayi'ka (7, 888) ka di yiɣisi vaabu pishi ni chɛnji (20.73%) kobigi puuni, jintɔra bɔri zaŋ n-ti Convention People's Party, Zalia Issah nya vooti gbaŋ tusa-ayi ni kobisinii ni pishi (2, 820) ka di yiɣisi vaabu buyopɔin ni chɛnji (7.41%) kobigi puuni ni PPP jintɔra bɔra, Abdul Jamaldeen Ahmed mi nya vooti gbaŋ kobisinahi ni pihinu yin'ka (449) ka di yiɣisi vaabu yim ni chɛnji (1.18%) kobigi puuni vooti maa zaa ni. Yuuni 2020 piibupiibu Hon. Alhassan Bashir Fuseini daa lahi kpaɣiri bo Sagnarigu piibupiibu yaɣali maa jintɔra tali zaŋ n-ti National Democratic Congress yuuni 2020 Ghana piibupiibu maa ni ka di ni vooti gbaŋ tuhi-pihita ni anahi ni kobisiwɔi ni pihiwɔi yin'ka (34, 989) ka di yiɣisi pihinu ni ayobu ni chɛnji (56.96%) kobigi puuni ma New Patriotic Party jintɔra bɔra, bihi piriba Felicia Tettey nya vooti gbaŋ tuhi-pishi ni ayobu ni kobisinahi ni pihita ni anahi (26, 434) ka di yiɣisi vaabu pihinahi ni ata ni chɛnji (43.04%) kobigi puuni vooti maa zaa ni. Komitiinima Hon. Fuseini nyɛla ŋun be lahabali komitii ni,yiya komitii ni privileges komitii. Yuuni 2023 NDC jintɔri bobo piibupiibu Yuuni 2023 NDC jintɔri bobo piibupiibu ni, Fuseini daa kɔŋ nasara ka Attah Issah di o din ni daa ka o nya vooti gbaŋ kobisita ni pihita ni at (333) ka Issah mi nya vooti gbaŋ kobisinii ni yini (801). Din zuɣu, bihi bapira Attah Issah n yɛn zani n-ti Sagnarigu piibupiibu yaɣali National Democratic Congress yuuni 2024 Ghana piibupiibu ni. Tuma .Sabi sabira zaŋ n-ti Daily Graphic, Graphic Communications Group of Companies, Accra .Minisita paa zaŋ n-ti Northern Region, yuuni 2013 hali ni yuuni 2017 .Jintɔri a (silimin goli January 7, 2013 hali ni zuŋɔ; 2nd term) .Consultant
Alhassan Bashir Fuseini
https://dag.wikipedia.org/wiki/Alhassan%20Bashir%20Fuseini
ab
dag
Latn
Alhassan Sayibu Suhiyini nyɛla Ghana lahibali tira ni lahabali sabiri kuro nti radio gold din be nyɔŋ polo Ankara tingbani ni. O lahi nyɛla siyaasa nira n-nyɛ jintori zaŋti Tamale North piibupiibu yaɣili. Biɛhigu Piligu Bɛ dɔɣila Suhiyini silimiin-gɔli September biɛɣ piiya ni ayi dali yuuni 1979. O ba n-daa nyɛ Gumbihini Naa Mahama Suhiyini ka o nyɛ o ba maa bi'kpɛma. Shikuru Baŋsim Bɔbu O daa chaŋla Nyanshɛɣu primary n-yi ni chaŋ Gumbihini n-daa chaŋ Bishop Junior High School. O daa chaŋla Ghana Secondary School shɛli ti ni booni GHANASCO(1995-1997) la nti bɔhim Science baŋsim dama o daa mali niya pam ni o lɛbi dɔɣita. O daa zaŋ tuɣi n-chaŋ kariŋ zɔŋ karili din be Tamale ŋɔ Kati mili Tamale Training College ka bɛ pa mili Tamale College of Education la yuuni 2000-2002, n lɛbi karimba. O daa nyɛla ŋun chaŋ kariŋ zɔŋ titali shɛli ti booni Ghana Institute of Management and Public Administration (GIMPA), o daa deei shɛhira gbaŋ din nyɛ Degree mini Masters in Development Management. Siyaayasa Biɛhigu Alhassan Suhiyini kpɛla jina duu silimiin-gɔli January dabaata yuuni 2017 di ni daa niŋ ka o di nasara zaŋ jɛndi ti Ghana 2016 piibu-piibu saha la. O daa nyɛla ŋun zanti lɛm paati(NDC) nti Tamale North piibu-piibu yaɣili, ŋuni na nyɛ lala piibu-piibu yaɣili jintɔra ti ni na ʒi saha shɛli ŋɔ, o lahi zani mi n-ti lala yaɣili ŋɔ maa yuuni ŋɔ piibu-piibu maa.
Alhassan Sayibu Suhiyini
https://dag.wikipedia.org/wiki/Alhassan%20Sayibu%20Suhiyini
ab
dag
Latn
Alhassan Wayo Seini nyɛla bɛ ni dɔɣi so Silimiin' goli September biɛɣu-pia ni ayi dali, yuuni 1945, ka o nyɛ siyaasa nira ŋun be Ghana tiŋgbani ni. O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Tamale Central Constituency Ghana Tudu yaɣili palo, din gbaai yuuni 2005 hali ni yuuni 2009 sunsuuni. Shikuru baŋsim Wayo shikuru baŋsim bɔhimbu daa jɛndila pukparilim yaɣili. Kwame Nkrumah University of Science and Technology ka o daa karim. O daa deei shɛhira gbaŋ din nyɛ Degree gbaŋ zaŋ jɛndi pukparilim tabibi tuma polo. Siyaasa yɛla Yuuni 2004 ka Wayo daa di Jintɔritali kuɣa zaŋ ti Tamale Central Constituency. Wayo daa nyɛla bɛ ni pii so lala yaɣili ŋɔ jintɔra, ka o zani n-ti National Democratic Party (NDC, bee Liɛm siyaasa yaɣili) yuuni 2004 piibupiibu din daa niŋ Ghana tiŋgbani la. Niriba ban kalinli daa yiɣisi tuhipihiyɔbu ni yini ni kɔb'shiyi nipisopɔi ni yini (61271) n-daa niŋ piibupiibu maa. Ka Wayo daa zaŋ niriba kalinli din daa yiɣisi tuhipihita ni anu ni kɔb'shiyɔbu ni pihita ni anu (35635) n-di nasara. O ni daa zaŋ kalinli shɛli di maa daa vaarila pihiyɔbu ayi ka (58%), kɔbiga pubu zuɣu. 2006 yuuni puli ni, Wayo daa nyɛla ŋun yi Liɛm n-zani o gama zuɣu lala yaɣili ŋɔ ka daa kɔŋ nasara ka Inusah Fuseini n-daa di nasara o zuɣu. Inusah Fuseini nyɛla ŋun daa zani n-ti Liɛm siyaasa yaɣili lala yaɣili ŋɔ. Tuma Wayo nyɛla ŋun tum zaŋ jɛndi binkɔb' gulibo. O daa nyɛla karimba m-be University of Ghana ka daa min lahi nyɛ New Partriotic Party (NPP, bee Wɔbgu siyaasa yaɣili) Chaaman' paa (Vice-Chairman). Maŋ maŋ biɛhigu Wayo nyɛla ŋun doli Musulinsi daadiini.
Alhassan Wayo Seini
https://dag.wikipedia.org/wiki/Alhassan%20Wayo%20Seini
ab
dag
Latn
Alhassan Yahaya Seini nyɛla Ghana bilichina so ŋun nyɛ looya (Alikaale tumtumda) ka lahi nyɛ daambulo zaŋ ti kootu tumtumdiba nangbani yini laɣingu. Shikuru baŋsim Seini daa deela o "Bachelor of Law Degree" yuuni 1981 karimzɔŋ kar' shɛli din be Ghana ka bɛ booni li "University of Ghana" la puuni. O daa lahi chaŋ shikuru din yuli booni "Ghana Law School" la n-daa ti dee "Barrister of Law" shahira gbaŋ. O nyɛla ŋun be Ghana alikaalenima nangban' yini laɣingu la puuni. Tuma Seini nyɛla ŋun mini nyɛ vihirovihiro wulana (research assistant) zaŋ ti tumaduu yuli booni "Institute of Statistical, Social and Economic Research" ka di be University of Ghana karimzɔŋ karili la puuni yuuni 1977. Ka daa lahi leei tudu yaɣili daambɔlo zaŋ ti vihibuvihibu buɣibahi yuuni 1984 zaŋ chaŋ 1990.Seini daa lahi nyɛla "Senior Partener in Law Practice" zaŋ ti looya tali tumaduu yuli booni "Yelinzo Chambers" yuuni 1991. Ŋuni n-daa lahi nyɛ zuɣulan' paa zaŋ ti Northern Region Legal Aid Scheme yuuni 1996. Di nyaaŋa, o daa lahi leela zuɣulana (Executive Director) zaŋ ti "Legal Aid Commission", Tudu Yaɣili ŋɔ na. Tiŋ dɔɣirili Seini yila Tamale din nyɛ tiŋzuɣu zaŋ ti Ghana tudu yaɣili polo la na.
Alhassan Yahaya Seini
https://dag.wikipedia.org/wiki/Alhassan%20Yahaya%20Seini
ab
dag
Latn
Alhassan Yushaw Jahinfo yila Tamali na, ka nyɛ zuɣulana zaŋ ti Dagbaŋ kpɛrikpɛritiba. Ka lahi nyɛ Dagbanli yaɣili lahabali churi wuligibu toondana zaŋ ti Zaa radio(99.3FM). O nyɛla tun' tumdi kuro n-ti Fiila FM(89.3MHz). Yushaw Jahinfo malila yuun-pishi shahira Dagbaŋ kpɛrigu puuni. Shikuru O nyɛla ŋun daa chaŋ shikuru Ghana Senior High School karimzɔŋ karili din be Tamali la. Biɛhigu Alhassan Yushaw nyɛla Musulimi.
Alhassan Yushaw Jahinfo
https://dag.wikipedia.org/wiki/Alhassan%20Yushaw%20Jahinfo
ab
dag
Latn
Hajia Alima Mahama (bɛ daa dɔɣi o la silimin gɔli November biɛɣ'pinaayobu dali yuuni 1957, Walewale, North East Region) o nyɛla Ghana's tuuli paɣa ŋun nyɛ ambassador zaŋti US. O nyɛla alikaali nira bin din gbaai silimin gɔli January yuuni 2005 hali ni silimin January yuuni 2009 o daa nyɛla Minista zaŋti affairs of women and children din be Ghana tiŋgbani zuɣulan John Kufuor saha. O daa lahi nyɛla Ghana nim Minista zaŋti Local Government and Rural Development, ŋun daa piigi o nyɛ tiŋgbani zuɣulan Nana Akuffo-Addo silimin gɔli January biɛɣ'pia dali yuuni 2017 hali ni silimin gɔli January dabaa ayopɔin dali yuuni 2021. Hajia Alima daa lahi nyɛla jintɔra zaŋti Nalerigu/Gambaga piibu yaɣili ka nyɛ ŋun be Wɔbigu paati (New Patriotic Party) 7th Parliament of the 4th Republic. Bɛ daa piigi o Ambassador of Ghana to the United States of America silimin gɔli June yuuni 2021. Shikuru baŋsim Alima Mahama daa nyɛla o senior high school shikuru baŋsim Wesley Girls Senior High School, Cape Coast. O daa tuɣi o shikuru baŋsim bɔbu shikuru yuli booni University of Ghana ni ka o daa nya bachelor's degree in Law and Sociology. Rutgers University mini University of Ottawa, o daa nya la o postgraduate degree in Public Policy mini Development Planning and Administration. O nyɛla ŋun lahi mali master's degree in Development Studies ka di yina Institute of Social Studies, din be Netherlands. Hajia Mahama nyɛla shikuru bila kuro zaŋti Ghana School of Law ka bɛ daa boli o na "bar" yuuni1982. Siyaasa tali Tiŋgbani zuɣulan John Agyekum Kufuor saha, o daa nyɛla Minista zaŋti Women and Children Affairs, Deputy Minister for Trade and Industry n-ti pahi Deputy Minister for Local Government and Rural Development bin din gbaai yuuni 2001 hali ni yuuni 2008. Alima Mahama daa kpaɣiri m-bo yuuni 2016 piibu piibu din daa niŋ ka o zani n-ti Wɔbigu paati (New Patriotic Party ) ka daa nya nasara ni kɔbigi puuni vaabu 53% ninvuɣ shɛba ban daa niŋ piibu piibu ŋɔ Nalerigu/Gambaga piibu piibu yaɣili . Binshɛŋa din pahi Clean Cooking Alliance, Member of the Leadership Council
Alima Mahama
https://dag.wikipedia.org/wiki/Alima%20Mahama
ab
dag
Latn
Alhaji Aliu Mahama daa nyɛla Ghana enjiniiya ni siyaasa nira ŋun daa nyɛ zuɣulan' paa nti John Kofi Agyekum Kufuor gominanti silimiin-goli January dabaa ayɔpɔin dali yuuni 2001 (7th January 2001) nti kpa silimiin-gɔli January dabaa ayɔpɔin dali yuuni 2009(7th January 2009). Wabigu paati din nyɛ New Patriotic Party la ka o daa be, ŋuna n-daa lahi nyɛ Ghana tuuli musulimi tiŋgbaŋ zuɣulan' paa. Biɛhigu piligu mini shikuru baŋsim Silimiin goli March dabaa ata dali yuuni 1946 (3rd March, 1946) ka bɛ daa dɔɣi Aliu Mahama. O daa chaŋla gominanti secondary school shɛli din be Tamale la yuuni 1960 ti kpa yuuni 1967 n daa ti deei shɛhira gbaŋ din nyɛ 'O' level mini 'A' level. O daa tirisi la tooni n "daa lahi chaŋ karim zɔŋ karili shɛli din be Kumahi ka bɛ booni li Kwame Nkrumah University of Science and Technology la, o daa yina ni o shɛhira gbaŋ din nyɛ BSc miɛbu tabiibi(Building Technology) yuuni 1967 ti kpa yuuni 1971. Ali Mahama daa lahi nyɛla Ghana Institute of Management and Public Administration (GIMPA) la karimbi' kuro. Din yɛn kpaŋsi o walima mini toontali baŋsim zuɣu, o daa lahi deei shɛhira gbana ayi lala karim zɔŋ ŋɔ maa puuni din nyɛ Project Planning mini Management nti pahi Toon tali(Leadership). Tuma O daa pilla tuma tumbu Bolgatanga regional office din su state construction corporation n-nyɛ enjiniiya (Engineer) yuuni 1972 ti kpa yuuni 1975. Bɛ daa pahi o la kpamli ka o leibi Assistant Regional Manager ka bɛ daa tahi o Koforidua regional corporation office yuuni 1975 ti kpa yuuni 1976. O daa lahi nyɛla regional manager zaŋti Tudu yaɣili ŋɔ na Tamale din gbaai silimiin-gɔli June yuuni 1976 ti kpa silimiin-gɔli August yuuni 1982. Yuuni 1982 ka o daa kpa o maŋmaŋa tuma dini n daa nyɛ civil engineering mini mɛibu n tili yuli LIDRA Limited n daa leibi di kpema. O daa nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ kontiraatanim laɣiŋgu daambolo yuuni 1996 hali ni silimiin-gɔli December 2000. Tuma chɛbu Mahama ni di tiŋgbaŋ zuɣulan pa' tali buyi zuɣu, o daa pahila ban kpaɣiri bo New Patriotic Party toondantali zuɣu n zanti yuuni 2008 piibu-piibu, amaa bɛ ni daa chaŋ yuuni 2007 congress, o daa bi di nasara dama o daa nyɛla kɔbiga puuni vaabu ayɔbu(6%) din yiɣisi kalinli kɔbigi ni pihinahi ni ayɔbu(146), ka o daa yi siyaayasa ni. Kpibu Ghana lahibali churi n daa wuligi o kum ŋuma ŋuma silimiin-gɔli November biɛɣ' piiya ni anahi dali yuuni 2012 Korle Bu Ashibiti titali ni, amaa ka o daŋ mini Ashibiti kpamba daa yina ti chihi lala yɛltɔɣili maa. Ka o daa bahi kpi lala Ashibiti titali maa ni silimiin-gɔli November biɛɣ' pia ni ayɔbu dali yuuni 2012 o yuun pihiyobu ni ayɔbu ni ka di nyɛla suhi mini gbali ni bɔɣu sababi. O kum nyaaŋa kaman chira anahi ka Ghana tiŋgbani zuɣulana Professor John Evans Fiifi Atta Mills gba kpi.
Aliu Mahama
https://dag.wikipedia.org/wiki/Aliu%20Mahama
ab
dag
Latn
Alɔbo doro (epidemic, pandemic) n-nyɛ alaamu doro din-nyɛ dɔri-loorili din wuligiri n-gindi tiŋgbani yaɣ’kara ni kamani anduniya yaɣa ni bee annduniya zaa, n-nyɛ din gbahiri salo ban Galindo pam. Alaamu doro wuligibu pam salo’ boho zuɣu pala alobo doro. Alaamu doro wuligibu salo biɛla sunsuuni kamani fiɛɣu-fiɛɣu doro din tooi gbahiri niriba yuuni kam pulini la nyɛla bɛ ni waligi shɛli ka Che alobo doro kadama di nyɛla din tooi gbahiri niriba saha yini tiŋgbani yaɣ’kari shɛŋa ni amaa ka bi wuligiri n-gindi anduniya yaɣa zaa. Sali biɛhigu taarihi tiŋgbani yaaŋa zuɣu, alobo dɔriti pam luna kamani jaɣa mini kɔhingu tɔŋ-tɔŋ. Alobo nyavuli’ pohili dɔrikpeeni dinna-min luna anduniya yaaŋa zuɣu ka di kpee naʒin niŋ taarihi din sabi n-doya ni n-daa nyɛ bin’nɛma dɔri shɛli bɛ ni daa booni Kpiri Sabinli la (dina n-daa lahi nyɛ bɛ ni booni shɛli “The Plague”), ka di daa di niriba ban-kalinli daa yiɣisi miliyɔŋ 75-200 yuun kɔbishiyɔpɔi din garila ni. La la bachi ŋɔ daa dii bi mali n-tumdi tuma lala saha maa ka naɣila tooni ha alobo dɔriti din shɛŋa daa nyɛ 1918 fiɛɣu-fiɛɣu alobo doro (Spanish flu). Ʒaamani ŋɔ alobo dɔriti shɛŋa n-nyɛ COVID 19 (SARS-CoV-2) mini HIV/AIDS. Di Gbunni Alobo doro nyɛla alaamu doro din luri tiŋgbani nyaaŋa zuɣu anduniya yili ni zoosim, ka tooi gbahiri niriba pam anduniya yili zaa. Doro dii pala alobo doro domini di wuligira bee n-kuri niriba pam; di tumi ni di lahi nyɛ din loora. Kotomsi, “cancer” nyɛla din kuri niriba pam amaa di bi kpuɣiri ni di di nyɛla alobo doro dama lala doro ŋɔ pala din loora. Vihigu Duniya yili alaafee tuma yilinima daa wuhi soya dibaayɔbu m-buɣisi doro ni loori shεm niriba biεla puuni zaŋ hali ti lεbi alobo. Di piligirimi di yi ti niŋ ka dɔr’ loorili daŋ binkɔbiri gbahibu ka bε mi gba zaŋ loo ninsalinima biεla n dii loori niriba mali chana hali ni Duniya yaɣa ni bɔba. Ninvuɣ’ so ŋun za duniya yili alaafee tumayili zaani yεra wuhiya ni “ alɔbo dii ka bɔŋ”.
Alɔbo
https://dag.wikipedia.org/wiki/Al%C9%94bo
ab
dag
Latn
E-Class Aluura (bɔbigu: Aluuranima) nyɛla tia, ka di zoobu bi to. Tihi balibu yi laɣim mɔɣuni ka aluura pahi di puni, dina n-yiri zaani polo gari tia kam. Aluura tia yi yuui, di gbunni polo yɛn pilila chɛbisibu ka zabiri la. Bɛ yi yoli bɔɣi di taabo di nyom ŋmanila tani nyom. Aluura tihi duniya zaa yi laɣim, Burma tingbani ni konko vaari la kɔbiga puuni, vaabu pihita ni ata (33%). Aluura bukaata Kaapintanima malili tumdi bɛ taabo tuma kaman buɣa kpɛbu, teebuya mini ŋarima malibu. Niɣilim buɣim tuma yilinima nyɛla ban mali li kuri bɛ bukaata.
Aluura
https://dag.wikipedia.org/wiki/Aluura
ab
dag
Latn
E-Class Amin Alhassan ka niriba pam mi o Prof. Amin Alhassan. O nyɛla Dagbana ŋun yi Ghana Tudu yaɣili palo na. Ŋuna n-nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana Broadcasting Corporation (GBC). O lahi nyɛla vihirovihiro ka di kpɛm pam ka o vihigu (research) yaa tooi jɛndila lahabali wuligibu (communication). Piligu Tamale Mohi Fɔŋ ka bɛ daa dɔɣi Amin Alhassan ka o laamba lee yi Savelugu na. Tamale maa ka o lahi zooi. O ba daa malila paɣa bobigu ni bihi pam dinzuɣu dundɔŋ titali ni ka o daa zooi. Shikuru Baŋsim Bɔbu Amin Alhassan pilila shikuru Tishigu Anglican Primary School din be Tamale la, n-daa naai yi ni maani chaŋ Tishigu Anglican Middle School. O nyɛla karimbi' kuro zaŋ ti Navrongo Secondary School (NAVASCO); ni ka o daa niŋ o "O" Level. O ni daa naai ni o daa labila Tamale na n-ti niŋ o "sixth form" Tamale Senior Secondary School (TAMASCO). Din nyaaŋa, o daa chaŋla lahabali sabiriba shikuru be Ankara ka di yuli booni Ghana Institute of Journalism la. yuuni 1987 ti kpa 1989 yuuni ka o daa karim ni maani naai. Amin daa lahi chaŋla University of Tampere ka do be Finland n-ti karim "Mass Journalism and Mass Communication" ka dee di "Masters degree" shahira gbaŋ. O daa lahi kpuɣi napɔŋ chaŋ Concordia University din be Canada la n-ti karim Communication and Culture ka dee di "PhD" shahira gbaŋ. Tuma Prof. Amin namin nyɛ karimba (lecturer) zaŋ ti karimzɔŋ karili yuli booni McGill University din be Canada tiŋ yuli booni Montreal la. O daa wuhila lala karimzɔŋ karili ŋɔ ni Silimiin' gɔli September 2003 yuuni ti kpa Silimiin' gɔli June 2004 yuuni. Silimiin' gɔli July yuuni 2004 ti kpa Silimiin' gɔli April yuuni 2012, o daa lahi nyɛla karimba (Associate Professor) n-ti "Department of Communication Studies" yaɣili din be karimzɔŋ yuli booni University of Toronto din gba be Canada la. Prof. Amin daa lahi kpuɣi napɔŋ labina Ghana n-ti kpa ka lɛbi zuɣulana zaŋ ti University for Development Studies (UDS) baŋsim yaɣ' shɛli din yuli booni Faculty of Agribusiness and Communication Sciences ka be Nyankpala yiŋ la, yuuni 2012 ti kpa 2018 yuuni ka o daa tum nimaani. Din nyaanga, ka o daa lahi tirisi tooni ti lɛbi zuɣulan (principal) zaŋ ti University for Development Studies (UDS) karimzɔŋ yaɣ' shɛli (campus) din be Wa la, Silimiin' gɔli September 2018 yuuni ti kpa Silimiin' gɔli September yuuni 2019. O daa gbubila lala ŋɔ ka bɛ ti piigi o GBC zuɣulana Silimiin' gɔli October yuuni 2019. Prof. Amin Alhassan n-na nyɛ lala tumaduu ŋɔ zuɣulana. Prof. nyɛla ŋun niŋ vihigu ka sabi kundunim pam. Ŋa shɛli n-nyɛ "Cultural and Moral Implications of Soli and it's effects on Journalism in Northern Ghana". Maŋmaŋ biɛhigu Amin Alhassan nyɛla Musulimi ŋun mali wuntia (imaani) pam.
Amin Alhassan
https://dag.wikipedia.org/wiki/Amin%20Alhassan
ab
dag
Latn
Ankara nyɛla Ghana tiŋ'zuɣu din be nudirigu polo zaŋ miri mɔɣititali shɛli bɛ ni boli teeku mɔɣili (Gulf of Guinea) la. Di tingbani galisim paagi 225.67 km2. Ankara n-nyɛ Greater Accra Region din be Ghana la tinzuɣu. Dini n lahi nyɛ Ghana zaa tinzuɣu. Ankara mali ya biɛlim ka di zooi. Di ya biɛlim maa nyɛla din me m pe zani viɛnyala. Dina n-lahi nyɛ tiŋ shɛli din mali daadam biɛlim n-gari Ghana tinsi zaa. Taarihi Tarisi Salima Di Nanima Di Shikuru
Ankara
https://dag.wikipedia.org/wiki/Ankara
ab
dag
Latn
E-Class Apamabanasooma (bɔbgu:apamabanasoomanima) nyԑla baa mɔɣu. Di gbunni wula nyɛla zaɣikpula kamali alibalisa biԑhigu. Di gbunni wula maa nahingbaŋ nyԑla zaɣi dozim ka di zuɣu che ka bԑ mali li taɣiri ningbungbaŋ kɔm zaɣidozim.
Apamabanasooma
https://dag.wikipedia.org/wiki/Apamabanasooma
ab
dag
Latn
Gara (silminsili:Ascariasis) nyԑla dɔri shɛli zunzuya ni tahiri na. Kɔbiga pubu puuni niriba pishi ni anii ni ka doro ŋɔ be, kɔbiga puuni niriba anu ko ka doro ŋɔ yԑn gbaagi ka di nahingbana bi yi polo, balantee zunzuya ŋɔ yi bi baribara. Di nahaingbana mi zaŋmi jɛndi zunzuya ŋɔ nabigibu, ka nahangbana maa nyԑ vuhim fɔhibu ni ningbun' duɣili. Saha shԑŋa di nahingbana ni tooi nyԑ puuni doro ni binsaa. Bihi ka doro ŋɔ tooi gbaara, ka che ka bɛ koɣisira ka nuɣunda kalahi che ka bɛ bi kpaŋdi bɛ maŋa karim sheei. Din tahiri li na Ascariasis (Gara) ni tooi gbaai nira di yi niŋ ka niri nyu kɔm din mali di zunzuya gala din mi gba yi baanjira ni na. Gala ŋɔ yԑn waɣi la punyɔrini n-dɔli Ʒim ni n-duna ti paai niri kukɔlini. Diyi paai gi kukɔli ni niri ni tooi kɔhim ka vali li. Zunzubihi ŋɔ yi labi kpe niri puli ni, ni ka bɛ yԑn zooi n-lԑbi zunzukara. Gubu Ascariasis taɣibu zaa kuli nyԑmi, ka kasi malibu n- kpaŋsi, zaŋ kpa baanjira damdibu ni bindi ni yɛn lu shԑli. Nua paɣibu tooi sɔŋdi taɣiri doro ŋɔ. Doro ŋɔ ni nyɔɣi niriba 20% luɣi shԑŋa, di tuya ka saha kam alaafee baŋdiba be ni n-yuuni bɛ zuɣu. Dama doro ŋɔ loobu loobu tooi wuligiya pam lala luɣa maani. World Health Organization nima wuhi ti' shԑŋa ti ni ni tooi ti Ascariasis barinima kamani albendazole, mebendazole, levamisole bee pyrantel pamoate. Ti' shԑŋa din gba tooi sɔŋdi tibiri li nyԑla tribendimidine ni nitazoxanide. Loobu mini taɣibu Niriba zaŋ gbaai kamani 0.8 hali ni 1.2 billion anduniya pulini ka doro ŋɔ mala, ka lala niriba ŋɔ pam yi sub-Saharan Africa, Latin America, bee Asia tiŋgbani ni na. Di che ka Ascariasis lɛbi dɔri shԑli din yi palo ni n-gari zunzuya dɔriti kam. Vihigu wuhiya ni 2010 yuuni pulini di daa kula niribu 2700, ka ku niribu 3,400 yuuni 1990 pulini. Ascariasis ŋɔ nyԑla din gbaari kuruchunima gba.
Gara
https://dag.wikipedia.org/wiki/Gara
ab
dag
Latn
Asghar Leghari vs. Federation of Pakistan daa nyɛla yuuni 2015 Lahore High Court sariya din daa ŋmaai zani ka dama dee gɔmnanti daa bi doli National Climate Change Policy zaŋ ti 2012 ni di zaŋ tum' tuma yuuni 2014-2030 pirinla o ni daa niŋ binshɛŋa bini daa gbaai zaŋ jɛndi bi niŋsim-kundi (policies). Lala ŋɔ maa zuɣu bɛ daa kpala kɔmitii ban yɛn sɔŋ Pakistan nima ka bɛ di nasara ni saha saha taɣibu niya nima. Taarihi Shikurubil' ŋun daa bɔhindi alikaali tali Punjab yaɣili, Pakistan tiŋgbani ka o yuli booni Asghar Leghari ni o ʒi'ʒiinitaba daa nyɛla ninvuɣ' shɛba ban yɛn kɔŋ bɛ bindira purini pirinla saha saha taɣibu ŋɔ maa zuɣu ka di mii daa nyɛla ko' pooli ni ʒaɣu. O daa zaŋla yɛlli ŋɔ n-tahi kootu ni, ni o yiko bee o nyamma zuɣu ka ʒini Putin's ni Gɔmnanti maa daa bi niŋ zaɣa zaa zaŋ chaŋ saha saha taɣibu zalikpana kundi maa. Leghari teha puuni Gɔmnanti m-baɣa ka shɛli o ni daa niŋ ŋɔ daa nyɛla binshiɛɣu din ni tooi tahi kum na pirinla bindir' pooli zuɣu, ni tiŋgbaŋ maa kom n-ti pahi bi niɣ'lim buɣim yɛltɔɣa. Saha shɛli, saha saha taɣibu zalikpana kundi daa nyɛla binshiɛɣu bini che n-ŋme niribi nyɔɣuni. Amaa zuŋɔ, Lahore University of Management Sciences ni WWF nim vihigu din ka daɣiri wuhiya "province" shɛli ka lala zalikpana kundi ŋɔ maa. Bɛ ni gbaa shɛli Bɛ daa ŋmaali kamani ni di tu ka Gɔmnanti niŋ zaɣa ka lahi zaŋ li lɛbi o zuɣu talahi ni yuuni 2012 niya nim maa zaŋ tum' tuma. Jaaji kpɛma, Syed Mansoor Ali Shah, ŋun daa be lala Alikaali du' karili maa puuni daa yɛli ya ni saha saha taɣibu nim ŋɔ maa nyɛla barina zaɣi titali n-ti Pakistan. Jaaji kpɛma daa lahi wuhiya ni o bɔri mi ni ɔfisi kam piligi ninvuɣ'so ŋun yɛn lihiri saha saha taɣibu ŋɔ maa zuɣu, ni so'chibisi din yɛn doli n-gu ka taɣi hali ni silimiin goli December 31, 2015. Lala gbaabu ŋɔ daa lan kpirila Saha saha taɣibu Kɔmitii ban daa nyɛ di baŋdiba, Ʒingama zuɣu niriba, ni Gɔmnanti kpambaliba din ku yɛn chɛ ka bɛ mi Gɔmnanti tuma ni chani shɛm.
Asghar Leghari vs. Federation of Pakistan
https://dag.wikipedia.org/wiki/Asghar%20Leghari%20vs.%20Federation%20of%20Pakistan
ab
dag
Latn
Ashanti Region nyɛla din be Ghana regions pia ni ayobu la puuni. Di tinzuɣu n-nyɛ Kumasi. Ashanti region biɛla Nyɔŋni yaɣili ka nyɛ din pahi buta zaŋ chaŋ tingbani galisim polo Ghana regions puuni. Di maali tingbani din paai kilomita 24,389 km2 buyi zuɣu. Shikuru Polo Senior high schools Din Beni Dadease Senior High School, Dadease Akomadan Senior High School, Akomadan Dompoase Senior High School, Dompoasi Afia Kobi Ampem Girls (Royal AKAGSHS) Adanwomase SENIOR High School (ADASS) Agogo State College, Agogo Asante-Akyem Agona SDA Senior High School, Agona Anglican Senior High School, Kumasi Asanteman School (Real Assas) Bankoman Senior High School, Banko Osei Tutu Senior High School (OT) Bekwai SDA Senior High School Ghana Armed Forces Secondary Technical School, Kumasi Beposo Senior High School, Beposo Collins Secondary Commercial School, Agog o Asante-Akyem Effiduase Senior High School, Effiduase Ejisuman Senior High School, Ejisu Ejuraman Senior High School, Ejura Fomena T.I. Ahmadiyya Senior High School, Adansi Fomena Jachie-Pramso Senior High School (Formerly MIGHTY JAPASS) Komfo Anokye Senior High School, Wiamoase Kumasi Academy, Asokore-Mampong, Kumasi Kumasi Girls' Senior High School Kumasi Wesley Girls High School Kumasi High School Obuasi Secondary Technical School (O.S.T.S) Wesley Senior High School (WEHIS), Bekwai Adventist Senior High School (ADASS), Bantama Ofoase Kokoben Senior High School (OFKOSS) Adventist Girls Senior High School (ADGISS), Ntonso Opoku Ware Secondary School, Kumasi. St. Louis Senior High School, Oduom Nkawie Secondary Technical School. Oppong Memorial Senior High School. Osei Kyeretwie Senior High School, Kumasi. Prempeh College, Kumasi. Prince of Peace Girls Senior High School, South Suntreso, Kumasi. Simms Senior High School, Fawoade Bonwire Senior High Tech. School. St Joseph Senior High School (Ehuren) St. Monica's Senior High School, Mampong Amaniampong Senior High School, Mampong T.I. Ahmadiyya Senior High School, Kumasi T.I. Ahmadiyya Girls' Senior High School, Asokore Jacobu Senior High School, Jacobu Juaben Senior High School, Juaben Yaa Asantewaa Girls' Senior High School, Tanoso Kumasi Senior High Technical School (K.S.T.S), Tepa Senior High School, Tepa. (GREAT TESS). Mabang Senior High School, Mabang. •Aduman Senior High School,(Admass) Aduman Dwamena Akenten Senior High School,(DASS) Offinso Universiities Din Beni Kwame Nkrumah University of Science and Technology, Kumasi Ghana Baptist University College, Kumasi Spiritan University College, Ejisu Garden City University College, Kenyasi, Kumasi Akenten Appiah-Menka University of Skills Training and Entrepreneurial Development (formerly Kumasi Campus of University of Education, Winneba) National Institute Of Information Technology, Kumasi Campus NIIT. Kumasi Technical University, K-Poly IPMC, Kumasi Campus Akrokerri College of Education St. Monica's College of Education, Mampong Christian Service University College, Odeneho Kwadaso Wesley College of Education St. Louis College of Education Akenten Appiah-Menka University of Skills Training and Entrepreneurial Development (formerly Mampong Campus of University of Education, Winneba) Mampong Technical College of Education (MAMTECH) S.D.A. College of Education, Agona
Ashanti Region
https://dag.wikipedia.org/wiki/Ashanti%20Region
ab
dag
Latn
E-Class Silimiin’ tima bɔhimbu ni, bε yεri ni doro nyεla asymptomatic di yi ti niŋ ka bara nyε ŋun ʒiri doro maa amaa ka ŋmahinli/shihira shεli bi wuhiri o nii. Alaafee tumayilinima ni yεli ya ni di nyεla asymptomatic di yi bi tooi wuhi nahingban’ shεŋa di ni chani ka ʒira. Asymtomatic doro ŋɔ lahi nyεla bε ni booni shεli subclinical infections. Dɔr’ shεŋa (kamani zuɣu puri dɔriti) ni tooi nyε subclinical di yi niŋ ka nahingban’ shεŋa yi zahara amaa pa di zaa yi yina ni bε vihi nya doro maa. Bachi ŋɔ “clinical silent” gba nyεla bε ni lahi mali yu’ shεli booni li. Di yi niŋ ka doro yihi nahingbana biεla na, nahingbana din ka yaa, lala doro maa maa nyεla paucisymptomic.  Di yi ti niŋ ka nahingbana ŋɔ yina saha shεli kamani, di yi ti yina asymptomic incubation saha nyaaŋga, din ŋuna di ni yina saha shεli maa nyεla pre-symptomica saha. Din che ka di kpa talahi ni a mi ni yεlli ŋɔ nyεla asymptomatic nyεla: 1.     Din ti tooi wuhi nahingbana saha shεli ka lala saha ŋɔ che ka a ni tooi bo tibibu n-ti li. 2.     Din tooi bo tibibu ti di maŋa bee ka di jahi/kpaŋsi. 3.     Din tooi nyε din loora. 4.     Di bi tu ni lala nira ŋɔ bi bɔri tibibu n-tiri o maŋa. Di bi tahiri yεl’ shεli na tibibu shee kamani ʒiduli bee hyperlipidaemia. 5.     Malimi shili n-gu yεli muɣisir’ shεŋa ŋan yεn kana: asymptomatic hypothyroidism chεmi ka nira bi kpεma zaŋ chaŋ Wernicke–Korsakoff syndrome bee beri-beri following intravenous glucose. shεhiranima Asymptomatic doro ŋɔ shεli nyεla Cytomegalovirus (CMV) din nεla Cytomegalovirus (CMV) din nyε herpes varoosinima ni zaɣ’ yini. Bε mali di laasabu n-nya ka bilεr’ shεba bε ni na yoli dɔɣi kɔbigu puuni vaabu yim m-mali lala doro ŋɔ (CMV), amaa bε pam nyεla ban mali asymptomatic dɔriti ŋɔ. (Knox, 1983; Kumar et al. 1984). Dɔr’ shεŋa puuni, asymptomstomic yεlimuɣisira ŋɔ nyεla din kpa talahi. Shεhira kamani, multiple sclerosis, ni bε mali di laasabu ka kɔbigu puuni vaabu pishi ni anu nyεla asymptomatic yεlimuɣisira ka di ni tooi nyεla postmortem puuni ka bε nyε li bee laɣim chirigi puuni (daliri n-niŋ ka bε nyε li) di tibbu ni. Di Bεhigu: Asymptomatic bεhigu ni too bi bo n-nya naɣila bε ti zahimla bara ŋɔ (x-ray bee vihibu so; shεŋ). Ninvuɣ’ shεba ni tooi be asymptomatic ni saha waɣinli, kamani ninvuɣ’ shεba ban mali sapuɣu dɔriti la. Bara doro yi bi yi ʒεhara (asymptomatic), m-maagi nii bi kuri buchi yaha ka mi bi tu ni a niŋ li. Bara ŋɔ tu ka o na kuli nyari tibbu zaŋ chaŋ dɔr’ shεli din na mali ba polo. Bara ʒim halli ni tooi che ka di nahingbana yuui bee ka di bi pili nahingban’ shεli. Dɔr’ shεŋa beni ka bε ni tooi baŋli la ashibiti ni, kamani AIDS n-tahiri HIV doro na. dimbɔŋɔ zuɣu di ka yεm bahinga ni a yεri “asymptomatic AIDS” yεla. Lala ashiti ni doro baŋbu ŋɔ chaŋ ti ŋmani la bε ni booni binshεli syndrome la. Binyarisi Din Sabi Doya Dimbɔŋɔnima zaa nyεla yεla din sabi do kundinima ni n-wuhiri niriba ban nyε asymptomatic din nyε bε ni vihi nya shεli. A yi bɔri ni a nya di zaa din ŋuna chami subclinical infection. ·        Balanitis xerotica obliterans ·        Benign lymphoepithelial lesion ·        Cardiac shunt ·        Carotid artery dissection ·        Carotid bruit ·        Cavernous hemangioma ·        Chloromas (Myeloid sarcoma) ·        Cholera ·        Chronic myelogenous leukemia ·        Coeliac disease ·        Coronary artery disease ·        COVID-19 ·        Cowpox ·        Diabetic retinopathy ·        Essential fructosuria ·        Flu or Influenza strains ·        Folliculosebaceous cystic hamartoma ·        Glioblastoma multiforme (occasionally) ·        Glucocorticoid remediable aldosteronism ·        Glucose-6-phosphate dehydrogenase deficiency ·        Hepatitis ·        Hereditary elliptocytosis ·        Herpes ·        Heterophoria ·        Human coronaviruses (common cold germs) ·        Hypertension (high blood pressure) ·        Histidinemia ·        HIV (AIDS) ·        HPV ·        Hyperaldosteronism ·        hyperlipidaemia ·        Wilson's disease Paɣaba ban ka kalinli nyε ban bi wuhiri nahingbana bε yi pua hali nib ε ti yεn dɔɣi bee chaɣila yi ti ŋma o, bε daa bi mi nib ε mali puhi. Lala yεli ŋɔ bε mi li la crytic pregnancies. Kundivihira: Alaafee COVID-19 doro Coronavirus
Asymptomatic
https://dag.wikipedia.org/wiki/Asymptomatic
ab
dag
Latn
E-Class Atuʒԑɣu (bɔbgu: atuʒԑri) nyԑla ti' shԑli din ji ka mali gbunni wul' bɔbgu. Di zuɣusaa wula tooi zooi ka di yirigi n nyɔɣi taba. Kpamba zaŋdi di vari mini di gbunni wula n-kuri tilahi.
Atuʒԑɣu
https://dag.wikipedia.org/wiki/Atu%CA%92%D4%91%C9%A3u
ab
dag
Latn
Hajia Ayishetu Seidu nyɛla paɣa so ŋun nyɛ siyaasa nira ka nyɛ ŋun yi Dagbaŋ na. Ŋuna n-nyɛ Savelugu-Nantong Yaɣili Fukumsi Kpambala (Municipal Chief Executive). Piligu Bɛ daa dɔɣila Ayishetu la Mim, din be Sunyani la 1967 yuuni. O ba n-daa nyɛ Sargent Seidu, piringa n-daa nyɛ o. O ma mi yuli Hajia Mata, o daa nyɛla daabia. Hajia Ayishetu ba mini o ma zaa yila Savelugu na amaa ka daa lee ʒini Mim maa n-dɔɣi o. O ba ni daa nyɛ piringa maa zuɣu Ayishetu nyɛla ŋun daa zooi tinsi pam ni; ŋa shɛŋa n-nye Mim, Konongo, Damango, Bunkprugu, Gambaga, Tamali n-ti pahi Ejisu. Ejisu maa ka o ba daa che tuma, ka daa ti paɣi Naawuni yuuni 1995. 1993 yuuni ka Hajia Ayishetu daa kuli doo; o yidan' maa yuli m-booni Alhaji Amadu Abdulai, ka o tumdi NORRIP. Hajia dɔɣila bi' yino ka lee wumisi bihi pam. Tuma O daa pilila tuma tumbu la "Controller and Accountant General Department". O ni daa yi nimaa ni o daa labila Ghana Alaafee Tuma Yili (Ghana Health Service) Tamale, n-daa yi ni labila Tamali ashibiti titali (Tamale Teaching Hospital) la ni n-ti nyɛ laɣidibo Karachi kpɛma (Finace Officer), n-daa lahi yi ni labi Naya ashibiti (Yendi Municipal Hospital) la ni (Yendi) n-ti lahi nyɛ laɣidibo Karachi kpɛma (Finace Officer). Ni ka o daa tum hali ka bɛ ti piigi o Savelugu yaɣili diisi (Municipal Chief Executive) yuuni 2017. Siyaasa Tingbani zuɣulana Nana Addo Dankwa Akufo-Addo ni daa piigi Hajia Ayishetu ni o zani ka bɛ piigi o Savelugu Yaɣili maa diisi, yaɣili maa Wabigu Paati (NPP) bipola shɛba daa bi bɔri ni o lee yaɣili maa diisi ka yina to ayirimo. To amaa yaɣili maa jintɔriba ni daa yina ni bɛ ti piigi o, niriba pihiyɔbu ni anahi (64) puuni ninvuɣu pihinu (50) n-daa piigi o ni o lee Savelugu yaɣili fukumsi kpambala(Municipal Chief Executive). Silimiin' gɔli May biɛɣu pinaata (13) dali, yuuni 2017 ka bɛ daa piigi o diisi, to amaa pirimla yaɣili maa Wabigu paati(NPP) bipɔla zuɣizuɣi maa zuɣu, Alaaba dali, Silimiin' gɔli "June" biɛɣu pia ni anahi (14) dali ka o daa tooi pili tuma.
Ayishetu Seidu
https://dag.wikipedia.org/wiki/Ayishetu%20Seidu
ab
dag
Latn
Baasali Tobu(Battle at baasali) Naa Abdulai Naɣabiԑɣu n daa n-nyɛ Naa Yakubu Nantoo bi'kpɛm sani. Naa Abdulai Naɣabiԑɣu ni daa deei yani, o daa yɛlimi ni o ni lo tobu n chaŋ ti ŋme Baasali nima. Ka lo alikaule ni o ni ʒili pakoya ka che ka bi kuli dabba, O chaŋ Baasali ti kari Naɣabiԑɣu ka che Baasali.
Baasali tobu
https://dag.wikipedia.org/wiki/Baasali%20tobu
ab
dag
Latn
Baba Munkaila salo pam ni mi so ABM la nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Zabzugu ka o lahi zooi o laamba sani Zabzugu tingbani ni yaha. O ba yuli m-booni Alhaji Munkaila ka o ma mi yuli booni Hajia Alima. Shikuru Baŋsim Bɔbu Alhaji Baba Munkaila daa pili la o shikuru chandi la Zabzugu Primary School ka daa ti naai nimaani ka daa chaŋ Zabzugu Middle School n-daa ti lahi tuɣi o baŋsim bobu. O ni daa naai Zabzugu Middle School ŋɔ, o daa na kpalim yiŋa kamani yuma ayi sunsuuni ka daa lahi tuɣi o shikuru n-daa chaŋ Engineering College shikuru shɛli be Takurade n-daa ti bɔhim baŋsim yaɣ' shɛli beni ka bɛ booni li Electricals (niɣilim buɣim tuma), yuuni 1974 zaŋ chaŋ 1978 yuuni. Gɔrim O ni daa chani Takurade shikuru maa saha shɛli maa o daa malila o yilikperilana ka o mali tuma tumdi luɣ' shɛli, ka o daa tooi chani ti sɔŋ di o, bɛ daa yi ti yiɣisi shikuru bee dabisi' shɛli bɛ yi daa ti ka shikuru. Nimaani ka o daa laɣisiri laɣiri belabela n-daa ti kpuɣi napɔŋ chaŋ ti lu gbampiɛla tiŋgbani shɛli beni ka bɛ booni li Italy la, yuuni 1980. O daa kuli chaŋla Italy maa ŋuni maŋmaŋ pupɔɣu zuɣu; di daa pala o daa pun mila so nimaani. O daa niŋ saha bela nimaani ka daa labina Ghana n-daa ti lahi mali shili chaŋ Australia din be gbampiɛla tingbani la. Australia ŋɔ ka o daa ʒini yuui pam n-daa kpuɣi paɣa n-dɔɣi bihi. Tuma Mini Lɛbiginsim Alhaji ABM yooi la fɔŋ palli Wayamba sochira din be Savelugu pal' daa maa zuɣu la. O daa pun miɛla saamba dugbera (hotel) zali o ya Zabzugu. O lahi labi la Zabizugu maa n-ti kpa fɔŋ palli yaha ka di yiɣisi politi kobishiyi (200). Ŋuna n-lahi nyɛ "Board Chairman" zaŋ ti Northern Regional Rural Bank". Daŋ Baba Munkaila ba, Alhaji Munkaila daa malila paɣaba anahi. Alhaji Baba Munkaila ni daa ti paai Australia, o daa kpuɣila Anashaara paɣa n-dɔɣi bipuɣinsi ayi ka lala paɣa maa daa yi ka o lahi kpuɣi paɣa so gba ka o gba daa dɔɣi bihi ayi ka gba daa yi. Alhaji Baba daa pun malila paɣa yino ka o daa che ka bɛ zaŋ o talim o ha ka bɛ daa dɔɣi bihi ayi pahi bɛ ni daa pun dɔɣi bi' so yiŋ la zuɣu ka bɛ niŋ bihi ata n-ti pahi Silimiin' paɣaba ayi maa bihi anahi maa zuɣu, bihi apɔi. Ka o labina yiŋ' ŋɔ (Ghana) n-ti dɔɣi bihi anu yaha, ka o bihi maa yipa niŋ bihi pia ni ayi. Silimiin bi' shɛba o ni daa dɔɣila gba kulila dabba n-dɔɣi bihi ka Alhaji Baba Munkaila yi pa mali yaansi pia ni yini ka bi' dɔɣirisi mi yiɣisi ninvuɣu pia ni ayi.
Baba Munkaila
https://dag.wikipedia.org/wiki/Baba%20Munkaila
ab
dag
Latn
Babatu yu' maŋli daa nyɛla Mahama Ndan Issah. Babatu maa gbunni nyɛla Atu Baaba. Atu ŋɔ daa nyɛla o bi' puɣiŋga so o ni daa yuri pam. O daa nyɛla linjima yuli booni Djermannima toondana ka lahi nyɛ ŋun tuhiri Naawuni soli zuɣu n-ti Zambalinsi kaman 19th century bahigu na. Babatu daa yila indougou din be Niger la. O daa leela Zambalinsi ŋɔ Naa saha shɛli bɛ ni daa kɔŋ bɛ Naa Gazari yuuni 1878. Ka Dagbamba pili m-booni o Ba. O daa nyɛla dabili ka daa pahi Sandemanima tɔbu tuhiriba ni, yuuni 1887 ka o tɔb' nuu daa liri Wa din pa nyɛ Walsi tiŋ' zuɣu ka salo pam daa zo n-yi tiŋ maa ni valivali. Maŋ Bɛhigu Bɛ daa dɔɣila Babatu yuuni 1850 ka o daa lee pili kɔhigu mini go n-gili yuuni 1880. O daa mali tapal' shɛŋa o ni daa chihi o maŋa. O daa bɔri mi ni o linjima mini o daba maa yɛri gɔɣili shɛli bɛ kpamba ni dalim, O daa tɛhimi ni di nyɛla talahi. O daa nyɛla Musulimi tɔ amaa di daa bi taɣi o ka chɛ o Musulimi taba liribu. Tɔbu tuhibo Yɛl' kurili din sabi sɔŋ mini din yi noli ni na wuhiya ni Babatu daa ŋme tɔbu pam di bahi bahindi Bulisa tiŋgbaŋ bihi kaman: Sandema Tɔbu Kanjaɣisi Tɔbu Chuchuliga Babatu daa tuhi mi n-nyaŋ tɔb' bihi ban daa laɣim ka yi tiŋsi kaman Chuchuliga, Navrongo n-ti pahi Paɣa. 4. Weisi Weisi mini kunkwa ŋme n-fa daa niŋmi yuma anahi chani yuma anu pɔi ka gban' piɛla daa kana ti tuhi Zambalinsi. 5. Kunkwa Tɔbu ŋɔ daa ŋme la mɔɣibili ni, Kunkwanima daa zaɣisimi ni Babatu tɔb' bihi ku kpe bɛ tiŋ maa ni na, ka Babatu bii yuli daa booni Ishaka mini Kunkwa Naa daa lu tɔb maa ni. Di zaa yɔli o daa nyɛla ŋun di lala tɔbu maa nasara. 6. Siniensi O ni daa tuhi dee Siniensi, nagbankpeeni daa lu la Zambalinsi ŋɔ kpamba ayi sunsuuni. Bɛ daa za mi ni o zaŋla lala tiŋa maa n-ti o ni daa pa so zuɣu bidibga. 7. Fumbisi Yɛltɔɣa din yi nɔli ni na wuhiya ni Fumbisi Naa daa zaŋla naɣ' piɛlli m-mali o tɔbu luŋa di zaa yoli o daa bɛ nyɛ nasara. Kpibu Bɛ daa pa tuhimi nyaŋ Babatu tɔb' bihi dama o daa lahi ka yaa. O daa zomi chaŋ Faransi tiŋgbani din be Togo la n-yi ni labina Naya. Kpatinariga n-daa dim Babatu ka o daa kpi yuuni 1907 daa tuhi nyaŋ o tɔb bihi maa pam dama Babatu daa nyɛla ŋun be Yaa Na' so bia daa zaɣisiya ka yi n-kpa Wa polo ŋɔ ni o ti tuhi tɔbu ka o daa bi nya nasara ka bε gbaagi o. Na’ bihi lala saha ŋɔ daa malila bε ni yεri bε nεma shεm, ka nira kam yi nya o , ka baŋ ni Yaa na' bia m-bala. Babatu ni daa nya o ka baŋ o ka o daa gari zani n-deegi o kulisi na Dagbaŋ. Lala ŋɔ daa paligi Yaa Naa ŋɔ suhu pam ka o bo ʒi’ shee ti Babatu ka o ʒini ka o ʒini Dagbaŋ n-daa ti kani ni suhudoo Naya tiŋgbani ni. O gballi do Naya. Ka o tɔbu nεma na be Naya din nyε shεhira din wuhiri ni o daa shiri kanila Naya ni suhudoo. Yaha, o ni daa kpaŋsiri Musulinsi zuɣu, o daa che o Alikuraani n-ti Yaa Naa maa, ka Yaa Naa kam karindi li yuuni kam, hali zaŋna ni zuŋɔ. So daa na ʒin gbaai Babatu kamani dabili la. Lahabali wuhiya ni Babatu yaa ŋɔ daa nyεla tiim bee bukaata. Lahabali maa wuhiya ni o daa yi chani tɔbu ni ka o tɔbu bihi bi yaɣi lala ka o yi ti chirigi salinsahi, lala salinsahi ŋɔ zaa yεn lεbila tɔb’ bihi pahi o zuɣu. O mini baŋdi so ŋun yuli daa booni Abubakri Garantaw ŋun daa yi Laribawa tiŋa na la daa yεli Babatu shεba ni zaŋ buɣa jεmbu pahi Musulinsi adiini shεm Wa polo ŋɔ. Ka o mini Babatu daa ku niriba pam ban daa be lala biεhigu ŋɔ ni. Amaa di nyaaŋa, bε daa ʒiniya ka tεhi nya ka bε ni niŋ shεm bi tuhi, ka bε daa suhi adua n-ti ban kani maa ka daa me jiŋli n-zali ba Wa tiŋgbani ni. O Daanfani Daa Zaŋ Ti Dagbaŋ O daa nyεla ŋun pali o mini Dagbamba alikawule ni bε ku tuhi taba. Ŋuna n-daa pili zaŋdi yuri n-tuhiri tɔbu Dagbaŋ. Ŋuna n-daa lahi pili gbanzabigu Dagbaŋ. Ŋuna n-daa lahi sɔŋ Dagbamba n-tuhi Jaamaninima Adiboo tingban' ni. O daa lahi kpaŋsi Musulinsi daadiini Wa yaɣili zaŋ tabili Dagbaŋ.
Babatu
https://dag.wikipedia.org/wiki/Babatu
ab
dag
Latn
Piligu Di pa shɛli a na mi m-bɔri ni a buɣisi bin’ shɛli. A ni zaŋdi bachi shɛŋa ni di tooi sɔŋ a ka a tooi buɣisi a ni bɔri shɛli buɣisibu maa ka ti booni bachibuɣisira maa. Bachibuɣisira buɣisirila bachinamda mini bachizaana. Bachibuɣisirili nyɛla bachi’shɛli din buɣisiri daadam bee bin’ shɛli din be yɛltɔɣili ni. Dixon (1982) wuhiya ni bachibuɣisira malila balibu din kpini bin’ bihi mini bin’ kara. Dimbɔŋɔ wuhimi ni bini kam ka ti yi yɛn buɣisi, faashee ti zaŋ bachibuɣisira ka ŋa wuhi ti lala bini maa kama bee di biɛhigu ni nyɛ shɛli. Bachibuɣisira shɛhira Tuuli ti mali bachibuɣisira ka ŋa buɣisiri bini galisim ni nyɛ shɛli kamani: ti’ karili, loori titali, du’ jahampiŋ, wɔb’ wubinli etc Ti lahi mali bachibuɣisir’ shɛŋa ka ŋa wuhiri bini pɔrilim kamani: ba’ bila, bi’ bilifu, bi’ nyiriŋga, bi’ liɛɣu etc. Bachibuɣisira shɛŋa lahi beni n-wuhiri bini dubu ni be shɛm kamani: ti’ waɣinli, paɣ’ jia, no’ diɣili, bɔɣ’ zilinli, bɔɣ’ kpuɣili, etc. Shɛŋa lahi wuhiri bini ni yɛlim shɛm kamani: pal’ yɛlinli, du’ muɣilinli, etc. Shɛŋa   lahi  wuhiri   bini   yuusim   kamani:   yil’ palli,   ti’ polli,   loori kurili,   loori nyihiŋ,   neen’ chɛra,   etc. Bachibuɣisira shɛŋa wuhiri bini dariza kamani: suhu viɛlli, bi’ yoli, bi’ biɛɣu, etc. Ti lahi mali bachibuɣisira ka ŋa wuhiri bini kama kamani: buku sabinli, piɛ’ piɛlli, bu’ ʒee. Shɛŋa  ŋan  buɣisiri niŋgbuŋ biɛhigu  kamani:  ʒi’ timsili, nim’ balli,  bin’ kpiɛŋ,  ko’ mahili,  ti’ salli,  etc. Bachibuɣisira shɛŋa ŋan buɣisiri daadam biɛhigu bee halli kamani: hal’ suŋ, do’ tɔɣu, bi’ yoli, hal’ biɛɣu etc. Bachibuɣisira balibu Bachibuɣisira mali balibu pam. Bachibuɣisira maa mi pirimi doli ŋa tuma ni ŋa biɛhigu. Ti  nia  kpe  nyɛla ti wuhi ŋa  balibu  maa  shɛŋa  ka  ti  nya. Olawsky boli shɛŋa bachibuɣisirimaŋa mini manshishilo bachibuɣisira. Bachibuɣisirimaŋa Ti lahi mali bachibuɣisiri shɛŋa ka ti booni ŋa bachibuɣisirimaŋa. Lala bachibuɣisira maa kuli nyɛla bachibuɣisira ni achiika. Ŋa tuma kuli nyɛla buɣisibu. Lala bachibuɣisira maa bemi  kamani   bachinamda  la.  ŋa malila  biɛlima  ŋa wuhiri  kalinli ka tooi dooni bachinamda nyaaŋa. Bachibuɣisirimaŋa maa shɛhira n-nyɛ: [8.1]     viɛlli, viɛla      suŋ,suma         polli, pola        karili, kara       saɣisinli, saɣisima Bachinamdimaŋa maa doonila bachinamda nyaaŋa yɛltɔɣa ni. Lala bachinamda ŋɔ zaɣ’ yini kam yi dɔni miri bachinamdili, lala bachinamdili maa bahirila di kalinli biɛlinli maa. Jilikpeeni n-kpalimda kamani shɛhira ŋan doli ŋɔ na ni wuhi shɛm. [1.2]     a.         ba’ ʒee             ba’ ʒɛhi Manshishiilo bachibuɣisira Lala bachibuɣisira dii pala bachibuɣisira. Ŋa ŋmanila bachiniŋdipahira mini bachinamda. Ŋa dii bi za dede n-ti bachipubu shɛli. Ti yi lahi lihi ŋa dooshee yɛltɔɣa, ŋa dooshee bahi be  ŋa  ko  ka  che  bachibuɣisirimaŋa  maa. pubu.  Shɛhira ŋan do tiŋli ŋɔ  doonila bachinamda tooni. Lala bachibuɣisira maa ka biɛlin’ shɛŋa ŋan wuhiri ni ŋa nyɛla zaɣ’ bɔbigu bee zaɣ’ yini. Kpe baa mini buŋa maa n-niŋdi zaɣ’ bɔbigu. Bachibuɣisira maa yi tilim dɔni bachinamda maa tooni, chiriŋ ni kana yɛltɔɣa maa ni. Ti lahi nya ka lala bachibuɣisira maa ka kalinli biɛlima la. Yɛltɔɣiŋmasɔɣu maa zaɣ’ gaŋtali mini bɔbitali yirila bachinamdi’ shɛli bachibuɣisirili maa ni buɣisiri maa ni na. [1.4]       *ba’ barina *buŋa alaha Lala bachinima ni tooi zani ŋa gama zuɣu kamani bachinamda la. Lala chɛmi ka shɛba bi lihi ŋa bachibuɣisira, amaa bachinamda ŋan tumdi bachibuɣisira tuma. Lihimi shɛhira ŋɔ. [1.5]    a.  Alaha ka n da li. b.   Di mali barina. Manshishiilo bachibuɣisira ŋɔ shɛŋa biɛhigu be ŋa kɔ ka che zuɣusaa shɛhira ŋɔ. Lala bachibuɣisira ŋɔ dii bi dooni paani bachinamda zuɣu kamani bachibuɣisirimaŋa ni niŋdi shɛm  maa. Ŋa  kpuɣirila   biɛhigu   shee bachiniŋdili  (Olawsky (1999:18), ka lala bachibuɣisirili maa pani bachiniŋdili maa zuɣu kamani gbunni ŋɔ ni wuhi shɛm. [1.6]          O be chirichi Di be polipoli *O be viɛlli *O be suŋ *O be biɛɣu. Amaa vihigu wuhiya ni lala bachi shɛŋa Olawsky ni wuhi maa bi tumdi bachibuɣisira tuma. Ŋa tumdila bachiniŋdipahira tuma. Ti mi yi  yɛn wuhi lala faashee ti zaŋ bachibuɣisir’ shɛŋa n-sɔŋ lala bachinima maa dooshee ka nya gbunni beni kamani ti ni niŋ shɛm (6) ni zuɣusaa ŋɔ. Bachinamdibuɣisira Bachinamda nyɛla yuya bachinima kamani ti ni wuhi shɛm maa. Amaa di ni tooi niŋ ka bachinamdili taɣi  tuma yɛltɔɣa ni n-kpalim tumdi  bachibuɣisira tuma.  Ti  yi  nya ka bachinamda ayi pa taba zuɣu yɛltɔɣa ni ka ŋa zaa be bachinamdili yɛltɔɣiŋmasɔɣu ni, yini bahi buɣisirila yini. Dooshee bi wuhiri din buɣisiri di kpee amaa gbunni n-yɛn wuhi din buɣisiri di kpee. Chɛliya ka ti nya shɛhira ŋɔ. [1.7]  Adam gbarigu sa goya. Bachibuɣisira nyɛla bachi shɛŋa ŋan kahigiri bachinamda mini bachizaana yɛltɔɣa puuni. Di wuhiri bachinamda maa biɛhigu ni nyɛ sham yɛltɔɣa puuni. Shɛhiranima; piɛlli, bela, titali, jia, waɣinli, viɛlli. Bachibuɣisira Balibu Galisim bachibuɣisira: nyɛla di wuhiri bin'shɛɣu galisim ni nyɛ shɛm. Shɛhiranima: O mali la pu' titali. Chirifo waɣ'gi pam. 2. Biɛhigu bachibuɣisira: nyɛla din wuhiri binshɛli di ni buɣisiri maa biɛhigu ni nyɛ shɛm. Shɛhiranima Doo ma nyɛla do' biɛɣu. O kɔrigila nolo sabinli 3. Bɔhigu bachibuɣisira: di nyɛla bachi shɛli din chɛ ka yɛltɔɣili lɛbiri bɔhigu. Shɛhiranima: Bɔ ka a bɔra? Bindiri dinnima ka bɛ lee kɔhira?
Bachibuɣisira
https://dag.wikipedia.org/wiki/Bachibu%C9%A3isira
ab
dag
Latn
Bachinamda nyɛla yuya bachinima din mali tiri ninsalinima, tinsi, binkɔbiri, binvuri ni luɣi shɛŋa din gahim. Di nyɛla yuya bachinima ka di mali tiri binnamdili kam. Bachinamda zaɣi yini n-nyɛ bachinamdili. Di ni tooi nyɛ tɛha bee haŋkali ni tɛhi gbaai. Shɛhiranima: Taani- Zakaria ti ma taani. Baa- Baba da baa daani. Yɛm - Sana mali yɛm gari Daasu. Karimba - Karimba dala loori palli. Balibu Bachinamdi bɔbigu: Bachinamdi bɔbigu nyɛla bachi shɛŋa din nyɛ yuli n-ti binbɔbigu. Shɛhira; shizɔmli, nyuŋmani, kabɔbili, sɔɣu, dabɔbili. Bachinamdi maŋa nyɛla bachinamdi shɛŋa ŋan piini ni bachikɔb' karili. Hali lala bachi yi be yɛltɔɣa sunsuuni bee di bahigu. Shɛhiranima: Adam, Tamale, Ghana, Naawuni, Nawunni. Bachinamdi yari nyɛla bachinamdi shɛŋa ŋan piini ni bachikɔb' bihi di yi yina yɛltɔɣa sunsuuni mini di bahigu, amaa di yi ti yɛn pili yɛltɔɣa di ni tooi pili bachikɔb'karili. Shɛhiranima: noo, bua, dirigu Bachinamdi sɔɣirili:Nyɛla bachinamdili ŋan ku too nya bee n-shili. Shɛhira kamani viɛllim, yɛm, suhudoo. Bachinamdi kaana:Di nyɛla bachinamda shɛŋa ŋan ni tooi kali. Shɛhira. teebuli, baaji, buku, ni din kam pahi. Bachinamdi din ku tooi kali: lala bachinamda ŋɔ nyɛla bachinamda din ku tooi kali. Misaali. gaali, kom, yalim, tandi.
Bachinamda
https://dag.wikipedia.org/wiki/Bachinamda
ab
dag
Latn
Bachinamdizaandili nyɛla bachi shɛli ŋan ni tooi zani bachinamdili zaani yɛltɔɣa puuni.Shɛhiranima n nyɛ: 1) Asana nyɛla paɣa. O nyɛla paɣa. O zani ti Asana din nyɛ bachinamdili yɛltɔɣa maa ni 2) Ndinyɔri mini Baba chaŋ Nyohini. Bɛ chaŋ Nyohini. Bɛ, zanila Ndinyɔri mini Baba zaa shee yɛltɔɣa maa ni. Shɛhiranima ŋan pahi n nyɛ : ti, a, m, yi,
Bachinamdizaandili
https://dag.wikipedia.org/wiki/Bachinamdizaandili
ab
dag
Latn
Bachiniŋda nyɛla bachi shɛŋa din wuhiri niŋsim yɛltɔɣili puuni. Di Shɛhiranima shɛŋa n-nyɛ bu, ʒi, chaŋ, ni din pahi pahi. Bachiniŋda Balibu bachiniŋda maali niŋsim deera bee ka di ka niŋsim deera yɛltɔɣili puuni. Di zuɣu bachiniŋda pula buyi zuɣu. Dina n-nyɛ: Bachiniŋdili din maali niŋsim deera di nyɛla bachiniŋdili shɛli din maali niŋsim deera yɛltɔɣa puuni. Shɛhiranima; > Mba da la cheche. > Bia maa nyu kukɔɣili maa zaa. > Azindoo du tia Bachiniŋdili din ka niŋsim deera di nyɛla bachiniŋdili shɛli din ka niŋsim deera yɛltɔɣili puuni. Shɛhiranima; > Paɣa la kuna. > Bia maa gbihirimi. > Bitamsimli na dirimi 2. Bachiniŋda ŋan mali niŋsim deera; di nyɛla Bachiniŋda ŋan mali niŋsim deera yɛltɔɣa puuni. Shɛhiranima n-nyɛ; di, ba, du, kpe, kuli, chaŋ ni ŋan pahi pahi. Dagbani bachiniŋda ni wuhiri saha shɛm (tenses) Dagbani bachiniŋda ni wuhiri saha shɛm nyɛla girima yaɣ' shɛli bee yɛltɔɣa baŋsim yaɣ' shɛli din wuhiri niŋsim ni niŋ saha shɛli yɛltɔɣa puuni. Bachiniŋda ni ko ka ti nyari li. Di nyɛla din mini yaɣ' shɛli Silimiinsi ni boli 'Aspect' la kpini taba. Aspect ŋɔ nyɛla din pu buyi zuɣu din nyɛ; din za dede (perfective aspect ) mini din bi za dede(imperfective aspect ). Bachiniŋdili tuma yi pali bee n-naai din ŋuna ti ni tooi yɛli ni din za dede m-bala(perfective aspect), amaa bachiniŋdili tuma yi bi pali bee n-naai ti tooi yɛli ni din bi za dede m-bala(imperfective aspect). Dimbɔŋɔ wuhiya ni niŋsim din niŋ gari(past tense) nyɛla din za dede ka niŋsim din na niŋda(progressive) mini din niŋdi waawaayili(habitual) nyɛla din bi za dede. Niŋsim din pun niŋ gari Dagbani yɛltɔɣa puuni bachinŋdili yi kuli za di ko ka biɛlin' shɛli bi tabi li di wuhirila niŋsim din pun niŋ gari. Shɛhira kamani: chaŋ, paɣi, da, chaŋ, ko, ni din kam pahi.
Bachiniŋda
https://dag.wikipedia.org/wiki/Bachini%C5%8Bda
ab
dag
Latn
Bachiniŋdili nyɛla bachi shɛli din wuhiri niŋsim yɛltɔɣa puuni. Shɛhiranima n nyɛ va, bu, chaŋ, pu, ŋmɛ, di, lihi, biri, ni ŋan pahi pahi. Di shɛhiranima yɛltɔɣa puuni n nyɛ: 1) Lahiri di saɣim. 2) M ma chaŋ daa. 3) Tɔha ŋme jaŋa malifa. 4) Nachimba maa bu chi maa. 5) Paɣasara maa biri bimbira maa naai. 6) Abu lihi o ma ka la. Yɛltɔɣili puuni, Di nyɛla talahi ni bachiniŋdili be di puuni ka di gbuuni naan yi poli. Yɛltɔɣili doya ka bachiniŋdili ka di puuni di Ku mali haŋkali.
Bachiniŋdili
https://dag.wikipedia.org/wiki/Bachini%C5%8Bdili
ab
dag
Latn
Bachiniŋdipahira nyɛla bachi shɛŋa ti ni mali kpaŋsiri bachiniŋda tuma yɛltɔɣa ni. Bachi shɛŋa ti ni tooi mali kpaŋsiri bachiniŋda n-nyɛ belabela, Pam, pampam, yom, yomyom, sɔhila, biɛɣuni, zam, zamzam, ni ŋan pahi. Shɛhiranima: Adam chanila belabela. O toorila zim maa pampam. Iddrisu sa da loori sɔhila Bachiniŋdipahira Balibu 1. Bachiniŋdipahira din wuhiri saha: di wuhiri la bachiniŋdili ni niŋ saha shɛli. Shɛhiranima; Wuntaŋ maa ni ka o di kana. O ku lahi labi na kpe shee biɛɣuni. 2. Bachiniŋdipahira di n wuhira biɛhigu shee: di wuhiri la bachiniŋdili biɛhigu shee. Shɛhiranima; O dini maa m-be zuɣusaa. ŋun be sunsuuni maa ka m bɔra. 3. Bachiniŋdipahira din wuhiri niŋsim kotomsi: di wuhiri ti mi niŋsim ni niŋ shɛm. Shɛhiranima m bɔŋɔ. O diri la jɛrilimjɛrilim. paɣasaribila maa be nyam pam. Bia maa chanila nyamnyam 4 Bachiniŋdi pahira din wuhiri biɛhigu. Shɛhiranima viɛnyɛlinga, yomyom/yoma, biɛla, biɛlabiɛla yiriŋ, yiriŋyirin, kaɣiŋli 5 Bachiniŋdipahira din wuhiri kalinli. Shehiranima yim buyi pam ʒii buyɔbu bushem bula biɛla yaha 6 Bachiniŋdipahira din wuhiri daliri. Shɛhiranima dinzuɣu zuɣu lala lala zuyu
Bachiniŋdipahira
https://dag.wikipedia.org/wiki/Bachini%C5%8Bdipahira
ab
dag
Latn
Piligu Bachizaanili nyɛla bachi shɛli din zaani bachinamdili bee bachinamdili yɛltɔɣiŋmasɔɣu zaani. Ti malila bachizaana n-yihiri ti maŋa bachinamdili bolibu nyɛnyɔnigu ni. Dagbani, bachizaanili ni  tooi doni bachikpani bee niŋsimdeera dooshee yɛltɔɣili ni. Dagbani, bachizaana ŋan dooni bachikpani dooshee mini  niŋsimdeera dooshee bi ŋmani taba. Bachikpani mini sulinsi n-naɣi ŋmani taba amaa ka di tuma naɣi woli taba. Bachizaanikpaŋsira maa n-naɣi be di ko. Ŋa bi ŋmani dimbala maa. Ti yi lahi lihi bachizaana ŋan dooni bachikpani mini dooshɛhi maa, shɛŋa ŋmanila taba. Vaawuli shɛŋa ŋan nyɛ bachizaana maa n-ŋmani taba maa. Adaka shɛli din do gbunni ŋɔ kahigi Dagbani bachizaana ni ŋa ni dooni shɛli yɛltɔɣa sɔŋ ti. Din kpalim nyɛla ti zaŋ lala bachizaana n-tum tuma n-nya di paliya ti yɛltɔɣa ni. Shɛhiranima Fig. 1: Bachizaana balibu Ti yi lihi zuɣusaa adaka maa ni, ti ni nya ka tuuli nira maa nyɛla ŋun yɛri maa. Nira kam ŋun diri alizama bee n-yɛri so yɛltɔɣa ka ti booni tuuli nira maa. ŋun yɛri maa ni yɛri tiri so maa n-nyɛ ŋun pahiri ayi. Bɛ ni yɛri so yɛltɔɣa maa n-nyɛ ŋun pahiri ata. Ŋun pahiri ata maa tɔmmi piri buyi zuɣu; binniɛŋ mini din pa binniɛŋ. Piribu buta maa zaa mali zaɣ’ gansi mini zaɣ' bɔbigu kamani adaka maa ni wuhi shɛm. Bachizaanili din dooni bachikpani dooshee Zuliya  kam malila  bachizaana  ŋan dooni bachikpani dooshee.  Dagbani  gba malila bachizaana ŋan dooni bachikpani dooshee. Lala bachizaana ŋɔ maa bela ŋa ko ka che ŋambala maa.  Lala bachizaana ŋɔ ku  lahi dɔni  yɛltɔɣili ni luɣ’ shɛli polo m-pahila bachikpani dooshee. Ti lihimi shɛhiranima ŋɔ. Ti ni nya shɛm zuɣusaa ŋɔ wuhiya ni bachizaana shɛŋa ŋan do bachikpani dooshee maa nyɛla bachikpani  dooshee bachizaana.  Ti  yi  taɣi  ŋa dooshee, yɛltɔɣa maa ni gbiligi kamani ti ni yɛn nya shɛm tiŋli ŋɔ. [1.2]  *Adam ti n. *Bia maa nya bɛ Bachizaanili din tumdi niŋsimdeera tuma Bachizaana ŋɔ doonila niŋsimdeera dooshee. Lala maa chɛmi ka ŋa biɛhigu be ŋa ko ka che ŋambala maa. Bachizaana ŋɔ zaa nyɛla bachizaana ŋan tumdi niŋsimdeera tuma. [1.3] Abu nya ma.                  Amina nya  ti. Kofi tu a mi.                Bia maa tun ya mi. M ba ŋme o.                Amina bu ba Sulinsi bachizaana Bachizaana shɛŋa beni n-wuhiri sulinsi. Lala bachizaana maa doonimi miri bachinamda n-wuhiri  sulinsi. Lala bachizaana  maa ŋmanila  bachikpani dooshee bachizaana maa. Lihimi shɛhira ŋɔ. [1.4] M ba                   ti bua a paɣa  yi puu o tuma             bɛ yiŋa Bachizaanikpaŋsira Bachizaana ŋɔ bela ŋa ko ka che din kpalim maa. Ŋa biɛhigu gba bela ŋa ko. Di yɛltɔɣa ni benibu jɛndila kpaŋsibu. Din bi kpaŋsiri maa yi ku tooi dɔni shɛli, di saha ka ti zaŋdi din kpaŋsiri maa na ka di ti tum kpaŋsibu tuma yɛltɔɣa maa ni. Shɛli ni din kpaŋsiri maa ni tooi labisi bɔhigu. Amaa din bi kpaŋsiri maa din ku tooi niŋ lala. Di tooi dooni bachikpani mini niŋsimdeera dooshee gba. [1.5]     Mani m-bu o.              Tinima n-daa kpuɣi li. Lala bachizaanili maa yi yina yɛltɔɣili ni, bachiniŋdili maa gba nyarila kpaŋsibu. Lala ka shɛhira [6.17] maa wuhi. Lala bachizaanili maa ko ni tooi labisi bɔhigu kamani shɛhira din do tiŋli ŋɔ ni wuhi shɛm. [1.6]     a.  Ŋuni n-lee bu bia maa? b.  Mani! Maŋa Bachizaana Maŋa bachizaana namdimi ni bachinamdili din bi kpaŋsira ni maŋa. Lala bachi dibaayi maa mi bi laɣindi taba n-namdi maŋa bachizaana. Maŋa bachizaanili mini bachikpani maa yɛrila bin’ yini yɛla. Olawsky (1999:24) wuhiya ni nira yi nam bachizaanili ŋɔ, ti zaŋdila bachizaanili din bi kpaŋsira maa m-pahi maŋa ka gbunni naan yi yi polo. O ti shɛhira ŋɔ. [1.7]     Maŋa shɛhira a.         O ŋmaagi o maŋa sua b.         Adam yɔɣi o maŋa kom. Lala bachizaanili maa zaanila bachiniŋdili nyaaŋa kamani ti nya shɛm zuɣusaa maa. Lala bachizaana maa gbunni m-booi maa. Toli bachizaana Toli bachizaana ŋmanila maŋa bachizaa. Bachizaana ŋan bi kpaŋsiri maa mini toli n- chana. Di ku tooi woligi taba bee ka di niŋ ka bachi shɛli kpe shɛbisi di folinsi ni. Olawsky (1999) mini Yahaya (1979) ni Bawa (1980, 1988) zaa so bi yɛli shɛli zaŋ kpa lala bachizaana ŋɔ polo. Chɛliya ka ti lihi shɛhira ŋɔ. [1.8]     Toli shɛhira a.         O ʒi o toli. b.         O su cheche maa kom o toli. Luɣ’ shɛli polo, di ni tooi chaŋ ti ŋmani maŋa bachizaana maa amaa di tu ka ti kahigi taba ni di pa yim. Di gbunni chaŋmi ti yɛri kɔŋko yɛltɔɣa. Di yi niŋ ka lala nira bi nya sɔŋsim so sani ka tum tuuni din di bɔri sɔŋsim, di saha o ni tooi yɛli lala. Shɛli ni ka bachizaana dibaayi ŋɔ zaa nyɛla ti ni yɛn labi boli shɛŋa kamani ti ni yɛn nya shɛm shɛhira din do gbunni ŋɔ ni. [1.9]     maŋa mini toli labiboli a.         O maŋmaŋa n-da li. b.         Adam, nyini maŋmaŋa n-tum tuma maa? c.         Nyini, m-me yili maa a tolitoli? Ti yi lihi [6.21] ti lahi nya ka bachizaanikpaŋsirili mini maŋa ni tooi doli, amaa lala bachizaanili maa mini toli ku doli. Di yi niŋ lala, ti ni nya ka yɛligu maa gbuligi. Chɛliya ka ti nya shɛhira ŋɔ. [1.10]  *Nyini tolitoli ni tooi daai duu maa luhi? *Ŋun tolitoli n-kana? *Ban toli kɔbu m-bala. Bachizaanitirita Bachizaana ŋɔ tiritimi n-wuhiri luɣ’ shɛŋa, niriba ni binyahiri. Di zaɣ’ yini kam ni tooi zani di gama zuɣu bee ka di pahi yɛltɔɣili ni bachinima zuɣu. Di doonila bachikpani dooshee bee niŋsimdeera dooshee. Ti yi ti bɔri ni ti vooi yɛltɔɣili gurim, di kanila tooni na di nyaaŋa ka ka paaya. Di yi niŋ lala, bachinamdili maa bi lahi yirina yɛltɔɣa maa ni. Shɛhira, Fig 2: Bachizaana ŋan tirita [1.11]   Ŋɔ ka m bɔra.` Dini ka a da? M bɔrila dimbɔŋɔ. Di yi ti doli bachinamda, di bi tumdi bachizaana tuma yaha kamani tiŋli ŋɔ ni wuhi shɛm maa. [1.12]  Bia ŋɔ bi yɛri wumda. Dɔɣim baachizaana Di nyɛla bachizaanili din kpini bachinamdili shɛli zuɣu di ni paani yɛltɔɣili ni maa. Di yi niŋ ka ti mali yɛltɔɣiŋmaa ka yɛltɔɣiŋma’ shɛli kpe n-shɛbi lala yɛltɔɣiŋmaa maa ni m-buɣisiri bachinamdili shɛli di ni, yɛltɔɣiŋma’ shɛli din buɣisiri maa yɛn pilimi ni dɔɣim bachizaanili. Bachizaana ŋɔ dibaayi ka ti mali Dagbani, din zaani tiri ninsalinima mini din pa ninsalnima. Shɛhira n-do tiŋli ŋɔ. Fig.3: Dɔɣim bachizaana [1.13]  Bia ŋun kani ŋɔ na nyɛla n ŋahiŋga. Niriba ban ʒɛya ŋɔ ha boli bɛ taba yoli. Bɔhigu Bachizaana Ti malila bachizaana ŋɔ bɔhiri bɔhisi. Ŋan m-be yɛltɔɣa ni saha shɛŋa ka ti baŋdi ni bɔhigu  m-bala. Di zaanila yɛltɔɣili maa ni bachinamdili  zaani. Di ni tooi lahi kana yɛltɔɣili tooni di yi niŋ ka bachizaani vooi kana yɛltɔɣili tooni. Ti malila lala bachizaana maa m-bɔhiri bɔhisi. Ŋa shɛhira m-be adaka ŋɔ ni maa. Fig.4: Bɔhisi bachizaana [1.14]  Ya ka a sa chaŋ? Dini ka a bɔra? Wula ka o bi kana? Bachizaaniyari Di nyɛla bachizaana ŋan yɛri ninsalnima, luɣ’ shɛŋa bee binyara zaani amaa ka bi jɛndi wuhiri di yɛri shɛli bee shɛŋa. Lala bachizaana maa nyɛla ŋan mali zaɣ’ bɔbigu Dagbani ka ŋa biɛhigu ŋmani bachinamda biɛhigu. Di pula buyi zuɣu: ninsalnima mini binnɛma ni din pa binnɛma. Lala bachizaana maa shɛhira m-be adaka din do tiŋli ŋɔ ni maa. Fig.5: Bachizaaniyari Di yi niŋ ka di do bachikpani dooshee di kɔŋko, di nyɛla bachizaanili kamani shɛhira ŋan do gbunni ni ŋɔ ni wuhi shɛm maa. Chɛliya ka ti lihi shɛhira ŋɔ. [1.15]  So kana. Timi ma shɛli. Bachizaana yɛltɔɣa ni yibu na Ti pun yɛli ni bachizaana zaanila bachinamda zaani. ŋa zaani ninsalinima mini binkɔbiri ni ŋan pa binnɛma zaa zaani. Ninsalinima mini binnɛma zaa mali ŋa bachizaana ka lala bachizaana maa zaani ŋa zaani yɛltɔɣa ni. Lihimi shɛhira ŋɔ. [1.16]   Bua kpe o duu.            O kpe duu Tia maa sa luya.          Di sa luya. [o] zanila bua zaani ka [di] mi zani tia zaani yɛltɔɣa maa ni. Ti yi lihi bachizaana maa, ti nya ka ŋa pirila bushɛm zuɣu ka yɛltɔɣa ni, ka ti piiri ŋa zaɣ’ yiniyini ka ŋa yirina. Luɣ’ shɛli di ni yɛn dɔni maa n-yɛn wuhi ti ni yɛn zaŋ shɛli ka di dɔni ni ka yɛltɔɣa maa bi gbuligi. Bachikpani dooshee bachizaana bela ŋa ko ka niŋsimdeera dooshee bachizaana. Lihimi shɛhira ŋɔ. [1.17]  Bɛ da loori. Bia maa ti ma loori. Yɛltɔɣa maa ni bɛ nyɛla bachizaanili din dooni bachikpani dooshee. Ka ma mi nyɛ bachizaanili din gba dooni niŋsimdeera dooshee. Di yi niŋ ka ŋa zaɣ’ yini kam yɛn taɣi dooshee,  di  yɛn taɣila nahiŋgbana. Yaɣili ŋɔ  ti  nia  nyɛla  ti  lihi yɛltɔɣa  ni  n-nya bachizaana maa ni yirina shɛm ka sokam nya ka baŋ ni di yibu na bi doli zuliya shɛli bee di dola? Lala zuɣu, ti bolila adaka maa yaɣ’ shɛŋa A mini B. Di yi niŋ ka bachizaanili zaɣ’ yini ko yɛn yina yɛltɔɣili ni, muɣisigu kani. Di yi nyɛla bachizaana ayi n-yɛn dɔni bachikpani bee niŋsimdeera dooshee yɛltɔɣili ni bee bachinamdili  yɛltɔɣiŋmasɔɣu ni, zaligu ka di doli. Tuuli bachizaanili maa yirila bachikpani ni na ka din bahindi nyaaŋa maa mi yiri niŋdeeri ni na. Chɛliya ka ti lihi shɛhira ŋɔ. [1:18]  a.  M mini o n-chaŋ daa maa. b. Ti mini ba ku di saɣim maa. Ti yi lihi tuuli shɛhira ŋɔ, ti mi ka m nyɛla bachizaanili din dooni bachikani dooshee ka o gba nyɛla bachizaanili din ni tooi dɔni bachikpani mini niŋsimdeera dooshee. Lala zuɣu, di to pam ni ti baŋ o maa ni yi shɛli polo na. Lala zuɣu ka ti pahi shɛhira din pahiri ayi maa ni di kahigi wuhi ti bachizaani din doli mini maa ni yiri shɛli na. Din kahigi viɛnyɛla ka neei ti nina zaŋ kpa bachizaani yi ti doli mini ni yiri shɛli na Dagbani. Di yi lahi niŋ ka bachizaanili yɛn paai dibaata ka bachigbunda yɛn be ŋa sunsuuni, wula ka ŋa yɛn be. Lihimi shɛhira ŋɔ. [1:19]  M mini ba ni ŋuna n-yɛn kpe loori maa. Ti ka nya ka bachizaanili din pahiri ata yirila bachizaanikpaŋsira la ni na kamani shɛhira maa ni wuhi shɛm. Bachizaana maa ni tooi taɣi dooshɛhi amaa pɛbu maa ni nyɛ shɛm din kuli ku taɣi. Di ni lahi tu ni baŋ shɛm nyɛla, di yi niŋ ka bachizaanili beni ti ŋun yɛri maa bee ka o pahi shɛba zuɣu ka di yɛn zaŋ di bachizaanili, lala bachizaana maa n-daŋdina kamani [7:18] ni wuhi shɛm maa. Di yi niŋ ka bachizaani yɛn pahi dibaata maa zuɣu. Dagbani lahi mali bɛ ni laɣindi ŋa shɛm. [1:20]   M mini ba ni ŋuna nti pahi o zuɣu ni chaŋ. M mini o ni ban anti pahi bɛ mini o ni chaŋ. Antisidɛnti Antisidɛnti ni tooi nyɛ bachinamdili, bachinamdili yɛltɔɣiŋmasɔɣu bee bachizaani’ shɛli bachizaanili ni zani ti. Dimbɔŋɔ niŋdimi di yi niŋ ka di daŋ boli so bee binshɛli yuli, ti lahi labiri booni lala bini maa yuli yaha, bachizaanili ka ti kpalim mali zaani di yuli maa zaani. Bachizaanili maa ni za yu’ shɛli zaani maa ka bɛ booni antisidɛnti maa. Baŋmi ni yuli maa nyɛla yupaŋdili. [1:21]   a.         Abu labi o namda. b.         Adam yi ka yiŋa, o ni be puu polo. d.         Tuuni kam malila di tumbu saha. Antisidɛnti mini di bachizaanili Bachizaanili yi mali antisidɛnti, lala bachizaanili maa doli li mi. Dimbɔŋɔ wuhiya ni antisidɛnti m-be tooni ka bachizaanili maa doli. Di ku tooi niŋ ka bachizaanili be tooni ka antisidɛnti doli. Chɛliya ka ti lihi shɛhira ŋɔ. [1:22]   a.         *O yi ka puu polo, Adam ni be yiŋa. b.         A yi nya Adam, nyin bumi o. Ti yi lihi [1:22a] ti nya ka di gbiligi, dama bachizaanili maa n-daŋna pɔi ka naan yi ti antisidɛnti maa. Lala che ka di bi doli soli. Din pahi ayi maa din luhiya dama di dolila soli kamani Dagbamba ni yɛri li shɛm. Ti nya ka nyin antisidɛnti nyɛ A ka o antisidɛnti mi nyɛ Adam. Bachizaana ŋan buɣisira Bachizaana mali tuma pam kamani ti ni pun nya ŋa shɛm maa. Di simdi ka ti lahi nya ka baŋ ni bachizaana nyɛla bachi shɛŋa ŋan buɣisira. Bachizaana shɛŋa ŋan buɣisiri maa biɛhigu ka ŋa ko ka che ti ni pun mali shɛŋa maa. Chɛliya ka ti lihi shɛhira ŋɔ. [1.23]  o buku bɛ liɣiri Lala bachizaana biɛhigu ŋmanila bachikpani dooshee bachizaana la. Ti mi ku tooi yɛli ni bachikpani dooshee bachizaana maa m-bala. Bachizaana nyɛla bachi shɛŋa ŋan zaani bachinamda zaani yɛltɔɣa ni. Shɛhiranima o, m, bɛ, ba, ti, ŋuna, ni ŋan pahi. Bachizaana Balibu Bachizaani Tiritili: Di tiritimi wuhiri bachinamdili yɛltɔɣili puuni bee yɛltɔɣa yɛlibu ni. Shɛhiranima Kamani ŋɔ, ŋɔloŋɔ, dimboŋɔ, dimbala. Shɛhiranima n do gbunni ŋɔ. Piɛɣu ŋɔ maa nyaŋ piɛ' yoli pam. Bambɔŋɔ n-sa kpuɣi li. Dimbɔŋɔ maa bi viɛla. Dimbala maa bi naai. Bachi shɛŋa ŋan gbunna ni boobooi maa nyɛla bachizaanitirita. 2. Bɔhigu Bachizaanili: Di nyɛla bachi shɛli din be yɛltɔɣili puuni n wuhiri ni yɛltɔɣili maa nyɛla bɔhigu. Shɛhiranima kamani, bɔ, wula, ya, ŋuni, dini. Bɔ ka a sɔɣira? Wula ka a yuuni ma? Ya ka a sa gbe? Ŋuni ka a lee yari maa? Dini ka a bɔra?
Bachizaana
https://dag.wikipedia.org/wiki/Bachizaana
ab
dag
Latn
Badali (Bɔbgu: Badaya) nyԑla mɔri din zɔri duri binyara kamani tihi, dukpuna bee binsheli din kuli zaya. Di mali gbali di gbunni. Bɛ malili tibiri yiŋ' binkɔbri gbaya zuɣu yuma
Badali
https://dag.wikipedia.org/wiki/Badali
ab
dag
Latn
Baid-ul Basic School nyɛla karimzɔŋ shɛli din be Sagnarigu Municipality, Ghana tingbani ni.Di nyɛla karimzɔŋ shɛli din be Jisonayili tingbanni.
Baid-ul Basic School
https://dag.wikipedia.org/wiki/Baid-ul%20Basic%20School
ab
dag
Latn
Ghana nyɛla tiŋgbaŋ shɛli din mali zuliya balibu pam ka di galisim maa paai bin pihinii, lala maa zuɣu bala gari bin pihinii m-be Ghana ŋɔ. Silimiinsili n-nyɛ tiŋgbani ŋɔ maa yɛltɔɣa yɛrili. Amaa tiŋgbani maa puuni yɛltɔɣa yɛra ni, Kambonsili n-na nyɛ bɛ ni yɛri shɛli n-gari balli shɛŋa ŋan zaa be tiŋgbani maa ni. Ghana tingbani ni mali bala pam din kpɛri tabi ni. Kamani a yi lihi Tudu polo, Dagbanli, Ŋmamprisili ni Nanunli nyɛla bali shɛŋa ŋan chaŋ ti ŋmani Farfarisili ni Waalasili din be Upper West Region polo ŋɔ. Bala anu ŋɔ maa zaa bela Mole-Dagbanli zuliya yɛltɔɣa la puuni. Bala bin pin-yini m-mali Gomnan-ti Sponsored Bala dariza: 1. Bala ata nyɛla Akan bala (Kambonsili) din nim n-nyɛ Akuapim Twi, Asante Twi ni Fan-ti. 2. Bal' shɛŋa ŋan nyɛ Mole-Dagbanli bala n-nyɛ Dagbani, Kusahili, Farifarisili, ni Dagaare. 3. Din pahi maa n-nyɛ Ewe, Dangme, Ga, Nzema, Gonja ni Kasem. Yuuni 2019, silimiin' goli April ni, kpambi daa zahindi mi ni bi zaŋ Faringi (French) yɛltɔɣa n-pahi Ghana tingbani yɛltɔɣa ni pirinla tingbaŋ shɛŋa din kɔɣi ti: Burkina Faso, Ivory Coast ni Togo, maa zaa ni yɛri Faringi yɛribi la zuɣu. Gomnan-ti ni che ka bɛ sabira bal, shɛŋa n-ni kali sɔŋ zuɣusaa maa ka di deeri sɔŋsim Ghana Gɔmnan-ti ti sani gɔ n-nyɛ bɛ ni sabiri shɛŋa shikurutinima puuni. Bala maa pubu Ayi yuli Ghana bala gɔ pula buyi zuɣu ka ŋanima n-nyɛ: Kwa zuliya din be Ankara polo la. Amaa Gonja gba nyɛla din pahi ka lee be savannah region. Din pahi n-nyɛ Gur Zuliya din be ti tudu yaɣili gɔ na zaŋ tabili Boliga mini Wa yaɣili zaa. Bala daanfaani Di yihiri ti zuliyanima polo ni Di kpaŋsiri ti daabilim Di tooi che ka baŋdi ti mabihi Di lahi sɔŋdi bɔri lɛbigisim tiriti
Bala din be Ghana
https://dag.wikipedia.org/wiki/Bala%20din%20be%20Ghana
ab
dag
Latn
Balo Naa nyɛla Ndan Yaan Naa yikpɛrilana. Di piligu O tuma Ŋuni n gbubiri Ndan Yaan Naa kpani ka o dira zama dali Ŋuni nyɛ Ndan Yaan Naa tumo Ŋuni n-zaani Ndan Yaan Naa zaani Atani ni Alizumma di yi ti niŋ ka o ka alaafei bee ka o go gɔrim Ŋuni n-lihiri Yaan nayili Ndan Yaan Naa yi ti go gɔrim Di nanima Alhassan Alhassan
Balo naa
https://dag.wikipedia.org/wiki/Balo%20naa
ab
dag
Latn
E-Class Banduɣ'rigu (bɔbgu:Banduɣ'risi) nyεla ti’ ŋmahi din mali zimsim ka bindi yiŋa bee luɣu shεŋa din miri yiŋa. Bε mali li mi gariti bihi bindira ni ka di nye tilahi zaŋ tiba. Di lahi nyεla din nye tilaa din tuhiri kariti kpaɣiʒiεɣu ninsalnima biεhigu puuni. Di malila balibu dibayi; dini n-nye yiŋ banduɣirigu mini mɔɣini banduɣirisi.
Banduɣrigu
https://dag.wikipedia.org/wiki/Bandu%C9%A3rigu
ab
dag
Latn
Banvum nyɛla tiŋa shɛli din be Tamale Metropolitan. Ni maa ni Naa deeri la guli Ndan Yaan Naa sani. Yaan nabihi nama puuni Banvum lana n-nyɛ bia. Kundivira E-Class Dagbaŋ Northern Region Ghana tinsi Lahabaya zaa
Banvum
https://dag.wikipedia.org/wiki/Banvum
ab
dag
Latn
Bɛ daa dɔɣila B A Fuseini silimin goli December biɛɣu pia ni anahi yuuni 1942 Sagnarigu, din be Sagnarigu Municipality la. Bɛ daa wumisi o mi ka o lahi zooi Sagnarigu tingbani. Shikuru Baŋsim O shikuru tuuli n-daa nyɛ Tamale Practice School (1949-1954), Kalpohin Middle School (1955-1957),Tamale Secondary school G. C.E(1958-1964)nye "O" mini "A" level shahira gbaŋ. Yuuni 1964 ka o daa chaŋ karinzoŋ din nye University of Cape Coast n-naai yuuni 1967 ka daa dee o shɛhira gbaŋ din nyɛ B. SC Shikuru baŋsim. O daa lahi zaŋtuɣi n dee shɛhira gbaŋ din nye B. Sc (Hons) yuuni (1970-1971) n-ti pahi shɛhira gbaŋ din nyɛ Master's Degree (MSc) Entomology ni yuuni (1970-1972) kariŋzoŋ titali shɛli bɛ ni booni University of Ghana, Legon. Tuma B A Fuseini daa pila tuma yuuni 1972 n-nyɛ karimba ti Tamale Secondary School shɛli tini booni Tamasco la din nyɛ o shikuru kurili. O tuunkpɛma zuɣu di daa bɛ yuui ka bɛ pahi o kpamili ka o lɛbi shikuru maa karimba zuɣu (Headmaster) yuuni 1973. O daa niŋla yuma anii. O daa lɛbila Divisional Director of Education kpɛma zaŋti ti tuma yaɣili shɛli din su shikuru baŋsim bohimbu(Ghana Education Service) , pɔi lala tuma ŋɔ maa, o daa nyɛla ŋun nyɛ Tamale Training College kpɛma, metropolitan education kpɛma (Director), Tamale mini Tudu yaɣili ŋɔ na educational director kpɛma. Siyaasa Biɛhigu O daa nyɛla jintɔra kuro zaŋti NDC paati. O daa lahi nyɛla minista of state Tiŋgbaŋ Zuɣulan' ofiicini yuuni 1993-1994. Ghana Ambassada kuro n-daa nyɛ o zaŋ n-ti Libya yuuni 1997 September goli hali ni silimin goli February yuuni 2001, mini High Commissioner n-ti Malta tiŋgbani. O daa lahi nyɛla Deputy majority leader. Biɛhigu O ba n-daa nyɛ Alhassan Fuseini ka o ma mi nyɛ Fisheita Mumuni. Yuuni 1969 ka o daa niŋ o paɣ' ŋun yuli booni Zenabu Braimah amilya. Naawuni daa larigiba biha' ayobu, bidibsi ata, bipuɣiŋsi ata.
Basit Abdulai Fuseini
https://dag.wikipedia.org/wiki/Basit%20Abdulai%20Fuseini
ab
dag
Latn
Batandali nyɛla puuni yaɣi shɛli zaŋ ti Pukpara. Dini n-nyɛ pukpari yi ko nyuya(pina) luɣi shɛli, hali ka wuuni ti du, ka o chɛhi nyuya maa, lala bɔbili maa ka dagbamba booni batandali. Pukpariba zooya ka bɛ kɔri kawana, chi, ni bindira din pahi pahi batandali ni. Pukpariba bi tooi zooi ka bɛ lahi kɔri nyuya batandali ni, naɣila bɛ zaŋ li mi ko bindira shɛŋa dabam ka di yuui ka bɛ naai yi ti zaŋli ko nyuya yaha.
Batandali
https://dag.wikipedia.org/wiki/Batandali
ab
dag
Latn
E-Class Baŋmariga nyԑla mɔri din bori mahili bee kom ni fa tingbani shԑli ka di zuɣu che ka di yuli lahi booni 'Tingbani mahili ŋmariga'.
Baŋmariga
https://dag.wikipedia.org/wiki/Ba%C5%8Bmariga
ab
dag
Latn
E-Class Ti gbansabila ban’ nya baɣibuɣibo ka di nyɛla faako sochibiga din guri nira ka chɛri yɛl’biɛri ka lahi maani bɛ bukaata saha kam. Lala zuɣu, Turner, V. (1967), ŋun wuhimi ni baɣibuɣibo dii pala ka nira vihi baŋ daliri shɛli din che ka yɛl’ shɛli niŋ ka lahi bo maani suŋ n-ti li kɔŋko, ni amaa di yi niŋ ka ʒilɛli ni ka toondana kani ni koligu n-nyɛ din yɛn maani bɛ yɛla. Turner yɛltɔɣa maa chaŋ ti lu n-zahimla ti Dagbaŋ kurili ha. Saha shɛli tindaamba ni daa na nyɛ nanima bee n-gbubi tinsi n-tabili tiŋgbana la. E-Class Lahabaya zaa
Baɣibuɣibo
https://dag.wikipedia.org/wiki/Ba%C9%A3ibu%C9%A3ibo
ab
dag
Latn
E-Class Yiŋ baanjir’ bihi nyɛla baanjir' shɛŋa ŋan tu ni nir' damdiri dinni ka bi zaŋdi kom. Di mali gungɔŋ bee bɔɣi shɛli bina ŋɔ ni kpɛra bee din laɣindi bina ŋɔ. Di nyɛla baanjir' shɛli din mali soochi bee alaha, di yi niŋ ka di yɛn yihi bindi maa kpaŋa ka chɛ daadama. Fasara mini anfaani Din dee yi niŋ ka baanjir’ duu ŋɔ yi me viɛnyɛliŋga, di labisiri doriti yɛliginsim nyaaŋa. Dama zohi ban ʒiri binnɛma ban tiri doriti n-yiri bindi ni kpɛri bindira nyɛla di ni yɛn taɣi shɛba. Vihigu wuhiya ni bihi ban kalinli yaɣi tusayɔpɔin ni pihinu (more than 7050children) kɔŋdila bɛ nyɛvuya pirimla yiŋ baanjir’ bihi ŋɔ kalinsi ti yinsi maa ni zuɣu. Ka bihi ban kalinli yiɣisi tusaayi ni pihinu (2050 children) mi kɔŋdi shikuru chandi ka di mi bi yi shɛli pahila tiri ka nyɛra. bimbɔɣ' kuma n-na nye so' shɛli bɛ ni doli n-yihiri bina kpaŋa ka chɛri daadama. Miɛbu mini kpaabu Yiŋ baanjir’ bihi ŋɔ pula yaɣa anu zuɣu. Dini n-nyɛ: Bɔɣili, Tiŋgbanni, Voli, Bimbim n-ti pahi duu maa maŋmaŋa. Andunia alaafee bomma tuma duunima yina n-ti wuhi ni di tuya ka ti yɛn me ti baanjir' duri ŋɔ, ka yihi li kpaŋa ka chɛ ti yinsi kamani napɔŋ yaabu buyɔbu(6metres away)zuɣu, bee napɔŋ yaabu pihita(30metres away)ka chɛ kom ni be shɛli, ka di dubu ni tooi lahi du m-paai daadam shee tariga(2metres), din kuli yɛn niŋ ka kom ku tooi kpe di ni. Di yi ti niŋ ka bɔɣili maa pali n-ti paai di zuɣusaa, bee m-paai di pirigili, di tuya ni di bo soli n-yaai li bee n-taɣi gbi bɔɣili ka lee kpuɣi du’kurili maa. Yaha, din dee yi niŋ ka di nyɛla nuhi ka bi yɛn zaŋ yaai bina ŋɔ, di tu ni bɛ chɛ di ni damdibu kamani yuma ayi pɔi ka naan yi tooi zaŋ nuhi yaai li. Di bi tu ka tiŋgban' ni voli maa yaɣi santimita pishi ni anu zuɣu(25 cm), din yɛn taɣi bihi ka bɛ ku luri din ni. Di bi lahi tu ni furila bee neesim be baanjira maa ni, din kuli yɛn niŋ ka di taɣi bee n-ku ti zohi soli ka bɛ nya soli n-kpe baanjir’ duu maa ni. Din dee yi bi tumda, di tuya ni bin’pindigu bee bin’liŋa pili di zuɣu. Taɣi mɛ So’ shɛŋa bɛ ni doli n-kpaŋsiri yiŋ baanjir’bihi ŋɔ mɛbu zooya. Di yini n-nyɛ paapu zaŋ sa baanjir’bɔɣili maa zuɣu ka di saai yaɣi baanjir’duu maa zuɣu. Di chɛmi ka baanjira maa mali vuhim ka lahi baligiri nyɔm. Di lahi baligiri zohi gubbu,din dee yi niŋ ka bɛ zaŋ mantankaliya n-lo paapu maa noli. Yaha, di bi tu ni bin’liŋa pili binvoli maa. Din lahi pahi nyɛmi ni bɛ sɔŋ tiŋgbani maa ni ka kom bi dooni di ni, di yi niŋ ka di nyu kom maa, din kuli yɛn chɛ ka di mali yaa. Di lahi tu ni ti kpaari tampilim bee taabo zim m-pari bindi maa zuɣu ka di nyɔm maa baligi. 2013 yuuni la, vihigu daa yina n-wuhi ni daadamanima ban kalinli yiɣisi biliyɔŋ yini ni pisopɔin ni apɔin (1.77billion) n-daa nyɛ ban zaŋ yiŋ baanjiriti ŋɔ ku bukaata, ka di nyɛla lala niriba ŋɔ maa pam nyɛla ban be tiŋkpansi. Yaha, daadambiɛliŋ ban kalinli yiɣisi kamani biliyɔŋ dibaayi ni pirigili (2.5billion) gbaŋ daa nyɛla ban bi tooi nya sɔŋsim ni bɛ zaŋ yiŋ baanjir’bihi ŋɔ n-tum tuma, ka kalinli din yiɣisi biliyɔŋ yini(1billion) gba daa nyɛla ban damdiri baanjira mɔri ni. Southern Asia mini sub saharan Africa n-nyɛ ban kuli bi nyari yiŋ baanjir’bihi ŋɔ m-mali kuri bukaata. ʒiliɛli ni Ti yi yuli andunia tiŋgbani shɛŋa din na lɛbigiri puuni, liɣiri din kpɛri baanjiriti ŋɔ yini kam mɛbu ni yiɣisi la Amerika dollar pishi ni anu mini pihiyɔbu sunsuuni. Ti yi yuli India yaɣili ŋɔ, bɛ mali bɛ taachi bee shaara n-niŋda, din yɛn chɛ ka paɣiba zaɣisi dabba ban ka baanjiriti ŋɔ bɛ yinsi. Lala maa kpaŋsirila niriba ka bɛ mɛri baanjiriti ŋɔ bɛ yinsi.
Bimboɣkuŋ
https://dag.wikipedia.org/wiki/Bimbo%C9%A3ku%C5%8B
ab
dag
Latn
Bin'niɛma vihigu baŋsim chaŋmi ti jɛndi binshaɣu kam din mali vuhim nti pahi tihi ni mɔɣ’ kam. Baŋsim ŋɔ buɣusirila bɛ nama, bɛ nama maa ni tumdi shɛm, bɛ zoonsim, bɛ kurimbuni piligu, n-ti pahi be ʒiliɛli. Tabibi baŋsim E-Class Lahabaya zaa
Binniɛma baŋsim
https://dag.wikipedia.org/wiki/Binni%C9%9Bma%20ba%C5%8Bsim
ab
dag
Latn
E-Class Binniɛma vihigu baŋsim chaŋmi ti jɛndi binshaɣu kam din mali vuhim nti pahi tihi ni mɔɣ’ kam. Baŋsim ŋɔ buɣusirila bɛ nama, bɛ nama maa ni tumdi shɛm, bɛ zoonsim, bɛ kurimbuni piligu, n-ti pahi bɛ ʒiliɛli.Binniɛm shɛb dɔɣira ka shɛb mi nyɛri gala n wɔɣira.Binniɛma balibu zoiya pam n ka zaŋbuɣsi.Bɛ shɛb chani tiŋa,shɛb gbamda,shɛb yiɣra hali ka shɛb vuri bɛ puya zuɣu. Tihi ni mɔri gba be binniɛma ni ka gba mali balibu ni bukaata nim pam.Tihi pam nyala dinʒe zuɣsaa amaa di shɛŋa zɔri tingbanni.Lala nɔɔ ka mɔri gba balibu zoi. E-Class Binnamda
Binniɛma vihigu
https://dag.wikipedia.org/wiki/Binni%C9%9Bma%20vihigu
ab
dag
Latn
Bin’ zahindigu/si (Testing kit) Di nyεla binshεli din mali zahindi baŋdi binshεŋa/binyεra yaɣa pam puuni, kamani; Bin’ zahindigu din zahindi baŋdi doro biεhigu ni di nahingbana (Medical diagnosis). Bε tooi booni li la zahimbu/vihibu. Zahimbu ŋɔ ni bɔri shεli nyεla di vihi baŋ ŋun bɔri alaafee maa yεlikura ni o ningbuna ni zahimbu. Saha pam puuni, zahimbu yim bee din gari yim soya m-beni, kamani “ medical test” ni “ posthumous diagnosis”. Alaafee zahimbu tooi nyεla din yεla to, dama dɔr’ shεŋa pam beni ka di biεhigu mini di nahingbana bi do palo ni. Bin’ zahindigu din vihiri baŋdi binyεr’ shεŋa ŋan be tiim puuni (Reagent testing). Di nyεla binshεli bε ni mali zahindi baŋdi binyεr’ shεŋa ŋan be tiim ni, di tooi zooi ka di nyεla ti’ shεŋa zalisi ni bi saɣiti shεŋa la. Di ni niŋ ka tima yoli la zuɣu chεmi ka bε ni bɔli shεli “drug checking” (tima vihibu) bee “pill testing” (tiim zahimbu) gba beni. bin’ zahindigu din zahindi poora din mali lɔɣu/barina (Hazardous powders testing kit). Lala binzahindigu ŋɔ, 2020Gene system, Inc nima n-nyε ban maali li. Lala bin’ zahindigu ŋɔ n-nyε bin’ zahindi Info kpeeni ka US nima, hazmatinima mali zahindi poora din mali barina bee lɔɣu. Bin’ zahindigu hindigu din zahindi doo yi ti bili paɣa. (Rape kit). Sexual assault forensic evidence (SAFE) binzahindigu. Sexual assault evidence collection Bin’ zahindigu (SAECK), sexual offense evidence collection (SOEC) bin’ zahindindigu (PERK) ŋanima zaa nyεla alaafee bo n-ti yilinima ni mali shεli baŋda so yi ti mirisi paɣa doni. Lala bε ni vihi nya shεli  ŋɔ ni tooi che ka bε puhi ni bε bo bε ni zilisi so ŋɔ ka di zaligu ti di o. Chicago tingbanni ka bε daa tuui maali lala bin’ zahingdigu ŋɔ yuuni 1970s ni di sɔŋda bɔri vihigu din ka daɣiri n-tiri ba di yi ti niŋ ka so mirisi paɣa doni. Paɣipuli Bin’ zahindigu (Pregnant test). Di nyεla binzahindigu din baŋdi paɣipuulana bee paɣa yi ti mali pua. Soya dibaayi m-be dini ka kpa talahi pam, dina n-nyε ; n-zahim baŋ ninsala pua ni nyε shεli (human chorionic gonadotrophin (HCCG) din be ʒim bee dulim puuni la. Din lahi pahi nyεla Ultrasonagraphy, di zahindila ʒim ni m-baŋdi paɣa puulana yina yoli zali puli. Paɣa puulana kam yεn mali la pua bε yi zaŋ lala bin’ zahindigu maa zahim ba, paɣa mini o yidana yi laɣim bakoi nyaaŋga o yi bi nya o sɔrilim/ paɣitali. Bin’ zahindigu din zahindi baŋdi ŋun ŋme malifa/ bunbura din kpalim malifa ŋmεra nii bee o nεma ni. (Gunshot residue). Niriba lahi mi li la “cartridge discharge residue (CDR) bee “firearm discharge residue (FDR). Di nyεla bunbura din kpalim ŋun ŋme malifa nuu ni bee o nεma ni. Din tooi nyε kamani nyɔhi bee pa nyɔhi n-yina malifa noli maa ni, di yi ni nani malifa kuɣili maa  nyɔm. Ban yuuni ka vihiri tingbani zalisi zuɣu zahindi ŋun ŋme malifa nεma ni o ningbuna ni bε nya  bunbura din kpalim m-baŋ ŋun di beni bee m-miri malifa maa ŋmεbu saha. Malifa ŋmεbu bunbura ni tooi chaŋ gari 3-5 waɣilim. Di yi chaŋ pam, bunbura biεla ka bε ni tooi nya. Bin’ zanhindigu din zahindi baŋdi tankpaɣu balibu/ tankpaɣu zahimbu (Soil test). Din tooi zaŋ ti tankpaɣ’ yini bee zaɣ’ bɔbigu ni vihi baŋ di ni nyε shεli daliriti pam zuɣu. Di yi ni nani ni di tooi baŋ tankpaɣu maa ni nyε shεli ka bε tooi baŋ binbir’ shεli din ni biri dini ka mali alaafee.   Ni di tooi lahi che ka bε baŋ ka wuhi kulim din viεla n-ti pukparilim.
Binzahindigu
https://dag.wikipedia.org/wiki/Binzahindigu
ab
dag
Latn
Binŋmaa nyɛla bin yɛr' shɛli din nyɛ Ghana nu' zuɣu dini. Di nyɛla Ghana tuduu polo nim' kali niɛma. Tɔ amaa di pa nyɛla binyɛri shɛli niriba pam ni yɛra Ghana bɔba ni yaɣa zaa. Piligu Bɛ ni mali tani shɛli n-shɛri binŋmahi nyɛla bɛ ni wuɣiri shɛli nuu ni. Lala bin yɛrigu ŋɔ yila Ghana tudu yaɣili polo na. Tudu yaɣili nima kali niɛma n-nyɛ binŋmahi. Tudu polo nanima mi n-daa tooi zooi ka bɛ yɛri binŋmahi. Di yɛbu daa tooi lahi zoola dabisa gahinda dali kamani chuɣu dabisa. Tɔ amaa zuŋɔ di nyɛla binyɛr' shɛli tarimba, paɣaba ni bihi zaa ni yɛra Ghana n-ti tabili duniya yaɣa zaa. Tani Binmaŋli ka bɛ booni tani shɛli bɛ ni mali shɛri binŋmahi. Nu' ni ka bɛ wuɣiri li. Dabba n-daa tooi zooi n-wuɣiri lala tana ŋɔ; amaa zuŋɔ paɣaba gba pa nyɛla ban zooi di wuɣibu ni, ballee tiŋ' kara ŋan be tudu polo la kamani Tamale, Bolgatanga n-ti pahi Wa. Paɣaba mini dabba zaa mali binmaŋa n-diri naɣachiinsi. Binŋmahi ka dabba tooi mali ŋa shɛra. Paɣaba mi mali binmaŋa n-sɔr' chinchini, n-niŋdi bɔɣiparigu ka mali li m-bɔbiri bɔbiga. Tani shɛŋa bɛ ni mali shɛri binŋmahi balibu zooya. Ŋa shɛŋa n-nyɛ kpaan kɔbiga, Daabiligu Binŋmahi nyɛla bɛ ni tooi shɛri shaŋa Ghana tudu yaɣa la polo tinsi pam amaa di daabiligu nyɛla din tooi zooi Tamale, Bolgatanga ni Wa; tudu yaɣa maa tiŋ' zuɣuri. Bɛ ni tooi lahi mi ka binŋmahi daabiligu tooi lahi be nyɛla Naya (Yendi), Daboya ni tinsi pam din be tudu yaɣili polo maa. Binŋmahi daabiligu soya zooya pam. Di piinimi ni gumdi kobu. Din pahi n-nyɛ gumdi mibu; paɣakpamban-tooi miri gumdi. Gumdi mibu ni ka mi' shɛli bɛ ni mali wuɣiri binŋmahi tana yirina. Mihi ŋɔ ka kpaluhi mi yɛn da n-zaŋ wuɣi tana, ka zaŋ kohi n-ti ban shɛra ka bɛ mi zaŋ tana maa n-she binŋmahi. Biŋma' shɛriba kohiri binŋmahi tir' ban yɛn da n-ye bee daabihi ban yɛn da n-ŋmaligi kohi. Balibu Binŋmahi balibu zooya. Ŋa shɛŋa n-nyɛ dansichi, binŋmabaɣiri, kpaakuto, sandaŋ yibu, yabili, barimaasu, gbaɣino, kparigu, ni ŋan pahi. Yensichi/Dansichi "Dansichi", nyɛla Gbengbehili zilli. Ka di gbunni nyɛ " zaɣi gaŋ/ zaɣi yini." Bee binshɛɣu a ni ye m pa ningbuna zuɣu. Dansichi ka bɔɣiri. Di binsuriti bela di luɣa ni. Di nyɛla sitira shɛli niri kam ni ni tooi ye . Dagbamba yensichi maŋli nyingɔli ni wuɣi. Bɛ kuhili mi viɛnyɛla. Kuhibu maa ka ti mali baŋdi waliginsim din be Dagbaŋ yensichi mini Guriŋ polo ŋɔ yensichi. Binŋma' Baɣiri Binŋmaa Baɣiri nyɛla yensichi din mali bɔɣiri. Ka di bɔɣiri maa waɣi saɣisi ŋun yali maa kpunkpanguhi. Ka di waɣilim paai gbali pina ni. Di binsuriti bela di tooni. Ka di nyingoli ni kuhi viɛnyɛla. So yi ye binŋmaa Baɣiri ka di waɣi paai o dina, tɔ bɛ baŋya ni ka o binŋmaa m-bala. Dagbamba yɛri "Kpaakuto" m-pari binŋmaa Baɣiri zuɣu. Ka lahi yari "Yebili" m pari di zuɣu. Dagbaŋ binŋmaa daa nyɛla nabihi binyɛra. Amaa zuŋɔ, ŋun mali yiko dini n nyɛli. Binŋmaa ka Dagbamba mali diɛmdi diɛma ti churi puhibu ni, ti kuya malibu ni, n ti pahi ti deen' nim kaaibu. Kpaakuto Kpaakuto mini binŋmaa baɣiri ŋmanila taba. Amaa ka di lee mali bɔɣi waɣila. Di bɔɣiri waɣimi na hali ni nuchehi ni. Ka yalima. Ka di mammaŋ mi waɣi paai dina ni. Di gba binsuriti bela di tooni. Bɛ yarila Kpaakuto pari binŋmaa baɣiri zuɣu. Ka binŋmaa baɣiri mi pa yensichi zuɣu. A yi ye Kpaakuto m pa binŋmaa baɣiri zuɣu, di bi tu ni binŋmaa baɣiri maa luɣishɛli yina. Kali puuni, nanima n yari li Alizumma mini Atani. Zamaatu yi niŋ ka so yali , tɔ di wuhiri la lala niri maa zaashee biɛhigu puuni ni nyɛ shɛli. Nabiyɔŋ yi ye Kpaakuto, kali ni wuhi shɛm,  o yɛn kahila Kpaakuto maa nudirigu m pa o bɔɣisapim zuɣu. Ka di wuhiri ni o na bi di nam. Tarim yi ye Kpaakuto, kali wuhimi ni o kahimi di bɔɣiri ayi maa zaa m-pa o bɔɣisapima zuɣu. Luɣushɛli kali ni tumdi tuma, a yi ti ye Kpaakuto ka pa naa bee nabiyɔŋ, zaligu ni di a. Yabili/ Yabile Yabili kuli bemi ka Kpaakuto la. Amaa ka lee mali naɣichiinsi di nyɔɣu ni. Yabili mali la binsuri yini. Ka di surigu maa galisi m pa puli zuɣu. A yi yuli Zabaɣa nuu, ŋun kuli mali yiko, ŋuni n yari yabili. Amaa ti nim Dagbaŋ ŋɔ, nanima n yari li. Gbaɣino Gbaɣino nyɛla binyɛr'shɛli bɛ ni ku bukaatanim n-niŋ shɛli ni ka ni tooi gu ninsala ka che chuuta kamani malfa, sua, piɛm, ni ŋan pahi. Gbaɣino pula bu yi; tɔbu gbaɣino ni kuyili gbaɣino. Tɔbu gbaɣino Di nyɛla sitira shɛli din pa nachiinsi sitira. Nimɔhi dali sitira n-nyɛ li. Dagbamba gba "bulletproof vest"  m bala. Dama himma m be dini. Di shɛŋa nyɛla musulinsi dina. Ka shɛŋa mi nyɛ dagbandɔhili dina. Gbaɣino nyɛla binshiɛɣu kam din ni tooi gu ka taɣi a nyɛvuli nimɔhi dali. Di zuɣu ti mali: Zupili-gbaɣino Gbaɣino - shelɔrigu Kpalan-nyirichoo gbaɣino ni Gbaɣino yarili Kuyili gbaɣino Di nyɛla "nimbe-gbaɣino".  Ka di dihi tabili ni Gbaŋlana yi ye li, nini biɛɣu kam ku lahi tooi niŋ o chuuta. Lala gbaɣino ŋɔ pala din ni tooi gu o ka che malifa bee sua. Duŋ gbaɣino n kuli nyɛ li.  Ka di mali saba. Naa kam mali la o kuyili gbaɣino. O ni ti yɛn kani ka o Gbaŋlana zaŋ shɛli gili yili. Ka Gbaŋlana m-bɔri li zaana. Di ni tooi nyɛ o Yɛbi dini. Di yi lee ka o ba daa bi tooi nya daliri m-bo li sɔŋ. Amaa shee Gbaŋlana maa mi la di chiha yihili pɔi,  ka naa n yi zaŋ li ye m-mali o ba kuli. Kparigu Kparigu nyɛla binyɛrigu  shɛli gbengberi ni daa zaŋ kpena Dagbaŋ. Ti Dagbaŋ ŋɔ, kpargu pu la bu yi; nam kparigu ni nachiinsi kparigu Amaa, nam kpargu ŋɔ yɛltɔɣa ka ti yɛn yɛli. Tani din nyɛ zaɣimaŋli ka piɛla ka bɛ mali shari nam kparigu. Di bɔɣiri yɛlim mi, ka di mammaŋ waɣi paai ŋun yali maa naba ni. nam kparigu ka nachiinsi dihibu kamani wuɣibu. Di mi ka bingara bee ziifu. Nam kpargu malila bukaata diba ayi ko Dagbaŋ: Dini n kpuɣiri nira dariza tahiri namin zaa shee. Dini ka bɛ mali simsiri nanima. Teela bi shari nam kparigu Dagbaŋ. Kali soli zuɣu, bɛ kuhiri la nam kpargu bɛ nuuni. Teela yi ti she nam kpargu, di lahi pa nam kparigu. Di mi ka daa ni n-kɔhiri a. Ŋun yɛn di nam ŋɔ n puhiri di shabu. Ka di naan yi zaŋ li pahi nam-zupiligu zuɣu, ni nam jaangbee, n galisili zaŋ ti ban yɛn leegi a naa maa. nam kparigu zaashee tibisa pam Dagbaŋ nam puuni. Di mi yarila bu yi ; a nam dibu dali, ni a kum dali. A yi diri nam ka ti taɣiri nam din gari a ni daa gbubi shɛli maa, kali saɣi ti ni a ni tooi zaŋ nam kpari kurili la di napalli maa, di yi niŋ ka yiko kani dari kpari palli. Amaa naa yi di nabɔbili ka ti kani, o ni kpalim nam shɛli la ni kpargu ka bɛ yɛn zaŋ simsi o. Kpari kura la mi, Yaawum Gbaŋlana n yɛn zaŋ li ye n-niŋdi yaandi.
Binŋmaa
https://dag.wikipedia.org/wiki/Bin%C5%8Bmaa
ab
dag
Latn
Biodiversity nyɛla ti dahalali biɛhigu dabam dabam shɛŋa tini  be dunia ŋɔ puuni. Biodiversity nyɛla din zahindi balibu balibu zaŋ chaŋ genetic, species, nti pahi ni ecosystem zaa shee. Terrestrial biodiversity din tooi zooya ka di nyɛla din galisi m-miri equator, ka di daliri nyɛla climate biibu maa zuɣu ni tuuli nambu nambu pam pam. Human right nyɛla behigu zalisi bee biɛhigu ni bori shɛm zaŋti ninsali behigu ni o biɛɣu kam gubu ni taɣibu zaŋ chaŋ municipal mini international law puuni. Di nyɛla Sokam gbaabu puuni zaligu din ka yiɣisibu ka mi bi za n-ti yaɣishɛli ko. Daadamanima dirila di daalifaani domin bɛ ni nyɛ ninsali nima la zuɣu ka di mi tumdila tuma ninsalinima ko zuɣu ka mi bɛ doli bihi, ninkura, paɣaba, dabba, yuma, balili bee zuliya, adiini, biɛhigu shee ni binyɛri shɛŋa din waligiri niri ka chɛri o taba zaa.
Biodiversity and human rights
https://dag.wikipedia.org/wiki/Biodiversity%20and%20human%20rights
ab
dag
Latn
Bishop Junior High School nyɛla karim zɔŋ m-be Choggu din be Sagnarigu Municipality, Northern Region Ghana tingbani puuni. Piligu Taarihi Karimbi Kura
Bishop Junior High School
https://dag.wikipedia.org/wiki/Bishop%20Junior%20High%20School
ab
dag
Latn
Bolgatanga nyɛla tiŋshɛli din be Northern Region, Ghana tiŋgbani ni. Niriba pam zooya ka bɛ ŋmaai tiŋa maa yuli jia m-booni li Bolga. Di bela Bolgatanga Municipality Upper East Region yaɣili, di mirila Burkina Faso. Yuuni 2012 ya biɛlim ni salo kalibu pam a lahibali daa wuhiya ni Bolgatanga mali salo kalinli din paai 66,685. Maali kɔbiga m-be di mini Tamali sunsuuni. Taarihi Tarisi Salima Di Nanima Di Shikuru
Bolgatanga
https://dag.wikipedia.org/wiki/Bolgatanga
ab
dag
Latn
Bono East Region nyɛla Ghana regions pia ni ayobu la puuni yini. Di tinzuɣu n-nyɛ Techiman. Taarihi Tarisi Salima Di Nanima Di Shikuru
Bono East Region
https://dag.wikipedia.org/wiki/Bono%20East%20Region
ab
dag
Latn
Bono Region nyɛla din be Ghana Regions pia ni ayobu la puuni. Di tinzuɣu n-nyɛ Sunyani. Taarihi Tarisi Salima Di Nanima Di Shikuru
Bono Region
https://dag.wikipedia.org/wiki/Bono%20Region
ab
dag
Latn
Brigadier Akwasi Afrifa (1936–1979) nyɛla tiŋgbaŋ zuɣulan' kuro n-ti Ghana. Shikuru baŋsim Siyaasa Tali Tuma Maŋmaŋa biɛhigu
Akwasi Afrifa
https://dag.wikipedia.org/wiki/Akwasi%20Afrifa
ab
dag
Latn
Buruli kalinyaɣu (Buruli ulcer, Bairnsdale ulcer, Searls ulcer, bei (Daintree ulcer) ) nyԑla dɔri loorili shԑli ‘’Mycobacterium ulcerans’’ ni tahiri na. Doro ŋɔ piligu nahiŋgbaŋ kpani n nyԑ niŋgbiŋ zuɣu din ka biԑrim. chebli ŋɔ ni tooi lԑbi kalinyaɣu. kalinyaɣu ŋɔ ni tooi galisi niŋgbiŋ puuni n gari dini wuhi dimaŋ shԑm sambani ni, ka sahashԑŋa kaliwaya tooi gili li. Doro ŋɔ yi ti tooni, din di n gbaai sal kɔbli. Buruli yuma ŋɔ ni gbaari luɣa shԑŋa pam n nyԑ baɣri ni gbaya; di bi tahiri ningbiŋ biisim na. ==Din tahiri buruli kalinyari na== M. ulcerans bahiri la lɔɣu shԑli booni mycolactone, din gbarigiri ninsala ka kuri o Ʒim. M. ulcerans ŋɔ lahingbani ŋmanila binniԑ bihi shԑŋa ba tahi ri kohindotontoŋ mini sinsiŋkoŋ na. Doro ŋɔ ni loori shԑm ti bi mi. Ti zilsilri kɔm bilisibu shԑhi. Din gbaai 2013 yuuni pulni, doro ŋɔ n aka tilaa. ==Tibbu== Bari yi daŋ nya tibbu, an-tibiotics tim nyubu chira ayi niribu anii pii kam pubzuɣu nyԑri faako. Tilaa ŋɔ galsi sheŋa n nyԑ rifampicin mini streptomycin. Clarithromycin bei moxifloxacin ni tooi zani streptomycin zaani. Saha shaŋa bieni doro ŋo tibbu ni ka alaafei baŋdiba yen ŋmaai Buruli kalinyari ŋo bahi. Doro ŋɔ kalinsi nyaanga wulԑɣu bei wuleri ni yi palo. ==Taɣibu== Buruli kalinyaɣu doro ŋɔ ni wuli luɣu shԑŋa n nyԑ sub-Saharan Africa balanteei Cote d'Ivoire, amaa di bi ziԑm salinima ban be Asia, Western Pacific ni Americas tingbana ni. Andunia tinsi pihita ni ayi ka doro ŋɔ barinima be. Yuuni kam pulini doro ŋɔ gbaari niriba ban kalinli ni paagi 5000-6000. Doro ŋɔ ni tooi gbaai binkɔbgu gba. Albert Ruskin Cook n nyԑ ninvuɣuso ŋun daŋ vihi doro ŋɔ zuɣu yuuni 1897.
Buruli kalinyaɣu
https://dag.wikipedia.org/wiki/Buruli%20kalinya%C9%A3u
ab
dag
Latn
COVID-19 nyɛla alɔbo dɔr' shɛli din gili dunia luɣili kam. Pam lahi tooi booni li mi Coronavirus. Di Piligu Dɔro maa daa nyɛla bɛ ni tiɛhi ni shɛli yi Naawuni sani na n-pili bunkɔbiri ni. Lahabaya pam beni wuhiri dɔro maa ni pili tiŋgban' shɛli ni. Hali ni zuŋɔ di na nyɛla nangbankpeeni ka niriba na vihiri bɔri luɣishɛli dɔro maa ni daa kuli pili bee ninvuɣ' so din daa kuli gbaai tuuli. Phylogenetics buɣisiya wuhi ni SARS-CoV-2 pili lasilimiin goli October bee November silimmin-yuuni 2019. Phylogenetic algorithm nimmohi vihigu puuni o zaŋ o yɛligu sɔŋ na wuhi ni dɔro daa naan gɔmi gili Guangdong pɔi Wuhan tiŋgbani ni. Shɛhira yina wuhi ka dama ni dɔro maa yila Coronavirus din daa gbahiri zɔna la puuni na, ka yaligi hali ti doli ninvuɣ' shɛba ban beni ni zɔna n-kpe ninsalinima puuni na. Ban yɛli ni dɔro maa ni tooi nyɛla sarati ka di yina tabibi baŋdiba du' tita' shɛli puuni bɛ ni niŋdi bɛ tabibi vihigu la puuni na gba nyɛla niriba pam ni tooi saɣiri deeri shɛli. Tuuni lahabali din daa yina wuhiri ni dɔro maa gbaai ninsali so daa nyɛla Wuhan, Hubei, China tiŋgbani puuni. Tuuli ninvuɣu kalinli pihinahi (41) shɛba bɛ ni daa yina zaŋ pa pɔhim zuɣu wuhi ni bɛ nyɛla dɔro maa (COVID-19) ni gbahi shɛba din dali daa nyɛla silimmin-goli January silimmin-yuuni 2020 Lancet puuni, tɔ amaa di daadaama nima daa nyɛla din yina silimiin-goli December dahinyini dali, silimiin-yuuni 2019. WHO (Dunia Alaafee Laɣingu) maŋmaŋa daa yihila lahibali na wuhiri lala dɔro maa nahingbani silimiini-goli December dabaa anii dali, silimiin-yuuni 2019. Dɔro maa ni tooi yi daadam ni kpe daadam ni daa nyɛla WHO mini China kpamba ni daa dihi nuhi shɛli zuɣu silimiin-goli January silimiin-yuuni 2020. Lahibali kpeeni yi China kpamba sani na wuhi, ni dimbɔŋɔ nyɛla din mali harika ni Huanan Seafood Wholesale Market, ban gba tooi kɔhiri binkɔbi' niɛma la puuni. Silimiin-goli May silimiin-yuuni 2020, George Gao, ŋun nyɛ director zaŋti CDC, daa chɛmi ka bɛ chaŋ seafood market nti yihi bunkɔbigu kam ʒim biɛla ndaa vihili ni bɛ nyan nyaa dɔro maa be bɛ ni bee di kani ka daa vihi ka dɔro maa daa ka bɛ ni, ka di daa wuhiri kadama dɔro maa bi yi lala daa maa ni na bee di bi pili daa maa ni. Dɔro maa daalaama daa nyɛla bɛ ni nya shɛli ko' biɛ'  shɛli bɛ ni daa va Milan, Turin ni Italy, silimiin-goli December silimiin-yuuni 2019. Silimiin-goli December silimiin-yuuni 2019, dɔro maa daa pun yaligimi kpe salo pam ka di nyɛla di yi daadam ni kpe daadam ni maa ka di dɔli loori niriba. Kɔrɔnavarusi kalinli Hubei tiŋgbani ni daa zoomi pahi, n yi pa chaŋ paai kalinli pihiyɔbu silimiin-goli December biɛɣu  pishi dali, kaa daa paai kɔbishii ni pihiyɔbu ni ayɔbu silimiin-goli December biɛɣu pihita ni yini dali. Silimiin-goli December biɛɣu pishi ni anahi dali, Wahan Central Hospital daa zaŋla bronchoalveolar lavage fluid (BAL) biɛla tahi ashibiti ni ni bɛ ti vihi li. Silimiin-goli December pishi ni ayɔpɔi mini silimiin-goli December biɛɣu pishi ni anii dali, Vision Medicals daa yɛl' la Wahan Central Hospital ni Chinese CDC zaŋ kpa vihigu maa palo, n-wuhiri ka dama kɔrɔnavarusi palli nyɛla din yina. Pneumonia cluster din daa nyɛ so ni bi mi shɛlipiligu la nyɛla din daa niŋ silimiin-goli December biɛɣu pishi ni ayɔbu dali, ka daa nyɛ doctor Zhang Jixian ni tibi shɛli Hubei Provincial Hospital puuni, bɛ daa yɛli la Wahan Jianghan CDC Silimiin-goli December biɛɣu pishi ayɔpɔi dali.
COVID-19
https://dag.wikipedia.org/wiki/COVID-19
ab
dag
Latn
E-Class Cape Coast n-nyɛ Central Region din be Ghana la tinzuɣu. Di mali ya biɛlim ka di zooi. Di ya biɛlim maa nyɛla din me m-pe zani viɛnyala. Taarihi Tarisi Salima Di Nanima Di Shikuru
Cape Coast
https://dag.wikipedia.org/wiki/Cape%20Coast
ab
dag
Latn
E-Class Bɔhimbu zaŋ chaŋ doro wuligibu , din tahi li na mini soya shεŋa dini yεn doli tuhi doro  ŋɔ wuhiya bε tooi lahi booni li Case fatality risk bee case fatality ratio (epidemiology)– di nyεla alobo doro puuni ban pun kpi bε yi zaŋli maɣisi doro maa ni be shεba zaa ni saha shεli sunsuuni. CFR ŋɔ wuhirila kɔbigu puuni vaabu ka lahi ʒe din zaŋdi doro maa yaa. Bε tooi zaŋdi CFR ŋɔ baŋdi doro maa ka lahi baŋ di ni zaŋ saha shεli wuligi kamani alobo dɔr’ loora. CFR ŋɔ tuma naarimi di yi ti niŋ ka ban mali doro ŋɔ lahi kani. (bε zaa yi kpi bee bε zaa yi kpaŋ). CFR ŋɔ pilimi ni, shεhira kamani, alobo doro din mali yaa ka kuli pahiri dabisili kam saha yεn pɔrimi n-gari CFR saha. Bachi Mortality rate nyεla ti ni mali shεli n-gabira CFR – di nyεla din zaŋdi baŋdi niriba ban pun kalinli salo maa kalinli saha shεli sunsuuni. CFR mi nyεla niriba ban kpi kalinli doro maa ni gbahi shεba ko. Saha shεŋa bachi ŋɔ “case fatality ratio nyεla din gabiri “case8 fatality rate, amaa di pa zaɣ’ yinsi. Case fatality ratio ŋɔ nyεla ka a zaŋ yεla ayi din bi kpini taba m-maɣisi taba.
Case fatality rate
https://dag.wikipedia.org/wiki/Case%20fatality%20rate
ab
dag
Latn
E-Class Central Region nyɛla din be Ghana regions pia ni ayobu la puuni. Di tinzuɣu n-nyɛ Cape Coast.
Central Region
https://dag.wikipedia.org/wiki/Central%20Region
ab
dag
Latn
Chaankpɛŋ nyɛla tiŋzuɣu din be Northern Region, Ghana tiŋgbanni. E-Class Northern Region Ghana tinsi
Chaankpɛŋ
https://dag.wikipedia.org/wiki/Chaankp%C9%9B%C5%8B
ab
dag
Latn
E-Class Chagas dɔro nyɛla dɔr’ shɛli din zooi dunia yaɣi shɛŋa tulim ni be. Binniɛn bih’ cherisa n tahiri ŋa na. Lɛlisi ban tabliri ningbiŋ zuɣu nyuri ʒim la n kpabri binniɛ’ bih’ chɛrisa ŋɔ. Doro ŋɔ lahimgbana bi ʒi yim, di taɣirila biɛɣu kam. Doro ŋo ni yɛn pili nira, di nahingbana bi yiri polo bei di ka yaa. Kpaɣuʒiɛɣu, ʒi’ soya tibigibu, zuɣ’ yaali n ti pahi ŋubira ni mɔribu n nyɛ shira shɛŋa di piligu maa ni ʒirina. Zanchaŋ bakɔi 8-12 sunsuuni ka di yɛn nya yaa zani viɛnyɛlinga. Niribu 60-70% puuni dɔro ŋɔ ku lahi nabigi yaɣi saha ŋɔ. 30-40% ban kpalimla mii, doro ŋɔ nahimgbana ni yi palo yuuni 10-30 nyaaŋa. Lala saha ŋɔ yi paai, niribu 20-30% suhishei ʒisoya yɛn zaligi ka waɣ’ligi. Diyi niŋ lala suhu ŋɔ yɛn tarigimi ka zaɣsi tumbu. Din lahi pahi niribu 10% puuni, bɛ lɔŋni ʒisɔya ŋɔ gba nyɛla din ɣɛn yɛligi. Tahili mini Vihigu T. cruzi nyɛla binniɛn shɛb’ liɛlisi ban tabliri ningbiŋ zuɣu nyuri ʒim la ni kpabiri yuɣisiri sariti salnim’ mini vuhurisi. Liɛlisi ŋɔ laɣimmi bɛ Triatominae zuliya ni. Zuliya balibu kam malila bɛni boondi lɛlisi ŋɔ shɛm: bɛ mio la vinchuca Argentina, Bolivia, Chile ni Paraguay, barbeiro Brazil, pito Colombia, chinche Central America, nti pahi chipo Venezuela. Chagas dɔro ŋɔ ni lahi tooi lɔhiri nirib’ shahi n nyɛ ʒim vɔbu/kpɛhibu shei, binsaba kpɛhibu shei, dibu shei (di yi niŋ ka Chagas binniema yi siɣi bindirigu nɔ ni), nti pahi dɔyim shei (ma ni tooi zaŋ li looi biya). Di yi na bi ti tooni, baŋdib’ ni tooi zaŋ maicroscope nyuli sal ʒim ni n nyɛli. Di yi shiri biɛni ka bɛ yuli, bɛn nyɛ T. cruzi ʒim maa ni. Taɣibu mini Tibbu Doro ŋo yi yɛn gu, di tuya ka niri taɣi o biɛhagu shei mini o ningbina ka Chagas liɛlisi ŋɔ bi dim o. Din lahi pahi gubu ŋɔ shei, di tuya ka nir’ mira ka chɛ baŋdib’ vihi pɔi ka naan yi zaŋ so ʒim n kpehi o. Chagas doro ŋo nyɛbli tilaa nabi yi polo. Di kaali saha doritila mi, tima kamani benznidazole mini nifurtimox nyaŋdi ŋa. Tima ŋa yaa baligirimi dɔli Chagas dɔro ŋɔ yuunsim sal ningbiŋ ni. Dimi yi niŋ mi ka Chagas pun nyɔɣi la nir’ ka di yuui, tima ŋa tooi baligiri di lahimgban’ shɛŋa din yi dɔli di nyaang’ la. Di tu ka di baŋsi kadama niribu 40% ban vali benznidazole mini nifurtimox puuni, tima ŋa di gbuɣi di ninsabla bahina; di leei bi yuurimi. Di nin sabla maa shɛŋa n-nyɛ: ningbiŋ zuɣu doro, zuɣupuri poobu n–ti pahi puuni bɛn-nyɔri zaɣisibu. . Loobu mini Gɔrim Di buɣisiya ni daadam biɛligu kaman million 7-8 malila Chagas doro ŋɔ. Lala niribu ŋɔ pam biɛla Mexico, Central America ni South America. Yuuni 2006 vihugu wuhiya ni di kuri daadam biɛlim 12,500 yuunu kam puuni. Ban mali doro ŋɔ pam nyɛla faranima. Bɛ pam bi mi ni bɛ mali doro ŋɔ. Din yi pa niŋ ka kahi-kuli gɔrim niŋ bayanala luɣ’likam la chɛmi ka doro ŋɔ lu n-gɔhi duniya tinsi pam. Di bi chihi America mini Europe tinsi gba. Vihigu wuhiya ni doro ŋɔ ni mali ninsal kalinli shɛb’ America mini Europe tingbana ni kuli nabgimi hali ti kpa yuuni 2014. Carlos Chagas, yuuni 1909 puuni n daa tuui vihi baŋ doro ŋo ninni ni nyɛ shɛli. O yuli ka di zaŋ bolili. Chagas doro ŋɔ gbaairi vuhirisi balibu paai 150.
Chagas dɔro
https://dag.wikipedia.org/wiki/Chagas%20d%C9%94ro
ab
dag
Latn
E-Class Chankpiɛŋ nyɛla tiŋ shiɛli din be Northern Region, Ghana tinggbanni. Taarihi Tarisi Salima Di Nanima Di Shikuru
Chankpiɛŋ
https://dag.wikipedia.org/wiki/Chankpi%C9%9B%C5%8B
ab
dag
Latn
Suuri ŋɔ nyɛla din wuhiri kundi shɛŋa n ni vihi ka di sɔŋ ma zaŋ kpa vihigu ŋɔ polo. Vihigu ŋɔ pala nin'yino ko yɛm ni niŋdi shɛli, dama baŋdiba pam pun yina n-niŋ vihisi zaŋkpa chihibu polo. Yɛlimaŋli yɛra, di mini baŋdiba pun niŋ vihisi zaŋ kpa chihibu polo ŋɔ maa zaa yoli, chihibu kundinima dii bi galisi ti shikuriti la puuni. Dimbɔŋɔ mi pala din daa chɔɣsi n koba ni, dama n daa vihila kundi shɛŋa din nyɛ zuliya shɛŋa dabam ka leei kpini n tuma ŋɔ. Dini n-daa che ka n tuma ŋɔ tum n-tam kalinli zuɣu. Suuri ŋɔ nyɛla din pu bunahi zuɣu, 2.0 nyɛla piligu, 2.1 chihibu Gur-zuliyanima ni, 2.2 mmi yulila chihibu Kwa-zuliyanima ni ka 2.4 mmi gba yuli chihibu Dunia zuliya shɛŋa ni. Scarification E-Class
Chihibu
https://dag.wikipedia.org/wiki/Chihibu
ab
dag
Latn
End of preview. Expand in Data Studio
README.md exists but content is empty.
Downloads last month
87