text
stringlengths 3
103k
| title
stringlengths 2
106
| url
stringlengths 33
169
| wikicode
stringclasses 1
value | iso639-3
stringclasses 1
value | script
stringclasses 1
value |
|---|---|---|---|---|---|
Solɔɣu
Lahabaya zaa | Solɔɣu | https://dag.wikipedia.org/wiki/Sol%C9%94%C9%A3u | ab | dag | Latn |
Abdul-Muthalib Hussein nyɛla bɛ ni daa dɔɣi ninvuɣ' so silimiin-goli January goli dahin yini(1) dali, 1961 yuuni, Tamale
tiŋgbani ni din be tudu palo la. O ba yuli m-booni Hussein Masaka, ka o ma mi yuli booni Fatima. O nyɛla Afa n-yihiri waazu ka di chibira ka niriba pam lee mi o la Afa Mugtada.
Afa Mugtada n-nyɛ Limam zaŋ ti Zaapayim jiŋli din be Tamale sunsuuni la.
Piligu
Afa Mutala nyɛla bɛ ni dɔɣi so Silimiin-goli January goli dahin yini (1) dali, yuuni 1961, Tamale tiŋgbani ni. O ba n nyɛ Hussein Masaka ka o ma nyɛ Fatima. Afa Mutala m pahi bihi pia o ba polo ka pahi bihi ata o ma bidɔɣirisi puuni.
Karim baŋsim
Abdul-Muthalib Hussein pili la o Mahamadiya karim o ba sani hali ka Anbariya karim zɔŋ ti naan yi pili. O daa pahila karimbi' shɛba ban tuu chaŋ karim maa ni bɔhimbu zuɣu. Din nyaaŋa ka o daa yi karinzɔŋ ŋɔ ni n-chaŋ Ankara o yaba nyɛ afa m-be Ankara.
Tuma
O yihirila waazu ka vɔri niriba kpara Musulinsi dolisigu polo. O lahi nyɛla ŋun sɔŋdi pakɔya mini kpibisi.
Maŋmaŋa lahibali | Abdul-Muthalib Hussein | https://dag.wikipedia.org/wiki/Abdul-Muthalib%20Hussein | ab | dag | Latn |
Abdul-Naser Mahamud Jibril nyɛla bɛ ni daa dɔɣi ninvuɣ' so Ʒiɛŋ din be Nanton piibu-piibu yaɣili Tudu yaɣili la, Ghana tiŋgbani ni. Niriba pam mi o la Afa Tafirili. O nyɛla ŋun be asafihili yaɣili Dagbaŋ kpɛrigu puuni.
O Piligu
Abdul- Naser Mahamud Jibril nyɛla bɛ ni dɔɣi so tiŋshɛli din yuli booni Ʒiɛŋ ka di mini Nantɔŋ bi waɣa ni taba la. O ba yuli n-daa booni Alhaj Mahamud ka o ma mi yuli booni Adamu. Pirimla Al-Kuraani baŋsim bɔbu zuɣu, O daa zaŋla nimmohi n-niŋ di puuni O daalifa sani.
Biɛhigu
Afa Tafirili nyɛla kpɛrikpɛrita ka lahi nyɛ asafihili lana. Paɣ' bɔbgu ka o daa mali ka Naawuni daa lee bɔhi yino zuɣu. O yabidoo sani ka o daa zooi Ʒiɛŋ maa. Afa Tafirili daa nyɛla yuun-pia (10) ka yi Ʒiɛŋ n-labi Tamale.
Karim baŋsim
Afa Tafirili nyɛla ŋun bɔhim Anashaara baŋsim biɛla ka bɔhim Mahamadiya baŋsim ka di zooi o biɛhigu ni pam.
O daa pili la Mahamadiya baŋsim ŋɔ bɔhimbu o yabidoo sani ŋun yuli booni Alhaj Jibril.
Tuma
O kpɛrigu kpɛribu ŋmarigi daa puhila O ni daa be karinzɔŋ ni la, ka bɛ daa tooi niŋdi moolidi nima. Dina n-nyɛ o gba suhi daa yiɣisi di zuɣu, ka Naawuni mi daa ti o nasara.
O tuma din yi palo nyɛla kpɛrigu kpɛribu ka O daasafihili mali yaa pam. Ŋaha din bi yɔli tooi zoogi O yɛltɔɣa ni. O yaɣili kpɛrigu kpɛribu ni tooi nyɛla alifahili bee yili yidaantali. O mini Dagbaŋ kpɛrikpɛrita biiŋa bɛni ka bɛ booni o Looya Gbaɣinli n-tooi laɣinda n-kpɛriti pam.
O daa lahi tum waasimani tuma dini daa niŋ ka o kpuɣi napɔŋ n-chaŋ Abidjan. | Abdul-Naser Mahamud Jibril | https://dag.wikipedia.org/wiki/Abdul-Naser%20Mahamud%20Jibril | ab | dag | Latn |
Mani Shani kamani niraba pam ni booni o shɛm, o dɔɣim yuli n-nyɛ Abdul-Rahman Saani. O nyɛla karimbakuro ŋun daa bɔri shikurubihi sɔŋsim ni bɛ toon' tibo pam. Mani Shani mini o laamba zaa nyɛla Dagbamba.
Piligu
Abdul-Rahaman Saani nyɛla ŋun daa kuhi o tuuli kuhigu Choggu din be Tamale tingbani ni yuuni 1955. O nyɛla karimba kuro ŋun wuhi shikuriti pam. O du anashaara karim baŋsim dariga din jɛndi Ghana karim baŋsim bomma tumaduu (Ghana Education Service) hali ti lee karachi kpɛma (Director) zaŋ ti Tamale yaɣili.
Baŋsim Bobu
Choggu Primary School n-nyɛ o ni daa pili o shikuru luɣu shɛli. Mani Shani ni daa naagi ni, o daa tirisimi chaŋ tooni n-ti tuɣi o baŋsim bɔbu Kalpohini Middle School ka daa yi ni n-chaŋ Tamale Senior High School (TAMASCO). O ni daa naagi TAMASCO, O daa dee shɛhira gbana din nyɛ 'O' Level mini 'A' Level yuuni 1973 zaŋ chaŋ 1975 sunsuuni.
Tuma
Abdul-Rahman Saani nyɛla ŋun yuli ka biɛhim' bɛɣu zaŋ chaŋ shikuru wuhibu polo.
O daa nyɛla ŋun wuhi General Science GHANASCO saha ŋmaa ka naan n-nya soli n-chaŋ University of Cape Coast(UCC) n ti tuɣi o baŋsim bɔbu. O ni daa naagi lala shikuru ŋɔ, bɛ daa labisi o na GHANASCO maa ka o ti tum n-sɔŋ Ghana tiŋgbani (National Service) shikuru maa ni yuuni 1980. Di ni kuli bahi niŋ ka kpaŋmaŋa mali samiyoo la zuɣu, shikuru maa daa che ka Mani Shani kpalim GHANASCO ŋɔ n-leee karimba. O daa wuhi shikuru ŋɔ ni hali ni yuuni 1989 ka bɛ labisi o yɛndi Senior School (YESS) din be Naya la ka o ti lee karimzɔŋ maa zuɣulaan' paa.
Pɔi ka o che tuma (retired), o daa leela zuɣulana (Director) zaŋ ti karim baŋsim bomma yɛlitɔɣa tumaduu (Ghana Education Service) din be Tamale yaɣili la. | Abdul-Rahaman Saani | https://dag.wikipedia.org/wiki/Abdul-Rahaman%20Saani | ab | dag | Latn |
Abdul Rahman Hanan Y Gundadoo, nyɛla Ghana bilichina ŋun nyɛ siyaasa nira. Ŋun n-daa nyɛ Metropolitan Chief Executive (MCE) kuro n-ti Tamale Metropolis. O daa deei la toontali ŋɔ Alhaji Friday sani ŋun daa nyɛ District Chief Executive(DCE) kuro n-ti Tamale Municipal Assembly sani yuuni 2013.
Shikuru Baŋsim
Tuma
Biɛhigu | Abdul Rahman Hanan Y Gundadoo | https://dag.wikipedia.org/wiki/Abdul%20Rahman%20Hanan%20Y%20Gundadoo | ab | dag | Latn |
Abdulai Baba Salifu nyɛla Ghana tabibi baŋda ka lahi nyɛ vihiro-vihiro ni achiika. O namin nyɛ zuɣulana n-zaŋ ti "Council for Scien-tific and Industrial Research (CSIR)".
Piligu
Bɛ dɔɣi o la 1954 yuuni, Choggu din be Tamale la. O ba n-daa nyɛ Chɔɣu Limam Salifu, ka o ma mi yuli booni Ayishetu Abdulai.
Shikuru Baŋsim Bɔbu
Afa Mahama yili ka o daa pili Mahamadiya karim baŋsim bɔbu, Naya tiŋgbani ni. O daa yi Naya n-labi Tamale ka Alhaji B.A Fuseini ba ti zaŋ o n-kpɛhi Choɣu "Primary" shikuru. O daa ti yi Choɣu "Primary" shikuru maa ni n-labi Bagabaga "Primary". O ni daa naai nimaani, o daa chaŋla "Kalipohini Middle School", n-yi ni chaŋ Tamale Secondary School (dina m-pa nyɛ Tamasco ŋɔ) la ni. Kwame Nkrumah University of Science and Technology ti ni ŋmaagi shɛli jiya KNUST la ka o daa dee o "Diploma in Education " 1979 yuuni. "University of Ghana" ka o daa niŋ o "Masters" ka niŋ o "PhD" mi "University of London" din be "UK" la.
Tuma
O ni daa naagi o " 'A' Level" shikuru TAMASCO, o daa na chami ka wuhi kamani yuuni sunsuuni. O shikuru bihi maa shɛba n-nyɛ Dr. Mahamudu Bawumia (ŋun na nyɛ Ghana tingbani zuɣulana paa ŋɔ) ni Dr. Nashiru ŋun daa nyɛ "Bank of Ghana" kpɛma la.
O daa nyɛla SARI nima kpɛma n-zaŋ kpa vihigu vihigu (Senior Research Scien-tist) yuuni 1994 n-ti kpa 2001 yuuni. O daa lahi nyɛla tabiibi yaɣili vihigu toondana, n yarila "Principal Research Scien-tist" yuuni 2001 piligu. O daa lahi nyɛla ŋun dee CSIR kpeen shɛli din nyɛ "Director" la Silimiin goli December yuuni 2002 hali na ni yuuni 2008, pɔi ka naan yi lɛbi tuma du zuɣu maa zaa kpɛma n yarila "Director General" n-ti CSIR yuuni 2008. O namin nyɛ daambalo n zaŋ ti "University for Development Studies (UDS) Governning Board." | Abdulai Baba Salifu | https://dag.wikipedia.org/wiki/Abdulai%20Baba%20Salifu | ab | dag | Latn |
Abdulai Haruna (Alhaji Friday) nyɛla Ghana bilichina ŋun nyɛ siyaasa nira. O nyɛla DCE kuro n-ti Tamale Metropolitan Assembly . Lɛm(NDC) paati ni daa di Ghana nam piibu-piibu yuuni 2008, President Atta Mills n-daa pii Alhaji Friday yuuni 2009. O daa na min lahi nyɛ DCE n zaŋ ti Savelugu/Nanton yaɣili.
O Piligu
O Siyaasa Saha
O Tuma | Abdulai Haruna | https://dag.wikipedia.org/wiki/Abdulai%20Haruna | ab | dag | Latn |
Abedi Ayew, nyɛla Ghana bɔl ŋmɛra kuro ka lahi nyɛ baŋdi bɔl ŋmɛbo puuni n-nyɛ ŋun daa ŋmɛri sunsuuni ka daa nyɛ toondana n-ti Ghana bɔl ŋmɛriba. O nyɛla ninvuɣ so bɛ ni saɣiti ni o nyɛla bɔl ŋmɛri gonaate gbaŋ sabla tiŋsi zaa. O ŋmɛ n-ti silimiin tiŋsi pam ka di daa chɛ ka o nyɛ yuli Faransi.
Biɛhigu Piligu
Bɛ dɔɣila Ayew silimiin-gɔli November dabaa anu yuuni 1964, bɛ daa dɔɣila tiŋ' shɛli yuli booni Kibi la, ka o daa lee zooi Dome tiŋa kpaŋbila din be Aŋkara la.
Shikuru Baŋsim
O daa chaŋ la Ghana Senior High Shikuru din be Tamale la. Bɛ daa pa o yu paa yuli "Pele" di ni daa niŋ ka o bɔlli ŋmɛbo baŋsim chaŋ ti ŋmani bɔl ŋmɛri biiŋga be Brasil ka bɛ daa mi o Pele la.
Tiŋduya Bɔlli ŋmɛbo
Ŋun daa nyɛ tuuli gbaŋ sabla bol' ŋmɛriba ni n zali yuli silimin tiŋsi bola ni. Abedi bol' ŋmɛbo pilla RTU din be Tamale yuuni 1978. O daa yila Ghana bɛn daa ŋmɛ yuuni 1982 gbaŋ sabla tiŋsi jaashee (African Cup of Nations) n-ti pahi Al Sadd din be Qatar la. Din daa niŋ ka o ŋmaai yuun' bihi ni FC Zurich, ka o labina Ghana amaa, din daa niŋ ka Kotoko mini Hearts of Oak kɔŋ o deebu la zuɣu, o pahila AS Dragons FC din be Benin la, o daa labna Ghana n-ti ŋmɛ n-ti RTU yuuni.
O ni kpuɣi Jaashee shɛŋa | Abedi Ayew | https://dag.wikipedia.org/wiki/Abedi%20Ayew | ab | dag | Latn |
Abubakar Ahmed nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Naya (Yendi) yili din yuli booni Kambalayili. O mini o laamba zaa nyɛla Dagbamba.
Piligu
Abubakar Ahmed kuhila o tuuli kuhigu Naya(Yendi) din be tudu yaɣili (northern region) Ghana tingbani ni la.
Biɛhigu
O mini o laamba zaa gbubila Musulinsi viɛnyɛla ka lahi nyɛ Dagbamba.
Shikuru Baŋsim Bɔbu
O daa pili la shikuru chandi Naya shikuru shɛli daa bɛni ka bɛ booni li Warikpamo Primary School. O daa bi zani ni ka lahi chaŋ Dagban State karimzɔŋ karili din be Naya la yuuni 1972 zaŋ chaŋ 1975 sunsuuni. O daa lahi chaŋla Ghana Senior Secondary School (GANASCO) din be Tamale yuuni 1975 zaŋ chaŋ yuuni 1982. O daa lahi nyɛla ŋun kpuɣi napɔŋ n-yi sambani ni n-chaŋ gbampiɛla tiŋgbani shɛli bɛni ka bɛ booni li Pakistan. Lala tiŋ' ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli o ni daa chaŋ n-ti bohim shikuru mini Mahamadiya baŋsim kamanii yuum pia sunsuuni (10 years).
Tuma | Abubakar Ahmed | https://dag.wikipedia.org/wiki/Abubakar%20Ahmed | ab | dag | Latn |
Dr. Abubakar Ibrahim nyɛla Dagbana ŋun nyɛ koba dɔɣite biŋ, ŋun tibibu mali yaa pam. ŋuna n-nyɛ dɔɣite kpɛma n-zaŋ ti ashibiti shɛli be Tamale Datooyili ka bɛ booni li Al-Shifaa Hospital. ; ŋuna n-na nyɛ Sanku naa.
Piligu
O yila tiŋ yuli booni Sanku na. O ba daa nyɛla linjima (soldier) ŋun daa ti o bihi wumsiri suŋ pam. O ba daa ʒila Naya ka o tuma ti tahi o Tamale.
Biɛhigu
Dr. Abukari nyɛla ŋun ʒini Silimiin-tiŋa n-yuui ka o puu biɛri Dagbaŋ zuɣu pam. O suhi lahi be niriba sɔŋsim puuni pam ka lahi nyɛla ŋun yu lɛbiginsim yɛltɔɣa pam o behigu puuni.
Baŋsim Bɔbu
Dr. Abukari pilila shikuru chandi la Yendi Primary School din be Naya la, 1955 yuuni. O daa niŋla kamanii chira ata laasabu nimaani ka o ba tuma daa ti labi Tamali ka bɛ ti zaŋ o kpɛhi Lamashegu Primary School din be Tamali la ka o daa karim lala shikuru ŋɔ ni hali n-ti paai karim duri anu. Dabokpa Primary ka o daa lahi chaŋ n-ti bahi naai o "primary" shikuru chandi ka daa chaŋ Dabokpa Middle School (bɛ ni yi pa booni shikuru shɛli Dakpema JHS la). O ni daa naai Dabokpa Middle School ŋɔ, ka o daa lahi kpuɣi napɔŋ chaŋ Government Secondary School, bɛ ni yi pa booni shikuru karimzɔŋ shɛli Tamale Senior High School (TAMASCO) ka di be Tamali la ka Abukari daa chaŋ, 1962 yuuni n-ti niŋ yuma anu. Abukari ni daa sabi o "O Level" zahimbu, o gbana viɛlim daa ka zaŋ buɣisi ka di zuɣu daa che ka bɛ ti o sɔli ka o bi niŋ "A Level" ka kpahi yaɣi chaŋ "university". University of Ghana ka o daa chaŋ, yuuni 1967 n-ti kpa yuuni 1979. O daa lahi chaŋ gbampiɛla tingban ni (United Kingdom) n-ti tuɣi o dɔɣite tali baŋsim bobu, yuuni 1979.
Tuma
Dr. Abukari ni daa naai University of Ghana, o daa tummi ti Kolebu ashibiti titali din be nyɔŋ polo la. Yuma ayi ka o daa zaŋ doli nimaani doɣite kpamba n-kpaŋsi o doɣite tali baŋsim (housemanship). Di nyaaŋa, bɛ daa kpuɣi o tuma Kolebu ashibiti titali maa ni ka o daa tum doɣite tuma ni maani yuuni laasabu, ka bɛ daa tahi o Akomfo Anokye ashibiti titali din be Kumahi la ka o ti tum ni 1976 yuuni n-ti kpa 1977. O daa lahi chaŋ Zambia tingbani ni n-ti tum kamanii yuuni ka naan labi Silimiin-tiŋa n-ti tuɣi o baŋsim bobu. | Abubakar Ibrahim | https://dag.wikipedia.org/wiki/Abubakar%20Ibrahim | ab | dag | Latn |
Adibo Dali nyɛla dabisi' shɛli din be Dagbaŋ taarihi ni n-zali yuli pam. Lala dab'sili maa, ka Dagbamba mini Germany nim' daa zaŋ bɛ nyɔri yo taba n-ŋme taba tɔbu ka di daa kpɛm pam. Yuuni 1896 ka lala tɔbu maa daa ŋme Dagbaŋ tiŋ yuli booni Adiboo. Dagbamba ŋɔ daa bi bɔri saamba ŋɔ bɛ tiŋgbani ni, ka Germany nima ŋɔ mi po tii ni bɛ ni ŋme n-kpe Dagbaŋ n-fa di sulinsi. Germany linjima nima daa kpuɣila napɔŋ n-chani ni bɛ ti ŋme Naya din nyɛ Dagbaŋ tiŋzuɣu la, ka Dagbamba mi daa laɣisi bɛ tɔbubihi n-daa paai ba tiŋ yuli booni Adiboo din miri Naya la ka bɛ ti kpe tab' ni. Germany linjima nima ŋɔ toondana n-daa nyɛ Lieutenant Valentin von Massow, ka Germany Fukumsi kpamba ban daa su lala Africa Wuliŋluhili yaɣili maa daa tim o mini o linjimbihi ni bɛ chaŋ n-ti ŋme lala Dagbaŋ yaɣili maa. Tɔbu maa dab'sa ayi ni, din daa lu December goli dabaanahi dali yuuni 1896, Dagbaŋ tɔb'bihi daa nyɛla ban daa niŋ ashaara pam, hali ka bɛ tiŋzuɣu la (Naya) gba daa nyɛ bɛ ni daa dahim shɛli n-nyo li buɣim. Adibo dalila ka Dagbamba booni lala tɔbu ŋɔ. Bɛ ni daa ŋme n-nyaŋ Dagbamba lala tɔbu ŋɔ ni, Germany nim ŋɔ daa zaŋla Dagbaŋ wuliŋ puhili yaɣili maa m-kpa bɛ sulinsi din yuli daa booni Togoland la ni. Bɛ daa lee galisi zaŋla Dagbaŋ wuliŋluhili n-ti Britain ka bɛ gba zaŋ pahi bɛ sulinsi ni.
Lahabali din sabi dɔya zaŋ kpa yɛlli ŋɔ polo nyɛla din zooi ka di yila Lieutenant von Mossow ni daa ŋma washiika shɛŋa ni o ni sabi yɛlitɔɣi shɛŋa n-niŋ o kundubil' ni na, ni o ni daa ŋmari gbaŋ shɛŋa n-tiri Fukumsi Kpambala so ŋun daa su Lome din daa nyɛ kparibɔɣu zaŋ ti "Colonial Department of Foreign Affairs" ka be Berlin la. Tɔ amaa, Dagbaŋ lunsi ni gbubi taarihi ŋɔ shɛm nyɛla din be dabam ka che din bɔŋɔ.
Piligu
Pɔi ni 1850 yuuni, Germany faaranim daa pun bela zuŋɔ ti ni mi yaɣ' shɛli Ghana nyɔŋ polo la n-ti pahi Togo. Amaa Germany daa tuui zaŋla bɛ sulinsi m-pili tiŋ' shɛŋa ŋan miri West Africa teeku noya la June goli dabaanu dali yuuni 1884. Din nyaanga, bɛ daa kuli yɛligirila bɛ sulinsi n-kpari tudu polo hali n-ti kpa Togoland sulinsi ka Cameroon gba daa pahi di zuɣu.
Daliri shɛli zuɣu Germany nima ni daa yɛligiri bɛ sulinsi daa nyɛmi, bɛ daa bɔrimi ni bɛ yaligi tingban' shɛŋa ni bɛ ni kɔra, ka maali pala mini ziliji naba, ka lahi bɔri ninvuɣ' shɛba bɛ ni yɛn mirisi ka bɛ tum lala tumanim' ŋɔ. Din daa lahi sɔŋ ba ka bɛ sulinsi yaligir' n-nya bɛ ni daa me sitimanima sheebu shee Lome la, ka zali "radio communication transmitter Kamina Funkstation, ni zuliya shɛba bɛ ni daa tuuri maa (kamanii Ewe nima) pam ni daa dii bi zabiri bɛ maŋ zuɣu la, domi bɛ daa kuli woliwolimi ʒiya.
Zaŋ kana 1890 yuuni, Germany nima ŋɔ daa nyɛla ban ŋmeri kpɛrina Ghana tudu polo n-ti pahi Togo. Nimpolo ka bɛ daa ŋme n-ti yi Dagbamba zuɣu, ka ban daa dii bi saɣi bɛ maŋ zuɣu.
Naa Andani Naanigoo
Naa Andani II (Naa Andani Naanigoo) n-daa ʒi Yani gbandi zuɣu ka lirigu daa liri Dagbaŋ. Andani Naanigoo daa yɛlimi ni o ku ʒi Yani gbandi zuɣu n-lihira ka Silimiinsi fa Dagbaŋ. O zamani ni Dagbaŋ daa kuli zaɣisimi ni bɛ che ka Silimiinsi kpɛna Dagbaŋ. Di mini li zaa yoli, tooni polo ni nyaanga, wuliŋ puhili ni wuliŋ luhili polo, Silimiinsi daa kuli pola tii ni bɛ kpe Dagbaŋ. Dagbamba daa kuli bela lala mɔli ŋɔ ni, n-zaɣisi silimiinsi sulinsi yuun' muna apɔin.
Naa Andani II daa nyɛla zaɣ' pɔlli ka ʒini Yani gbandi zuɣu. Ŋun maŋmaŋa n-daa yi gariti zaŋdi tɔb'bihi ka bɛ ŋmɛri tɔbiri n-diri nasara n-tiri Dagbaŋ.
Ŋuna n-daa ŋme Zambalima ka bɛ bi tooi kpe Dagbaŋ. Ŋuna n-daa lahi ŋme n-nyaŋ bidibga daa bɛni n-gbahiri daba ka bɛ booni o Babatu, ka daa lee che ka o ʒini Naya hali ni o nyɛvili tariga. Hali o gballi do Naya maa ka saamba chani n-ti baŋdi/lihiri li. | Adibo Dalila | https://dag.wikipedia.org/wiki/Adibo%20Dalila | ab | dag | Latn |
Saha ŋɔ Dagbaŋ yԑlikura ni ti ni daa guhiri ti ni bɛ tԑhiri shԑli mini niŋsim kam yԑla yikonima din yԑn wuhi di ni yԑn bahindi shԑm, di naan mali anfaani pam ni ti labi teei kurumbuni ha Dagbamba mini Gbampiԑla ni daa tuhi taba shԑm, di bahi bahindi Jaamaninima(Germans).
Dabisili shԑli be Dagbaŋ yԑlikura ni ka Dagbani kam mi li. Dagbaŋ lunsi n-teeri di yԑla m-bolli ni ''Adibo dali la’’. Dabisili ŋɔ nyԑla yuun’ Tuba din gari - l September 1896 yuuni; Dagbamba ni daa tuhi Jaamani gbampiԑla Adibo din miri Naya(Yendi) kamani maali pia laasabu nudirigu zuɣu polo. Lala saha maa Yaan Naa Andani ŋun pahiri ata ka bԑ booni o Andan Naanigoo n-daa ʒi Yani gbana zuɣu, ka o daa yԑli ni o ku saɣi ka gbampiԑlli deei o tiŋgbani bee n-fa Dagbaŋ, o ni zabi di zuɣu di yi yԑn di o la shԑli kam. Amaa o tiŋgbani maa daa nyԑla Gbampiԑla ni mo bee n-kpԑhi shԑli dabiԑm pam bɔba ni yaɣa zaa, Jaamani gbampiԑla(Germans) daa mɔri o la nudirigu polo, Biritin Gbampiԑla(British) mi daa mɔ o wulimpuhili zuɣu, ka Faransi Gbampiԑla(France) mi gba daa tuhiri o nuzaa polo. Dagbaŋ daa zaɣisiya ka tuhi gbampiԑla, bɛ ku deegi gbampiɛla sulinsi kamani yuma ayopɔin.
Andani Naanigoo ʒini namgbana zuɣu n-yuui pam, ka daa lahi gari tooni o maŋmaŋa n-zaŋ Dagbaŋ tɔb’ bihi ka bԑ tuhi n-di nasara pam o bi'palitali ni. O ni daa ŋme bee n-tuhi Zambalima ban daa tuhiri nyari nasara luɣ’ shԑŋa ha ka kpԑrina Dagbaŋ n-kpԑhi yɔɣu. O daa lahi gbaai dab’gbahiri yari’so ŋun yuli daa du pam ka bԑ booni o Baabaatu la n-niŋ o sulinsi ni n-ti o soli ka o ʒini Naya luɣ’shԑli o gballi ni daa kpalim la, dina n-lee lahiʒiba ka niriba chani n-ti lihiri li zuŋɔ la. O daa lahi zaŋ biԑri yoli m-mali Tiŋkpan' Nanima ban daa be biԑri yoli ka mali munaafichi ka lahi nahindi bԑ nyaandɔliba n-zali bԑ zaashee. Din niŋ lahiʒibu nyԑla ban zaa daa be lala biԑri yɔya maa nyԑla o bi’pola maa, di ni daa ti niŋ ka Gbampiԑla maa varisibu maa niŋ yԑlimaŋli, Naa Andani daa nyԑla kpamli ni gbaai so lala saha maa ka o daa bi lahi ne viԑnyԑla. Di zaa yoli Nanima kamani Saŋlana, Mioŋlana, Sunsoŋnaa, Dimɔŋnaa n-ti pahi Gbungbaliganaa daa yina ni bԑ sapashininima viԑnyԑla n-daa ti tuhi tɔbu maa ni yaa.
ŋumaŋuma nyԑla din daa pun gili Dagbaŋ zaa Gbampiԑla ni kani na shԑm. Lahibaya daa yi teeku noli ni na zaŋ jԑndi bԑ ni kpԑrina Dagbaŋ shԑm ka niriba pun buɣisi bԑ ni ŋmani bin'shԑŋa. Shԑba daa yԑliya ni bԑ ŋmanila jԑnsi ni dama bԑ malila nye’waɣila kamani jԑnsi maa, shԑba ni bԑ ŋmanila ninsalinima amaa ka lee yi teeku ni na. Ni ka bɔ n-leei lahi yԑn yi kom ni na m-pahila zahim? Di lahi niŋmi ka niriba ban be Sunsɔŋ, "Naya nuzaa polo nima la mi yԑli ni wula ka bԑ yԑn tooi niŋ n-gbahi ninsali zahima ŋɔ alaha, di ni daa kuli niŋ ka Gbampiԑla ŋɔ maa yirina teeku ni maa na, ni bԑ daa naan tooi zaŋ lansi n-gbahi ba.
Yuuni 1896 bahigu ni, lahibali daa wuligi gili Dagbaŋ ni kadama Gbampiԑla nyԑla ban kpԑna Dagbaŋ. Silimiin goli “November” biԑɣu pishi ni ayopɔin dali ka bԑ daa paana kpandai tiŋgbani ni, zaŋ chaŋ goli maa biԑɣu pihita dali ka bԑ pun naai Bimbilla ka naayi kpԑ Puusuɣu din nyԑ maali pihita zaŋ chaŋ Naya(Yendi) wulimpuhili la. Bimbilla lana daa tim tuumba ni bԑ ti ti Yaan- Naa tibili silimiinsi ni ŋme n-nyaŋ Bimbilla shԑm, bԑ nina ni daa niɛhi maa zuɣu, nira daa bi tooi baŋdi bԑ yԑla soli, bԑ daa kuli niŋdi la binshɛɣu kam yɔm ni valiŋ. Dagbamba ni daa guhiri dabisili shԑli ni bԑ mini Gbampiԑla ni yԑn zaŋ bԑ nyɔri yo taba la biԑɣu n-daa nee maa, amaa ka Dagbaŋ sapashininima daa na bi tooi laɣim.
Jaamaninima taɣibu bee karibu
Di ni daa niŋ ka lahibali paai Naya na, ni Gbampiԑla bee Silimiinsi maa fa Bimbilla ka tɔm nyo li, ka bԑ daa che ka bԑ ŋme pampantua din wuhiri ni Yaan- Naa yԑliya ni tɔbu lu Dagbaŋ bee Dagbaŋ be tɔbu ni, n-ni yԑri a ŋɔ yuui ya ka bԑ pun liri Naya nima na lala saha maa. Ka kpambaliba kamani Gagbuni, Balɔɣu ni Zɔhinaa daa chaŋ napɔŋkpԑma Nayili n-ti bo tuumba ka bԑ chaŋ n-ti yԑli Na’shԑba zaa ban za bԑ zaani Yaan-Nayili maa ni, ni bԑ laɣim Dagbaŋ Sapashinima maa zaa Yaan-Nayili yɔm ka bԑ ti tuhi Gbampiԑla bee Silimiinsi ban daa kpԑrina maa.
Amaa lala chandi ŋɔ maa daa nyԑla din yoli nyaaŋa, dama di ni daa niŋ ka Jaamaninima maa nini nee maa, Dagbaŋ nima daa ti yԑn baŋ ka bԑ pun ŋma mi n-gili bɔba ni yaɣa zaa. Nanima biԑla n-daa tooi paai Naya lala saha maa. Na’shԑba ban niŋ talahi ka tɔm mali yaa kamani: Kumbunnaa, Saveligunaa,Tolonnaa,Tampiɔŋlana ni ban kam pahi. Nanima ŋɔ zaa bela Dagbaŋ wulinluhili polo, yaha, ni Sapashinkpamba ban be Kariga, Gushaɣu ni Yԑlizoli(Zabizuɣu) daa bi tooi deei lahabali ŋɔ, di zuɣu bԑ daa ka Naya bԑ di ti yԑli bԑ nya saha m-mali shili n-chaŋ Naya n-ti tuhi Gbampiԑla ŋɔ ka bԑ bi tooi kpe Naya na. Yaan-Naa ni daa gbaai kpamli lala saha maa zuɣu, o daa zu dunia nyaaŋa, o ni daa zu li naai ka o daa pahi o Sapashininima suɣilo ni bԑ che ka o mini Gbampiԑla maa gbaai saawara ni taba ni amaa bԑ di che ka Kambonnakpԑma Zibilim baŋ li dama o Kambonnakpԑma Zibilim daa yԑliya ni ŋuna ku be o nyԑvuli ni ka Gbampiԑla kpԑna Naya.
1896 yuuni, silimiin goli December dabaata mini di dabaanahi dali, Jaamaninima mini Dagbamba ni daa zaŋ bԑ nyɔri n-yo taba la m-bala, ninvuɣu shԑba m-beni ka daa wuhi bidibilim pam, lala niriba maa n-nyԑ:Gbungbaliga Naa, Kambonnakpԑma Zibilim. O daa yԑli Yaan-Naa ni o ni taɣi Gbampiԑlli kam ŋun yԑn kpԑna Dagbaŋ n-labisi. Yԑlimaŋli, lala Sapashinkpԑma ŋɔ maa daa nyԑla Sapashini ni achiika, ka lahi tuhiri ni yԑlimaŋli. O daa nyԑla ŋun ʒi o nabaayi zuɣu viԑnyԑla ni bidibilim ka mali haŋkali pam n-tiri o Sapashininima. A daa yi boli o Kambonnakpԑma Wɔhu o niŋ n-nyamda. O daa bala War’piԑlli dibiga, ka gbubi marafanima ayi ni takɔbi ni di lu n-zahim shili maa ka lahi wuhi o zaa ni nyԑ shԑli. O daa yi zaŋdila o maŋa n-leeri wɔhu saha shԑŋa, ni dama pɔi ka a ti ku o, faashee a laɣimla dunia pirinsi bee soojanima m-pahi a maŋa zuɣu kamani waɣiri ni niŋdi shԑm maa. Sokam daa lahi mi o ka ŋun yi kuli gari shԑli, polo n-kuli neera. O daa yela gbaɣino din yԑn kpaŋsi o ka pahi o yaa, dina n-daa nyԑ din bi deeri marafa kuɣa bee sua. Yԑltɔɣ’taɣimalisi mini kundinima pam sabiya Dagbani ni m-puhiri ka teeri Dagbaŋ bidib’kpiɔŋ ŋɔ maa yԑla.
Kambonsi maa(Dagbaŋ Sapashinima maa) maani la shili kamani Nyɔŋnim maa(Southernes). Bԑ yula chinchina gɔbbu n-gari binŋmahi yԑbu. Bԑ diԑmdi booni Dagbaŋ Naa kam Mmaambia, ka booni Yaan-Naa mi ni Mmaambii Naanigoo, bԑ daa yԑli o ni o niŋmi suɣilo ni bԑ gbaai Gbampiԑla maa zaɣ’nԑma n-ti o na! (Gbaɣino nyԑla binŋmaa laasabu, ka bԑ she saba n-tali li ka lahi nyuhi li mɔɣu, gbaɣinonima na nyԑla din yoli Dagbaŋ zuŋɔ ŋɔ. Gbaɣino ka Nyɔŋ ni Nanima yera).
Dabisili shԑli Na’zuɣiri anu ŋɔ ni daa paai Naya, di daa lula Alaaba dali, Silimiin goli "December" dabaayi dali n-daa bala, lala saha maa ka Jaamaninima maa ban pun be Laɣinja, di nyԑla maali pia ni anu Naya zaŋ chaŋ ni. Wuntaŋ ni daa bii; ka Kambonnakpԑma Zibilim zaŋ o Sapashininima maa m-pahi o maŋa zuɣu ka bԑ chaŋ toondini polo biԑla n-ti zaŋ ba zali. Alaamishi dali, Silimiin goli "December" dabaata, 1989 yuuni n-daa bala, Dagbaŋ Sapashininima maa zaa daa chaŋmi laɣim n-doni zoli zuɣu Adiboo tiŋgbani ni. Bԑ daa doniya n-guhi Gbampiԑla maa je, zaŋ chaŋ wuntaŋ ni ka bԑ che ka yu’bariba kana n-ti yuli gili yɔɣu maa ni zaa zo’lɔŋ maa ni. Di daa nyԑla bindira kpuɣibu saha, ka bԑ daa zaŋ Kaʒiԑɣu n-kɔɣi da’ʒiԑɣu. Mali hali ka yuŋ ti zibi, bԑ daa bi nya alaama shԑli.
Baŋdiba yԑliya ni Dagbaŋ Sapashini shԑba ban daa be tɔbu ŋɔ ni daa naan paai daadam biԑlim kalinli tusaayi ni kɔbishinu(2500), ka niriba kɔbiga ni pihita(130) mi daa nyԑ yu’bariba, ka tusaayi(2000) laasabu mi nyԑ peen' tɔriba. Dr.Gruner n-daa nyԑ Jaamaninima maa Sapashininima toon dana ŋun daa be tooni ka bԑ dola, bԑ daa chani mi ni Sapashininima kɔbishita ni pisopɔin ayi kani(368)ni marafanima(rifles), Von Massow n-daa nyԑ ŋun wuhiri ba bԑ ni yԑn niŋ shԑm n-kana.
Biԑɣu ni daa nee, asiba silimiin goli December dabaanahi dali n-daa bala ka di lu Alizumba, bԑ daa lahi niŋ shili ka Kambonnakpԑma Wɔhu wuhi sokam o ni yԑn zani shԑli, Kambonnakpԑma Wɔhu daa nyԑla ŋun be Naya Sapashininima maa sunsuuni. O Daa zaŋla mba Chirifo n-zali o nudirigu polo, ka zaŋ n yaba Mioŋlana mini Saŋlana mi m-bahi o nyaaŋa ni bԑ Sapashininima. Ka zaŋ n yaba Damankuŋ mi n-ti zali o nuzaa polo, ban daa pahi o zuɣu n-daa nyԑ n yaba Dimɔnnaa, n yaba Kunkɔŋlana ni n yaba Sunsɔnnaa ni bԑ bidibisi. O ni daa pu ba bɔŋ buta maa, o daa lahi zaŋ kpan'chariba n-ti pahi Kpinkpaamba ban daa tɔri piԑma n-niŋ bԑ sunsuuni ka n yaba Dimɔŋnaa daa ʒiri ba.
Bԑ ni daa maali shili maa shԑm lala Alizumma maa asiba n-guhiri tɔbu maa shԑm m-bala, di mi daa lula Naya da’gahindili dali, dama Alizumba koofi dali n-daa bala.
N vihigu din kam kpalim jԑndila lala dabisili ŋɔ maa, dini n-nyԑ “Adibo dali” Dr Peter Sebald kundi shԑŋa bee shԑli o ni sabi zaŋ jԑndi lala dabisili ŋɔ maa nyԑla din sɔŋ ma pam. Dr.Peter Sebald nyԑla karimba ŋun daa wuhi karinzon-titali be Aŋkara ka di yuli booni “Goeth” karinzɔŋ la ni , yuuni 2005 silimiin goli “January” biԑɣu pia ni yini dali n-daa bala. O daa piigi yuli m-boli li ni “Aligbenima tiŋgbani ni zaŋ kana Dagbamba ni” Jaamaninima maa tuma ni daa nyԑ shԑli yuuni 1888 zaŋ hali ni 1900 yuuni. Dr. Sehald nyԑla ŋun sabirila kundi ka pii yuli n-boli li ni “Tabibi marafa mini Sooja yaa” lala kundi maa nyԑla din yԑn kɔhi yuuni 2005. Ni o mi pii lala yuli ŋɔ maa bi yi shԑli ni dama Jaamaninima maa daa zaŋla tabibi marafanima mini Linjimanima yaa ka Dagbaŋ be bԑ sulinsi ni. Dr. Sebald kundi maa jԑndila Sooja kurili ŋun yuli booni Valen-tin Von Massow’s lahabali, ŋuna n-daa nyԑ Jaamaninima maa Sapashintoondana bԑ ni daa yԑn kpe Togo tiŋgbani gulinyaaŋa polo mini di gulinyaaŋa wulinpuhuli polo la,lala yaɣa ŋɔ maa zaa nyԑla din nyԑ Ghana, ka Dagbamba lee su li. Valen-tin Von Massow daa nyԑ ŋun maai o maŋa n-sabi lahabaya niŋ o kundi bila ni biԑɣukulo kam. Yaha, o daa lahi sabi gbana pam n-ti o ma mini o tuzopaɣiba, dini ka Dr.Sebald yԑn zaŋ sabi o kundi maa. Adibo tɔbu maa daa nyԑla saha shԑli Gbampiԑla bee silimiinsi ni daa kpaɣindi Gbansabila tiŋgbani zuɣu la, di zuɣu Jaamaninima mini Silimiinsi daa kpaɣindi Gbansabila tiŋgbani din be wulinluhili polo ŋɔ na; bԑ daa bɔrila luɣ’shԑli bԑ ni shiri yԑn Ʒini tabili ka tooi mali yaa lala yaɣili maa. Di zuɣu Jaamaninima daa niŋdila yɔmyɔm ni bԑ bo biԑhigu shee kamani bԑ yaa tariga, Naya mi n-daa nyԑ bԑ ni yuuni tuuri shԑli. Di mi daa bi niŋ alaha zaŋ ti ba.
Jaamaninima daa daŋla Dagbaŋ n-ti mali shili guhiri bԑ ni booni luɣ’shԑli Togo nyaaŋa Teeku tiŋgbani la(Togo hinterland) chandi, ka daa kpahi Jaamani tiŋgbani zuɣulana maa zuɣu ni pam Dagbaŋ Nanima mali yaa pam Dagbaŋ polo.
1896 yuuni silimiin goli May, Dr. Gruner daa moya ni o kpԑ Naya, o mi nia daa nyԑla o kpe n-gari Sansane-Mongu polo, amaa Yaan Naa daa zaɣisiya ni o di doli Dagbaŋ polo na. Di zuɣu bԑ ni daa yԑn chaŋ lala chandi maa yaha,Zuɣulana Kohler daa zaŋla Soojakpԑma Valen-tin Massow m-pahi Dr. Gruner zuɣu ni bԑ chaŋ lala chandi maa. Bԑ daa chanimi ni Jaamaninima niribaanahi(ɔGermans), Soojakpԑma Massow n-daa nyԑ bԑ toondana, Dr. Gruner, Soojakpԑma Therry ni Sooja ŋun yuli booni Heitmann, tɔbu bidara pihiwɔi ni yini(90)mini loorinima pihinahi ni ayɔbu(46), Soojanima mini anashaara marafanima din bi yoli ŋɔ. Loori shԑŋa din daa lahi pahi n-ʒiri niriba daa nyԑla loori kɔbishiyi ni pihita ni yini(230). Lala niriba ŋɔ maa n-daa nyԑ ban chani ni yaa Dagbaŋ polo ŋɔ na.
Bԑ ni daa yԑn kpԑna Dagbaŋ, Jaamaninima maa daa shinimi kawuuni ti du ka kikaa ti kum ʒini, di saha buɣim diya. Di daliri daa nyԑla Soojanima daa borimi ni bԑ yuuni gbaari luɣili kam, bԑ daa jԑmi ni bԑ ti liri ba mɔɣu maa ni.
Kamani kilomita pia ni anu zuɣu(15kilomtres) zaŋ chaŋ Naya mini Adibo yiŋa m-bala, Dagbaŋ sapashininima maa daa gula soli maa.Adibo nyԑla tiŋ’shԑli din tam zobila zuɣu, a yi chani Nakpachee nudirigu polo ŋɔ m-bala. Dagbaŋ sapashinima maa zaa daa malila bԑ shili viԑnyԑliŋga n-tam zoli maa zuɣu. Amaa Jaamaninima maa ŋuna di daa bi niŋ alaha tiba zaŋ chaŋ bԑ tɔbu nuu maa lԑbigibu bee taɣibu polo tɔbu maa tuhibu shee, dama, tuuli, bԑ daa yi yԑn ti lahabali, shee ka bԑ yԑli yino ka o mi gba yԑli ŋun paya. Saha ŋɔ bԑ chandi daa bi lahi nie nini n-ti ba, amaa Dagbaŋ sapashinkpԑma maa mi daa bi tooi baŋ n-chaŋ ka o sapashinbihi maa ti liri ba soli maa ni, pirimla o daa bi tԑhiri mi ni bԑ ti bi di nasara. O tԑha daa lahi nyԑla din woli dama o daa tԑhiri mi ni Jaamaninima maa ti daŋ liri ba.
Din yԑn che ka bԑ bi dam ba zo’lɔŋ maa ni, Soojakpԑma Massow daa laɣim la o tɔbu bidibsi maa n-niŋ yaɣa ata zuɣu, kan ban la ʒiri bindira mini tɔbu nԑma n-doli bԑ nyaaŋa, ka Dr. Gruner doli nyaaŋa ni yaɣa shԑli din pahiri anahi, ni ban pahi n-ʒiri Soojanima mini anashaara marafanima din bi yoli ŋɔ, ka bԑ shili bi mi ni bԑ tuhi bini din gbaai Dagbaŋ nudirigu mini nuzaa polo. Bԑ daa kuli mirila Dagbaŋ sapashinima maa kamani mita kɔbishita zuɣu(about 300metres) ka na zani. Ka Dagbaŋ sapashininma maa na kuli tam zoli maa zuɣu ni bԑ shili maa, bԑ daa piԑla fooli ka faliŋga kamani kilomita zaɣ’yini be bԑ sunsuuni.
Din daa yԑn wuhi ni Jaamaninima maa kpe Bimbilla din daa ti niŋ ka bԑ pili Bimbilla nyɔbu amaa lala saha ŋɔ Dagbamba gba daa yina ka bԑ zaŋ bԑ nyɔri kpa taba,di daa leei pala Naya yiŋa. Di zuɣu Adibo yiŋa ka Jaamaninima daa gbaai noli, di zuɣu Von Massow suhu daa pilila yiɣisibu ka di nyԑla Dagbamba ni liri ba la zuɣu. Zaŋ chaŋ wuntaŋa ti yԑn zani zuɣu ni ka Massow che ka marafa kɔɣa n-kuli yiri bɔba ni yaɣa zaa luɣuli kam.
Ka Kambonnakpԑma Wɔhu wum ka yԑli sapashinima maa ni bԑ chami tooni, di zuɣu bԑ daa gili la Jaamaninima maa n-niŋ sunsuuni. Jaamaninima ŋɔ mi daa pun bɔrila bԑ ni yԑn niŋ shԑm ka Dagbamba ŋɔ maa kana miri bԑ anashaara marafanima maa. Amaa ka Dagbamba maa yԑla daa leei niŋ lahiʒibu, dama bԑ daa zala katiŋa ha, ka tԑhi ni marafa kɔɣa maa ku paai ba bԑ ti yԑli di ti daŋa. Bԑ daa mila Dagban’marafanima kɔ, ti ni booni shԑli nolini subu la, di yi ŋme yim, din lahi di kamani min-ti yini pɔi ka naan yi lahi ŋme yaha, di kuli chaŋya zaa kamani mita pishi zaŋ chaŋ mita pihita sunsuuni(20-30metre). Amaa Jaamaninima maa ban marafanima maa kuɣa daa kuli yirila katiŋa na ka lahi chani yɔmyɔm lala. Dagbaŋ sapashinima maa daa na ʒin nya lala lahiʒibu marafanima, di zuɣu kuɣa daa nyԑla din nyɔɣi niriba pam bee niriba pam daa nyԑla ban deehi dansi ka naan yi paai luɣushԑli bԑ bidibinԑma ni be.
Bԑ daa tuhimi hali ka di ti kpaɣi mii ka Kambonnakpԑma baŋ ni Jaamaninima maa marafanima maa tooi su yim n-ŋme ŋmԑri gbaliŋ ka labi su kani. Marafa bɔnima ka Jaamanima leei mali maa, di daa niŋ ba la lahiʒiba. Ka o naan yi nya o niriba maa ni suuri yɔm shԑm, Kambonnakpԑma daa labi wuhi Dagbaŋ sapashininima maa bԑ ni yԑn tuhi Jaamaninima maa shԑm ka tooi di nasara. Bԑ daa che mi ka liriti ba bԑ bɔna maa ni ka chaŋ miri ba kamani mita pihita zuɣkaman 30 metres). Amaa di zaa yoli DlSebald daa yԑliya ni Dagbamba maa daa bi tooi chaŋ miri ba, bԑ di ti yԑri ni bԑ mini ba zaŋ bԑ nyɔri yo taba n-wuhi taba bidibilim. Di mini di daa tirisiya maa zaa yoli, yubariba maa naan tooi chaŋ n-gili ba yom, amaa pirila Dagbamba taada maa zuɣu bԑ daa zami m-miri sapashininima maa ka bԑ tuhiri tɔbu maa. Yubariba ŋɔ ban tuma daa kuli nyԑla bԑ kari doli Jaamaninima maa bԑ yi ti buri ba ka bԑ zɔra. Bana ni daa nya ka nira diri nasara tɔbu ni shԑm m-bala, ni di simdi ni a nyaŋ a dima ka nya o ni guura.
Dagbamba maa daa bi tooi baŋ tulim shԑli din ŋmԑri ba ŋɔ maa yaa tariga, ka tahigu tahi n-yԑli ba “limsim ya, limsim ya” di daa wuhiri ba mi ni marafa shԑŋa bԑ ni daa mali ŋmԑri ba maa bi suri ka bԑ ni mali marafa shԑŋa maa. Lala saha maa ka Dagbaŋ sapashinnima maa daa na wurim tuuli maa ka daa labi niŋ shili ka leei birim ni bidibineen’pali shԑŋa bԑ ni daa mali tuhiri ba maa. [ŋɔ daa bi wɔligi ka che Kambonsi mini Gbampiԑli bambala maa tɔbu la. Amaa Kambonsi daa nyԑla ban wuhi bidibilim, ka bidibineenkpԑma daa leei che ka Biritishinima maa daa leei di nasara. 1828 yuuni, Biritishinima maa daa zaŋla ŋmԑlin kuɣa n-varisiri Kambonsapashina maa. Kambonsi maa daa tԑhi mi ni sa’tahinga mini saa nyaɣisibu ka Biritishinima maa mali tuhiri ba maa, ka dabiԑm daa gbahi ba pam ka bԑ zo n-kuli Kumasi]
Dagbamba tɔbu maa ni lubu ŋɔ daa nyԑla din mali barina pam: Niriba kɔbishinahi ni pihita(130) n-daa lu tɔbu maa ni n-ti pahi Sapashinkpamba pihinahi(40) ban daa be zoli la zuɣu maa, bԑ mi daa lola bԑ maŋa gabikpԑma n-tabili kuɣ’shԑŋa zuɣu bԑ ni daa ʒiya maa, din yԑn wuhi bԑ Sapashinnima maa ni bԑ pala ban yԑn chaŋ shԑli ka che ba. Shԑba daa kpimi ni bԑ yuri. Suhusaɣingu zaa daa nyԑla bԑ ni daa ŋme Kambonnakpԑma Zibilim marafa shԑli bԑ booni piisili la ka di nyԑla polo ni, di ni daa niŋ ka o zaŋ o nu'zaŋa ni o gbaai Silimiinsi maa yino la. Bԑ ni daa lahi ku shԑba n-da nyԑ m ba Chirifo mini n yaba Dimɔnnaa ni n yaba Kunkɔŋlana n-ti pahi Sapashin' Kpamba ban daa pahi.
Dagbamba maa gba daa nyԑla ban ku Jaamaninima maa pam, dama Sooja so bԑ ni daa booni Heitmann la mini tɔbu tuhiri shԑba bԑ ni daa da la pirigili daa nyԑla Dagbamba maa gba ni daa zaŋ shԑba zuɣuri limsi ka shԑba diԑhi dansi. Jaamaninima maa daa nyԑla ban di vali ŋɔ nasara amaa pa tɔbu maa nasara. Dagbaŋ Sapashinnima maa pam daa nyԑla ban zo n-kpԑ mɔɣu ka Dr.Gruner niriba maa ku lahi tooi deei dansarikanima maa so.Lala dabisili maa wuntaŋ ni, di daa lula Silimiin goli "December" dabaanahi dali ka ban daa kpalim maa daa lahi tuɣi chandi maa, bԑ daa zaŋla bԑ zuɣu kpa Naya polo.
Dagbamba maa ni daa ti niŋ nimmɔhi n-taɣi Gbampiԑla maa to n-wɔli taba, ka lahabali yi bini din gbaai Adibo palli maa zuɣu zaŋ chaŋ Choo, Gbungbaliga ni Zuɣu n-ti pahi Naya, ni Dagbamba mini Gbampiԑla tɔbu shԑli din tuhi Adibo la nyԑla din tum barina pam. Ni niriba nyԑla ban yiri zɔri kpԑri mɔɣu ni ka che bԑ yanima zali dabari. Jaamaninima maa daa nyԑla ban nyo tiŋ kam bԑ ni gari, bԑ ni daa ti paai Naya na kamani zaawuni polo n-daa bala ka di tɔm lu Naya daa dali, so mi daa lahi ka daa maa ni, bԑ zaa daa zɔya ka che daa maa zali zaɣi kuŋ, di zuɣu Naya daa maa daa kpalim la da’kuŋ ka bԑ naan yi paai na.
Lahabali daa paai Yaan-Naa ni Kambonnakpԑma Zibilim nyԑla ŋun lu tɔbu maa ni, di zuɣu bԑ yԑli la Yaan-Naa ni o che ka bԑ zaŋ o zo n-sɔɣi ni din yԑn che ka be bi nya o gba n-ku, ka o daa zaɣisi, ka bԑ balim o kam ka o zaɣisi ni o pala ŋun yiri ka cheri Nayili maa, bԑ daa kuli bela o balimbu ŋɔ ni hali ka o bihi maa yino ti paai na, ŋuna n-nyԑ naabapira Saŋlana, n-ti balimi o ka yԑli o ni hali di yi niŋ ka bԑ yԑn ku o, ni di simdi ni bԑ ku o la o ba gballi ni daa dɔni shԑli polo la, n yԑrila Naa Yakuba. Saha ŋɔ lala gballi maa nyԑla bԑ ni sa gunsi bee kuɣu kara n-gili. Kamani mita kɔbishinahi zuɣu(about 400metres), di kuli mirila Nayili maa, a yi chani Kuɣu polo. Di zuɣu bԑ daa zaŋla Yaan-Naa n-chaŋ o ba gballi maa ni be luɣushԑli maa ka o ti kpalim ni. Sooja kurili so ŋun yuli daa booni Von Massow la mini o nyaandoliba daa nyԑla ban saɣim binshԑɣu kam Naya ka tɔm nyo li n-pahi, bԑ daa lahi nyԑla ban kahi bee n-zu anfaani bini kam din daa be Naa Gbewaa yili la ni. Amaa dabiԑm daa bahi mali ba mi, dama bԑ daa tԑhiri mi ni Dagbaŋ Sapashinshԑba ban daa zo n-kpԑ mɔɣu Adibo tɔbu maa ni maa ti lahi liri ba. Dama bԑ marafa kuɣa mini bԑ tim zaa daa nyԑla din daa naai, di zuɣu bԑ daa kɔŋla Naya benibu ka daa lahi zaŋ bԑ nԑma n-gbaai soli dindali maa yuŋ maa, n-chaŋ ti doni tiŋa yuli booni Sakpԑɣu dindali yuŋ maa yaha. Biԑɣu ni daa ti neeri na ka bԑ daa lahi niŋ yɔm n-kahi nԑma n-kpa Sunsɔŋ polo, ni kuli Sansane Mongu(lala tiŋa maa nyԑla din be Togo zuŋɔ)
Yԑli biԑɣu daa nyԑla din niŋ Naya, tɔbu maa tuhi nee biԑɣu dali maa, dama Naya Achirikpԑma ŋun daa bi lu tɔbu maa ni la daa nyԑla ŋun ku o maŋa. Dama o daa chaŋla Yaan Nayili tɔbu maa tuhi nee biԑɣu dali maa n-ti bɔhiri o maŋa bɔhisi ni bɔ zuɣu ka Kambonnakpԑma mini o taba ni ban kpalim maa zaa lu tɔbu maa ni ka ŋuna yԑn beni. Ni bɔ ka ŋun yԑn beni n-niŋda? Ni o leei yurila saɣim n-gari yuli bee? O ni daa labina yiŋa ka o paɣa ti tu o ni o Sapashin chɔɣufu, ni o ni kuli nyԑ paɣa ŋɔ gba ni o naan niŋ shԑli tɔbu maa ni. Ni ka Achirikpԑma daa kpԑ o duu n-ti su tim niŋ o marafa ni n-ŋme o maŋa, ni o noli ni ka o daa ŋme li niŋ, ka bahi ni.
Adibo dali maa daa lu la Alizumma dali, ka daa lahi tɔm nyԑ Naya daa dali, Naya daa mi daa yi ti lu Alizumma dali, di nyԑla dabisili gahindili ka dira ni jiri, hali ni zuŋɔ lala n-na kuli nyԑ li. Lala Alizumma daa ŋɔ maa Dagbamba daa booni li mi “Alizumma Koofi” dama kurumbuna maa ni paɣisara daa yi zaŋdila Koofi(di nyԑla yari laasabu) n-dihi bԑ maŋa nachinsi ka bԑ viԑlim ka ŋmali, bԑ mi daa yi zaŋla lala Koofi maa n-so bԑ shԑhi ni hali n-ti taɣi bԑ nyɔri, n-kpԑ daa maa ni, din yԑn che ka nachimpola nya ba ka bԑ suhu lu bԑ ni. Dagbamba nyԑla ban teeri Adibo dali ŋɔ maa yԑla ka di nyԑla nandahima dabisili n-ti Dagbaŋ zaa, Yaan-Naa nyԑla ŋun bi yirina duu bee n-yiri niriba ni di yi ti niŋ ka Naya daa lu Alizumma dali(Alizumma Koofi dali m-bala). Dabisili ŋɔ nyԑla dabisili shԑli Lunsi ni tooi teeri shԑli yԑla dabisi gahinda dali; kamani Buɣim chuɣu, Damba dali ni ŋan kam pahi. Dagbaŋ Sapashinnima maa gba malila wa’tulishԑli bԑ ni wara n-teeri ninvuɣu shԑba ban daa lu tɔbu maani yԑla. Di yila m-bɔŋɔ: Tinima na Ʒin zo, Tinima na Ʒin zo. Ka Adibo dali la? Naɣila dina ko. Bԑ lahi mali yila shԑli n-yiina di ti niŋ ka bԑ wari lala waa ŋɔ maa, dina n-nyԑ: “Adibo dali la m ba n-daa nyԑ doo yeei”, Kambonnakpԑma Zibilim nyԑla Dagbaŋ yil’yiiniba ni ŋma kuyil’gahindili n-ti, din wuhiri ni o nyԑla ninvuɣ’ gahindili, ka simdi ni bԑ ti o jilima. Yumaata nyaaŋa, Silimiinsi maa daa na kuli mɔri mi ni bԑ ʒini Naya amaa lala saha maa ŋuna ka Dagbamba mini Kpunkpaamba daa laɣim tuhi ba. Di mi zaa yoli Jaamaninima deei ba mi n-niŋ bԑ sulinsi ni(Dagbaŋ booni li la Jaamani Do-ʒiԑɣu)daa ŋmԑla tɔbiri kamani pihinahi ni anu zuɣu ka naan yi ti nyaŋ Dagbaŋ bee n-nya yiko deei Dagbaŋ wulimpuhuli polo nima n-su, Naa Andani kpibu nyaaŋa n-daa bala. Gbampiԑla daa lahi nyԑla ban yihi anfaani bini kam din be Dagbaŋ ka lala zuɣu daa lahi tahi dabisi gahindili shԑli Dagbamba ni booni “Saŋ dali la” na, di nyaaŋa ka bԑ daa lahi liri Naya nima n-ti ŋme n-kari Yaa-Na’pali so bԑ ni daa yoli lee maa ka lahi nyo Nayili maa m-pahi buyi. | Adibo dali | https://dag.wikipedia.org/wiki/Adibo%20dali | ab | dag | Latn |
Dunia tinsi pubu-pubu zaa, Africa n-nyɛ din pahiri ayi zaŋkpa tiŋgbaŋ galisim ni daadam biɛligu.Tiŋgbani ŋɔ puuni, gbaŋsabila n-nyɛ ban zooi. Mediterranean Sea, Isthmus of Suez, Red Sea, Indian Ocean ni Atlan-tic Ocean zaa nyɛla ko' shɛŋa din gili Africa ŋɔ tiŋgbana. Madagascar mini archipelagos balibunima zaa pahila tiŋgbani ŋɔ puuni. Di yi nyɛla tiŋgbani galisim polo, Algeria n-nyɛ tuuli amaa di yi nyɛla niribi galisim Nigeria n-nyɛ tuuli. Niribi pam sa.
Taarihi
Tingban ŋmali
Bala
Zahinbu puuni, bal’shɛŋa ban tɔɣisira Duniya ŋɔ puuni gari tuhili (UNESCO ban yɛlimi ni tusa ayi polo).Bala ŋɔ pam nyɛla din yi tingbani ŋɔ puuni na amaa shɛŋa yila Europe mini Asia tingbani ni. Africa n-nyɛ tingbani shɛli ban yɛri balla pam dinzuɣu di ka lahiʒiba ni niriba tooi yɛri balla pam Africa n-ti pahi Silimiinsi dina gba shɛli.Bal'shɛŋa din yi Africa puuni mali la pubu anahi:
Kaya ni taada
Adiini
Ariziki nimma
Africa tinsi | Africa | https://dag.wikipedia.org/wiki/Africa | ab | dag | Latn |
Ahafo Region nyɛla tinshɛli din be Ghana Regions pia ni ayobu la puuni. Di tinzuɣu n-nyɛ Goaso. | Ahafo Region | https://dag.wikipedia.org/wiki/Ahafo%20Region | ab | dag | Latn |
Mr. Razak kamani niriba pam ni mi o shɛm, o dɔɣim yuli n nyɛ Adam ka o nyɛ Dagbana. Bɛ dɔɣi o la Poloya Fɔŋ din be Tamale la. O tuma nyɛla kpɛrigu kpɛribu ni yila yilibu.
Piligu
Ahmed Adam nyɛla bɛ ni dɔɣi ninvuɣu so Poloya Fɔŋ din be Tamali tingbani ni la. O dɔɣim yuli n-nyɛ Ahmed ka pam lee mi o Mr. Razak. O ba yuli Alhaji Adam. O zoola o laamba sani. O bipolitali ni zonima shɛba n-daa nyɛ Afa Anas, Afa Haruna ni ban pahi.
Biɛhigu
Alhaji Adam nyɛla Musulimi ka be daŋ shɛli din kpԑm Musulinsi ni pam. O mali la paɣaba ayi. Bɛ yino n-nyɛ Hajia Jumai ka niriba pam lee mi o Saida. O gba nyɛla kpɛrikpɛrita ka lahi yiini yila kamani o yidana la.
Ahmed Adam nyɛla ŋun yila tiri yɛmbahiga pam ka nyɛ waazu.
Baŋsim bɔbu
O daa pilila shikuru baŋsim bɔhimbu Ahmadiyya Primary shikuru la ni, ka tuɣi chaŋ Nyohini Presby Middle School, n-daa naai ni yuuni 1983. Lala Middle School ŋɔ ka o shikuru baŋsim bɔhimbu zani.
Tuma
Mr. Razak kpɛla kpɛrigu ni poi ka naan kpe yila ni. O daa pilila kpɛribu la o shikuru baŋsim bɔhimbu ni. O mali nim’ mohi pam zaŋ chaŋ kpɛrigu ni yila yilibu polo. O tuuli Kpɛrigu din daa yaagi n-niŋ ninyula kpanjɔɣu ni n-daa nyɛ "Ŋuni M-mi Sɔhibiɛɣu" 1993 yuuni. Ahmed Adam ni kuli nam Dagbanli siniinim paai bini pihita (30). Ahmed Adam ni daa yɛn kpɛ yila ni, bɛ daa yɛn ŋmaala Dagbanli kpɛrigu ka bɔli li "Wumpini". Lala kpɛrigu ŋɔ ni ka di daa ʒiya ni yila kpe di ni, ka Mr. Razak to yilli ka di gari niriba ka lahi niŋ ba nyaɣisim. Alhaji Ahmed mali yila kpanjɔri (albums) paai dibaawei (9).
Ahmed Adam ba daa nyɛla boosu doroba (Buss driver) ka lahi niŋdi chechenima paŋbu daabiligu (Bicycle rentals). Chechenima paŋbu shee ka Mr.Razak daa kpaŋsi pam ka di sɔŋ o biɛhigu pam hali ka o ti kpe kpɛrigu mini yila yilibu ni. | Ahmed Adam | https://dag.wikipedia.org/wiki/Ahmed%20Adam | ab | dag | Latn |
Ahmed Alhassan Yakubu nyɛla Ghana siyaasa nira ŋun yi Dagbaŋ na. O lahi nyɛla kparilim baŋda. Bɛ dɔɣi o la silimiin-gɔli "December" dabaata dali, 1957 yuuni. Saŋ din be Miɛŋ piibu-piibu yaɣili la n-nyɛ o ya. O nyɛla Liɛm siyaasa yaɣili (NDC) nira. O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Miɛŋ piibu-piibu yaɣili maa.
Piligu
Alhassan Yakubu malila paɣa ni bihi ata. O nyɛla Musulimi.
Baŋsim Bɔbu
2002 yuuni ka Alhassan Yakubu daa dee o degree shahira gbaŋ Imperial College din be University of London, UK. O daa karim la kparilim baŋsim yaɣi shɛli bɛ ni booni Agronomy la.
Tuma
O namin tum Council for Scien-tific and Industrial Research tuma kparibɔɣu din yuli booni Scien-tific an Industrial Research Institute ka be Nyankpala yiŋa la.
Ŋuna n-daa lahi nyɛ Palimen-ti Jintɔra (MP) n-ti Miɛŋ yaɣili 2005 yuuni hali ni 2016.
O lahi nyɛla ŋun kɔra.
Siyaasa
Ahmed Yakubu nyɛla Liɛm(NDC) siyaasa yaɣili nira. Ŋuna n-daa zani ti siyaasa yaɣili maa 2004 Ghana zaa piibu-piibu la ni, n-daa kpaɣiri bo Miɛŋ Yaɣili ka daa di nasara. Ŋuna n-daa labi di kuɣu maa 2008 piibu-piibu la ni, n-ti lahi di li 2012 gba.
O namin nyɛ Fukumsi Kpambali-paa n-ti "Ministry of Agriculture". | Ahmed Alhassan Yakubu | https://dag.wikipedia.org/wiki/Ahmed%20Alhassan%20Yakubu | ab | dag | Latn |
Ahmed Yusif Abubakari nyɛla Dagbaŋ bilichini so bɛ ni dɔɣi Naya (Yendi). Niriba pam mi o la Alhaji kooms ka o nyɛ siyassa nira. Ŋuna n nyɛ Municipal Chief Executive n-zaŋti Naya (Yendi) piibu-piibu yaɣili.
Piligu
Ahmed Yusif Abubakari nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Jankuŋ din be Naya (Yendi). Niriba pam mi o la Alhaji Kooms. Gambariya daŋ ni ka o laamba daa dɔɣi o niŋ.
Alhaji Kooms ba yuli ndaa booni Ahmed (Naabeli) ka o ma yuli booni Azara. O bapira n daa wumisi o.
Biɛhigu
Alhaji Kooms nyɛla Dagbana ka lahi nyɛ Musulimi. O lahi nyɛla siyaasa nira zaŋti wabigu paati.
Shikuru baŋsim bɔbu.
O daa nyɛla ŋun niŋ zaɣikurili zaa ka naan pili shikuru chandi, ka lala maa zuɣu daa che ka bɛ booni o bikuri Shikuru. Alhaji Kooms daa pili la Shikuru chandi yuuni 1969. Warikpomo Primary n-daa nyɛ Shikuru tuuli o ni chaŋ. O daa lahi tirisiya chaŋ Yendi Middle School. Alhaji Kooms ni daa naai lala Shikuru ŋɔ o daa lahi chaŋ Yendi Senior Secondary School(YESS) yuuni 1974 n-ti bɔhim "General Science" baŋsim. O ni daa naai YESS ŋɔ, o daa nyɛ nasara pam o zahimbu ni. Pirimla kum ni tahiri yɛla pam na zuɣu, Alhaji Kooms daa tarigi Shikuru tuɣibu kadama o ba daa nyɛla ŋun kani ka di zaya ni o labi yiŋa n-ti gbubi daŋ maa.
Siyaasa
Alhaji Kooms, kamani niriba pam ni mi o shɛm nyɛla ninvuɣu so ŋun kpɛm wɔbigu (NPP) siyaasa yaɣili ni pam. Bɛ daa piigi o la piibu-piibu adaka kpɛma (Polong Station Chairman) zaŋ ti wɔbigu (NPP) siyaasa yaɣili yuuni 1979.
Ŋuni ka bɛ daa lahi piigi Unit Kɔmitii gbaŋ' ŋmara yuuni 1992 ka daa lahi tirisi tooni ti lee Yendi constituency gbaŋ' ŋmara. Alhaji Kooms ka bɛ daa zaŋ lee gamo tuhi ku tuma du' shɛli din yuli booni NADMO la kpɛma Naya yaɣili maa yuuni 2001. Bɛ daa lahi piigi o Naya (Yendi) yaɣili Municipal Chief Executive yuuni 2017 hali ni zuŋɔ.
Tuma
O bi'palitali ni tuma daa nyɛla foto yaabu. O daa pili lala tuma ŋɔ ka na biɛla Shikuru. Di daa nyɛla tuun' shɛli din sɔŋsi o mini o daŋ biɛhigu pam.
Alhaji Kooms daa lahi nyɛla ŋun tum tuma pam saha shɛli bɛ ni daa piigi o NADMO kpɛma. O tuma daa kpaŋsiya pam di ni daa niŋ ka bɛ zaŋ Yendi MCE tali n-ti o. ŋuna n-na nye Naya (Yendi) yaɣili gɔmnan-ti Fukumsi kpambala (MCE). | Ahmed Yussif Abubakari | https://dag.wikipedia.org/wiki/Ahmed%20Yussif%20Abubakari | ab | dag | Latn |
Pɔhim tooi ʒiri doro n-loori salinima ka di dɔli saha mini ʒii waɣilim. Dɔriti ŋan ni tooi dɔli pɔhim mali buchi n-ti dɔɣitenim mini katiriɡaarinima.
Lala dɔriti ŋɔ dɔribimbira tabi lɔɣu bee binneembaliɡu. Di kɔbbu beei loobu dɔlila kɔhiŋɡu, tihimbu, vuhibu, tankpaɡbuliɡu, ti"koma mihibu, bina kpaabu beei tuuni kam din ni kpiriɡi bim'maha mihibu beei duɣiribu. Pɔhim dɔriti ŋan ɡbaari daadama bi kpini pɔhim biɛri ni kpiriɡi shɛŋa kamani ɡulisiɡu, ɡaasinima ni pɔhim ni chana ka ʒira bimburi shɛŋa. | Pɔhim | https://dag.wikipedia.org/wiki/P%C9%94him | ab | dag | Latn |
Alepelebindi / Kuluŋkuma (bɔbigu: Alepelebindi) nyԑla mɔri din bindi yinsi mini mɔɣuni.
Di nyԑla mɔ' shԑli din muɣisiri pukpariba ka tooi zooi ka di yɛm pam America luɣu shԑŋa tulim ni be. Di zooya ka di lahi tooi be Africa tingbana puuni n-ti pahi dunia yaɣ' shɛŋa maasim ni dii kani.
Alepelebindi bukaata
Alepelebindi daanfaani nima galisiya n-ti salnim' mini binkɔbiri.
Vuhurisi
Bԑ mali li n-dihiri bunkɔbri kamani silimiin jangbara, soonsi ni yuri. Zimbihi gba nyɛla ban yu di nyibu viɛnyɛla. Tilaa n lahi nyԑli ti kuruchunima mini yiŋ nohi bɛ yi diɛli li ka baɣasi di vari n yuɣusi niŋ be konyurum puuni.
Salnima
Kamani dini kuli sɔŋdi vuhurisi shԑm, salnima gba mali li kuri bɛ bukaatanima. Di sɔŋdi guri duunsi ka taɣiri ʒi’yili di yi niŋ ka so yi nye daŋa. Alepelebindi taɣiri fԑɣufԑɣu ka vuuri binsaa. Alaafee baŋdiba zaŋdi li tuhiri bingɔhi ka shԑbi mi mali li maani paɣaba zabri ni ningbuŋ kpa'ʒԑra. | Alepele bindi | https://dag.wikipedia.org/wiki/Alepele%20bindi | ab | dag | Latn |
E-Class
Alhassan Andani nyɛla Naa Andani ŋun daa nyɛ Yaa Naa la yaanga. Bɛ daa dɔɣi o la Banvim, Silimiin' gɔli November biɛɣu pishi ni anahi dali, yuuni 1960. O ba n-daa nyɛ Saɣinar'naa Abdulai Andani.
O nyɛla "Economics" baŋda ka lahi nyɛ "Stanbic Bank" kpɛma Ghana zaa. Ŋuna n-nyɛ zuɣulan zaŋ ti "Scientific and Industrial Research" ka lahi be "Gold Fields Limited" nim "board" ni. Ŋuna n-lahi nyɛ Ghana zaa banki tumtumdiba laɣingu la kpɛma.
Nam
Ti ni ʒi saha shɛli ŋɔ, ŋuna n-na diri Pishiɣu.
Shikuru
Mr Andani daa chaŋ la shikuru gahandi shali diŋ bɛ Tamale ka bi boonili Ghana Senior High School. O laŋ chaŋ skikuru kari shali di bɛ Gana ŋɔ, dini nyɛ University of Ghana n ti niŋ yuma a nahi "4-year undergraduate degree in Agriculture ". O daa laŋ nyɛ shara gbaŋ shali di nyɛ master's in Banking and Finance diŋ bɛ Finafrica Institute diŋ bɛ Milan, Italy. Mr Andani daa laŋ nyɛ shara gbaŋ shali diŋ nyɛ International Management Certificate from INSEAD, Chartered Bank.
. | Alhassan Andani | https://dag.wikipedia.org/wiki/Alhassan%20Andani | ab | dag | Latn |
Alhassan Bashir Fuseini nyɛla Ghana bilchin so ŋun nyɛ siyaasa nira ka lahi nyɛ jintɔri zaŋ ti Sagnarigu piibu-piibu yaɣili tudu ŋɔ na. O nyɛla Tudu ŋɔ na fukumsi wulana (Deputy North Regional Minister) ...
Maŋmaŋa biɛhigu
Fuseini nyɛla musulimi. O niŋ amiliya ka dɔɣi bihi anahi.
Biɛhigu Piligu Mini Shikuru Baŋsim
O nyɛla ninvuɣ’so bɛ ni doɣi silimin-gɔli February dabaa ayi dali yuuni 1956, Sagnarigu din pa nyɛ Sagnarigu Municipality punpɔŋɔ.
O daa dee la o shɛhira gbaŋ din nyɛ GCE O level la Yendi Secondary School, o daa lahi chaŋla T. I Ahamadiya Secondary nti lahi deei shahira gbaŋ din nyɛ GCE A level la gba,ni ka o daa naai ka chaŋ shikuru karli shɛli din be nyɔŋ polo ka ti booni li University of Ghana la n-ti deei shahira gbaŋ din nyɛ BA HONS.
O daa chaŋla University of Essex din be United Kingdom silmiintiŋ n ti deei shahira gbaŋ din nyɛ MA (human rights).
Siyaasa Biɛhigu
O nyɛla jintɔra zaŋti Sagnarigu piibu-piibu yaɣili nti lɛm paati Tudu yaɣili ŋɔ na. O daa kpɛla jina duu silimin-gɔli January dabaa ayopɔi yuuni 2013 dini daa niŋ ka o nye nasara yuuni 2012 piibu-piibu saha la hali na ni zuŋɔ.
Yuuni 2012 piibupiibu
Bihi bapira Fuseini daa tuui kpaɣiri bo Sagnarigu piibupiibu yaɣali jintɔri tali ka zan' ti National Democratic Congress yuuni 2012 Ghana piibupiibu ni ka daa di ni vooti gbaŋ tuhi-pihita yin'ka ni kobisinu ni anii (29,508) ka di yiɣisi vaabu kobisinii ayi'ka ni chɛnji (78.79%) vooti maa zaa ni. Bɛ daa piigi o ka che bihi bapira Yakubu Abdul Karim ŋun daa mya New Patriotic Party jintɔri bɛra, Alhassan A Suhuyini ŋun daa nya Convention People's Party jintɔri bɔra, Abdul Jamaldeen Ahmed ŋun daa zani n-ti PPP n ti Abdul Kahar Adam ŋun gba daa zani n-ti NDP. Bɛ zaa ŋɔ daa nyɛla vooti gbaŋ tusaayobu ni kobisiwɔi ni pihita ni anu (6, 935), vooti gbaŋ kobisinahi ni ayi (402), vooti gbaŋ kobisita ni ayopɔin (371) ni vooti gbaŋ kobishii ni pihita ni anu (235) ka mani yuya maa mi piɛ n-doya shɛm maa. Ŋɔ maa yiɣisi la vaabu pishi ayi'ka ni chɛnji (18.52%) kobigi puuni, vaabu yim ni chɛnji (1.07%) kobigi puuni, vaabu 0.99% vaabu 0.63% vooti maa zaa ni ka mani yuya di doya shɛm maa.
Yuuni 2016 piibupiibu
Jilimalana Fuseini daa labi di jintɔra tali n-ti Sagnarigu piibupiibu yaɣali ka zan' n-ti National Democratic Congress yuuni 2016 Ghana piibupiibu maa ni, ni vooti gbaŋ tuhi-pishi ni ayobu ni kobiwɔi ayi'ka (26, 898) ka di yiɣisi vaabu pisopɔin ni chɛnji (70.58%) kobigi puuni vooti zaa ni. O daa di li mi ka che bihi bapira Habib Iddrisu ŋun daa nya New Patriotic Party jintɔri bɔra ka daa nya vooti gbaŋ tusaapɔin ni kobisinii ni pihiwɔi ayi'ka (7, 888) ka di yiɣisi vaabu pishi ni chɛnji (20.73%) kobigi puuni, jintɔra bɔri zaŋ n-ti Convention People's Party, Zalia Issah nya vooti gbaŋ tusa-ayi ni kobisinii ni pishi (2, 820) ka di yiɣisi vaabu buyopɔin ni chɛnji (7.41%) kobigi puuni ni PPP jintɔra bɔra, Abdul Jamaldeen Ahmed mi nya vooti gbaŋ kobisinahi ni pihinu yin'ka (449) ka di yiɣisi vaabu yim ni chɛnji (1.18%) kobigi puuni vooti maa zaa ni.
Yuuni 2020 piibupiibu
Hon. Alhassan Bashir Fuseini daa lahi kpaɣiri bo Sagnarigu piibupiibu yaɣali maa jintɔra tali zaŋ n-ti National Democratic Congress yuuni 2020 Ghana piibupiibu maa ni ka di ni vooti gbaŋ tuhi-pihita ni anahi ni kobisiwɔi ni pihiwɔi yin'ka (34, 989) ka di yiɣisi pihinu ni ayobu ni chɛnji (56.96%) kobigi puuni ma New Patriotic Party jintɔra bɔra, bihi piriba Felicia Tettey nya vooti gbaŋ tuhi-pishi ni ayobu ni kobisinahi ni pihita ni anahi (26, 434) ka di yiɣisi vaabu pihinahi ni ata ni chɛnji (43.04%) kobigi puuni vooti maa zaa ni.
Komitiinima
Hon. Fuseini nyɛla ŋun be lahabali komitii ni,yiya komitii ni privileges komitii.
Yuuni 2023 NDC jintɔri bobo piibupiibu
Yuuni 2023 NDC jintɔri bobo piibupiibu ni, Fuseini daa kɔŋ nasara ka Attah Issah di o din ni daa ka o nya vooti gbaŋ kobisita ni pihita ni at (333) ka Issah mi nya vooti gbaŋ kobisinii ni yini (801). Din zuɣu, bihi bapira Attah Issah n yɛn zani n-ti Sagnarigu piibupiibu yaɣali National Democratic Congress yuuni 2024 Ghana piibupiibu ni.
Tuma
.Sabi sabira zaŋ n-ti Daily Graphic, Graphic Communications Group of Companies, Accra
.Minisita paa zaŋ n-ti Northern Region, yuuni 2013 hali ni yuuni 2017
.Jintɔri a (silimin goli January 7, 2013 hali ni zuŋɔ; 2nd term)
.Consultant | Alhassan Bashir Fuseini | https://dag.wikipedia.org/wiki/Alhassan%20Bashir%20Fuseini | ab | dag | Latn |
Alhassan Sayibu Suhiyini nyɛla Ghana lahibali tira ni lahabali sabiri kuro nti radio gold din be nyɔŋ polo Ankara tingbani ni. O lahi nyɛla siyaasa nira n-nyɛ jintori zaŋti Tamale North piibupiibu yaɣili.
Biɛhigu Piligu
Bɛ dɔɣila Suhiyini silimiin-gɔli September biɛɣ piiya ni ayi dali yuuni 1979. O ba n-daa nyɛ Gumbihini Naa Mahama Suhiyini ka o nyɛ o ba maa bi'kpɛma.
Shikuru Baŋsim Bɔbu
O daa chaŋla Nyanshɛɣu primary n-yi ni chaŋ Gumbihini n-daa chaŋ Bishop Junior High School. O daa chaŋla Ghana Secondary School shɛli ti ni booni GHANASCO(1995-1997) la nti bɔhim Science baŋsim dama o daa mali niya pam ni o lɛbi dɔɣita.
O daa zaŋ tuɣi n-chaŋ kariŋ zɔŋ karili din be Tamale ŋɔ Kati mili Tamale Training College ka bɛ pa mili Tamale College of Education la yuuni 2000-2002, n lɛbi karimba. O daa nyɛla ŋun chaŋ kariŋ zɔŋ titali shɛli ti booni Ghana Institute of Management and Public Administration (GIMPA), o daa deei shɛhira gbaŋ din nyɛ Degree mini Masters in Development Management.
Siyaayasa Biɛhigu
Alhassan Suhiyini kpɛla jina duu silimiin-gɔli January dabaata yuuni 2017 di ni daa niŋ ka o di nasara zaŋ jɛndi ti Ghana 2016 piibu-piibu saha la. O daa nyɛla ŋun zanti lɛm paati(NDC) nti Tamale North piibu-piibu yaɣili, ŋuni na nyɛ lala piibu-piibu yaɣili jintɔra ti ni na ʒi saha shɛli ŋɔ, o lahi zani mi n-ti lala yaɣili ŋɔ maa yuuni ŋɔ piibu-piibu maa. | Alhassan Sayibu Suhiyini | https://dag.wikipedia.org/wiki/Alhassan%20Sayibu%20Suhiyini | ab | dag | Latn |
Alhassan Wayo Seini nyɛla bɛ ni dɔɣi so Silimiin' goli September biɛɣu-pia ni ayi dali, yuuni 1945, ka o nyɛ siyaasa nira ŋun be Ghana tiŋgbani ni. O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Tamale Central Constituency Ghana Tudu yaɣili palo, din gbaai yuuni 2005 hali ni yuuni 2009 sunsuuni.
Shikuru baŋsim
Wayo shikuru baŋsim bɔhimbu daa jɛndila pukparilim yaɣili. Kwame Nkrumah University of Science and Technology ka o daa karim. O daa deei shɛhira gbaŋ din nyɛ Degree gbaŋ zaŋ jɛndi pukparilim tabibi tuma polo.
Siyaasa yɛla
Yuuni 2004 ka Wayo daa di Jintɔritali kuɣa zaŋ ti Tamale Central Constituency. Wayo daa nyɛla bɛ ni pii so lala yaɣili ŋɔ jintɔra, ka o zani n-ti National Democratic Party (NDC, bee Liɛm siyaasa yaɣili) yuuni 2004 piibupiibu din daa niŋ Ghana tiŋgbani la. Niriba ban kalinli daa yiɣisi tuhipihiyɔbu ni yini ni kɔb'shiyi nipisopɔi ni yini (61271) n-daa niŋ piibupiibu maa. Ka Wayo daa zaŋ niriba kalinli din daa yiɣisi tuhipihita ni anu ni kɔb'shiyɔbu ni pihita ni anu (35635) n-di nasara. O ni daa zaŋ kalinli shɛli di maa daa vaarila pihiyɔbu ayi ka
(58%), kɔbiga pubu zuɣu.
2006 yuuni puli ni, Wayo daa nyɛla ŋun yi Liɛm n-zani o gama zuɣu lala yaɣili ŋɔ ka daa kɔŋ nasara ka Inusah Fuseini n-daa di nasara o zuɣu. Inusah Fuseini nyɛla ŋun daa zani n-ti Liɛm siyaasa yaɣili lala yaɣili ŋɔ.
Tuma
Wayo nyɛla ŋun tum zaŋ jɛndi binkɔb' gulibo. O daa nyɛla karimba m-be University of Ghana ka daa min lahi nyɛ New Partriotic Party (NPP, bee Wɔbgu siyaasa yaɣili) Chaaman' paa (Vice-Chairman).
Maŋ maŋ biɛhigu
Wayo nyɛla ŋun doli Musulinsi daadiini. | Alhassan Wayo Seini | https://dag.wikipedia.org/wiki/Alhassan%20Wayo%20Seini | ab | dag | Latn |
Alhassan Yahaya Seini nyɛla Ghana bilichina so ŋun nyɛ looya (Alikaale tumtumda) ka lahi nyɛ daambulo zaŋ ti kootu tumtumdiba nangbani yini laɣingu.
Shikuru baŋsim
Seini daa deela o "Bachelor of Law Degree" yuuni 1981 karimzɔŋ kar' shɛli din be Ghana ka bɛ booni li "University of Ghana" la puuni. O daa lahi chaŋ shikuru din yuli booni "Ghana Law School" la n-daa ti dee "Barrister of Law" shahira gbaŋ. O nyɛla ŋun be Ghana alikaalenima nangban' yini laɣingu la puuni.
Tuma
Seini nyɛla ŋun mini nyɛ vihirovihiro wulana (research assistant) zaŋ ti tumaduu yuli booni "Institute of Statistical, Social and Economic Research" ka di be University of Ghana karimzɔŋ karili la puuni yuuni 1977. Ka daa lahi leei tudu yaɣili daambɔlo zaŋ ti vihibuvihibu buɣibahi yuuni 1984 zaŋ chaŋ 1990.Seini daa lahi nyɛla "Senior Partener in Law Practice" zaŋ ti looya tali tumaduu yuli booni "Yelinzo Chambers" yuuni 1991. Ŋuni n-daa lahi nyɛ zuɣulan' paa zaŋ ti Northern Region Legal Aid Scheme yuuni 1996. Di nyaaŋa, o daa lahi leela zuɣulana (Executive Director) zaŋ ti "Legal Aid Commission", Tudu Yaɣili ŋɔ na.
Tiŋ dɔɣirili
Seini yila Tamale din nyɛ tiŋzuɣu zaŋ ti Ghana tudu yaɣili polo la na. | Alhassan Yahaya Seini | https://dag.wikipedia.org/wiki/Alhassan%20Yahaya%20Seini | ab | dag | Latn |
Alhassan Yushaw Jahinfo yila Tamali na, ka nyɛ zuɣulana zaŋ ti Dagbaŋ kpɛrikpɛritiba. Ka lahi nyɛ Dagbanli yaɣili lahabali churi wuligibu toondana zaŋ ti Zaa radio(99.3FM). O nyɛla tun' tumdi kuro n-ti Fiila FM(89.3MHz). Yushaw Jahinfo malila yuun-pishi shahira Dagbaŋ kpɛrigu puuni.
Shikuru
O nyɛla ŋun daa chaŋ shikuru Ghana Senior High School karimzɔŋ karili din be Tamali la.
Biɛhigu
Alhassan Yushaw nyɛla Musulimi. | Alhassan Yushaw Jahinfo | https://dag.wikipedia.org/wiki/Alhassan%20Yushaw%20Jahinfo | ab | dag | Latn |
Hajia Alima Mahama (bɛ daa dɔɣi o la silimin gɔli November biɛɣ'pinaayobu dali yuuni 1957, Walewale, North East Region) o nyɛla Ghana's tuuli paɣa ŋun nyɛ ambassador zaŋti US. O nyɛla alikaali nira bin din gbaai silimin gɔli January yuuni 2005 hali ni silimin January yuuni 2009 o daa nyɛla Minista zaŋti affairs of women and children din be Ghana tiŋgbani zuɣulan John Kufuor saha. O daa lahi nyɛla Ghana nim Minista zaŋti Local Government and Rural Development, ŋun daa piigi o nyɛ tiŋgbani zuɣulan Nana Akuffo-Addo silimin gɔli January biɛɣ'pia dali yuuni 2017 hali ni silimin gɔli January dabaa ayopɔin dali yuuni 2021. Hajia Alima daa lahi nyɛla jintɔra zaŋti Nalerigu/Gambaga piibu yaɣili ka nyɛ ŋun be Wɔbigu paati (New Patriotic Party) 7th Parliament of the 4th Republic.
Bɛ daa piigi o Ambassador of Ghana to the United States of America silimin gɔli June yuuni 2021.
Shikuru baŋsim
Alima Mahama daa nyɛla o senior high school shikuru baŋsim Wesley Girls Senior High School, Cape Coast. O daa tuɣi o shikuru baŋsim bɔbu shikuru yuli booni University of Ghana ni ka o daa nya bachelor's degree in Law and Sociology. Rutgers University mini University of Ottawa, o daa nya la o postgraduate degree in Public Policy mini Development Planning and Administration. O nyɛla ŋun lahi mali master's degree in Development Studies ka di yina Institute of Social Studies, din be Netherlands. Hajia Mahama nyɛla shikuru bila kuro zaŋti Ghana School of Law ka bɛ daa boli o na "bar" yuuni1982.
Siyaasa tali
Tiŋgbani zuɣulan John Agyekum Kufuor saha, o daa nyɛla Minista zaŋti Women and Children Affairs, Deputy Minister for Trade and Industry n-ti pahi Deputy Minister for Local Government and Rural Development bin din gbaai yuuni 2001 hali ni yuuni 2008. Alima Mahama daa kpaɣiri m-bo yuuni 2016 piibu piibu din daa niŋ ka o zani n-ti Wɔbigu paati (New Patriotic Party ) ka daa nya nasara ni kɔbigi puuni vaabu 53% ninvuɣ shɛba ban daa niŋ piibu piibu ŋɔ Nalerigu/Gambaga piibu piibu yaɣili .
Binshɛŋa din pahi
Clean Cooking Alliance, Member of the Leadership Council | Alima Mahama | https://dag.wikipedia.org/wiki/Alima%20Mahama | ab | dag | Latn |
Alhaji Aliu Mahama daa nyɛla Ghana enjiniiya ni siyaasa nira ŋun daa nyɛ zuɣulan' paa nti John Kofi Agyekum Kufuor gominanti silimiin-goli January dabaa ayɔpɔin dali yuuni 2001 (7th January 2001) nti kpa silimiin-gɔli January dabaa ayɔpɔin dali yuuni 2009(7th January 2009). Wabigu paati din nyɛ New Patriotic Party la ka o daa be, ŋuna n-daa lahi nyɛ Ghana tuuli musulimi tiŋgbaŋ zuɣulan' paa.
Biɛhigu piligu mini shikuru baŋsim
Silimiin goli March dabaa ata dali yuuni 1946 (3rd March, 1946) ka bɛ daa dɔɣi Aliu Mahama. O daa chaŋla gominanti secondary school shɛli din be Tamale la yuuni 1960 ti kpa yuuni 1967 n daa ti deei shɛhira gbaŋ din nyɛ 'O' level mini 'A' level. O daa tirisi la tooni n "daa lahi chaŋ karim zɔŋ karili shɛli din be Kumahi ka bɛ booni li Kwame Nkrumah University of Science and Technology la, o daa yina ni o shɛhira gbaŋ din nyɛ BSc miɛbu tabiibi(Building Technology) yuuni 1967 ti kpa yuuni 1971.
Ali Mahama daa lahi nyɛla Ghana Institute of Management and Public Administration (GIMPA) la karimbi' kuro. Din yɛn kpaŋsi o walima mini toontali baŋsim zuɣu, o daa lahi deei shɛhira gbana ayi lala karim zɔŋ ŋɔ maa puuni din nyɛ Project Planning mini Management nti pahi Toon tali(Leadership).
Tuma
O daa pilla tuma tumbu Bolgatanga regional office din su state construction corporation n-nyɛ enjiniiya (Engineer) yuuni 1972 ti kpa yuuni 1975.
Bɛ daa pahi o la kpamli ka o leibi Assistant Regional Manager ka bɛ daa tahi o Koforidua regional corporation office yuuni 1975 ti kpa yuuni 1976. O daa lahi nyɛla regional manager zaŋti Tudu yaɣili ŋɔ na Tamale din gbaai silimiin-gɔli June yuuni 1976 ti kpa silimiin-gɔli August yuuni 1982.
Yuuni 1982 ka o daa kpa o maŋmaŋa tuma dini n daa nyɛ civil engineering mini mɛibu n tili yuli LIDRA Limited n daa leibi di kpema. O daa nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ kontiraatanim laɣiŋgu daambolo yuuni 1996 hali ni silimiin-gɔli December 2000.
Tuma chɛbu
Mahama ni di tiŋgbaŋ zuɣulan pa' tali buyi zuɣu, o daa pahila ban kpaɣiri bo New Patriotic Party toondantali zuɣu n zanti yuuni 2008 piibu-piibu, amaa bɛ ni daa chaŋ yuuni 2007 congress, o daa bi di nasara dama o daa nyɛla kɔbiga puuni vaabu ayɔbu(6%) din yiɣisi kalinli kɔbigi ni pihinahi ni ayɔbu(146), ka o daa yi siyaayasa ni.
Kpibu
Ghana lahibali churi n daa wuligi o kum ŋuma ŋuma silimiin-gɔli November biɛɣ' piiya ni anahi dali yuuni 2012 Korle Bu Ashibiti titali ni, amaa ka o daŋ mini Ashibiti kpamba daa yina ti chihi lala yɛltɔɣili maa. Ka o daa bahi kpi lala Ashibiti titali maa ni silimiin-gɔli November biɛɣ' pia ni ayɔbu dali yuuni 2012 o yuun pihiyobu ni ayɔbu ni ka di nyɛla suhi mini gbali ni bɔɣu sababi. O kum nyaaŋa kaman chira anahi ka Ghana tiŋgbani zuɣulana Professor John Evans Fiifi Atta Mills gba kpi. | Aliu Mahama | https://dag.wikipedia.org/wiki/Aliu%20Mahama | ab | dag | Latn |
Alɔbo doro (epidemic, pandemic) n-nyɛ alaamu doro din-nyɛ dɔri-loorili din wuligiri n-gindi tiŋgbani yaɣ’kara ni kamani anduniya yaɣa ni bee annduniya zaa, n-nyɛ din gbahiri salo ban Galindo pam. Alaamu doro wuligibu pam salo’ boho zuɣu pala alobo doro. Alaamu doro wuligibu salo biɛla sunsuuni kamani fiɛɣu-fiɛɣu doro din tooi gbahiri niriba yuuni kam pulini la nyɛla bɛ ni waligi shɛli ka Che alobo doro kadama di nyɛla din tooi gbahiri niriba saha yini tiŋgbani yaɣ’kari shɛŋa ni amaa ka bi wuligiri n-gindi anduniya yaɣa zaa.
Sali biɛhigu taarihi tiŋgbani yaaŋa zuɣu, alobo dɔriti pam luna kamani jaɣa mini kɔhingu tɔŋ-tɔŋ. Alobo nyavuli’ pohili dɔrikpeeni dinna-min luna anduniya yaaŋa zuɣu ka di kpee naʒin niŋ taarihi din sabi n-doya ni n-daa nyɛ bin’nɛma dɔri shɛli bɛ ni daa booni Kpiri Sabinli la (dina n-daa lahi nyɛ bɛ ni booni shɛli “The Plague”), ka di daa di niriba ban-kalinli daa yiɣisi miliyɔŋ 75-200 yuun kɔbishiyɔpɔi din garila ni. La la bachi ŋɔ daa dii bi mali n-tumdi tuma lala saha maa ka naɣila tooni ha alobo dɔriti din shɛŋa daa nyɛ 1918 fiɛɣu-fiɛɣu alobo doro (Spanish flu). Ʒaamani ŋɔ alobo dɔriti shɛŋa n-nyɛ COVID 19 (SARS-CoV-2) mini HIV/AIDS.
Di Gbunni
Alobo doro nyɛla alaamu doro din luri tiŋgbani nyaaŋa zuɣu anduniya yili ni zoosim, ka tooi gbahiri niriba pam anduniya yili zaa. Doro dii pala alobo doro domini di wuligira bee n-kuri niriba pam; di tumi ni di lahi nyɛ din loora. Kotomsi, “cancer” nyɛla din kuri niriba pam amaa di bi kpuɣiri ni di di nyɛla alobo doro dama lala doro ŋɔ pala din loora.
Vihigu
Duniya yili alaafee tuma yilinima daa wuhi soya dibaayɔbu m-buɣisi doro ni loori shεm niriba biεla puuni zaŋ hali ti lεbi alobo. Di piligirimi di yi ti niŋ ka dɔr’ loorili daŋ binkɔbiri gbahibu ka bε mi gba zaŋ loo ninsalinima biεla n dii loori niriba mali chana hali ni Duniya yaɣa ni bɔba. Ninvuɣ’ so ŋun za duniya yili alaafee tumayili zaani yεra wuhiya ni “ alɔbo dii ka bɔŋ”. | Alɔbo | https://dag.wikipedia.org/wiki/Al%C9%94bo | ab | dag | Latn |
E-Class
Aluura (bɔbigu: Aluuranima) nyɛla tia, ka di zoobu bi to. Tihi balibu yi laɣim mɔɣuni ka aluura pahi di puni, dina n-yiri zaani polo gari tia kam. Aluura tia yi yuui, di gbunni polo yɛn pilila chɛbisibu ka zabiri la. Bɛ yi yoli bɔɣi di taabo di nyom ŋmanila tani nyom. Aluura tihi duniya zaa yi laɣim, Burma tingbani ni konko vaari la kɔbiga puuni, vaabu pihita ni ata (33%).
Aluura bukaata
Kaapintanima malili tumdi bɛ taabo tuma kaman buɣa kpɛbu, teebuya mini ŋarima malibu. Niɣilim buɣim tuma yilinima nyɛla ban mali li kuri bɛ bukaata. | Aluura | https://dag.wikipedia.org/wiki/Aluura | ab | dag | Latn |
E-Class
Amin Alhassan ka niriba pam mi o Prof. Amin Alhassan. O nyɛla Dagbana ŋun yi Ghana Tudu yaɣili palo na. Ŋuna n-nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana Broadcasting Corporation (GBC). O lahi nyɛla vihirovihiro ka di kpɛm pam ka o vihigu (research) yaa tooi jɛndila lahabali wuligibu (communication).
Piligu
Tamale Mohi Fɔŋ ka bɛ daa dɔɣi Amin Alhassan ka o laamba lee yi Savelugu na. Tamale maa ka o lahi zooi. O ba daa malila paɣa bobigu ni bihi pam dinzuɣu dundɔŋ titali ni ka o daa zooi.
Shikuru Baŋsim Bɔbu
Amin Alhassan pilila shikuru Tishigu Anglican Primary School din be Tamale la, n-daa naai yi ni maani chaŋ Tishigu Anglican Middle School. O nyɛla karimbi' kuro zaŋ ti Navrongo Secondary School (NAVASCO); ni ka o daa niŋ o "O" Level. O ni daa naai ni o daa labila Tamale na n-ti niŋ o "sixth form" Tamale Senior Secondary School (TAMASCO).
Din nyaaŋa, o daa chaŋla lahabali sabiriba shikuru be Ankara ka di yuli booni Ghana Institute of Journalism la. yuuni 1987 ti kpa 1989 yuuni ka o daa karim ni maani naai.
Amin daa lahi chaŋla University of Tampere ka do be Finland n-ti karim "Mass Journalism and Mass Communication" ka dee di "Masters degree" shahira gbaŋ. O daa lahi kpuɣi napɔŋ chaŋ Concordia University din be Canada la n-ti karim Communication and Culture ka dee di "PhD" shahira gbaŋ.
Tuma
Prof. Amin namin nyɛ karimba (lecturer) zaŋ ti karimzɔŋ karili yuli booni McGill University din be Canada tiŋ yuli booni Montreal la. O daa wuhila lala karimzɔŋ karili ŋɔ ni Silimiin' gɔli September 2003 yuuni ti kpa Silimiin' gɔli June 2004 yuuni.
Silimiin' gɔli July yuuni 2004 ti kpa Silimiin' gɔli April yuuni 2012, o daa lahi nyɛla karimba (Associate Professor) n-ti "Department of Communication Studies" yaɣili din be karimzɔŋ yuli booni University of Toronto din gba be Canada la.
Prof. Amin daa lahi kpuɣi napɔŋ labina Ghana n-ti kpa ka lɛbi zuɣulana zaŋ ti University for Development Studies (UDS) baŋsim yaɣ' shɛli din yuli booni Faculty of Agribusiness and Communication Sciences ka be Nyankpala yiŋ la, yuuni 2012 ti kpa 2018 yuuni ka o daa tum nimaani. Din nyaanga, ka o daa lahi tirisi tooni ti lɛbi zuɣulan (principal) zaŋ ti University for Development Studies (UDS) karimzɔŋ yaɣ' shɛli (campus) din be Wa la, Silimiin' gɔli September 2018 yuuni ti kpa Silimiin' gɔli September yuuni 2019.
O daa gbubila lala ŋɔ ka bɛ ti piigi o GBC zuɣulana Silimiin' gɔli October yuuni 2019. Prof. Amin Alhassan n-na nyɛ lala tumaduu ŋɔ zuɣulana.
Prof. nyɛla ŋun niŋ vihigu ka sabi kundunim pam. Ŋa shɛli n-nyɛ "Cultural and Moral Implications of Soli and it's effects on Journalism in Northern Ghana".
Maŋmaŋ biɛhigu
Amin Alhassan nyɛla Musulimi ŋun mali wuntia (imaani) pam. | Amin Alhassan | https://dag.wikipedia.org/wiki/Amin%20Alhassan | ab | dag | Latn |
Ankara nyɛla Ghana tiŋ'zuɣu din be nudirigu polo zaŋ miri mɔɣititali shɛli bɛ ni boli teeku mɔɣili (Gulf of Guinea) la. Di tingbani galisim paagi 225.67 km2.
Ankara n-nyɛ Greater Accra Region din be Ghana la tinzuɣu. Dini n lahi nyɛ Ghana zaa tinzuɣu. Ankara mali ya biɛlim ka di zooi. Di ya biɛlim maa nyɛla din me m pe zani viɛnyala. Dina n-lahi nyɛ tiŋ shɛli din mali daadam biɛlim n-gari Ghana tinsi zaa.
Taarihi
Tarisi
Salima
Di Nanima
Di Shikuru | Ankara | https://dag.wikipedia.org/wiki/Ankara | ab | dag | Latn |
E-Class
Apamabanasooma (bɔbgu:apamabanasoomanima) nyԑla baa mɔɣu. Di gbunni wula nyɛla zaɣikpula kamali alibalisa biԑhigu. Di gbunni wula maa nahingbaŋ nyԑla zaɣi dozim ka di zuɣu che ka bԑ mali li taɣiri ningbungbaŋ kɔm zaɣidozim. | Apamabanasooma | https://dag.wikipedia.org/wiki/Apamabanasooma | ab | dag | Latn |
Gara (silminsili:Ascariasis) nyԑla dɔri shɛli zunzuya ni tahiri na. Kɔbiga pubu puuni niriba pishi ni anii ni ka doro ŋɔ be, kɔbiga puuni niriba anu ko ka doro ŋɔ yԑn gbaagi ka di nahingbana bi yi polo, balantee zunzuya ŋɔ yi bi baribara. Di nahaingbana mi zaŋmi jɛndi zunzuya ŋɔ nabigibu, ka nahangbana maa nyԑ vuhim fɔhibu ni ningbun' duɣili. Saha shԑŋa di nahingbana ni tooi nyԑ puuni doro ni binsaa. Bihi ka doro ŋɔ tooi gbaara, ka che ka bɛ koɣisira ka nuɣunda kalahi che ka bɛ bi kpaŋdi bɛ maŋa karim sheei.
Din tahiri li na
Ascariasis (Gara) ni tooi gbaai nira di yi niŋ ka niri nyu kɔm din mali di zunzuya gala din mi gba yi baanjira ni na. Gala ŋɔ yԑn waɣi la punyɔrini n-dɔli Ʒim ni n-duna ti paai niri kukɔlini. Diyi paai gi kukɔli ni niri ni tooi kɔhim ka vali li. Zunzubihi ŋɔ yi labi kpe niri puli ni, ni ka bɛ yԑn zooi n-lԑbi zunzukara.
Gubu
Ascariasis taɣibu zaa kuli nyԑmi, ka kasi malibu n- kpaŋsi, zaŋ kpa baanjira damdibu ni bindi ni yɛn lu shԑli. Nua paɣibu tooi sɔŋdi taɣiri doro ŋɔ. Doro ŋɔ ni nyɔɣi niriba 20% luɣi shԑŋa, di tuya ka saha kam alaafee baŋdiba be ni n-yuuni bɛ zuɣu. Dama doro ŋɔ loobu loobu tooi wuligiya pam lala luɣa maani. World Health Organization nima wuhi ti' shԑŋa ti ni ni tooi ti Ascariasis barinima
kamani albendazole, mebendazole, levamisole bee pyrantel pamoate. Ti' shԑŋa din gba tooi sɔŋdi tibiri li nyԑla tribendimidine ni nitazoxanide.
Loobu mini taɣibu
Niriba zaŋ gbaai kamani 0.8 hali ni 1.2 billion anduniya pulini ka doro ŋɔ mala, ka lala niriba ŋɔ pam yi sub-Saharan Africa, Latin America, bee Asia tiŋgbani ni na. Di che ka Ascariasis lɛbi dɔri shԑli din yi palo ni n-gari zunzuya dɔriti kam. Vihigu wuhiya ni 2010 yuuni pulini di daa kula niribu 2700, ka ku niribu 3,400 yuuni 1990 pulini. Ascariasis ŋɔ nyԑla din gbaari kuruchunima gba. | Gara | https://dag.wikipedia.org/wiki/Gara | ab | dag | Latn |
Asghar Leghari vs. Federation of Pakistan daa nyɛla yuuni 2015 Lahore High Court sariya din daa ŋmaai zani ka dama dee gɔmnanti daa bi doli National Climate Change Policy zaŋ ti 2012 ni di zaŋ tum' tuma yuuni 2014-2030 pirinla o ni daa niŋ binshɛŋa bini daa gbaai zaŋ jɛndi bi niŋsim-kundi (policies). Lala ŋɔ maa zuɣu bɛ daa kpala kɔmitii ban yɛn sɔŋ Pakistan nima ka bɛ di nasara ni saha saha taɣibu niya nima.
Taarihi
Shikurubil' ŋun daa bɔhindi alikaali tali Punjab yaɣili, Pakistan tiŋgbani ka o yuli booni Asghar Leghari ni o ʒi'ʒiinitaba daa nyɛla ninvuɣ' shɛba ban yɛn kɔŋ bɛ bindira purini pirinla saha saha taɣibu ŋɔ maa zuɣu ka di mii daa nyɛla ko' pooli ni ʒaɣu. O daa zaŋla yɛlli ŋɔ n-tahi kootu ni, ni o yiko bee o nyamma zuɣu ka ʒini Putin's ni Gɔmnanti maa daa bi niŋ zaɣa zaa zaŋ chaŋ saha saha taɣibu zalikpana kundi maa. Leghari teha puuni Gɔmnanti m-baɣa ka shɛli o ni daa niŋ ŋɔ daa nyɛla binshiɛɣu din ni tooi tahi kum na pirinla bindir' pooli zuɣu, ni tiŋgbaŋ maa kom n-ti pahi bi niɣ'lim buɣim yɛltɔɣa.
Saha shɛli, saha saha taɣibu zalikpana kundi daa nyɛla binshiɛɣu bini che n-ŋme niribi nyɔɣuni. Amaa zuŋɔ, Lahore University of Management Sciences ni WWF nim vihigu din ka daɣiri wuhiya "province" shɛli ka lala zalikpana kundi ŋɔ maa.
Bɛ ni gbaa shɛli
Bɛ daa ŋmaali kamani ni di tu ka Gɔmnanti niŋ zaɣa ka lahi zaŋ li lɛbi o zuɣu talahi ni yuuni 2012 niya nim maa zaŋ tum' tuma. Jaaji kpɛma, Syed Mansoor Ali Shah, ŋun daa be lala Alikaali du' karili maa puuni daa yɛli ya ni saha saha taɣibu nim ŋɔ maa nyɛla barina zaɣi titali n-ti Pakistan. Jaaji kpɛma daa lahi wuhiya ni o bɔri mi ni ɔfisi kam piligi ninvuɣ'so ŋun yɛn lihiri saha saha taɣibu ŋɔ maa zuɣu, ni so'chibisi din yɛn doli n-gu ka taɣi hali ni silimiin goli December 31, 2015.
Lala gbaabu ŋɔ daa lan kpirila Saha saha taɣibu Kɔmitii ban daa nyɛ di baŋdiba, Ʒingama zuɣu niriba, ni Gɔmnanti kpambaliba din ku yɛn chɛ ka bɛ mi Gɔmnanti tuma ni chani shɛm. | Asghar Leghari vs. Federation of Pakistan | https://dag.wikipedia.org/wiki/Asghar%20Leghari%20vs.%20Federation%20of%20Pakistan | ab | dag | Latn |
Ashanti Region nyɛla din be Ghana regions pia ni ayobu la puuni. Di tinzuɣu n-nyɛ Kumasi. Ashanti region biɛla Nyɔŋni yaɣili ka nyɛ din pahi buta zaŋ chaŋ tingbani galisim polo Ghana regions puuni. Di maali tingbani din paai kilomita 24,389 km2 buyi zuɣu.
Shikuru Polo
Senior high schools Din Beni
Dadease Senior High School, Dadease
Akomadan Senior High School, Akomadan
Dompoase Senior High School, Dompoasi
Afia Kobi Ampem Girls (Royal AKAGSHS)
Adanwomase SENIOR High School (ADASS)
Agogo State College, Agogo Asante-Akyem
Agona SDA Senior High School, Agona
Anglican Senior High School, Kumasi
Asanteman School (Real Assas)
Bankoman Senior High School, Banko
Osei Tutu Senior High School (OT)
Bekwai SDA Senior High School
Ghana Armed Forces Secondary Technical School, Kumasi
Beposo Senior High School, Beposo
Collins Secondary Commercial School, Agog o Asante-Akyem
Effiduase Senior High School, Effiduase
Ejisuman Senior High School, Ejisu
Ejuraman Senior High School, Ejura
Fomena T.I. Ahmadiyya Senior High School, Adansi Fomena
Jachie-Pramso Senior High School (Formerly MIGHTY JAPASS)
Komfo Anokye Senior High School, Wiamoase
Kumasi Academy, Asokore-Mampong, Kumasi
Kumasi Girls' Senior High School
Kumasi Wesley Girls High School
Kumasi High School
Obuasi Secondary Technical School (O.S.T.S)
Wesley Senior High School (WEHIS), Bekwai
Adventist Senior High School (ADASS), Bantama
Ofoase Kokoben Senior High School (OFKOSS)
Adventist Girls Senior High School (ADGISS), Ntonso
Opoku Ware Secondary School, Kumasi.
St. Louis Senior High School, Oduom
Nkawie Secondary Technical School.
Oppong Memorial Senior High School.
Osei Kyeretwie Senior High School, Kumasi.
Prempeh College, Kumasi.
Prince of Peace Girls Senior High School, South Suntreso, Kumasi.
Simms Senior High School, Fawoade
Bonwire Senior High Tech. School.
St Joseph Senior High School (Ehuren)
St. Monica's Senior High School, Mampong
Amaniampong Senior High School, Mampong
T.I. Ahmadiyya Senior High School, Kumasi
T.I. Ahmadiyya Girls' Senior High School, Asokore
Jacobu Senior High School, Jacobu
Juaben Senior High School, Juaben
Yaa Asantewaa Girls' Senior High School, Tanoso
Kumasi Senior High Technical School (K.S.T.S),
Tepa Senior High School, Tepa. (GREAT TESS).
Mabang Senior High School, Mabang.
•Aduman Senior High School,(Admass) Aduman
Dwamena Akenten Senior High School,(DASS) Offinso
Universiities Din Beni
Kwame Nkrumah University of Science and Technology, Kumasi
Ghana Baptist University College, Kumasi
Spiritan University College, Ejisu
Garden City University College, Kenyasi, Kumasi
Akenten Appiah-Menka University of Skills Training and Entrepreneurial Development (formerly Kumasi Campus of University of Education, Winneba)
National Institute Of Information Technology, Kumasi Campus NIIT.
Kumasi Technical University, K-Poly
IPMC, Kumasi Campus
Akrokerri College of Education
St. Monica's College of Education, Mampong
Christian Service University College, Odeneho Kwadaso
Wesley College of Education
St. Louis College of Education
Akenten Appiah-Menka University of Skills Training and Entrepreneurial Development (formerly Mampong Campus of University of Education, Winneba)
Mampong Technical College of Education (MAMTECH)
S.D.A. College of Education, Agona | Ashanti Region | https://dag.wikipedia.org/wiki/Ashanti%20Region | ab | dag | Latn |
E-Class
Silimiin’ tima bɔhimbu ni, bε yεri ni doro nyεla asymptomatic di yi ti niŋ ka bara nyε ŋun ʒiri doro maa amaa ka ŋmahinli/shihira shεli bi wuhiri o nii. Alaafee tumayilinima ni yεli ya ni di nyεla asymptomatic di yi bi tooi wuhi nahingban’ shεŋa di ni chani ka ʒira.
Asymtomatic doro ŋɔ lahi nyεla bε ni booni shεli subclinical infections. Dɔr’ shεŋa (kamani zuɣu puri dɔriti) ni tooi nyε subclinical di yi niŋ ka nahingban’ shεŋa yi zahara amaa pa di zaa yi yina ni bε vihi nya doro maa. Bachi ŋɔ “clinical silent” gba nyεla bε ni lahi mali yu’ shεli booni li. Di yi niŋ ka doro yihi nahingbana biεla na, nahingbana din ka yaa, lala doro maa maa nyεla paucisymptomic. Di yi ti niŋ ka nahingbana ŋɔ yina saha shεli kamani, di yi ti yina asymptomic incubation saha nyaaŋga, din ŋuna di ni yina saha shεli maa nyεla pre-symptomica saha.
Din che ka di kpa talahi ni a mi ni yεlli ŋɔ nyεla asymptomatic nyεla:
1. Din ti tooi wuhi nahingbana saha shεli ka lala saha ŋɔ che ka a ni tooi bo tibibu n-ti li.
2. Din tooi bo tibibu ti di maŋa bee ka di jahi/kpaŋsi.
3. Din tooi nyε din loora.
4. Di bi tu ni lala nira ŋɔ bi bɔri tibibu n-tiri o maŋa. Di bi tahiri yεl’ shεli na tibibu shee kamani ʒiduli bee hyperlipidaemia.
5. Malimi shili n-gu yεli muɣisir’ shεŋa ŋan yεn kana: asymptomatic hypothyroidism chεmi ka nira bi kpεma zaŋ chaŋ Wernicke–Korsakoff syndrome bee beri-beri following intravenous glucose.
shεhiranima
Asymptomatic doro ŋɔ shεli nyεla Cytomegalovirus (CMV) din nεla Cytomegalovirus (CMV) din nyε herpes varoosinima ni zaɣ’ yini. Bε mali di laasabu n-nya ka bilεr’ shεba bε ni na yoli dɔɣi kɔbigu puuni vaabu yim m-mali lala doro ŋɔ (CMV), amaa bε pam nyεla ban mali asymptomatic dɔriti ŋɔ. (Knox, 1983; Kumar et al. 1984). Dɔr’ shεŋa puuni, asymptomstomic yεlimuɣisira ŋɔ nyεla din kpa talahi. Shεhira kamani, multiple sclerosis, ni bε mali di laasabu ka kɔbigu puuni vaabu pishi ni anu nyεla asymptomatic yεlimuɣisira ka di ni tooi nyεla postmortem puuni ka bε nyε li bee laɣim chirigi puuni (daliri n-niŋ ka bε nyε li) di tibbu ni.
Di Bεhigu:
Asymptomatic bεhigu ni too bi bo n-nya naɣila bε ti zahimla bara ŋɔ (x-ray bee vihibu so; shεŋ). Ninvuɣ’ shεba ni tooi be asymptomatic ni saha waɣinli, kamani ninvuɣ’ shεba ban mali sapuɣu dɔriti la. Bara doro yi bi yi ʒεhara (asymptomatic), m-maagi nii bi kuri buchi yaha ka mi bi tu ni a niŋ li. Bara ŋɔ tu ka o na kuli nyari tibbu zaŋ chaŋ dɔr’ shεli din na mali ba polo.
Bara ʒim halli ni tooi che ka di nahingbana yuui bee ka di bi pili nahingban’ shεli.
Dɔr’ shεŋa beni ka bε ni tooi baŋli la ashibiti ni, kamani AIDS n-tahiri HIV doro na. dimbɔŋɔ zuɣu di ka yεm bahinga ni a yεri “asymptomatic AIDS” yεla. Lala ashiti ni doro baŋbu ŋɔ chaŋ ti ŋmani la bε ni booni binshεli syndrome la.
Binyarisi Din Sabi Doya
Dimbɔŋɔnima zaa nyεla yεla din sabi do kundinima ni n-wuhiri niriba ban nyε asymptomatic din nyε bε ni vihi nya shεli. A yi bɔri ni a nya di zaa din ŋuna chami subclinical infection.
· Balanitis xerotica obliterans
· Benign lymphoepithelial lesion
· Cardiac shunt
· Carotid artery dissection
· Carotid bruit
· Cavernous hemangioma
· Chloromas (Myeloid sarcoma)
· Cholera
· Chronic myelogenous leukemia
· Coeliac disease
· Coronary artery disease
· COVID-19
· Cowpox
· Diabetic retinopathy
· Essential fructosuria
· Flu or Influenza strains
· Folliculosebaceous cystic hamartoma
· Glioblastoma multiforme (occasionally)
· Glucocorticoid remediable aldosteronism
· Glucose-6-phosphate dehydrogenase deficiency
· Hepatitis
· Hereditary elliptocytosis
· Herpes
· Heterophoria
· Human coronaviruses (common cold germs)
· Hypertension (high blood pressure)
· Histidinemia
· HIV (AIDS)
· HPV
· Hyperaldosteronism
· hyperlipidaemia
· Wilson's disease
Paɣaba ban ka kalinli nyε ban bi wuhiri nahingbana bε yi pua hali nib ε ti yεn dɔɣi bee chaɣila yi ti ŋma o, bε daa bi mi nib ε mali puhi. Lala yεli ŋɔ bε mi li la crytic pregnancies.
Kundivihira:
Alaafee
COVID-19 doro
Coronavirus | Asymptomatic | https://dag.wikipedia.org/wiki/Asymptomatic | ab | dag | Latn |
E-Class
Atuʒԑɣu (bɔbgu: atuʒԑri) nyԑla ti' shԑli din ji ka mali gbunni wul' bɔbgu. Di zuɣusaa wula tooi zooi ka di yirigi n nyɔɣi taba. Kpamba zaŋdi di vari mini di gbunni wula n-kuri tilahi. | Atuʒԑɣu | https://dag.wikipedia.org/wiki/Atu%CA%92%D4%91%C9%A3u | ab | dag | Latn |
Hajia Ayishetu Seidu nyɛla paɣa so ŋun nyɛ siyaasa nira ka nyɛ ŋun yi Dagbaŋ na. Ŋuna n-nyɛ Savelugu-Nantong Yaɣili Fukumsi Kpambala (Municipal Chief Executive).
Piligu
Bɛ daa dɔɣila Ayishetu la Mim, din be Sunyani la 1967 yuuni. O ba n-daa nyɛ Sargent Seidu, piringa n-daa nyɛ o. O ma mi yuli Hajia Mata, o daa nyɛla daabia. Hajia Ayishetu ba mini o ma zaa yila Savelugu na amaa ka daa lee ʒini Mim maa n-dɔɣi o.
O ba ni daa nyɛ piringa maa zuɣu Ayishetu nyɛla ŋun daa zooi tinsi pam ni; ŋa shɛŋa n-nye Mim, Konongo, Damango, Bunkprugu, Gambaga, Tamali n-ti pahi Ejisu. Ejisu maa ka o ba daa che tuma, ka daa ti paɣi Naawuni yuuni 1995.
1993 yuuni ka Hajia Ayishetu daa kuli doo; o yidan' maa yuli m-booni Alhaji Amadu Abdulai, ka o tumdi NORRIP.
Hajia dɔɣila bi' yino ka lee wumisi bihi pam.
Tuma
O daa pilila tuma tumbu la "Controller and Accountant General Department". O ni daa yi nimaa ni o daa labila Ghana Alaafee Tuma Yili (Ghana Health Service) Tamale, n-daa yi ni labila Tamali ashibiti titali (Tamale Teaching Hospital) la ni n-ti nyɛ laɣidibo Karachi kpɛma (Finace Officer), n-daa lahi yi ni labi Naya ashibiti (Yendi Municipal Hospital) la ni (Yendi) n-ti lahi nyɛ laɣidibo Karachi kpɛma (Finace Officer). Ni ka o daa tum hali ka bɛ ti piigi o Savelugu yaɣili diisi (Municipal Chief Executive) yuuni 2017.
Siyaasa
Tingbani zuɣulana Nana Addo Dankwa Akufo-Addo ni daa piigi Hajia Ayishetu ni o zani ka bɛ piigi o Savelugu Yaɣili maa diisi, yaɣili maa Wabigu Paati (NPP) bipola shɛba daa bi bɔri ni o lee yaɣili maa diisi ka yina to ayirimo. To amaa yaɣili maa jintɔriba ni daa yina ni bɛ ti piigi o, niriba pihiyɔbu ni anahi (64) puuni ninvuɣu pihinu (50) n-daa piigi o ni o lee Savelugu yaɣili fukumsi kpambala(Municipal Chief Executive). Silimiin' gɔli May biɛɣu pinaata (13) dali, yuuni 2017 ka bɛ daa piigi o diisi, to amaa pirimla yaɣili maa Wabigu paati(NPP) bipɔla zuɣizuɣi maa zuɣu, Alaaba dali, Silimiin' gɔli "June" biɛɣu pia ni anahi (14) dali ka o daa tooi pili tuma. | Ayishetu Seidu | https://dag.wikipedia.org/wiki/Ayishetu%20Seidu | ab | dag | Latn |
Baasali Tobu(Battle at baasali)
Naa Abdulai Naɣabiԑɣu n daa n-nyɛ Naa Yakubu Nantoo bi'kpɛm sani. Naa Abdulai Naɣabiԑɣu ni daa deei yani, o daa yɛlimi ni o ni lo tobu n chaŋ ti ŋme Baasali nima. Ka lo alikaule ni o ni ʒili pakoya ka che ka bi kuli dabba, O chaŋ Baasali ti kari Naɣabiԑɣu ka che Baasali. | Baasali tobu | https://dag.wikipedia.org/wiki/Baasali%20tobu | ab | dag | Latn |
Baba Munkaila salo pam ni mi so ABM la nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Zabzugu ka o lahi zooi o laamba sani Zabzugu tingbani ni yaha. O ba yuli m-booni Alhaji Munkaila ka o ma mi yuli booni Hajia Alima.
Shikuru Baŋsim Bɔbu
Alhaji Baba Munkaila daa pili la o shikuru chandi la Zabzugu Primary School ka daa ti naai nimaani ka daa chaŋ Zabzugu Middle School n-daa ti lahi tuɣi o baŋsim bobu. O ni daa naai Zabzugu Middle School ŋɔ, o daa na kpalim yiŋa kamani yuma ayi sunsuuni ka daa lahi tuɣi o shikuru n-daa chaŋ Engineering College shikuru shɛli be Takurade n-daa ti bɔhim baŋsim yaɣ' shɛli beni ka bɛ booni li Electricals (niɣilim buɣim tuma), yuuni 1974 zaŋ chaŋ 1978 yuuni.
Gɔrim
O ni daa chani Takurade shikuru maa saha shɛli maa o daa malila o yilikperilana ka o mali tuma tumdi luɣ' shɛli, ka o daa tooi chani ti sɔŋ di o, bɛ daa yi ti yiɣisi shikuru bee dabisi' shɛli bɛ yi daa ti ka shikuru. Nimaani ka o daa laɣisiri laɣiri belabela n-daa ti kpuɣi napɔŋ chaŋ ti lu gbampiɛla tiŋgbani shɛli beni ka bɛ booni li Italy la, yuuni 1980. O daa kuli chaŋla Italy maa ŋuni maŋmaŋ pupɔɣu zuɣu; di daa pala o daa pun mila so nimaani. O daa niŋ saha bela nimaani ka daa labina Ghana n-daa ti lahi mali shili chaŋ Australia din be gbampiɛla tingbani la. Australia ŋɔ ka o daa ʒini yuui pam n-daa kpuɣi paɣa n-dɔɣi bihi.
Tuma Mini Lɛbiginsim
Alhaji ABM yooi la fɔŋ palli Wayamba sochira din be Savelugu pal' daa maa zuɣu la. O daa pun miɛla saamba dugbera (hotel) zali o ya Zabzugu. O lahi labi la Zabizugu maa n-ti kpa fɔŋ palli yaha ka di yiɣisi politi kobishiyi (200). Ŋuna n-lahi nyɛ "Board Chairman" zaŋ ti Northern Regional Rural Bank".
Daŋ
Baba Munkaila ba, Alhaji Munkaila daa malila paɣaba anahi. Alhaji Baba Munkaila ni daa ti paai Australia, o daa kpuɣila Anashaara paɣa n-dɔɣi bipuɣinsi ayi ka lala paɣa maa daa yi ka o lahi kpuɣi paɣa so gba ka o gba daa dɔɣi bihi ayi ka gba daa yi. Alhaji Baba daa pun malila paɣa yino ka o daa che ka bɛ zaŋ o talim o ha ka bɛ daa dɔɣi bihi ayi pahi bɛ ni daa pun dɔɣi bi' so yiŋ la zuɣu ka bɛ niŋ bihi ata n-ti pahi Silimiin' paɣaba ayi maa bihi anahi maa zuɣu, bihi apɔi. Ka o labina yiŋ' ŋɔ (Ghana) n-ti dɔɣi bihi anu yaha, ka o bihi maa yipa niŋ bihi pia ni ayi. Silimiin bi' shɛba o ni daa dɔɣila gba kulila dabba n-dɔɣi bihi ka Alhaji Baba Munkaila yi pa mali yaansi pia ni yini ka bi' dɔɣirisi mi yiɣisi ninvuɣu pia ni ayi. | Baba Munkaila | https://dag.wikipedia.org/wiki/Baba%20Munkaila | ab | dag | Latn |
Babatu yu' maŋli daa nyɛla Mahama Ndan Issah. Babatu maa gbunni nyɛla Atu Baaba. Atu ŋɔ daa nyɛla o bi' puɣiŋga so o ni daa yuri pam. O daa nyɛla linjima yuli booni Djermannima toondana ka lahi nyɛ ŋun tuhiri Naawuni soli zuɣu n-ti Zambalinsi kaman 19th century bahigu na. Babatu daa yila indougou din be Niger la. O daa leela Zambalinsi ŋɔ Naa saha shɛli bɛ ni daa kɔŋ bɛ Naa Gazari yuuni 1878.
Ka Dagbamba pili m-booni o Ba. O daa nyɛla dabili ka daa pahi Sandemanima tɔbu tuhiriba ni, yuuni 1887 ka o tɔb' nuu daa liri Wa din pa nyɛ Walsi tiŋ' zuɣu ka salo pam daa zo n-yi tiŋ maa ni valivali.
Maŋ Bɛhigu
Bɛ daa dɔɣila Babatu yuuni 1850 ka o daa lee pili kɔhigu mini go n-gili yuuni 1880. O daa mali tapal' shɛŋa o ni daa chihi o maŋa. O daa bɔri mi ni o linjima mini o daba maa yɛri gɔɣili shɛli bɛ kpamba ni dalim, O daa tɛhimi ni di nyɛla talahi. O daa nyɛla Musulimi tɔ amaa di daa bi taɣi o ka chɛ o Musulimi taba liribu.
Tɔbu tuhibo
Yɛl' kurili din sabi sɔŋ mini din yi noli ni na wuhiya ni Babatu daa ŋme tɔbu pam di bahi bahindi Bulisa tiŋgbaŋ bihi kaman:
Sandema Tɔbu
Kanjaɣisi Tɔbu
Chuchuliga
Babatu daa tuhi mi n-nyaŋ tɔb' bihi ban daa laɣim ka yi tiŋsi kaman Chuchuliga, Navrongo n-ti pahi Paɣa.
4. Weisi
Weisi mini kunkwa ŋme n-fa daa niŋmi yuma anahi chani yuma anu pɔi ka gban' piɛla daa kana ti tuhi Zambalinsi.
5. Kunkwa
Tɔbu ŋɔ daa ŋme la mɔɣibili ni, Kunkwanima daa zaɣisimi ni Babatu tɔb' bihi ku kpe bɛ tiŋ maa ni na, ka Babatu bii yuli daa booni Ishaka mini Kunkwa Naa daa lu tɔb maa ni. Di zaa yɔli o daa nyɛla ŋun di lala tɔbu maa nasara.
6. Siniensi
O ni daa tuhi dee Siniensi, nagbankpeeni daa lu la Zambalinsi ŋɔ kpamba ayi sunsuuni. Bɛ daa za mi ni o zaŋla lala tiŋa maa n-ti o ni daa pa so zuɣu bidibga.
7. Fumbisi
Yɛltɔɣa din yi nɔli ni na wuhiya ni Fumbisi Naa daa zaŋla naɣ' piɛlli m-mali o tɔbu luŋa di zaa yoli o daa bɛ nyɛ nasara.
Kpibu
Bɛ daa pa tuhimi nyaŋ Babatu tɔb' bihi dama o daa lahi ka yaa. O daa zomi chaŋ Faransi tiŋgbani din be Togo la n-yi ni labina Naya. Kpatinariga n-daa dim Babatu ka o daa kpi yuuni 1907 daa tuhi nyaŋ o tɔb bihi maa pam dama Babatu daa nyɛla ŋun be Yaa Na' so bia daa zaɣisiya ka yi n-kpa Wa polo ŋɔ ni o ti tuhi tɔbu ka o daa bi nya nasara ka bε gbaagi o. Na’ bihi lala saha ŋɔ daa malila bε ni yεri bε nεma shεm, ka nira kam yi nya o , ka baŋ ni Yaa na' bia m-bala. Babatu ni daa nya o ka baŋ o ka o daa gari zani n-deegi o kulisi na Dagbaŋ. Lala ŋɔ daa paligi Yaa Naa ŋɔ suhu pam ka o bo ʒi’ shee ti Babatu ka o ʒini ka o ʒini Dagbaŋ n-daa ti kani ni suhudoo Naya tiŋgbani ni. O gballi do Naya. Ka o tɔbu nεma na be Naya din nyε shεhira din wuhiri ni o daa shiri kanila Naya ni suhudoo. Yaha, o ni daa kpaŋsiri Musulinsi zuɣu, o daa che o Alikuraani n-ti Yaa Naa maa, ka Yaa Naa kam karindi li yuuni kam, hali zaŋna ni zuŋɔ. So daa na ʒin gbaai Babatu kamani dabili la.
Lahabali wuhiya ni Babatu yaa ŋɔ daa nyεla tiim bee bukaata. Lahabali maa wuhiya ni o daa yi chani tɔbu ni ka o tɔbu bihi bi yaɣi lala ka o yi ti chirigi salinsahi, lala salinsahi ŋɔ zaa yεn lεbila tɔb’ bihi pahi o zuɣu.
O mini baŋdi so ŋun yuli daa booni Abubakri Garantaw ŋun daa yi Laribawa tiŋa na la daa yεli Babatu shεba ni zaŋ buɣa jεmbu pahi Musulinsi adiini shεm Wa polo ŋɔ. Ka o mini Babatu daa ku niriba pam ban daa be lala biεhigu ŋɔ ni. Amaa di nyaaŋa, bε daa ʒiniya ka tεhi nya ka bε ni niŋ shεm bi tuhi, ka bε daa suhi adua n-ti ban kani maa ka daa me jiŋli n-zali ba Wa tiŋgbani ni.
O Daanfani Daa Zaŋ Ti Dagbaŋ
O daa nyεla ŋun pali o mini Dagbamba alikawule ni bε ku tuhi taba.
Ŋuna n-daa pili zaŋdi yuri n-tuhiri tɔbu Dagbaŋ.
Ŋuna n-daa lahi pili gbanzabigu Dagbaŋ.
Ŋuna n-daa lahi sɔŋ Dagbamba n-tuhi Jaamaninima Adiboo tingban' ni.
O daa lahi kpaŋsi Musulinsi daadiini Wa yaɣili zaŋ tabili Dagbaŋ. | Babatu | https://dag.wikipedia.org/wiki/Babatu | ab | dag | Latn |
Piligu
Di pa shɛli a na mi m-bɔri ni a buɣisi bin’ shɛli. A ni zaŋdi bachi shɛŋa ni di tooi sɔŋ a ka a tooi buɣisi a ni bɔri shɛli buɣisibu maa ka ti booni bachibuɣisira maa. Bachibuɣisira buɣisirila bachinamda mini bachizaana.
Bachibuɣisirili nyɛla bachi’shɛli din buɣisiri daadam bee bin’ shɛli din be yɛltɔɣili ni. Dixon
(1982) wuhiya ni bachibuɣisira malila balibu din kpini bin’ bihi mini bin’ kara.
Dimbɔŋɔ wuhimi ni bini kam ka ti yi yɛn buɣisi, faashee ti zaŋ bachibuɣisira ka ŋa wuhi ti lala bini maa kama bee di biɛhigu ni nyɛ shɛli.
Bachibuɣisira shɛhira
Tuuli ti mali bachibuɣisira ka ŋa buɣisiri bini galisim ni nyɛ shɛli kamani: ti’ karili, loori titali, du’ jahampiŋ, wɔb’ wubinli etc
Ti lahi mali bachibuɣisir’ shɛŋa ka ŋa wuhiri bini pɔrilim kamani: ba’ bila, bi’ bilifu, bi’ nyiriŋga, bi’ liɛɣu etc.
Bachibuɣisira shɛŋa lahi beni n-wuhiri bini dubu ni be shɛm kamani: ti’ waɣinli, paɣ’ jia, no’ diɣili, bɔɣ’ zilinli, bɔɣ’ kpuɣili, etc.
Shɛŋa lahi wuhiri bini ni yɛlim shɛm kamani: pal’ yɛlinli, du’ muɣilinli, etc.
Shɛŋa lahi wuhiri bini yuusim kamani: yil’ palli, ti’ polli, loori kurili, loori nyihiŋ, neen’ chɛra, etc.
Bachibuɣisira shɛŋa wuhiri bini dariza kamani: suhu viɛlli, bi’ yoli, bi’ biɛɣu, etc.
Ti lahi mali bachibuɣisira ka ŋa wuhiri bini kama kamani: buku sabinli, piɛ’ piɛlli, bu’ ʒee.
Shɛŋa ŋan buɣisiri niŋgbuŋ biɛhigu kamani: ʒi’ timsili, nim’ balli, bin’ kpiɛŋ, ko’ mahili, ti’ salli, etc.
Bachibuɣisira shɛŋa ŋan buɣisiri daadam biɛhigu bee halli kamani: hal’ suŋ, do’ tɔɣu, bi’ yoli, hal’ biɛɣu etc.
Bachibuɣisira balibu
Bachibuɣisira mali balibu pam. Bachibuɣisira maa mi pirimi doli ŋa tuma ni ŋa biɛhigu.
Ti nia kpe nyɛla ti wuhi ŋa balibu maa shɛŋa ka ti nya. Olawsky boli shɛŋa bachibuɣisirimaŋa mini manshishilo bachibuɣisira.
Bachibuɣisirimaŋa
Ti lahi mali bachibuɣisiri shɛŋa ka ti booni ŋa bachibuɣisirimaŋa. Lala bachibuɣisira maa
kuli nyɛla bachibuɣisira ni achiika. Ŋa tuma kuli nyɛla buɣisibu. Lala bachibuɣisira maa bemi kamani bachinamda la. ŋa malila biɛlima ŋa wuhiri kalinli ka tooi dooni bachinamda nyaaŋa. Bachibuɣisirimaŋa maa shɛhira n-nyɛ:
[8.1] viɛlli, viɛla suŋ,suma polli, pola karili, kara saɣisinli, saɣisima
Bachinamdimaŋa maa doonila bachinamda nyaaŋa yɛltɔɣa ni. Lala bachinamda ŋɔ zaɣ’ yini kam yi dɔni miri bachinamdili, lala bachinamdili maa bahirila di kalinli biɛlinli maa. Jilikpeeni n-kpalimda kamani shɛhira ŋan doli ŋɔ na ni wuhi shɛm.
[1.2] a. ba’ ʒee ba’ ʒɛhi
Manshishiilo bachibuɣisira
Lala bachibuɣisira dii pala bachibuɣisira. Ŋa ŋmanila bachiniŋdipahira mini bachinamda.
Ŋa dii bi za dede n-ti bachipubu shɛli. Ti yi lahi lihi ŋa dooshee yɛltɔɣa, ŋa dooshee bahi be ŋa ko ka che bachibuɣisirimaŋa maa. pubu. Shɛhira ŋan do tiŋli ŋɔ doonila bachinamda tooni. Lala bachibuɣisira maa ka biɛlin’ shɛŋa ŋan wuhiri ni ŋa nyɛla zaɣ’ bɔbigu bee zaɣ’ yini. Kpe baa mini buŋa maa n-niŋdi zaɣ’ bɔbigu.
Bachibuɣisira maa yi tilim dɔni bachinamda maa tooni, chiriŋ ni kana yɛltɔɣa maa ni. Ti
lahi nya ka lala bachibuɣisira maa ka kalinli biɛlima la. Yɛltɔɣiŋmasɔɣu maa zaɣ’ gaŋtali
mini bɔbitali yirila bachinamdi’ shɛli bachibuɣisirili maa ni buɣisiri maa ni na.
[1.4] *ba’ barina
*buŋa alaha
Lala bachinima ni tooi zani ŋa gama zuɣu kamani bachinamda la. Lala chɛmi ka shɛba bi lihi ŋa bachibuɣisira, amaa bachinamda ŋan tumdi bachibuɣisira tuma. Lihimi shɛhira ŋɔ.
[1.5] a. Alaha ka n da li.
b. Di mali barina.
Manshishiilo bachibuɣisira ŋɔ shɛŋa biɛhigu be ŋa kɔ ka che zuɣusaa shɛhira ŋɔ. Lala bachibuɣisira ŋɔ dii bi dooni paani bachinamda zuɣu kamani bachibuɣisirimaŋa ni niŋdi shɛm maa. Ŋa kpuɣirila biɛhigu shee bachiniŋdili (Olawsky (1999:18), ka lala bachibuɣisirili maa pani bachiniŋdili maa zuɣu kamani gbunni ŋɔ ni wuhi shɛm.
[1.6] O be chirichi
Di be polipoli
*O be viɛlli
*O be suŋ
*O be biɛɣu.
Amaa vihigu wuhiya ni lala bachi shɛŋa Olawsky ni wuhi maa bi tumdi bachibuɣisira tuma. Ŋa tumdila bachiniŋdipahira tuma. Ti mi yi yɛn wuhi lala faashee ti zaŋ bachibuɣisir’ shɛŋa n-sɔŋ lala bachinima maa dooshee ka nya gbunni beni kamani ti ni niŋ shɛm (6) ni zuɣusaa ŋɔ.
Bachinamdibuɣisira
Bachinamda nyɛla yuya bachinima kamani ti ni wuhi shɛm maa. Amaa di ni tooi niŋ ka
bachinamdili taɣi tuma yɛltɔɣa ni n-kpalim tumdi bachibuɣisira tuma. Ti yi nya ka bachinamda ayi pa taba zuɣu yɛltɔɣa ni ka ŋa zaa be bachinamdili yɛltɔɣiŋmasɔɣu ni, yini bahi buɣisirila yini. Dooshee bi wuhiri din buɣisiri di kpee amaa gbunni n-yɛn wuhi din buɣisiri di kpee. Chɛliya ka ti nya shɛhira ŋɔ.
[1.7] Adam gbarigu sa goya.
Bachibuɣisira nyɛla bachi shɛŋa ŋan kahigiri bachinamda mini bachizaana yɛltɔɣa puuni. Di wuhiri bachinamda maa biɛhigu ni nyɛ sham yɛltɔɣa puuni.
Shɛhiranima; piɛlli, bela, titali, jia, waɣinli, viɛlli.
Bachibuɣisira Balibu
Galisim bachibuɣisira: nyɛla di wuhiri bin'shɛɣu galisim ni nyɛ shɛm.
Shɛhiranima:
O mali la pu' titali.
Chirifo waɣ'gi pam.
2. Biɛhigu bachibuɣisira: nyɛla din wuhiri binshɛli di ni buɣisiri maa biɛhigu ni nyɛ shɛm.
Shɛhiranima
Doo ma nyɛla do' biɛɣu.
O kɔrigila nolo sabinli
3. Bɔhigu bachibuɣisira: di nyɛla bachi shɛli din chɛ ka yɛltɔɣili lɛbiri bɔhigu.
Shɛhiranima:
Bɔ ka a bɔra?
Bindiri dinnima ka bɛ lee kɔhira? | Bachibuɣisira | https://dag.wikipedia.org/wiki/Bachibu%C9%A3isira | ab | dag | Latn |
Bachinamda nyɛla yuya bachinima din mali tiri ninsalinima, tinsi, binkɔbiri, binvuri ni luɣi shɛŋa din gahim. Di nyɛla yuya bachinima ka di mali tiri binnamdili kam.
Bachinamda zaɣi yini n-nyɛ bachinamdili. Di ni tooi nyɛ tɛha bee haŋkali ni tɛhi gbaai. Shɛhiranima:
Taani- Zakaria ti ma taani.
Baa- Baba da baa daani.
Yɛm - Sana mali yɛm gari Daasu.
Karimba - Karimba dala loori palli.
Balibu
Bachinamdi bɔbigu: Bachinamdi bɔbigu nyɛla bachi shɛŋa din nyɛ yuli n-ti binbɔbigu. Shɛhira; shizɔmli, nyuŋmani, kabɔbili, sɔɣu, dabɔbili.
Bachinamdi maŋa nyɛla bachinamdi shɛŋa ŋan piini ni bachikɔb' karili. Hali lala bachi yi be yɛltɔɣa sunsuuni bee di bahigu. Shɛhiranima: Adam, Tamale, Ghana, Naawuni, Nawunni.
Bachinamdi yari nyɛla bachinamdi shɛŋa ŋan piini ni bachikɔb' bihi di yi yina yɛltɔɣa sunsuuni mini di bahigu, amaa di yi ti yɛn pili yɛltɔɣa di ni tooi pili bachikɔb'karili. Shɛhiranima: noo, bua, dirigu
Bachinamdi sɔɣirili:Nyɛla bachinamdili ŋan ku too nya bee n-shili. Shɛhira kamani viɛllim, yɛm, suhudoo.
Bachinamdi kaana:Di nyɛla bachinamda shɛŋa ŋan ni tooi kali. Shɛhira. teebuli, baaji, buku, ni din kam pahi.
Bachinamdi din ku tooi kali: lala bachinamda ŋɔ nyɛla bachinamda din ku tooi kali. Misaali. gaali, kom, yalim, tandi. | Bachinamda | https://dag.wikipedia.org/wiki/Bachinamda | ab | dag | Latn |
Bachinamdizaandili nyɛla bachi shɛli ŋan ni tooi zani bachinamdili zaani yɛltɔɣa puuni.Shɛhiranima n nyɛ:
1) Asana nyɛla paɣa.
O nyɛla paɣa.
O zani ti Asana din nyɛ bachinamdili yɛltɔɣa maa ni
2) Ndinyɔri mini Baba chaŋ Nyohini.
Bɛ chaŋ Nyohini. Bɛ, zanila Ndinyɔri mini Baba zaa shee yɛltɔɣa maa ni. Shɛhiranima ŋan pahi n nyɛ : ti, a, m, yi, | Bachinamdizaandili | https://dag.wikipedia.org/wiki/Bachinamdizaandili | ab | dag | Latn |
Bachiniŋda nyɛla bachi shɛŋa din wuhiri niŋsim yɛltɔɣili puuni. Di Shɛhiranima shɛŋa n-nyɛ bu, ʒi, chaŋ, ni din pahi pahi.
Bachiniŋda Balibu
bachiniŋda maali niŋsim deera bee ka di ka niŋsim deera yɛltɔɣili puuni. Di zuɣu bachiniŋda pula buyi zuɣu. Dina n-nyɛ:
Bachiniŋdili din maali niŋsim deera
di nyɛla bachiniŋdili shɛli din maali niŋsim deera yɛltɔɣa puuni.
Shɛhiranima;
> Mba da la cheche.
> Bia maa nyu kukɔɣili maa zaa.
> Azindoo du tia
Bachiniŋdili din ka niŋsim deera
di nyɛla bachiniŋdili shɛli din ka niŋsim deera yɛltɔɣili puuni.
Shɛhiranima;
> Paɣa la kuna.
> Bia maa gbihirimi.
> Bitamsimli na dirimi
2. Bachiniŋda ŋan mali niŋsim deera; di nyɛla Bachiniŋda ŋan mali niŋsim deera yɛltɔɣa puuni. Shɛhiranima n-nyɛ; di, ba, du, kpe, kuli, chaŋ ni ŋan pahi pahi.
Dagbani bachiniŋda ni wuhiri saha shɛm (tenses)
Dagbani bachiniŋda ni wuhiri saha shɛm nyɛla girima yaɣ' shɛli bee yɛltɔɣa baŋsim yaɣ' shɛli din wuhiri niŋsim ni niŋ saha shɛli yɛltɔɣa puuni. Bachiniŋda ni ko ka ti nyari li. Di nyɛla din mini yaɣ' shɛli Silimiinsi ni boli 'Aspect' la kpini taba. Aspect ŋɔ nyɛla din pu buyi zuɣu din nyɛ; din za dede (perfective aspect ) mini din bi za dede(imperfective aspect ). Bachiniŋdili tuma yi pali bee n-naai din ŋuna ti ni tooi yɛli ni din za dede m-bala(perfective aspect), amaa bachiniŋdili tuma yi bi pali bee n-naai ti tooi yɛli ni din bi za dede m-bala(imperfective aspect). Dimbɔŋɔ wuhiya ni niŋsim din niŋ gari(past tense) nyɛla din za dede ka niŋsim din na niŋda(progressive) mini din niŋdi waawaayili(habitual) nyɛla din bi za dede.
Niŋsim din pun niŋ gari
Dagbani yɛltɔɣa puuni bachinŋdili yi kuli za di ko ka biɛlin' shɛli bi tabi li di wuhirila niŋsim din pun niŋ gari. Shɛhira kamani: chaŋ, paɣi, da, chaŋ, ko, ni din kam pahi. | Bachiniŋda | https://dag.wikipedia.org/wiki/Bachini%C5%8Bda | ab | dag | Latn |
Bachiniŋdili nyɛla bachi shɛli din wuhiri niŋsim yɛltɔɣa puuni. Shɛhiranima n nyɛ va, bu, chaŋ, pu, ŋmɛ, di, lihi, biri, ni ŋan pahi pahi.
Di shɛhiranima yɛltɔɣa puuni n nyɛ:
1) Lahiri di saɣim.
2) M ma chaŋ daa.
3) Tɔha ŋme jaŋa malifa.
4) Nachimba maa bu chi maa.
5) Paɣasara maa biri bimbira maa naai.
6) Abu lihi o ma ka la.
Yɛltɔɣili puuni, Di nyɛla talahi ni bachiniŋdili be di puuni ka di gbuuni naan yi poli. Yɛltɔɣili doya ka bachiniŋdili ka di puuni di Ku mali haŋkali. | Bachiniŋdili | https://dag.wikipedia.org/wiki/Bachini%C5%8Bdili | ab | dag | Latn |
Bachiniŋdipahira nyɛla bachi shɛŋa ti ni mali kpaŋsiri bachiniŋda tuma yɛltɔɣa ni.
Bachi shɛŋa ti ni tooi mali kpaŋsiri bachiniŋda n-nyɛ belabela, Pam, pampam, yom, yomyom, sɔhila, biɛɣuni, zam, zamzam, ni ŋan pahi.
Shɛhiranima:
Adam chanila belabela.
O toorila zim maa pampam.
Iddrisu sa da loori sɔhila
Bachiniŋdipahira Balibu
1. Bachiniŋdipahira din wuhiri saha: di wuhiri la bachiniŋdili ni niŋ saha shɛli.
Shɛhiranima;
Wuntaŋ maa ni ka o di kana.
O ku lahi labi na kpe shee biɛɣuni.
2. Bachiniŋdipahira di n wuhira biɛhigu shee: di wuhiri la bachiniŋdili biɛhigu shee.
Shɛhiranima;
O dini maa m-be zuɣusaa.
ŋun be sunsuuni maa ka m bɔra.
3. Bachiniŋdipahira din wuhiri niŋsim kotomsi: di wuhiri ti mi niŋsim ni niŋ shɛm.
Shɛhiranima m bɔŋɔ.
O diri la jɛrilimjɛrilim.
paɣasaribila maa be nyam pam.
Bia maa chanila nyamnyam
4 Bachiniŋdi pahira din wuhiri biɛhigu. Shɛhiranima viɛnyɛlinga, yomyom/yoma, biɛla, biɛlabiɛla yiriŋ, yiriŋyirin, kaɣiŋli
5 Bachiniŋdipahira din wuhiri kalinli. Shehiranima yim buyi pam ʒii buyɔbu bushem bula biɛla yaha
6 Bachiniŋdipahira din wuhiri daliri. Shɛhiranima dinzuɣu zuɣu lala lala zuyu | Bachiniŋdipahira | https://dag.wikipedia.org/wiki/Bachini%C5%8Bdipahira | ab | dag | Latn |
Piligu
Bachizaanili nyɛla bachi shɛli din zaani bachinamdili bee bachinamdili yɛltɔɣiŋmasɔɣu zaani. Ti malila bachizaana n-yihiri ti maŋa bachinamdili bolibu nyɛnyɔnigu ni. Dagbani, bachizaanili ni tooi doni bachikpani bee niŋsimdeera dooshee yɛltɔɣili ni. Dagbani, bachizaana ŋan dooni bachikpani dooshee mini niŋsimdeera dooshee bi ŋmani taba. Bachikpani mini sulinsi n-naɣi ŋmani taba amaa ka di tuma naɣi woli taba. Bachizaanikpaŋsira maa n-naɣi be di ko. Ŋa bi ŋmani dimbala maa. Ti yi lahi lihi bachizaana ŋan dooni bachikpani mini dooshɛhi maa, shɛŋa ŋmanila taba. Vaawuli shɛŋa ŋan nyɛ bachizaana maa n-ŋmani taba maa. Adaka shɛli din do gbunni ŋɔ kahigi Dagbani bachizaana ni ŋa ni dooni shɛli yɛltɔɣa sɔŋ ti. Din kpalim nyɛla ti zaŋ lala bachizaana n-tum tuma n-nya di paliya ti yɛltɔɣa ni.
Shɛhiranima
Fig. 1: Bachizaana balibu
Ti yi lihi zuɣusaa adaka maa ni, ti ni nya ka tuuli nira maa nyɛla ŋun yɛri maa. Nira kam ŋun diri alizama bee n-yɛri so yɛltɔɣa ka ti booni tuuli nira maa. ŋun yɛri maa ni yɛri tiri so maa n-nyɛ ŋun pahiri ayi. Bɛ ni yɛri so yɛltɔɣa maa n-nyɛ ŋun pahiri ata. Ŋun pahiri ata maa tɔmmi piri buyi zuɣu; binniɛŋ mini din pa binniɛŋ. Piribu buta maa zaa mali zaɣ’ gansi mini zaɣ' bɔbigu kamani adaka maa ni wuhi shɛm.
Bachizaanili din dooni bachikpani dooshee
Zuliya kam malila bachizaana ŋan dooni bachikpani dooshee. Dagbani gba malila
bachizaana ŋan dooni bachikpani dooshee. Lala bachizaana ŋɔ maa bela ŋa ko ka che ŋambala maa. Lala bachizaana ŋɔ ku lahi dɔni yɛltɔɣili ni luɣ’ shɛli polo m-pahila bachikpani dooshee. Ti lihimi shɛhiranima ŋɔ.
Ti ni nya shɛm zuɣusaa ŋɔ wuhiya ni bachizaana shɛŋa ŋan do bachikpani dooshee maa nyɛla bachikpani dooshee bachizaana. Ti yi taɣi ŋa dooshee, yɛltɔɣa maa ni gbiligi kamani ti ni yɛn nya shɛm tiŋli ŋɔ.
[1.2] *Adam ti n.
*Bia maa nya bɛ
Bachizaanili din tumdi niŋsimdeera tuma
Bachizaana ŋɔ doonila niŋsimdeera dooshee. Lala maa chɛmi ka ŋa biɛhigu be ŋa ko ka
che ŋambala maa. Bachizaana ŋɔ zaa nyɛla bachizaana ŋan tumdi niŋsimdeera tuma.
[1.3] Abu nya ma. Amina nya ti.
Kofi tu a mi. Bia maa tun ya mi.
M ba ŋme o. Amina bu ba
Sulinsi bachizaana
Bachizaana shɛŋa beni n-wuhiri sulinsi. Lala bachizaana maa doonimi miri bachinamda
n-wuhiri sulinsi. Lala bachizaana maa ŋmanila bachikpani dooshee bachizaana maa. Lihimi shɛhira ŋɔ.
[1.4] M ba ti bua a paɣa yi puu
o tuma bɛ yiŋa
Bachizaanikpaŋsira
Bachizaana ŋɔ bela ŋa ko ka che din kpalim maa. Ŋa biɛhigu gba bela ŋa ko. Di yɛltɔɣa
ni benibu jɛndila kpaŋsibu. Din bi kpaŋsiri maa yi ku tooi dɔni shɛli, di saha ka ti zaŋdi din kpaŋsiri maa na ka di ti tum kpaŋsibu tuma yɛltɔɣa maa ni. Shɛli ni din kpaŋsiri maa ni tooi labisi bɔhigu. Amaa din bi kpaŋsiri maa din ku tooi niŋ lala. Di tooi dooni bachikpani mini niŋsimdeera dooshee gba.
[1.5] Mani m-bu o. Tinima n-daa kpuɣi li.
Lala bachizaanili maa yi yina yɛltɔɣili ni, bachiniŋdili maa gba nyarila kpaŋsibu. Lala ka shɛhira [6.17] maa wuhi. Lala bachizaanili maa ko ni tooi labisi bɔhigu kamani shɛhira din do tiŋli ŋɔ ni wuhi shɛm.
[1.6] a. Ŋuni n-lee bu bia maa?
b. Mani!
Maŋa Bachizaana
Maŋa bachizaana namdimi ni bachinamdili din bi kpaŋsira ni maŋa. Lala bachi dibaayi maa mi bi laɣindi taba n-namdi maŋa bachizaana. Maŋa bachizaanili mini bachikpani maa yɛrila bin’ yini yɛla. Olawsky (1999:24) wuhiya ni nira yi nam bachizaanili ŋɔ, ti zaŋdila bachizaanili din bi kpaŋsira maa m-pahi maŋa ka gbunni naan yi yi polo. O ti shɛhira ŋɔ.
[1.7] Maŋa shɛhira
a. O ŋmaagi o maŋa sua
b. Adam yɔɣi o maŋa kom.
Lala bachizaanili maa zaanila bachiniŋdili nyaaŋa kamani ti nya shɛm zuɣusaa maa. Lala bachizaana maa gbunni m-booi maa.
Toli bachizaana
Toli bachizaana ŋmanila maŋa bachizaa. Bachizaana ŋan bi kpaŋsiri maa mini toli n-
chana. Di ku tooi woligi taba bee ka di niŋ ka bachi shɛli kpe shɛbisi di folinsi ni. Olawsky (1999) mini Yahaya (1979) ni Bawa (1980, 1988) zaa so bi yɛli shɛli zaŋ kpa lala bachizaana ŋɔ polo. Chɛliya ka ti lihi shɛhira ŋɔ.
[1.8] Toli shɛhira
a. O ʒi o toli.
b. O su cheche maa kom o toli.
Luɣ’ shɛli polo, di ni tooi chaŋ ti ŋmani maŋa bachizaana maa amaa di tu ka ti kahigi taba ni di pa yim. Di gbunni chaŋmi ti yɛri kɔŋko yɛltɔɣa. Di yi niŋ ka lala nira bi nya sɔŋsim so sani ka tum tuuni din di bɔri sɔŋsim, di saha o ni tooi yɛli lala.
Shɛli ni ka bachizaana dibaayi ŋɔ zaa nyɛla ti ni yɛn labi boli shɛŋa kamani ti ni yɛn nya shɛm shɛhira din do gbunni ŋɔ ni.
[1.9] maŋa mini toli labiboli
a. O maŋmaŋa n-da li.
b. Adam, nyini maŋmaŋa n-tum tuma maa?
c. Nyini, m-me yili maa a tolitoli?
Ti yi lihi [6.21] ti lahi nya ka bachizaanikpaŋsirili mini maŋa ni tooi doli, amaa lala bachizaanili maa mini toli ku doli. Di yi niŋ lala, ti ni nya ka yɛligu maa gbuligi. Chɛliya ka ti nya shɛhira ŋɔ.
[1.10] *Nyini tolitoli ni tooi daai duu maa luhi?
*Ŋun tolitoli n-kana?
*Ban toli kɔbu m-bala.
Bachizaanitirita
Bachizaana ŋɔ tiritimi n-wuhiri luɣ’ shɛŋa, niriba ni binyahiri. Di zaɣ’ yini kam ni tooi
zani di gama zuɣu bee ka di pahi yɛltɔɣili ni bachinima zuɣu. Di doonila bachikpani dooshee bee niŋsimdeera dooshee. Ti yi ti bɔri ni ti vooi yɛltɔɣili gurim, di kanila tooni na di nyaaŋa ka ka paaya. Di yi niŋ lala, bachinamdili maa bi lahi yirina yɛltɔɣa maa ni. Shɛhira,
Fig 2: Bachizaana ŋan tirita
[1.11] Ŋɔ ka m bɔra.`
Dini ka a da?
M bɔrila dimbɔŋɔ.
Di yi ti doli bachinamda, di bi tumdi bachizaana tuma yaha kamani tiŋli ŋɔ ni wuhi shɛm maa.
[1.12] Bia ŋɔ bi yɛri wumda.
Dɔɣim baachizaana
Di nyɛla bachizaanili din kpini bachinamdili shɛli zuɣu di ni paani yɛltɔɣili ni maa. Di yi niŋ ka ti mali yɛltɔɣiŋmaa ka yɛltɔɣiŋma’ shɛli kpe n-shɛbi lala yɛltɔɣiŋmaa maa ni m-buɣisiri bachinamdili shɛli di ni, yɛltɔɣiŋma’ shɛli din buɣisiri maa yɛn pilimi ni dɔɣim bachizaanili. Bachizaana ŋɔ dibaayi ka ti mali Dagbani, din zaani tiri ninsalinima mini din pa ninsalnima. Shɛhira n-do tiŋli ŋɔ.
Fig.3: Dɔɣim bachizaana
[1.13] Bia ŋun kani ŋɔ na nyɛla n ŋahiŋga.
Niriba ban ʒɛya ŋɔ ha boli bɛ taba yoli.
Bɔhigu Bachizaana
Ti malila bachizaana ŋɔ bɔhiri bɔhisi. Ŋan m-be yɛltɔɣa ni saha shɛŋa ka ti baŋdi ni
bɔhigu m-bala. Di zaanila yɛltɔɣili maa ni bachinamdili zaani. Di ni tooi lahi kana yɛltɔɣili tooni di yi niŋ ka bachizaani vooi kana yɛltɔɣili tooni. Ti malila lala bachizaana maa m-bɔhiri bɔhisi. Ŋa shɛhira m-be adaka ŋɔ ni maa.
Fig.4: Bɔhisi bachizaana
[1.14] Ya ka a sa chaŋ?
Dini ka a bɔra?
Wula ka o bi kana?
Bachizaaniyari
Di nyɛla bachizaana ŋan yɛri ninsalnima, luɣ’ shɛŋa bee binyara zaani amaa ka bi jɛndi
wuhiri di yɛri shɛli bee shɛŋa. Lala bachizaana maa nyɛla ŋan mali zaɣ’ bɔbigu Dagbani ka ŋa biɛhigu ŋmani bachinamda biɛhigu. Di pula buyi zuɣu: ninsalnima mini binnɛma ni din pa binnɛma. Lala bachizaana maa shɛhira m-be adaka din do tiŋli ŋɔ ni maa.
Fig.5: Bachizaaniyari
Di yi niŋ ka di do bachikpani dooshee di kɔŋko, di nyɛla bachizaanili kamani shɛhira ŋan do gbunni ni ŋɔ ni wuhi shɛm maa. Chɛliya ka ti lihi shɛhira ŋɔ.
[1.15] So kana.
Timi ma shɛli.
Bachizaana yɛltɔɣa ni yibu na
Ti pun yɛli ni bachizaana zaanila bachinamda zaani. ŋa zaani ninsalinima mini binkɔbiri
ni ŋan pa binnɛma zaa zaani. Ninsalinima mini binnɛma zaa mali ŋa bachizaana ka lala
bachizaana maa zaani ŋa zaani yɛltɔɣa ni. Lihimi shɛhira ŋɔ.
[1.16] Bua kpe o duu. O kpe duu
Tia maa sa luya. Di sa luya.
[o] zanila bua zaani ka [di] mi zani tia zaani yɛltɔɣa maa ni. Ti yi lihi bachizaana maa, ti nya ka ŋa pirila bushɛm zuɣu ka yɛltɔɣa ni, ka ti piiri ŋa zaɣ’ yiniyini ka ŋa yirina. Luɣ’ shɛli di ni yɛn dɔni maa n-yɛn wuhi ti ni yɛn zaŋ shɛli ka di dɔni ni ka yɛltɔɣa maa bi gbuligi. Bachikpani dooshee bachizaana bela ŋa ko ka niŋsimdeera dooshee bachizaana. Lihimi shɛhira ŋɔ.
[1.17] Bɛ da loori.
Bia maa ti ma loori.
Yɛltɔɣa maa ni bɛ nyɛla bachizaanili din dooni bachikpani dooshee. Ka ma mi nyɛ bachizaanili din gba dooni niŋsimdeera dooshee. Di yi niŋ ka ŋa zaɣ’ yini kam yɛn taɣi dooshee, di yɛn taɣila nahiŋgbana. Yaɣili ŋɔ ti nia nyɛla ti lihi yɛltɔɣa ni n-nya bachizaana maa ni yirina shɛm ka sokam nya ka baŋ ni di yibu na bi doli zuliya shɛli bee di dola? Lala zuɣu, ti bolila adaka maa yaɣ’ shɛŋa A mini B. Di yi niŋ ka bachizaanili zaɣ’ yini ko yɛn yina yɛltɔɣili ni, muɣisigu kani.
Di yi nyɛla bachizaana ayi n-yɛn dɔni bachikpani bee niŋsimdeera dooshee yɛltɔɣili ni
bee bachinamdili yɛltɔɣiŋmasɔɣu ni, zaligu ka di doli. Tuuli bachizaanili maa yirila bachikpani ni na ka din bahindi nyaaŋa maa mi yiri niŋdeeri ni na. Chɛliya ka ti lihi shɛhira ŋɔ.
[1:18] a. M mini o n-chaŋ daa maa.
b. Ti mini ba ku di saɣim maa.
Ti yi lihi tuuli shɛhira ŋɔ, ti mi ka m nyɛla bachizaanili din dooni bachikani dooshee ka o gba nyɛla bachizaanili din ni tooi dɔni bachikpani mini niŋsimdeera dooshee. Lala zuɣu, di to pam ni ti baŋ o maa ni yi shɛli polo na. Lala zuɣu ka ti pahi shɛhira din pahiri ayi maa ni di kahigi wuhi ti bachizaani din doli mini maa ni yiri shɛli na. Din kahigi viɛnyɛla ka neei ti nina zaŋ kpa bachizaani yi ti doli mini ni yiri shɛli na Dagbani.
Di yi lahi niŋ ka bachizaanili yɛn paai dibaata ka bachigbunda yɛn be ŋa sunsuuni, wula ka ŋa yɛn be. Lihimi shɛhira ŋɔ.
[1:19] M mini ba ni ŋuna n-yɛn kpe loori maa.
Ti ka nya ka bachizaanili din pahiri ata yirila bachizaanikpaŋsira la ni na kamani shɛhira maa ni wuhi shɛm. Bachizaana maa ni tooi taɣi dooshɛhi amaa pɛbu maa ni nyɛ shɛm din kuli ku taɣi. Di ni lahi tu ni baŋ shɛm nyɛla, di yi niŋ ka bachizaanili beni ti ŋun yɛri maa bee ka o pahi shɛba zuɣu ka di yɛn zaŋ di bachizaanili, lala bachizaana maa n-daŋdina kamani [7:18] ni wuhi shɛm maa.
Di yi niŋ ka bachizaani yɛn pahi dibaata maa zuɣu. Dagbani lahi mali bɛ ni laɣindi ŋa
shɛm.
[1:20] M mini ba ni ŋuna nti pahi o zuɣu ni chaŋ.
M mini o ni ban anti pahi bɛ mini o ni chaŋ.
Antisidɛnti
Antisidɛnti ni tooi nyɛ bachinamdili, bachinamdili yɛltɔɣiŋmasɔɣu bee bachizaani’ shɛli
bachizaanili ni zani ti. Dimbɔŋɔ niŋdimi di yi niŋ ka di daŋ boli so bee binshɛli yuli, ti lahi labiri booni lala bini maa yuli yaha, bachizaanili ka ti kpalim mali zaani di yuli maa zaani. Bachizaanili maa ni za yu’ shɛli zaani maa ka bɛ booni antisidɛnti maa. Baŋmi ni yuli maa nyɛla yupaŋdili.
[1:21] a. Abu labi o namda.
b. Adam yi ka yiŋa, o ni be puu polo.
d. Tuuni kam malila di tumbu saha.
Antisidɛnti mini di bachizaanili
Bachizaanili yi mali antisidɛnti, lala bachizaanili maa doli li mi. Dimbɔŋɔ wuhiya ni
antisidɛnti m-be tooni ka bachizaanili maa doli. Di ku tooi niŋ ka bachizaanili be tooni ka
antisidɛnti doli. Chɛliya ka ti lihi shɛhira ŋɔ.
[1:22] a. *O yi ka puu polo, Adam ni be yiŋa.
b. A yi nya Adam, nyin bumi o.
Ti yi lihi [1:22a] ti nya ka di gbiligi, dama bachizaanili maa n-daŋna pɔi ka naan yi ti antisidɛnti maa. Lala che ka di bi doli soli. Din pahi ayi maa din luhiya dama di dolila soli kamani Dagbamba ni yɛri li shɛm. Ti nya ka nyin antisidɛnti nyɛ A ka o antisidɛnti mi nyɛ Adam.
Bachizaana ŋan buɣisira
Bachizaana mali tuma pam kamani ti ni pun nya ŋa shɛm maa. Di simdi ka ti lahi nya ka baŋ ni bachizaana nyɛla bachi shɛŋa ŋan buɣisira. Bachizaana shɛŋa ŋan buɣisiri maa biɛhigu ka ŋa ko ka che ti ni pun mali shɛŋa maa. Chɛliya ka ti lihi shɛhira ŋɔ.
[1.23] o buku
bɛ liɣiri
Lala bachizaana biɛhigu ŋmanila bachikpani dooshee bachizaana la. Ti mi ku tooi yɛli ni bachikpani dooshee bachizaana maa m-bala.
Bachizaana nyɛla bachi shɛŋa ŋan zaani bachinamda zaani yɛltɔɣa ni.
Shɛhiranima
o, m, bɛ, ba, ti, ŋuna, ni ŋan pahi.
Bachizaana Balibu
Bachizaani Tiritili: Di tiritimi wuhiri bachinamdili yɛltɔɣili puuni bee yɛltɔɣa yɛlibu ni. Shɛhiranima Kamani ŋɔ, ŋɔloŋɔ, dimboŋɔ, dimbala.
Shɛhiranima n do gbunni ŋɔ.
Piɛɣu ŋɔ maa nyaŋ piɛ' yoli pam.
Bambɔŋɔ n-sa kpuɣi li.
Dimbɔŋɔ maa bi viɛla.
Dimbala maa bi naai.
Bachi shɛŋa ŋan gbunna ni boobooi maa nyɛla bachizaanitirita.
2. Bɔhigu Bachizaanili: Di nyɛla bachi shɛli din be yɛltɔɣili puuni n wuhiri ni yɛltɔɣili maa nyɛla bɔhigu. Shɛhiranima kamani, bɔ, wula, ya, ŋuni, dini.
Bɔ ka a sɔɣira?
Wula ka a yuuni ma?
Ya ka a sa gbe?
Ŋuni ka a lee yari maa?
Dini ka a bɔra? | Bachizaana | https://dag.wikipedia.org/wiki/Bachizaana | ab | dag | Latn |
Badali (Bɔbgu: Badaya) nyԑla mɔri din zɔri duri binyara kamani tihi, dukpuna bee binsheli din kuli zaya. Di mali gbali di gbunni. Bɛ malili tibiri yiŋ' binkɔbri gbaya zuɣu yuma | Badali | https://dag.wikipedia.org/wiki/Badali | ab | dag | Latn |
Baid-ul Basic School nyɛla karimzɔŋ shɛli din be Sagnarigu Municipality, Ghana tingbani ni.Di nyɛla karimzɔŋ shɛli din be Jisonayili tingbanni. | Baid-ul Basic School | https://dag.wikipedia.org/wiki/Baid-ul%20Basic%20School | ab | dag | Latn |
Ghana nyɛla tiŋgbaŋ shɛli din mali zuliya balibu pam ka di galisim maa paai bin pihinii, lala maa zuɣu bala gari bin pihinii m-be Ghana ŋɔ. Silimiinsili n-nyɛ tiŋgbani ŋɔ maa yɛltɔɣa yɛrili. Amaa tiŋgbani maa puuni yɛltɔɣa yɛra ni, Kambonsili n-na nyɛ bɛ ni yɛri shɛli n-gari balli shɛŋa ŋan zaa be tiŋgbani maa ni.
Ghana tingbani ni mali bala pam din kpɛri tabi ni. Kamani a yi lihi Tudu polo, Dagbanli, Ŋmamprisili ni Nanunli nyɛla bali shɛŋa ŋan chaŋ ti ŋmani Farfarisili ni Waalasili din be Upper West Region polo ŋɔ. Bala anu ŋɔ maa zaa bela Mole-Dagbanli zuliya yɛltɔɣa la puuni.
Bala bin pin-yini m-mali Gomnan-ti Sponsored Bala dariza:
1. Bala ata nyɛla Akan bala (Kambonsili) din nim n-nyɛ Akuapim Twi, Asante Twi ni Fan-ti.
2. Bal' shɛŋa ŋan nyɛ Mole-Dagbanli bala n-nyɛ Dagbani, Kusahili, Farifarisili, ni Dagaare.
3. Din pahi maa n-nyɛ Ewe, Dangme, Ga, Nzema, Gonja ni Kasem.
Yuuni 2019, silimiin' goli April ni, kpambi daa zahindi mi ni bi zaŋ Faringi (French) yɛltɔɣa n-pahi Ghana tingbani yɛltɔɣa ni pirinla tingbaŋ shɛŋa din kɔɣi ti: Burkina Faso, Ivory Coast ni Togo, maa zaa ni yɛri Faringi yɛribi la zuɣu.
Gomnan-ti ni che ka bɛ sabira
bal, shɛŋa n-ni kali sɔŋ zuɣusaa maa ka di deeri sɔŋsim Ghana Gɔmnan-ti ti sani gɔ n-nyɛ bɛ ni sabiri shɛŋa shikurutinima puuni.
Bala maa pubu
Ayi yuli Ghana bala gɔ pula buyi zuɣu ka ŋanima n-nyɛ:
Kwa zuliya din be Ankara polo la. Amaa Gonja gba nyɛla din pahi ka lee be savannah region.
Din pahi n-nyɛ Gur Zuliya din be ti tudu yaɣili gɔ na zaŋ tabili Boliga mini Wa yaɣili zaa.
Bala daanfaani
Di yihiri ti zuliyanima polo ni
Di kpaŋsiri ti daabilim
Di tooi che ka baŋdi ti mabihi
Di lahi sɔŋdi bɔri lɛbigisim tiriti | Bala din be Ghana | https://dag.wikipedia.org/wiki/Bala%20din%20be%20Ghana | ab | dag | Latn |
Balo Naa nyɛla Ndan Yaan Naa yikpɛrilana.
Di piligu
O tuma
Ŋuni n gbubiri Ndan Yaan Naa kpani ka o dira zama dali
Ŋuni nyɛ Ndan Yaan Naa tumo
Ŋuni n-zaani Ndan Yaan Naa zaani Atani ni Alizumma di yi ti niŋ ka o ka alaafei bee ka o go gɔrim
Ŋuni n-lihiri Yaan nayili Ndan Yaan Naa yi ti go gɔrim
Di nanima
Alhassan Alhassan | Balo naa | https://dag.wikipedia.org/wiki/Balo%20naa | ab | dag | Latn |
E-Class
Banduɣ'rigu (bɔbgu:Banduɣ'risi) nyεla ti’ ŋmahi din mali zimsim ka bindi yiŋa bee luɣu shεŋa din miri yiŋa. Bε mali li mi gariti bihi bindira ni ka di nye tilahi zaŋ tiba. Di lahi nyεla din nye tilaa din tuhiri kariti kpaɣiʒiεɣu ninsalnima biεhigu puuni. Di malila balibu dibayi; dini n-nye yiŋ banduɣirigu mini mɔɣini banduɣirisi. | Banduɣrigu | https://dag.wikipedia.org/wiki/Bandu%C9%A3rigu | ab | dag | Latn |
Banvum nyɛla tiŋa shɛli din be Tamale Metropolitan. Ni maa ni Naa deeri la guli Ndan Yaan Naa sani. Yaan nabihi nama puuni Banvum lana n-nyɛ bia.
Kundivira
E-Class
Dagbaŋ
Northern Region
Ghana tinsi
Lahabaya zaa | Banvum | https://dag.wikipedia.org/wiki/Banvum | ab | dag | Latn |
Bɛ daa dɔɣila B A Fuseini silimin goli December biɛɣu pia ni anahi yuuni 1942 Sagnarigu, din be
Sagnarigu Municipality la. Bɛ daa wumisi o mi ka o lahi zooi Sagnarigu tingbani.
Shikuru Baŋsim
O shikuru tuuli n-daa nyɛ Tamale Practice School (1949-1954), Kalpohin Middle School (1955-1957),Tamale Secondary school G. C.E(1958-1964)nye "O" mini "A" level shahira gbaŋ.
Yuuni 1964 ka o daa chaŋ karinzoŋ din nye University of Cape Coast n-naai yuuni 1967 ka daa dee o shɛhira gbaŋ din nyɛ B. SC Shikuru baŋsim. O daa lahi zaŋtuɣi n dee shɛhira gbaŋ din nye B. Sc (Hons) yuuni (1970-1971) n-ti pahi shɛhira gbaŋ din nyɛ Master's Degree (MSc) Entomology ni yuuni (1970-1972) kariŋzoŋ titali shɛli bɛ ni booni University of Ghana, Legon.
Tuma
B A Fuseini daa pila tuma yuuni 1972 n-nyɛ karimba ti Tamale Secondary School shɛli tini booni Tamasco la din nyɛ o shikuru kurili. O tuunkpɛma zuɣu di daa bɛ yuui ka bɛ pahi o kpamili ka o lɛbi shikuru maa karimba zuɣu (Headmaster) yuuni 1973. O daa niŋla yuma anii.
O daa lɛbila Divisional Director of Education kpɛma zaŋti ti tuma yaɣili shɛli din su shikuru baŋsim bohimbu(Ghana Education Service) , pɔi lala tuma ŋɔ maa, o daa nyɛla ŋun nyɛ Tamale Training College kpɛma, metropolitan education kpɛma (Director), Tamale mini Tudu yaɣili ŋɔ na educational director kpɛma.
Siyaasa Biɛhigu
O daa nyɛla jintɔra kuro zaŋti NDC paati. O daa lahi nyɛla minista of state Tiŋgbaŋ Zuɣulan' ofiicini yuuni 1993-1994. Ghana Ambassada kuro n-daa nyɛ o zaŋ n-ti Libya yuuni 1997 September goli hali ni silimin goli February yuuni 2001, mini High Commissioner n-ti Malta tiŋgbani.
O daa lahi nyɛla Deputy majority leader.
Biɛhigu
O ba n-daa nyɛ Alhassan Fuseini ka o ma mi nyɛ Fisheita Mumuni. Yuuni 1969 ka o daa niŋ o paɣ' ŋun yuli booni Zenabu Braimah amilya. Naawuni daa larigiba biha' ayobu, bidibsi ata, bipuɣiŋsi ata. | Basit Abdulai Fuseini | https://dag.wikipedia.org/wiki/Basit%20Abdulai%20Fuseini | ab | dag | Latn |
Batandali nyɛla puuni yaɣi shɛli zaŋ ti Pukpara. Dini n-nyɛ pukpari yi ko nyuya(pina) luɣi shɛli, hali ka wuuni ti du, ka o chɛhi nyuya maa, lala bɔbili maa ka dagbamba booni batandali. Pukpariba zooya ka bɛ kɔri kawana, chi, ni bindira din pahi pahi batandali ni. Pukpariba bi tooi zooi ka bɛ lahi kɔri nyuya batandali ni, naɣila bɛ zaŋ li mi ko bindira shɛŋa dabam ka di yuui ka bɛ naai yi ti zaŋli ko nyuya yaha. | Batandali | https://dag.wikipedia.org/wiki/Batandali | ab | dag | Latn |
E-Class
Baŋmariga nyԑla mɔri din bori mahili bee kom ni fa tingbani shԑli ka di zuɣu che ka di yuli lahi booni 'Tingbani mahili ŋmariga'. | Baŋmariga | https://dag.wikipedia.org/wiki/Ba%C5%8Bmariga | ab | dag | Latn |
E-Class
Ti gbansabila ban’ nya baɣibuɣibo ka di nyɛla faako sochibiga din guri nira ka chɛri yɛl’biɛri ka lahi maani bɛ bukaata saha kam. Lala zuɣu, Turner, V. (1967), ŋun wuhimi ni baɣibuɣibo dii pala ka nira vihi baŋ daliri shɛli din che ka yɛl’ shɛli niŋ ka lahi bo maani suŋ n-ti li kɔŋko, ni amaa di yi niŋ ka ʒilɛli ni ka toondana kani ni koligu n-nyɛ din yɛn maani bɛ yɛla. Turner yɛltɔɣa maa chaŋ ti lu n-zahimla ti Dagbaŋ kurili ha. Saha shɛli tindaamba ni daa na nyɛ nanima bee n-gbubi tinsi n-tabili tiŋgbana la.
E-Class
Lahabaya zaa | Baɣibuɣibo | https://dag.wikipedia.org/wiki/Ba%C9%A3ibu%C9%A3ibo | ab | dag | Latn |
E-Class
Yiŋ baanjir’ bihi nyɛla baanjir' shɛŋa ŋan tu ni nir' damdiri dinni ka bi zaŋdi kom. Di mali gungɔŋ bee bɔɣi shɛli bina ŋɔ ni kpɛra bee din laɣindi bina ŋɔ. Di nyɛla baanjir' shɛli din mali soochi bee alaha, di yi niŋ ka di yɛn yihi bindi maa kpaŋa ka chɛ daadama.
Fasara mini anfaani
Din dee yi niŋ ka baanjir’ duu ŋɔ yi me viɛnyɛliŋga, di labisiri doriti yɛliginsim nyaaŋa. Dama zohi ban ʒiri binnɛma ban tiri doriti n-yiri bindi ni kpɛri bindira nyɛla di ni yɛn taɣi shɛba. Vihigu wuhiya ni bihi ban kalinli yaɣi tusayɔpɔin ni pihinu (more than 7050children) kɔŋdila bɛ nyɛvuya pirimla yiŋ baanjir’ bihi ŋɔ kalinsi ti yinsi maa ni zuɣu. Ka bihi ban kalinli yiɣisi tusaayi ni pihinu (2050 children) mi kɔŋdi shikuru chandi ka di mi bi yi shɛli pahila tiri ka nyɛra. bimbɔɣ' kuma n-na nye so' shɛli bɛ ni doli n-yihiri bina kpaŋa ka chɛri daadama.
Miɛbu mini kpaabu
Yiŋ baanjir’ bihi ŋɔ pula yaɣa anu zuɣu. Dini n-nyɛ: Bɔɣili, Tiŋgbanni, Voli, Bimbim n-ti pahi duu maa maŋmaŋa. Andunia alaafee bomma tuma duunima yina n-ti wuhi ni di tuya ka ti yɛn me ti baanjir' duri ŋɔ, ka yihi li kpaŋa ka chɛ ti yinsi kamani napɔŋ yaabu buyɔbu(6metres away)zuɣu, bee napɔŋ yaabu pihita(30metres away)ka chɛ kom ni be shɛli, ka di dubu ni tooi lahi du m-paai daadam shee tariga(2metres), din kuli yɛn niŋ ka kom ku tooi kpe di ni. Di yi ti niŋ ka bɔɣili maa pali n-ti paai di zuɣusaa, bee m-paai di pirigili, di tuya ni di bo soli n-yaai li bee n-taɣi gbi bɔɣili ka lee kpuɣi du’kurili maa. Yaha, din dee yi niŋ ka di nyɛla nuhi ka bi yɛn zaŋ yaai bina ŋɔ, di tu ni bɛ chɛ di ni damdibu kamani yuma ayi pɔi ka naan yi tooi zaŋ nuhi yaai li. Di bi tu ka tiŋgban' ni voli maa yaɣi santimita pishi ni anu zuɣu(25 cm), din yɛn taɣi bihi ka bɛ ku luri din ni. Di bi lahi tu ni furila bee neesim be baanjira maa ni, din kuli yɛn niŋ ka di taɣi bee n-ku ti zohi soli ka bɛ nya soli n-kpe baanjir’ duu maa ni. Din dee yi bi tumda, di tuya ni bin’pindigu bee bin’liŋa pili di zuɣu.
Taɣi mɛ
So’ shɛŋa bɛ ni doli n-kpaŋsiri yiŋ baanjir’bihi ŋɔ mɛbu zooya. Di yini n-nyɛ paapu zaŋ sa baanjir’bɔɣili maa zuɣu ka di saai yaɣi baanjir’duu maa zuɣu. Di chɛmi ka baanjira maa mali vuhim ka lahi baligiri nyɔm. Di lahi baligiri zohi gubbu,din dee yi niŋ ka bɛ zaŋ mantankaliya n-lo paapu maa noli. Yaha, di bi tu ni bin’liŋa pili binvoli maa. Din lahi pahi nyɛmi ni bɛ sɔŋ tiŋgbani maa ni ka kom bi dooni di ni, di yi niŋ ka di nyu kom maa, din kuli yɛn chɛ ka di mali yaa. Di lahi tu ni ti kpaari tampilim bee taabo zim m-pari bindi maa zuɣu ka di nyɔm maa baligi. 2013 yuuni la, vihigu daa yina n-wuhi ni daadamanima ban kalinli yiɣisi biliyɔŋ yini ni pisopɔin ni apɔin (1.77billion) n-daa nyɛ ban zaŋ yiŋ baanjiriti ŋɔ ku bukaata, ka di nyɛla lala niriba ŋɔ maa pam nyɛla ban be tiŋkpansi. Yaha, daadambiɛliŋ ban kalinli yiɣisi kamani biliyɔŋ dibaayi ni pirigili (2.5billion) gbaŋ daa nyɛla ban bi tooi nya sɔŋsim ni bɛ zaŋ yiŋ baanjir’bihi ŋɔ n-tum tuma, ka kalinli din yiɣisi biliyɔŋ yini(1billion) gba daa nyɛla ban damdiri baanjira mɔri ni. Southern Asia mini sub saharan Africa n-nyɛ ban kuli bi nyari yiŋ baanjir’bihi ŋɔ m-mali kuri bukaata.
ʒiliɛli ni
Ti yi yuli andunia tiŋgbani shɛŋa din na lɛbigiri puuni, liɣiri din kpɛri baanjiriti ŋɔ yini kam mɛbu ni yiɣisi la Amerika dollar pishi ni anu mini pihiyɔbu sunsuuni. Ti yi yuli India yaɣili ŋɔ, bɛ mali bɛ taachi bee shaara n-niŋda, din yɛn chɛ ka paɣiba zaɣisi dabba ban ka baanjiriti ŋɔ bɛ yinsi. Lala maa kpaŋsirila niriba ka bɛ mɛri baanjiriti ŋɔ bɛ yinsi. | Bimboɣkuŋ | https://dag.wikipedia.org/wiki/Bimbo%C9%A3ku%C5%8B | ab | dag | Latn |
Bin'niɛma vihigu baŋsim chaŋmi ti jɛndi binshaɣu kam din mali vuhim nti pahi tihi ni mɔɣ’ kam. Baŋsim ŋɔ buɣusirila bɛ nama, bɛ nama maa ni tumdi shɛm, bɛ zoonsim, bɛ kurimbuni piligu, n-ti pahi be ʒiliɛli.
Tabibi baŋsim
E-Class
Lahabaya zaa | Binniɛma baŋsim | https://dag.wikipedia.org/wiki/Binni%C9%9Bma%20ba%C5%8Bsim | ab | dag | Latn |
E-Class
Binniɛma vihigu baŋsim chaŋmi ti jɛndi binshaɣu kam din mali vuhim nti pahi tihi ni mɔɣ’ kam. Baŋsim ŋɔ buɣusirila bɛ nama, bɛ nama maa ni tumdi shɛm, bɛ zoonsim, bɛ kurimbuni piligu, n-ti pahi bɛ ʒiliɛli.Binniɛm shɛb dɔɣira ka shɛb mi nyɛri gala n wɔɣira.Binniɛma balibu zoiya pam n ka zaŋbuɣsi.Bɛ shɛb chani tiŋa,shɛb gbamda,shɛb yiɣra hali ka shɛb vuri bɛ puya zuɣu.
Tihi ni mɔri gba be binniɛma ni ka gba mali balibu ni bukaata nim pam.Tihi pam nyala dinʒe zuɣsaa amaa di shɛŋa zɔri tingbanni.Lala nɔɔ ka mɔri gba balibu zoi.
E-Class
Binnamda | Binniɛma vihigu | https://dag.wikipedia.org/wiki/Binni%C9%9Bma%20vihigu | ab | dag | Latn |
Bin’ zahindigu/si (Testing kit)
Di nyεla binshεli din mali zahindi baŋdi binshεŋa/binyεra yaɣa pam puuni, kamani;
Bin’ zahindigu din zahindi baŋdi doro biεhigu ni di nahingbana (Medical diagnosis). Bε tooi booni li la zahimbu/vihibu. Zahimbu ŋɔ ni bɔri shεli nyεla di vihi baŋ ŋun bɔri alaafee maa yεlikura ni o ningbuna ni zahimbu. Saha pam puuni, zahimbu yim bee din gari yim soya m-beni, kamani “ medical test” ni “ posthumous diagnosis”. Alaafee zahimbu tooi nyεla din yεla to, dama dɔr’ shεŋa pam beni ka di biεhigu mini di nahingbana bi do palo ni.
Bin’ zahindigu din vihiri baŋdi binyεr’ shεŋa ŋan be tiim puuni (Reagent testing). Di nyεla binshεli bε ni mali zahindi baŋdi binyεr’ shεŋa ŋan be tiim ni, di tooi zooi ka di nyεla ti’ shεŋa zalisi ni bi saɣiti shεŋa la. Di ni niŋ ka tima yoli la zuɣu chεmi ka bε ni bɔli shεli “drug checking” (tima vihibu) bee “pill testing” (tiim zahimbu) gba beni.
bin’ zahindigu din zahindi poora din mali lɔɣu/barina (Hazardous powders testing kit). Lala binzahindigu ŋɔ, 2020Gene system, Inc nima n-nyε ban maali li. Lala bin’ zahindigu ŋɔ n-nyε bin’ zahindi Info kpeeni ka US nima, hazmatinima mali zahindi poora din mali barina bee lɔɣu.
Bin’ zahindigu hindigu din zahindi doo yi ti bili paɣa. (Rape kit). Sexual assault forensic evidence (SAFE) binzahindigu. Sexual assault evidence collection Bin’ zahindigu (SAECK), sexual offense evidence collection (SOEC) bin’ zahindindigu (PERK) ŋanima zaa nyεla alaafee bo n-ti yilinima ni mali shεli baŋda so yi ti mirisi paɣa doni. Lala bε ni vihi nya shεli ŋɔ ni tooi che ka bε puhi ni bε bo bε ni zilisi so ŋɔ ka di zaligu ti di o. Chicago tingbanni ka bε daa tuui maali lala bin’ zahingdigu ŋɔ yuuni 1970s ni di sɔŋda bɔri vihigu din ka daɣiri n-tiri ba di yi ti niŋ ka so mirisi paɣa doni.
Paɣipuli Bin’ zahindigu (Pregnant test). Di nyεla binzahindigu din baŋdi paɣipuulana bee paɣa yi ti mali pua. Soya dibaayi m-be dini ka kpa talahi pam, dina n-nyε ; n-zahim baŋ ninsala pua ni nyε shεli (human chorionic gonadotrophin (HCCG) din be ʒim bee dulim puuni la. Din lahi pahi nyεla Ultrasonagraphy, di zahindila ʒim ni m-baŋdi paɣa puulana yina yoli zali puli. Paɣa puulana kam yεn mali la pua bε yi zaŋ lala bin’ zahindigu maa zahim ba, paɣa mini o yidana yi laɣim bakoi nyaaŋga o yi bi nya o sɔrilim/ paɣitali.
Bin’ zahindigu din zahindi baŋdi ŋun ŋme malifa/ bunbura din kpalim malifa ŋmεra nii bee o nεma ni. (Gunshot residue). Niriba lahi mi li la “cartridge discharge residue (CDR) bee “firearm discharge residue (FDR). Di nyεla bunbura din kpalim ŋun ŋme malifa nuu ni bee o nεma ni. Din tooi nyε kamani nyɔhi bee pa nyɔhi n-yina malifa noli maa ni, di yi ni nani malifa kuɣili maa nyɔm. Ban yuuni ka vihiri tingbani zalisi zuɣu zahindi ŋun ŋme malifa nεma ni o ningbuna ni bε nya bunbura din kpalim m-baŋ ŋun di beni bee m-miri malifa maa ŋmεbu saha. Malifa ŋmεbu bunbura ni tooi chaŋ gari 3-5 waɣilim. Di yi chaŋ pam, bunbura biεla ka bε ni tooi nya.
Bin’ zanhindigu din zahindi baŋdi tankpaɣu balibu/ tankpaɣu zahimbu (Soil test). Din tooi zaŋ ti tankpaɣ’ yini bee zaɣ’ bɔbigu ni vihi baŋ di ni nyε shεli daliriti pam zuɣu. Di yi ni nani ni di tooi baŋ tankpaɣu maa ni nyε shεli ka bε tooi baŋ binbir’ shεli din ni biri dini ka mali alaafee. Ni di tooi lahi che ka bε baŋ ka wuhi kulim din viεla n-ti pukparilim. | Binzahindigu | https://dag.wikipedia.org/wiki/Binzahindigu | ab | dag | Latn |
Binŋmaa nyɛla bin yɛr' shɛli din nyɛ Ghana nu' zuɣu dini. Di nyɛla Ghana tuduu polo nim' kali niɛma. Tɔ amaa di pa nyɛla binyɛri shɛli niriba pam ni yɛra Ghana bɔba ni yaɣa zaa.
Piligu
Bɛ ni mali tani shɛli n-shɛri binŋmahi nyɛla bɛ ni wuɣiri shɛli nuu ni. Lala bin yɛrigu ŋɔ yila Ghana tudu yaɣili polo na. Tudu yaɣili nima kali niɛma n-nyɛ binŋmahi. Tudu polo nanima mi n-daa tooi zooi ka bɛ yɛri binŋmahi. Di yɛbu daa tooi lahi zoola dabisa gahinda dali kamani chuɣu dabisa. Tɔ amaa zuŋɔ di nyɛla binyɛr' shɛli tarimba, paɣaba ni bihi zaa ni yɛra Ghana n-ti tabili duniya yaɣa zaa.
Tani
Binmaŋli ka bɛ booni tani shɛli bɛ ni mali shɛri binŋmahi. Nu' ni ka bɛ wuɣiri li. Dabba n-daa tooi zooi n-wuɣiri lala tana ŋɔ; amaa zuŋɔ paɣaba gba pa nyɛla ban zooi di wuɣibu ni, ballee tiŋ' kara ŋan be tudu polo la kamani Tamale, Bolgatanga n-ti pahi Wa.
Paɣaba mini dabba zaa mali binmaŋa n-diri naɣachiinsi. Binŋmahi ka dabba tooi mali ŋa shɛra. Paɣaba mi mali binmaŋa n-sɔr' chinchini, n-niŋdi bɔɣiparigu ka mali li m-bɔbiri bɔbiga.
Tani shɛŋa bɛ ni mali shɛri binŋmahi balibu zooya. Ŋa shɛŋa n-nyɛ kpaan kɔbiga,
Daabiligu
Binŋmahi nyɛla bɛ ni tooi shɛri shaŋa Ghana tudu yaɣa la polo tinsi pam amaa di daabiligu nyɛla din tooi zooi Tamale, Bolgatanga ni Wa; tudu yaɣa maa tiŋ' zuɣuri. Bɛ ni tooi lahi mi ka binŋmahi daabiligu tooi lahi be nyɛla Naya (Yendi), Daboya ni tinsi pam din be tudu yaɣili polo maa.
Binŋmahi daabiligu soya zooya pam. Di piinimi ni gumdi kobu. Din pahi n-nyɛ gumdi mibu; paɣakpamban-tooi miri gumdi. Gumdi mibu ni ka mi' shɛli bɛ ni mali wuɣiri binŋmahi tana yirina. Mihi ŋɔ ka kpaluhi mi yɛn da n-zaŋ wuɣi tana, ka zaŋ kohi n-ti ban shɛra ka bɛ mi zaŋ tana maa n-she binŋmahi. Biŋma' shɛriba kohiri binŋmahi tir' ban yɛn da n-ye bee daabihi ban yɛn da n-ŋmaligi kohi.
Balibu
Binŋmahi balibu zooya. Ŋa shɛŋa n-nyɛ dansichi, binŋmabaɣiri, kpaakuto, sandaŋ yibu, yabili, barimaasu, gbaɣino, kparigu, ni ŋan pahi.
Yensichi/Dansichi
"Dansichi", nyɛla Gbengbehili zilli. Ka di gbunni nyɛ " zaɣi gaŋ/ zaɣi yini." Bee binshɛɣu a ni ye m pa ningbuna zuɣu.
Dansichi ka bɔɣiri. Di binsuriti bela di luɣa ni. Di nyɛla sitira shɛli niri kam ni ni tooi ye .
Dagbamba yensichi maŋli nyingɔli ni wuɣi. Bɛ kuhili mi viɛnyɛla. Kuhibu maa ka ti mali baŋdi waliginsim din be Dagbaŋ yensichi mini Guriŋ polo ŋɔ yensichi.
Binŋma' Baɣiri
Binŋmaa Baɣiri nyɛla yensichi din mali bɔɣiri. Ka di bɔɣiri maa waɣi saɣisi ŋun yali maa kpunkpanguhi. Ka di waɣilim paai gbali pina ni. Di binsuriti bela di tooni. Ka di nyingoli ni kuhi viɛnyɛla. So yi ye binŋmaa Baɣiri ka di waɣi paai o dina, tɔ bɛ baŋya ni ka o binŋmaa m-bala.
Dagbamba yɛri "Kpaakuto" m-pari binŋmaa Baɣiri zuɣu. Ka lahi yari "Yebili" m pari di zuɣu. Dagbaŋ binŋmaa daa nyɛla nabihi binyɛra. Amaa zuŋɔ, ŋun mali yiko dini n nyɛli.
Binŋmaa ka Dagbamba mali diɛmdi diɛma ti churi puhibu ni, ti kuya malibu ni, n ti pahi ti deen' nim kaaibu.
Kpaakuto
Kpaakuto mini binŋmaa baɣiri ŋmanila taba. Amaa ka di lee mali bɔɣi waɣila. Di bɔɣiri waɣimi na hali ni nuchehi ni. Ka yalima. Ka di mammaŋ mi waɣi paai dina ni. Di gba binsuriti bela di tooni.
Bɛ yarila Kpaakuto pari binŋmaa baɣiri zuɣu. Ka binŋmaa baɣiri mi pa yensichi zuɣu. A yi ye Kpaakuto m pa binŋmaa baɣiri zuɣu, di bi tu ni binŋmaa baɣiri maa luɣishɛli yina.
Kali puuni, nanima n yari li Alizumma mini Atani. Zamaatu yi niŋ ka so yali , tɔ di wuhiri la lala niri maa zaashee biɛhigu puuni ni nyɛ shɛli.
Nabiyɔŋ yi ye Kpaakuto, kali ni wuhi shɛm, o yɛn kahila Kpaakuto maa nudirigu m pa o bɔɣisapim zuɣu. Ka di wuhiri ni o na bi di nam.
Tarim yi ye Kpaakuto, kali wuhimi ni o kahimi di bɔɣiri ayi maa zaa m-pa o bɔɣisapima zuɣu.
Luɣushɛli kali ni tumdi tuma, a yi ti ye Kpaakuto ka pa naa bee nabiyɔŋ, zaligu ni di a.
Yabili/ Yabile
Yabili kuli bemi ka Kpaakuto la. Amaa ka lee mali naɣichiinsi di nyɔɣu ni. Yabili mali la binsuri yini. Ka di surigu maa galisi m pa puli zuɣu.
A yi yuli Zabaɣa nuu, ŋun kuli mali yiko, ŋuni n yari yabili. Amaa ti nim Dagbaŋ ŋɔ, nanima n yari li.
Gbaɣino
Gbaɣino nyɛla binyɛr'shɛli bɛ ni ku bukaatanim n-niŋ shɛli ni ka ni tooi gu ninsala ka che chuuta kamani malfa, sua, piɛm, ni ŋan pahi. Gbaɣino pula bu yi; tɔbu gbaɣino ni
kuyili gbaɣino.
Tɔbu gbaɣino
Di nyɛla sitira shɛli din pa nachiinsi sitira. Nimɔhi dali sitira n-nyɛ li. Dagbamba gba "bulletproof vest" m bala. Dama himma m be dini. Di shɛŋa nyɛla musulinsi dina. Ka shɛŋa mi nyɛ dagbandɔhili dina.
Gbaɣino nyɛla binshiɛɣu kam din ni tooi gu ka taɣi a nyɛvuli nimɔhi dali.
Di zuɣu ti mali:
Zupili-gbaɣino
Gbaɣino - shelɔrigu
Kpalan-nyirichoo gbaɣino ni
Gbaɣino yarili
Kuyili gbaɣino
Di nyɛla "nimbe-gbaɣino". Ka di dihi tabili ni Gbaŋlana yi ye li, nini biɛɣu kam ku lahi tooi niŋ o chuuta. Lala gbaɣino ŋɔ pala din ni tooi gu o ka che malifa bee sua. Duŋ gbaɣino n kuli nyɛ li. Ka di mali saba.
Naa kam mali la o kuyili gbaɣino. O ni ti yɛn kani ka o Gbaŋlana zaŋ shɛli gili yili. Ka Gbaŋlana m-bɔri li zaana.
Di ni tooi nyɛ o Yɛbi dini. Di yi lee ka o ba daa bi tooi nya daliri m-bo li sɔŋ.
Amaa shee Gbaŋlana maa mi la di chiha yihili pɔi, ka naa n yi zaŋ li ye m-mali o ba kuli.
Kparigu
Kparigu nyɛla binyɛrigu shɛli gbengberi ni daa zaŋ kpena Dagbaŋ. Ti Dagbaŋ ŋɔ, kpargu pu la bu yi; nam kparigu ni nachiinsi kparigu
Amaa, nam kpargu ŋɔ yɛltɔɣa ka ti yɛn yɛli.
Tani din nyɛ zaɣimaŋli ka piɛla ka bɛ mali shari nam kparigu. Di bɔɣiri yɛlim mi, ka di mammaŋ waɣi paai ŋun yali maa naba ni. nam kparigu ka nachiinsi dihibu kamani wuɣibu. Di mi ka bingara bee ziifu. Nam kpargu malila bukaata diba ayi ko Dagbaŋ:
Dini n kpuɣiri nira dariza tahiri namin zaa shee.
Dini ka bɛ mali simsiri nanima.
Teela bi shari nam kparigu Dagbaŋ. Kali soli zuɣu, bɛ kuhiri la nam kpargu bɛ nuuni. Teela yi ti she nam kpargu, di lahi pa nam kparigu. Di mi ka daa ni n-kɔhiri a. Ŋun yɛn di nam ŋɔ n puhiri di shabu. Ka di naan yi zaŋ li pahi nam-zupiligu zuɣu, ni nam jaangbee, n galisili zaŋ ti ban yɛn leegi a naa maa.
nam kparigu zaashee tibisa pam Dagbaŋ nam puuni. Di mi yarila bu yi ; a nam dibu dali, ni a kum dali.
A yi diri nam ka ti taɣiri nam din gari a ni daa gbubi shɛli maa, kali saɣi ti ni a ni tooi zaŋ nam kpari kurili la di napalli maa, di yi niŋ ka yiko kani dari kpari palli.
Amaa naa yi di nabɔbili ka ti kani, o ni kpalim nam shɛli la ni kpargu ka bɛ yɛn zaŋ simsi o. Kpari kura la mi, Yaawum Gbaŋlana n yɛn zaŋ li ye n-niŋdi yaandi. | Binŋmaa | https://dag.wikipedia.org/wiki/Bin%C5%8Bmaa | ab | dag | Latn |
Biodiversity nyɛla ti dahalali biɛhigu dabam dabam shɛŋa tini be dunia ŋɔ puuni. Biodiversity nyɛla din zahindi balibu balibu zaŋ chaŋ genetic, species, nti pahi ni ecosystem zaa shee. Terrestrial biodiversity din tooi zooya ka di nyɛla din galisi m-miri equator, ka di daliri nyɛla climate biibu maa zuɣu ni tuuli nambu nambu pam pam.
Human right nyɛla behigu zalisi bee biɛhigu ni bori shɛm zaŋti ninsali behigu ni o biɛɣu kam gubu ni taɣibu zaŋ chaŋ municipal mini international law puuni. Di nyɛla Sokam gbaabu puuni zaligu din ka yiɣisibu ka mi bi za n-ti yaɣishɛli ko. Daadamanima dirila di daalifaani domin bɛ ni nyɛ ninsali nima la zuɣu ka di mi tumdila tuma ninsalinima ko zuɣu ka mi bɛ doli bihi, ninkura, paɣaba, dabba, yuma, balili bee zuliya, adiini, biɛhigu shee ni binyɛri shɛŋa din waligiri niri ka chɛri o taba zaa. | Biodiversity and human rights | https://dag.wikipedia.org/wiki/Biodiversity%20and%20human%20rights | ab | dag | Latn |
Bishop Junior High School nyɛla karim zɔŋ m-be Choggu din be Sagnarigu Municipality, Northern Region Ghana tingbani puuni.
Piligu
Taarihi
Karimbi Kura | Bishop Junior High School | https://dag.wikipedia.org/wiki/Bishop%20Junior%20High%20School | ab | dag | Latn |
Bolgatanga nyɛla tiŋshɛli din be Northern Region, Ghana tiŋgbani ni. Niriba pam zooya ka bɛ ŋmaai tiŋa maa yuli jia m-booni li Bolga. Di bela Bolgatanga Municipality Upper East Region yaɣili, di mirila Burkina Faso. Yuuni 2012 ya biɛlim ni salo kalibu pam a lahibali daa wuhiya ni Bolgatanga mali salo kalinli din paai 66,685. Maali kɔbiga m-be di mini Tamali sunsuuni.
Taarihi
Tarisi
Salima
Di Nanima
Di Shikuru | Bolgatanga | https://dag.wikipedia.org/wiki/Bolgatanga | ab | dag | Latn |
Bono East Region nyɛla Ghana regions pia ni ayobu la puuni yini. Di tinzuɣu n-nyɛ Techiman.
Taarihi
Tarisi
Salima
Di Nanima
Di Shikuru | Bono East Region | https://dag.wikipedia.org/wiki/Bono%20East%20Region | ab | dag | Latn |
Bono Region nyɛla din be Ghana Regions pia ni ayobu la puuni. Di tinzuɣu n-nyɛ Sunyani.
Taarihi
Tarisi
Salima
Di Nanima
Di Shikuru | Bono Region | https://dag.wikipedia.org/wiki/Bono%20Region | ab | dag | Latn |
Brigadier Akwasi Afrifa (1936–1979) nyɛla tiŋgbaŋ zuɣulan' kuro n-ti Ghana.
Shikuru baŋsim
Siyaasa Tali
Tuma
Maŋmaŋa biɛhigu | Akwasi Afrifa | https://dag.wikipedia.org/wiki/Akwasi%20Afrifa | ab | dag | Latn |
Buruli kalinyaɣu (Buruli ulcer, Bairnsdale ulcer, Searls ulcer, bei (Daintree ulcer) ) nyԑla dɔri loorili shԑli ‘’Mycobacterium ulcerans’’ ni tahiri na. Doro ŋɔ piligu nahiŋgbaŋ kpani n nyԑ niŋgbiŋ zuɣu din ka biԑrim. chebli ŋɔ ni tooi lԑbi kalinyaɣu. kalinyaɣu ŋɔ ni tooi galisi niŋgbiŋ puuni n gari dini wuhi dimaŋ shԑm sambani ni, ka sahashԑŋa kaliwaya tooi gili li. Doro ŋɔ yi ti tooni, din di n gbaai sal kɔbli. Buruli yuma ŋɔ ni gbaari luɣa shԑŋa pam n nyԑ baɣri ni gbaya; di bi tahiri ningbiŋ biisim na.
==Din tahiri buruli kalinyari na==
M. ulcerans bahiri la lɔɣu shԑli booni mycolactone, din gbarigiri ninsala ka kuri o Ʒim. M. ulcerans ŋɔ lahingbani ŋmanila binniԑ bihi shԑŋa ba tahi ri kohindotontoŋ mini sinsiŋkoŋ na. Doro ŋɔ ni loori shԑm ti bi mi. Ti zilsilri kɔm bilisibu shԑhi. Din gbaai 2013 yuuni pulni, doro ŋɔ n aka tilaa.
==Tibbu==
Bari yi daŋ nya tibbu, an-tibiotics tim nyubu chira ayi niribu anii pii kam pubzuɣu nyԑri faako. Tilaa ŋɔ galsi sheŋa n nyԑ rifampicin mini streptomycin. Clarithromycin bei moxifloxacin ni tooi zani streptomycin zaani. Saha shaŋa bieni doro ŋo tibbu ni ka alaafei baŋdiba yen ŋmaai Buruli kalinyari ŋo bahi. Doro ŋɔ kalinsi nyaanga wulԑɣu bei wuleri ni yi palo.
==Taɣibu==
Buruli kalinyaɣu doro ŋɔ ni wuli luɣu shԑŋa n nyԑ sub-Saharan Africa balanteei Cote d'Ivoire, amaa di bi ziԑm salinima ban be Asia, Western Pacific ni Americas tingbana ni. Andunia tinsi pihita ni ayi ka doro ŋɔ barinima be. Yuuni kam pulini doro ŋɔ gbaari niriba ban kalinli ni paagi 5000-6000. Doro ŋɔ ni tooi gbaai binkɔbgu gba. Albert Ruskin Cook n nyԑ ninvuɣuso ŋun daŋ vihi doro ŋɔ zuɣu yuuni 1897. | Buruli kalinyaɣu | https://dag.wikipedia.org/wiki/Buruli%20kalinya%C9%A3u | ab | dag | Latn |
COVID-19 nyɛla alɔbo dɔr' shɛli din gili dunia luɣili kam. Pam lahi tooi booni li mi Coronavirus.
Di Piligu
Dɔro maa daa nyɛla bɛ ni tiɛhi ni shɛli yi Naawuni sani na n-pili bunkɔbiri ni. Lahabaya pam beni wuhiri dɔro maa ni pili tiŋgban' shɛli ni. Hali ni zuŋɔ di na nyɛla nangbankpeeni ka niriba na vihiri bɔri luɣishɛli dɔro maa ni daa kuli pili bee ninvuɣ' so din daa kuli gbaai tuuli. Phylogenetics buɣisiya wuhi ni SARS-CoV-2 pili lasilimiin goli October bee November silimmin-yuuni 2019.
Phylogenetic algorithm nimmohi vihigu puuni o zaŋ o yɛligu sɔŋ na wuhi ni dɔro daa naan gɔmi gili Guangdong pɔi Wuhan tiŋgbani ni. Shɛhira yina wuhi ka dama ni dɔro maa yila Coronavirus din daa gbahiri zɔna la puuni na, ka yaligi hali ti doli ninvuɣ' shɛba ban beni ni zɔna n-kpe ninsalinima puuni na. Ban yɛli ni dɔro maa ni tooi nyɛla sarati ka di yina tabibi baŋdiba du' tita' shɛli puuni bɛ ni niŋdi bɛ tabibi vihigu la puuni na gba nyɛla niriba pam ni tooi saɣiri deeri shɛli.
Tuuni lahabali din daa yina wuhiri ni dɔro maa gbaai ninsali so daa nyɛla Wuhan, Hubei, China tiŋgbani puuni. Tuuli ninvuɣu kalinli pihinahi (41) shɛba bɛ ni daa yina zaŋ pa pɔhim zuɣu wuhi ni bɛ nyɛla dɔro maa (COVID-19) ni gbahi shɛba din dali daa nyɛla silimmin-goli January silimmin-yuuni 2020 Lancet puuni, tɔ amaa di daadaama nima daa nyɛla din yina silimiin-goli December dahinyini dali, silimiin-yuuni 2019. WHO (Dunia Alaafee Laɣingu) maŋmaŋa daa yihila lahibali na wuhiri lala dɔro maa nahingbani silimiini-goli December dabaa anii dali, silimiin-yuuni 2019. Dɔro maa ni tooi yi daadam
ni kpe daadam ni daa nyɛla WHO mini China kpamba ni daa dihi nuhi shɛli zuɣu silimiin-goli January silimiin-yuuni 2020. Lahibali kpeeni yi China kpamba sani na wuhi, ni dimbɔŋɔ nyɛla din mali harika ni Huanan Seafood Wholesale Market, ban gba tooi kɔhiri binkɔbi' niɛma la puuni. Silimiin-goli May silimiin-yuuni 2020, George Gao, ŋun nyɛ director zaŋti CDC, daa chɛmi ka bɛ chaŋ seafood market nti yihi bunkɔbigu kam ʒim biɛla ndaa vihili ni bɛ nyan nyaa dɔro maa be bɛ ni bee di kani ka daa vihi ka dɔro maa daa ka bɛ ni, ka di daa wuhiri kadama dɔro maa bi yi lala daa maa ni na bee di bi pili daa maa ni. Dɔro maa daalaama daa nyɛla bɛ ni nya shɛli ko' biɛ' shɛli bɛ ni daa va Milan, Turin ni Italy, silimiin-goli December silimiin-yuuni 2019. Silimiin-goli December silimiin-yuuni 2019, dɔro maa daa pun yaligimi kpe salo pam ka di nyɛla di yi daadam ni kpe daadam ni maa ka di dɔli loori niriba. Kɔrɔnavarusi kalinli Hubei tiŋgbani ni daa zoomi pahi, n yi pa chaŋ paai kalinli pihiyɔbu silimiin-goli December biɛɣu pishi dali, kaa daa paai kɔbishii ni pihiyɔbu ni ayɔbu
silimiin-goli December biɛɣu pihita ni yini dali. Silimiin-goli December biɛɣu pishi ni anahi dali, Wahan Central Hospital daa zaŋla bronchoalveolar lavage fluid (BAL) biɛla tahi ashibiti ni ni bɛ ti vihi li. Silimiin-goli December pishi ni ayɔpɔi mini silimiin-goli December biɛɣu pishi ni anii dali, Vision Medicals daa yɛl' la Wahan Central Hospital ni Chinese CDC zaŋ kpa vihigu maa palo, n-wuhiri ka dama kɔrɔnavarusi palli nyɛla din yina. Pneumonia cluster din daa nyɛ so ni bi mi shɛlipiligu la nyɛla din daa niŋ silimiin-goli December biɛɣu pishi ni ayɔbu dali, ka daa nyɛ doctor Zhang Jixian ni tibi shɛli Hubei Provincial Hospital puuni, bɛ daa yɛli la Wahan Jianghan CDC Silimiin-goli December biɛɣu pishi ayɔpɔi dali. | COVID-19 | https://dag.wikipedia.org/wiki/COVID-19 | ab | dag | Latn |
E-Class
Cape Coast n-nyɛ Central Region din be Ghana la tinzuɣu. Di mali ya biɛlim ka di zooi. Di ya biɛlim maa nyɛla din me m-pe zani viɛnyala.
Taarihi
Tarisi
Salima
Di Nanima
Di Shikuru | Cape Coast | https://dag.wikipedia.org/wiki/Cape%20Coast | ab | dag | Latn |
E-Class
Bɔhimbu zaŋ chaŋ doro wuligibu , din tahi li na mini soya shεŋa dini yεn doli tuhi doro ŋɔ wuhiya bε tooi lahi booni li Case fatality risk bee case fatality ratio (epidemiology)– di nyεla alobo doro puuni ban pun kpi bε yi zaŋli maɣisi doro maa ni be shεba zaa ni saha shεli sunsuuni. CFR ŋɔ wuhirila kɔbigu puuni vaabu ka lahi ʒe din zaŋdi doro maa yaa. Bε tooi zaŋdi CFR ŋɔ baŋdi doro maa ka lahi baŋ di ni zaŋ saha shεli wuligi kamani alobo dɔr’ loora. CFR ŋɔ tuma naarimi di yi ti niŋ ka ban mali doro ŋɔ lahi kani.
(bε zaa yi kpi bee bε zaa yi kpaŋ). CFR ŋɔ pilimi ni, shεhira kamani, alobo doro din mali yaa ka kuli pahiri dabisili kam saha yεn pɔrimi n-gari CFR saha.
Bachi
Mortality rate nyεla ti ni mali shεli n-gabira CFR – di nyεla din zaŋdi baŋdi niriba ban pun kalinli salo maa kalinli saha shεli sunsuuni. CFR mi nyεla niriba ban kpi kalinli doro maa ni gbahi shεba ko. Saha shεŋa bachi ŋɔ “case fatality ratio nyεla din gabiri “case8 fatality rate, amaa di pa zaɣ’ yinsi. Case fatality ratio ŋɔ nyεla ka a zaŋ yεla ayi din bi kpini taba m-maɣisi taba. | Case fatality rate | https://dag.wikipedia.org/wiki/Case%20fatality%20rate | ab | dag | Latn |
E-Class
Central Region nyɛla din be Ghana regions pia ni ayobu la puuni. Di tinzuɣu n-nyɛ Cape Coast. | Central Region | https://dag.wikipedia.org/wiki/Central%20Region | ab | dag | Latn |
Chaankpɛŋ nyɛla tiŋzuɣu din be Northern Region, Ghana tiŋgbanni.
E-Class
Northern Region
Ghana tinsi | Chaankpɛŋ | https://dag.wikipedia.org/wiki/Chaankp%C9%9B%C5%8B | ab | dag | Latn |
E-Class
Chagas dɔro nyɛla dɔr’ shɛli din zooi dunia yaɣi shɛŋa tulim ni be. Binniɛn bih’ cherisa n tahiri ŋa na.
Lɛlisi ban tabliri ningbiŋ zuɣu nyuri ʒim la n kpabri binniɛ’ bih’ chɛrisa ŋɔ.
Doro ŋɔ lahimgbana bi ʒi yim, di taɣirila biɛɣu kam. Doro ŋo ni yɛn pili nira, di nahingbana bi yiri polo bei di ka yaa. Kpaɣuʒiɛɣu, ʒi’ soya tibigibu, zuɣ’ yaali n ti pahi ŋubira ni mɔribu n nyɛ shira shɛŋa di piligu maa ni ʒirina.
Zanchaŋ bakɔi 8-12 sunsuuni ka di yɛn nya yaa zani viɛnyɛlinga. Niribu 60-70% puuni dɔro ŋɔ ku lahi nabigi yaɣi saha ŋɔ.
30-40% ban kpalimla mii, doro ŋɔ nahimgbana ni yi palo yuuni 10-30 nyaaŋa. Lala saha ŋɔ yi paai, niribu 20-30% suhishei ʒisoya yɛn zaligi ka waɣ’ligi. Diyi niŋ lala suhu ŋɔ yɛn tarigimi ka zaɣsi tumbu. Din lahi pahi niribu 10% puuni, bɛ lɔŋni ʒisɔya ŋɔ gba nyɛla din ɣɛn yɛligi.
Tahili mini Vihigu
T. cruzi nyɛla binniɛn shɛb’ liɛlisi ban tabliri ningbiŋ zuɣu nyuri ʒim la ni kpabiri yuɣisiri sariti salnim’ mini vuhurisi. Liɛlisi ŋɔ laɣimmi bɛ Triatominae zuliya ni.
Zuliya balibu kam malila bɛni boondi lɛlisi ŋɔ shɛm: bɛ mio la vinchuca Argentina, Bolivia, Chile ni Paraguay, barbeiro Brazil, pito Colombia, chinche Central America, nti pahi chipo Venezuela.
Chagas dɔro ŋɔ ni lahi tooi lɔhiri nirib’ shahi n nyɛ ʒim vɔbu/kpɛhibu shei, binsaba kpɛhibu shei, dibu shei (di yi niŋ ka Chagas binniema yi siɣi bindirigu nɔ ni), nti pahi dɔyim shei (ma ni tooi zaŋ li looi biya).
Di yi na bi ti tooni, baŋdib’ ni tooi zaŋ maicroscope nyuli sal ʒim ni n nyɛli.
Di yi shiri biɛni ka bɛ yuli, bɛn nyɛ T. cruzi ʒim maa ni.
Taɣibu mini Tibbu
Doro ŋo yi yɛn gu, di tuya ka niri taɣi o biɛhagu shei mini o ningbina ka Chagas liɛlisi ŋɔ bi dim o.
Din lahi pahi gubu ŋɔ shei, di tuya ka nir’ mira ka chɛ baŋdib’ vihi pɔi ka naan yi zaŋ so ʒim n kpehi o.
Chagas doro ŋo nyɛbli tilaa nabi yi polo. Di kaali saha doritila mi, tima kamani benznidazole mini nifurtimox nyaŋdi ŋa. Tima ŋa yaa baligirimi dɔli Chagas dɔro ŋɔ yuunsim sal ningbiŋ ni.
Dimi yi niŋ mi ka Chagas pun nyɔɣi la nir’ ka di yuui, tima ŋa tooi baligiri di lahimgban’ shɛŋa din yi dɔli di nyaang’ la. Di tu ka di baŋsi kadama niribu 40% ban vali benznidazole mini nifurtimox puuni, tima ŋa di gbuɣi di ninsabla bahina; di leei bi yuurimi. Di nin sabla maa shɛŋa n-nyɛ: ningbiŋ zuɣu doro, zuɣupuri poobu n–ti pahi puuni bɛn-nyɔri zaɣisibu. .
Loobu mini Gɔrim
Di buɣisiya ni daadam biɛligu kaman million 7-8 malila Chagas doro ŋɔ. Lala niribu ŋɔ pam biɛla Mexico, Central America ni South America. Yuuni 2006 vihugu wuhiya ni di kuri daadam biɛlim 12,500 yuunu kam puuni.
Ban mali doro ŋɔ pam nyɛla faranima. Bɛ pam bi mi ni bɛ mali doro ŋɔ. Din yi pa niŋ ka kahi-kuli gɔrim niŋ bayanala luɣ’likam la chɛmi ka doro ŋɔ lu n-gɔhi duniya tinsi pam. Di bi chihi America mini Europe tinsi gba. Vihigu wuhiya ni doro ŋɔ ni mali ninsal kalinli shɛb’ America mini Europe tingbana ni kuli nabgimi hali ti kpa yuuni 2014.
Carlos Chagas, yuuni 1909 puuni n daa tuui vihi baŋ doro ŋo ninni ni nyɛ shɛli. O yuli ka di zaŋ bolili.
Chagas doro ŋɔ gbaairi vuhirisi balibu paai 150. | Chagas dɔro | https://dag.wikipedia.org/wiki/Chagas%20d%C9%94ro | ab | dag | Latn |
E-Class
Chankpiɛŋ nyɛla tiŋ shiɛli din be Northern Region, Ghana tinggbanni.
Taarihi
Tarisi
Salima
Di Nanima
Di Shikuru | Chankpiɛŋ | https://dag.wikipedia.org/wiki/Chankpi%C9%9B%C5%8B | ab | dag | Latn |
Suuri ŋɔ nyɛla din wuhiri kundi shɛŋa n ni vihi ka di sɔŋ ma zaŋ kpa vihigu ŋɔ polo. Vihigu ŋɔ pala nin'yino ko yɛm ni niŋdi shɛli, dama baŋdiba pam pun yina n-niŋ vihisi zaŋkpa chihibu polo.
Yɛlimaŋli yɛra, di mini baŋdiba pun niŋ vihisi zaŋ kpa chihibu polo ŋɔ maa zaa yoli, chihibu kundinima dii bi galisi ti shikuriti la puuni. Dimbɔŋɔ mi pala din daa chɔɣsi n koba ni, dama n daa vihila kundi shɛŋa din nyɛ zuliya shɛŋa dabam ka leei kpini n tuma ŋɔ. Dini n-daa che ka n tuma ŋɔ tum n-tam kalinli zuɣu.
Suuri ŋɔ nyɛla din pu bunahi zuɣu, 2.0 nyɛla piligu, 2.1 chihibu Gur-zuliyanima ni, 2.2 mmi yulila chihibu Kwa-zuliyanima ni ka 2.4 mmi gba yuli chihibu Dunia zuliya shɛŋa ni.
Scarification
E-Class | Chihibu | https://dag.wikipedia.org/wiki/Chihibu | ab | dag | Latn |
E-Class
UNIVERSITY OF EDUCATION, WINNEBA
FACULTY OF LANGUAGES
DEPARTMENT OF GUR-GONJA
(DAGBANI UNIT)
TUMA
DAGBANI YƐLTƆƔA CHIHIBU
MOHAMMED OSMAN NINDOW
(5100390004)
N-SABI LI
N TUMLA TUMA ŊƆ N-TI UNIVERSITY OF EDUCATION, WINNEBA N-JƐNDI GHANA YƐLTƆƔA BALIBU SHƐHIRA GBAŊ (B.A DAGBANI EDUCATION) DEEBU.
KPINI GOLI (May 2014)
KARIMBIA PƆRI
Mani Mohammed Osman Nindow ti yɛda ni tuma ŋɔ nyɛla n dini, gbaai yihi n ni vihi ninvuɣ’ shɛba kundinima ka ŋa sɔŋ ma ka tuma ŋɔ tum. N lahi ti yɛda ni pa so tuma yaɣili bee zaa ka n yaai sɔŋ ŋɔ.
YULI GƆRIBU.
DABISILI.
KARIMBA YULI: ISSSAH ALHASSAN SAMUEL
YULI GƆRIBU.
DABISILI.
Puhigu
Tuma ŋɔ pala n ko yɛm bee kpiɛŋ ni tum shɛli. Niriba sɔŋsim nyɛla ni ku tooi n-tam shɛli yɛla. Dama n yi tam bɛ yɛla n ni pooi daadam.
M piligu puhigu kunila Naawuni na’ gaŋa sani, m paɣira pam a ni ti ma baŋsim shɛli ni haŋkali kam zaŋ kpa tuma ŋɔ polo maa. N lahi paɣira n nyɛvuli mini n daa alaafee zuɣu, dama paɣibu simdila a ko.
N lahi puhiri n karimba ŋun vihi tuma ŋɔ piligu hali ni di bahigu ŋɔ. Mr. Issah Alhassan Samuel. Naawuni pahimi a suɣulo, kpamli, anzansi ni baŋsim ka kuli che ka a be tooni ka ti mi doli.
M puhiri suŋ din ka ŋmali m-bɔŋɔ ka m mali tiri Dagbani yaɣili karimbanima zaa, Mr. Alhassan Issahaku, Mr. Adam Peter Pazzack, ni Mr Abdul-Rahaman Fusheini. Naawuni chɛli ya tooni ka pahi ya suɣulo ni kpamli ni yolisiri suŋ.
Mr Seidu Nunundow, a niŋ anfaani pam n-niŋ n ni. Naawuni pahimi a kpamli ka ʒili a mini a paɣa ni suhudoo ka baai ti dapala maa n-ti ti.
N karimbitaba ban be Dagbani yaɣili 2013-2014 yuuni nima m puhiri suŋ m-bɔŋɔ ka m mali n tiri ya. Di bahi bahindi Mr. Amos, Mr Tahidu Alhassan nti pahi Mr Alhassan Hamza (Maths Dept) yi puhiri suŋ m-bɔŋɔ.
N duunima, Mr. Sumani Kadir mini Mr. Alhassan Osman yi puhiri suŋ m-bɔŋɔ. Naawuni timi ti tooni.
Dimbɔŋɔ nyɛla puhiri suŋ ka m mali n tiri Abigail. M paɣiya, haŋkali shɛŋa ni kpaŋsiri shɛŋa zaa a ni zaŋ n-ti ma tuma ŋɔ polo, ni ti bɔhimbu kam zaa polo. Naawuni chɛli ti ti taba, ka di che ka di nyɛla tuuli Digirii ŋɔ tariga ka ti yɛn zani. Naawuni tahimi ti tooni.
N ku tooi tam m ma yɛla. Magaaʒia, Naawuni dolimi a nyɛvuli ka larigi ti ka ti beli a n-chaŋ katiŋa. Ka che din niŋ maa ŋuna Naawuni yiko m-bala, so mi di pun bi yɛn kpalim. N lahi puhiri n tuzo paɣiba zaa ni bɛ kpaŋmaŋa, Naawuni larigimi ya. Abdulai Abukari mini o paɣa Latifa Abukari, yi puhiri suŋ m-bɔŋɔ, n ku tooi tam Firidaus yɛla, Naawuni baami o n-ti ti.
M puhigu kpalinkpaa chanila n duulana sani, Amina (Mo’ bila) ni ti bia Nasara, ni o kpaŋmaŋa shɛli o ni niŋ n shikuru chandi ŋɔ piligu hali na ni zuŋɔ, Naawuni lirimi ti daashili ka niŋ alibarika n-niŋ ti bihi ni. Naawuni pahimi a suhukpeeni mini suɣulo. Nasara m bi tam a yɛla, Naawuni baami a k ache ka a yiɣisina nti nyɛla bi’ suŋ.
Ŋun kam sɔŋ ma n shikuru piligu hali ni zuŋɔ, Naawuni duhimi yi bɔɣiri zuɣusaa. M ma Laamisi, m puhiri a, a ni ku a tuma n-ŋme n tuma ŋɔ niŋ kompiita ni maa, Naawuni pahimi a suɣulo, Naawuni yiko ni Kanvili pala n ŋahiba ni yɛn zaŋ a n-kuli shɛli.
TARILI
“Kumsi kumdimi ka nintam zɔri baribari ninsalinima sani, tɔ amaa mani kumdimi ka ʒim zɔri n suhu ni n-viɛri m puuni nɛma”. Kundi ŋɔ piligu mini di bahigu zaa nyɛla n ni mali shɛli n-tiri Yilikpandana (ŋmansaɣili naa, jabɔbili nachima bia, miɛnduri nachima bia, kacheli paɣisarili bia). Wala maa saɣi moobu ka a mi wum a banima bɔligu ka kpuɣi napɔŋ. Naawuni tahimi a a yaanima mini a banima maa tooni.
LAHIBALI DIN BE KUNDI ŊƆ NI
Pɔri
Puhigu
TariliLahibali
SUURI YINI: LAHIBALI TUULI
1.0 Piligu. 1
1.1 Dagbaŋ mini di daadambiɛligu tariga . 3
1.2 Muɣisigu din ʒi vihigu ŋɔ na. 3
1.3 Vihigu nianima. 4
1.4 Vihigu bɔhisi. 4
1.5 Vihigu sodoligu. 5
1.6 Vihigu yɛlimuɣisira . 6
1.7 Vihigu daanfaani. 6
1.8 Vihigu ni vihi zani luɣi shɛli tariga. 7
SUURI AYI: KUNDIVIHIRA
2.0 Piligu . 8
2.1 Chihibu Gur-zuliyanima ni. 8
2.2 Chihibu Kwa-zuliyanima ni. 10
2.3 Chihibu zuliya shɛŋa dabam ni. 11
SUURI ATA: VIHIGU SODOLIGU
3.0 Piligu . 13
3.1 Sodoligu . 13
3.2 Vihigu daadambiɛligu tariga. 14
3.3 Daadambiɛligu piibu soya . 14
3.4 Vihigu ni vihi luɣ’ shɛli. 15
3.5 Vihigu nɛma . 15
3.5.1 Buku mini Alikalimi. 15
3.5.2 Bɔhisi . 16
3.5.3 Alizama dibu. 16
SUURI ANAHI: BACHIBURA ŊAN SƆŊDI KA TI CHIHIRI YƐLTƆƔA MINI BACHIŊDA ŊAN CHIHIRA
4.0 Piligu. 17
4.1 Dagbani yɛltɔɣa biɛhigu . 18
4.2 Bachibura ŋan sɔŋdi ka ti chihiri yɛltɔɣa Dagbani. 19
4.2.1 “Ku” ni chihiri yɛltɔɣa sham Dagbani ni. 20
4.2.2 “Bi” ni chihiri yɛltɔɣa sham Dagbani ni. 21
4.2.3 “Di” din chihiri yɛltɔɣa. 23
4.3 “Pa” din chihira. 25
4.4 “Ka” din kpaŋsira. 26
4.5 “Pa” mini “ka” zaŋ gabi taba. 27
4.6 Bachiniŋda ŋan chihihra. 28
4.6.1 Ka/be. 29
4.6.2 Mali/ka. 30
4.6.3 Je/bɔri. 31
4.6.4 Mi/ʒi. 32
4.6.5 Nyɛla/pala. 33
4.7 Bachiniŋda ŋan chihiri mini bachibura. 35
4.8 Chihibu mini sintaks ni simantiks. 36
4.9 Yɛltɔɣimuni bee yɛltɔɣili yaɣili chihibu. 39
SUURI ANU: VIHIGU KOLIVAAI MINI NAABU
5.0 Piligu. 41
5.1 Tuma ŋɔ yɛligbahira. 41
5.2 N tɛha zaŋ kpa tuma ŋɔ polo. 42
5.3 N ni mali shɛli n-tiri zamaatu . 42
5.4 Kolivaai . 43
5.5 Naabu . 44
Kundivihira. 45
SUURI YINI
1.0 Piligu
Zuliya yɛltͻŋa zooya pam dunia ŋͻ puuni ka zuliyanima mali li n-tiri ka deeri lahibali bɛ biɛhigu puuni. Lala zuliya yɛltͻŋa ŋͻ nyɛla din sͻŋdi ti ka ti wͻligiri ka baŋdi taba zuliya ni nyɛ shɛli, ni ti ni yi bͻba shɛŋana dunia yaaŋa zuŋu.
Dabgani nyɛla “South Western Oti-Volta Central Gur” Zuliyanima la puuni yini Bendor-Samuel (1989). Bͻbi shɛŋa bɛ ni tͻŋisiri Dagbani Ghana nyɛla Tamale ni di tiŋkpan’ kͻŋila ni Naya bͻbili mini di tiŋkpan’ kͻŋila. Dagbani nyɛla bɛ ni tͻŋisiri shɛli balibu buta: Tomosili, bɛ tͻŋisiri li la Dagbaŋ wulinluhili bͻbili, Tamale mini di tiŋkpansi, Nayahili mi nyɛla bɛ ni tͻŋisiri shɛli Dabgaŋ wulimpuhili, Naya bͻbili m-bala, ka din pahi mi nyɛla Nanunli, Bimbila bͻbili ka bɛ tͻŋisiri li. Dagbani yɛltͻŋa mi nyɛla din doli “SVO”, bachikpani, bachiniŋdili ni niŋsimdeera Issah (2011). Vihigu ŋɔ yɛlli kam yɛn jɛndila Tomosili, dama vihigu ŋͻ lana nyɛla ŋun yi Tamale yaŋili na ka lahi nyɛ ŋun tͻŋisiri Tomosili yaha.
Zuliya yɛltͻŋa kam nyɛla din pu n-doya kamani fͻnɛtiks, fͻnoloji, mͻfoloji, sintaks nti pahi simantiks. Pubu ŋͻ bali yini kam tͻm mali la piribu, ka di zaŋiyini kam sͻŋdi zuliya maanima bɛ yɛltͻŋa polo.
N tuma ŋͻ yɛn jɛndila sintaks pubu bali shɛli ti ni booni chihibu la, ka lahi vihi chihibu mini sintaks ni simantiks ni kpini taba shɛm.
Abels mini Muringu (2007) wuhiya ni chihibu nyɛla bin’ shɛli din be Dunia ŋɔ zuliya yɛltɔŋa kam puuni; ni dimbɔŋɔ wuhimi, ni zuliya kam mali la so’ shɛli bee so’ shɛŋa, bee ka bɛ laŋim so’ bɔbigu din ni sɔŋ ba ka bɛ tooi chihi yɛligu. Di sͻŋdimi n-chɛri ka nira zaŋisiri bee n-chihiri yɛligu noli. Dimbͻŋͻ nyɛla din be zuliya kam yɛltͻŋa puuni ka bɛ vihiri di zuŋu ka sͻŋdi n-yɛligiri bɛ yɛltͻŋa maa pebu. Ti yi yuli zuliya yɛltͻŋanima maa, bɛ malila so’ shɛŋa bɛ ni doli n-chihiri yɛligu, Kamani kambonsi, bɛ mali tooni biɛlinli “n” ka di sͻŋdi ba ka bɛ chihiri yɛligu. Shɛhira,
1. a. “ɔ n-ti ha”, (Boadi 2010:14).
b. O bi gbɛri kpe
Essien (1985) wuhiya ni Ibibionima gba mali tooni biɛlima ka ŋa sͻŋdi ba ka bɛ chihiri yɛltͻŋa; kamani “ku”, shɛhira,
2. a. “Ka”, chama,
b. “Kuka”, di chaŋ.
c. “Di” kamina,
d. “Kudi”.
e. Di kana
Tuma ŋɔ: Dagbani yɛltͻŋa chihibu nyɛla din yɛn vihi ti bachiniŋda shɛŋa ti ni mali chihiri bachiniŋda la, n-nyaa wula ka di mini sintaks ni simantiks lee kpini taba, ka lahi vihi n-nya ti bachibura la “ku, bi ni di,” ŋan dooni bachiniŋda tooni la ni tumdi tuma shɛm ti yi yɛn chihi yɛligu? Wula ka di mini bachiniŋda shɛŋa ŋan chihiri maa leei kpini taba? Ni di mini sintaks ni simantiks ni kpini taba shɛm.
N yɛn pula tuma ŋɔ suuri anu zuɣu. Suuri yini yɛn jɛndila lahabali tuuli, yɛlimuɣisirili maa ni nyɛ shɛli, vihigu nianima, vihigu bͻhisi, vihigu daanfaani, vihigu yɛlimuŋisira, vihigu ni yɛn vihi n-zani shɛli, ni di ni ŋmaai n-saɣisi shɛm tariga. Suuri ayi puuni n ni wuhi kundi shɛŋa n ni daa zaŋ lihi ka di sɔŋ ma ka n-tum tuma ŋͻ. Suuri ata mi yɛn wuhila vihigu ŋͻ sodoligu: soya kamani vihigu daadambiɛligu gahimbu ni vihigu nɛma kamani kpahimbu, bͻhisi, bukunima mini alikalimi nti pahi alizama dibu. Suuri anahi ni mi, n ni kahigi bachibura ŋan sɔŋdi ti ka ti chihiri yɛltɔɣa Dagbani ni mini bachiniŋda ŋan chihira, “pa” din chihira, "ka“ din kpaŋsira ni “pa” mini “ka” zaŋ gabi taba. N ni lahi wuhi bachiniŋda ŋan chihiri mini bachibura ni kpini taba shɛm. Di puuni ka n yɛn kahigi chihibu mini Dagbani sintaks mini simantiks ni kpini taba shɛm ni chihibu din jɛndi yɛltɔɣ’ muni bee yɛltɔɣili yaɣili. Suuri anu mi yɛn nyɛla kolivaai mini naabu.
1.1 Dagbaŋ mini di daadambiɛligu tariga
Dagbaŋ bela “Ghana” Tudu polo ŋᴐ, dina n-nyԑ “Northern Region”. Amaa pa Dagbamba kᴐŋko m-be Dagbaŋ. Zuliya shԑba bani mini Dagbamba be “Northern Region” n-nyԑ Zabaŋisi, ŋmampurisi, Nanumba nti pahi Kpunkpaamba. Zuliya shԑba n ni kali ŋᴐ zaa mini Dagbamba malila tintarisi. Amaa zuliya shԑba beni ka bԑ mini Dagbamba n-laŋim n-ӡi Dagbaŋ. Zuliya kamani Cheemba, Chekᴐhi, ni Kpunkpaamba. Dagbamba n-nyԑ zuliya shԑba ban galisi n-nyaŋ zuliya shԑba ban be “Northern Region” maa zaa.
Ti Ghana daadam biԑlim kalinli tuma yilinima wuhiya ni Dagbaŋ daadam biԑlim galisim paai kamani tuhituhili ni tuhikᴐbishiyi ni pihinu ni anahi ni kᴐbishinahi ni pisopᴐin ni ayobu (1,254,476) laasabu. Amaa Dagbamba kalinli nyԑla kamani tuhutuhili ni tuhi kᴐbisi yᴐbu ni pihinu ni ata laasabu (1,060,053): “Ghana demographic profile 2013”
“Northern Region” pirila yaŋa pishi ni ayobu, ka Dagbaŋ su yaŋa pia ni ata. Amaa Dagbamaba sula yaŋa pia. Lala yaŋa ŋᴐ n-nyԑ Tamali, Toliŋ, Kumbuŋ, Gushԑŋu, Savulugu/Naantᴐŋ, Naya, Zabizuŋu,Kariga,Mion nti pahi Saŋinarigu
Tamali n-nyɛ ”Northern Region” tinzuŋu ka Naya mi nyԑ Dagbamba kali yili. Dinzuŋu, Dagbamba zaa Nazuŋu nyԑla Yaan naa ka o ӡi Naya. Dagbani yɛltɔŋa malila balibu buta, dina n-nyԑ, Tomosili mini Nayahili ni Nanunli. Tomo polo nima yԑrila Tomosili ka Naya polo nima mi yԑri Nayahili. Nanunli mi nyɛla bɛ ni yɛri shɛli Nanuŋ, Bimbila mini di tiŋkpansi.
1.2 Muɣisigu din ʒi vihigu ŋɔ na
Yɛltɔɣa chihibu nyɛla bin’ shɛli baŋdiba ni saŋi n-ti ni di be zuliya yɛltͻŋa kam puuni, Olawsky (1999), Adam (2010), Issah (2012). Dagbani yɛltͻŋa puuni,ti mali bachiniŋda shɛŋa ka ŋa chihiri bachiniŋda bali shaŋa noli yɛltͻŋa ni, “mali-ka”, “mi-ʒi”, “bͻri-je”, “be-ka”, “nyɛla-pala”. Ka naanyi che tooni biɛlima “bachibura” “bi”, “ku”, “di” Olawsky (1999), Adam (2010), Issah (2012). Ka ŋa gba chihiri yɛltͻŋa bali shɛŋa.
Dimbͻŋͻ wuhiya ni yɛltͻŋa chihibu nyɛla din nyɛ daantalikpeeni zuliya yɛltͻŋa ni ka Dagbani gba nuu pala din yi di puuni. Dimini chihibu kuli be Dagbani yɛltͻŋa puuni ŋͻ maa zaa yoli, niriba dii na bi yina n niŋ vihigu n-jɛndi li Dagbani puuni. N yɛligu ŋͻ mi bi wuhi ni niriba bi niŋ vihigu zaŋ jɛndi chihibu, dama Olawsky (1999), Adam (2010), ni Issah (2012) ko ka n nya n vihigu puuni ka bɛ na mini niŋ vihigu zaŋ jɛndi chihibu. Tͻ amaa bɛ vihigu maa dii bi kpe puuni pam.
Yɛltͻŋa chihibu dii bi nya vihigu pam ŋͻ nyɛla muŋisigu zaŋa karili. Di zuŋu n-che ka n yina ni n niŋ vihigu ŋͻ n nya Dagbamba ni mali bachiniŋda shɛŋa mini bachibura n-chihiri yɛltͻŋa noli, ni lala bachibura ŋͻ mini Dagbani sintaks mini simantiks ni kpini taba shɛm yɛltͻŋa puuni. Kamani, “Abu sa ku bua” nyɛla yɛligu, ka ti ni tooi chihi lala yɛligu ŋͻ. “Abu sa bi ku bua”, “bi” ŋͻ n-nyɛ biɛlim shɛli din chihi yɛligu maa. Ka di mi nyɛla din chihiri niŋsin dim pa nyɛvuya ni.
1.3 Vihigu nianima
N tuma ŋɔ nianinima nyɛla din yɛn sɔŋ n-kahigi,
1) Dagbamba ni chihiri yɛligu noli shɛm.
2) Chihibu soya din be Dagbani ni.
3) Chihibu soya ŋɔ mini sintaks ni simantiks ni kpini taba shɛm.
4) Chihibu soya balibu ŋɔ ni tooi laŋim taba.
1.4 Vihigu bɔhisi
Tuuni kam nyɛla din tumdi n-doli di daliri. Vihigu ŋͻ yɛlikpani chaŋmi n-ti jɛndi: “Dagbani yɛltͻŋa chihibu”. Pͻi ka vihigu ŋͻ mi nia pali, di tuya ni bͻhisi m-beni ka labisibu zaŋ ti bͻhisi ŋͻ n-yɛn nyɛ din yɛn sͻŋ ka tuma maa tum viɛnyɛla.
Di zuŋu tuma ŋͻ pala din ni niŋ dede di yi bi tooi labisi bͻhisi ŋan do gbunni ŋͻ.
1. Bo n-leei nyɛ yɛltͻŋa chihibu Dagbani ni?
2. So dini ka Dagbani doli n-chihiri yɛligu?
3. Wula ka chihibu soya ŋɔ mini sintaks mini simantiks leei kpini taba?
4. Chihibu soya din be Dagbani ni ŋͻ ni tooi laŋim taba?
1.5 Vihigu sodoligu
So’ bɔbigu ka n yɛn doli ka di sɔŋ ma zaŋ kpa vihigu ŋɔ polo. Dinzuŋu vihigu ŋɔ pala ni yɛn zaŋ n ko yɛm n-niŋ shɛli. Dama niriba pun sabi kundinima pam Dagbani puuni ka nyɛla ninvuŋ’ shɛba ban mali yee zaŋ kpa Dagbani bɔhimbu mini di vihisi polo. Piligu, n yɛn gilimi n-laŋisi baŋdiba ni sabi gban’ shԑŋa Dagbani ni ka di nyԑla bԑ sabi li mi ka yihi li ka dunia zaa mi di yԑla. N yɛn karimdi li mi ka yaari bԑ ni zaŋ chihibu n-tum tuma luŋi shaŋa bԑ tuma maa puuni din ni che ka n tuma ŋᴐ ti ku nyԑ tuun gbariŋ.
N lahi nyԑla ŋun yɛn gahim Dagbani karimbihi ni sabiri bԑ maŋmaŋ bukunima (lahabali nambu) la shԑŋa. N yɛn karimmi ka lahi yaai bԑ ni mali chihibu n-tumdi tuma shԑm lala sabbunima ŋᴐ ni. Di daliri nyԑla karimbihi ŋᴐ nyԑla ban yԑri Dagbani, di zuŋu bԑ mali chihibu n-tumdi tuma bԑ yԑltᴐŋa ni saha shԑli kam.
M bi yɛn zani ni, n ni lahi ӡini m maŋmaŋa n-sabi yԑltᴐŋi ŋmahi ka di mali chihibu di puuni ka n zaŋ li m-bᴐhi ninvuŋ’ shԑba ka bɛ yԑri di ni nyԑ shԑm bee di ni tu ni di nyԑ shԑm. shԑŋa mi yɛn nyԑla bᴐhisi din labisibu yԑn bᴐri chihibu belima la puuni shԑŋa.
So’ shԑŋa ni kali ŋᴐ maa n-yɛn nyԑ ni yɛn doli shԑŋa n-laŋim vihigu ŋᴐ yԑligbahira. To amaa bᴐhi shԑŋa ni yɛn niŋ m-bᴐhiri maa bi gbaai la karimbihi ko dama karimbanima gba nyԑla ban yɛn labisi bᴐhisi maa shԑŋa.
1.6 Vihigu yɛlimuŋisira
Tuuni kamani ŋɔ tatabo ku tooi kɔŋ yɛlimuŋisira. Dama pɔi ka nira tum tuma ka di zani di naba ayi zuŋu sheei wɔligu n-yi a ni. Dinzuŋu tuma ŋɔ daa ti yɛn tum n-naai, yɛla din do gbunni ŋɔ daa nyɛla din nyɛ yɛlimuŋisira ni achiika n-ti ma.
Tuuli, saha nyɛla din daa nyɛ yɛlimuŋisirili ni achiika. Dama pa vihigu ŋɔ ko n-daa nyɛ ni tumdi tuun’ shɛli. N daa nyɛla ŋun wuhiri karimbihi ka lahi n-niŋdi vihigu ŋɔ gba. Dizuŋu n dda dii bi nya saha viɛnyɛla n-ti tuma ŋɔ.
Yaha, kundi shɛŋa ni daa vihiri ka tumdi tuma ŋɔ gba daa nyɛla muŋisigu. Dimi pala kundinima kala Dagbani ni, tɔ amaa chihibu dii pala din nya vihigu dizuŋu kundinima zaŋ n-jɛndi li dii kani. Dimbɔŋɔ nyɛla din daa nyɛ muŋisigu dama kundinima ŋɔ n-yɛn sɔŋ ma ka tuma ŋɔ tum n-chaŋ dede.
Ninvuŋishɛba ni daa zaŋ n-tum tuma ŋɔ gba daa nyɛla muŋisigu, dama pa n ni daa bɔri ba saha shɛli kam zaa ka n-daa nyari ba. Dama pa di ko n-nyɛ ban’ gba tuma, bɛ shɛba nyɛla tuntumdiba ka shɛba mi nyɛ karimbihi.
Dimbahindi nyaaŋa nyɛla liŋiri, tuuni n-kani saha ŋɔ ka nira yɛn tum li ka bi di liŋiri. Dama n daa da kundinima, ka ӡini sabirintoli gbuni n-sabi, di mi zaa nyɛla din diri liŋiri dama n ka li n nuu ni. Dizuŋu di daa nyɛla muŋisigu zaŋ’ titali n-ti n tuma ŋɔ.
1.7 Vihigu daanfaani
Dagbankpamba n-nya ka yɛli ni bini din pɔri ka mali anfaani n-nyɛ din galisi. Tuma ŋɔ, hali di yi kuli bi galisi di nyɛla din mali anfaani kamani din do gbunni ŋɔ.
Piligu, di daanfaani din ka ŋmali nyɛla din ni sɔŋ n-yɛligi Dagbani girama. Dama zuliya yɛltɔŋa lɛbigibu dolila vihisi din niŋdi zuliya maa puuni. Dizuŋu di yi naai, di nyɛla din yɛn mali anfaani nti Dagbani girama.
Yaha, vihigu ŋɔ lahi nyɛla din yɛn nyɛ sɔŋsim n-ti Dagbani karimbanima. Di yɛn sɔŋmi n-neei ka kahigi chihibu n-ti ba ka bɛ wuhiri bɛ karimbihi ka muŋisigu kani. Dama karimbanima kpaŋmaŋa yirila kundi shɛŋa bɛ ni mali n-wuhiri ni na, dizuŋu tuma ŋɔ yi naai viɛnyɛla di nyɛla din yɛn n-sɔŋ karimbanima ka di ka ŋmali.
Di yi ti niŋ ka buku mali anfaani n-ti karimbanima, di daanfaani zaŋ nti karimbihi din ku mali kpee. Dizuŋu vihigu ŋɔ yi naai di nyɛla din yɛn mali anfaani n-ti karimbihi, dama di nyɛla din yɛn sɔŋ ba ka bɛ baŋ so’ shɛŋa Dagbani ni doli n-chihiri yɛligu noli. Ka lahi n-sɔŋ ba ka bɛ mali shili viɛnyɛla zaŋ n-kpa bɛ zahimbunima polo.
Ban’ doli n nyaaŋa yɛn niŋ vihigu zaŋ n-kpa chihibu polo pala ban’ yɛn di wahala shɛli mani ni daa di, dama bɛ nyɛla ban yɛn tuŋi n ni zali n vuŋ’ ŋmaa ŋɔ maa shɛli ka ku lahi m-pili gbunni. Dizuŋu di nyɛla din yɛn mali anfaani n-ti ban gba yɛn niŋ vihigu ŋɔ tatabo.
1.8 Vihigu maa ni vihi zani shɛli tariga
Vihigu ŋɔ nyɛla din niŋ Dagbaŋ n-jɛndi chihibu Dagbani yɛltɔŋa puuni. Ti mi yi yuli Dagbaŋ, Nanuŋ ni ŋmampurugu ti zaa nyɛla ban yɛltɔŋa nyɛ yim. Tɔ amaa vihigu ŋɔ kuli niŋla Dagbaŋ. M bi yɛn kpe Nanuŋ mini ŋmampurugu puuni n-tum tuma ŋɔ.
SUURI AYI
KUNDIVIHIRA
2.0 Piligu
Suuri ŋɔ nyɛla din wuhiri kundi shɛŋa n ni vihi ka di sɔŋ ma zaŋ kpa vihigu ŋɔ polo. Vihigu ŋ-ŋɔ pala ninyino ko yɛm ni niŋdi shɛli, dama baŋdiba pam pun yina n-niŋ vihisi zaŋ n-kpa chihibu polo.
Yɛlimaŋli yɛra di mini baŋdiba pun niŋ vihisi zaŋ kpa chihibu polo ŋɔ maa zaa yoli, chihibu kundinima dii bi galisi ti shikuriti la puuni. Dimbɔŋɔ mi pala din daa chɔŋisi n koba ni, dama n daa vihila kundi shɛŋa din nyɛ zuliya shɛŋa dabam ka leei kpini n tuma ŋɔ. Dini n-daa che ka n tuma ŋɔ tum n-tam kalinli zuɣu.
Suuri ŋɔ nyɛla din pu bunahi zuŋu, 2.0 nyɛla piligu, 2.1 chihibu Gur-zuliyanima ni, 2.2 mi yulila chihibu Kwa-zuliyanima ni ka 2.4 mi gba yuli chihibu Dunia zuliya shɛŋa ni.
2.3 Chihibu zuliya shɛŋa dabam ni
Yaŋili ŋɔ n yɛn yulila zuliya shɛŋa din pa Gur bee Kwa. Lala zuliya shɛŋa ni yɛn yuli ŋɔ mi pala zuliya shɛŋa din yɛri bee m-be Ghana, to amaa n ni nya chihibu zuliya shɛli kam ni ka di kpini n tuma ŋɔ nyɛla ni yɛn yɛli shɛli yɛla.
Payne (1985) wɔligila chihibu buyi zuŋu siliminsili ni, chihibu din chihiri yɛltɔŋili, o wuhiya ni lala chihibu ŋɔ nyɛla simantiks tuma. Lala ŋɔ nyaaŋa, Payne (1985) lahi piri li mi n-doli
3. a. chihibu maŋli,
b. chihibu din chihiri kɔntifayanima
c. kɔntifaya shɛŋa din tooi chihira
d. chihibu din chihiri bachiniŋdipahira
e. bachiniŋdipahira shɛŋa din tooi chihira.
Baŋda ŋɔ bi tam ka lahi yɛli ni chihibu ni tooi bi chihi yɛltɔŋili zaa, amaa ka di nyɛla yɛltɔŋili maa yaŋili ka di chihira. Lala chihibu ŋɔ, Payne (1986) boli li la “chihibu din bi chihiri yɛltɔŋili zaa”. O bi tam ka yɛli ni chihibu balibu shɛli o ni kali ŋɔ nyɛla din ka zuliya shɛŋa ni, tɔ amaa ni ŋa zaa nyɛla ŋan be siliminsili ni.
Laka (1990) yɛliya ni chihibu bali shɛli din yoli Siliminsili ni nyɛla “do” zaŋ n-kpɛhi. Ni bɛ malila lala biɛlinli ŋɔ n-kpɛhiri yɛligu ni ka di sɔŋdi mɔfim shɛŋa din bi taŋiri bachi pubu ka di sɔŋdi li ka di chihiri yɛligu noli. Baŋda ŋɔ wuhiya ni ti yi nya yɛligu ŋɔ,
4. Mary didn’t go.
Mary di bi chaŋ.
Yɛligu ŋɔ nyɛla din ka muŋisigu ka lahi nyɛla bɛ ni zaŋ “do” n-kpɛhi ka di sɔŋ n-chihi yɛligu maa. Tɔ amaa ti yi ti nya
5. *Mary not go
Mary bi chaŋ.
Siliminsili puuni yɛligu ŋɔ nyɛla din mali muŋisigu dama di bi pe n-doli siliminsili sintaks.
Essien (1985) nyɛla ŋun niŋ vihigu Ibibio ni. O vihigu puuni o wuhiya ni chihibu nyɛla bin titali zuliya ŋɔ puuni dama ni di laŋindila sintaks mini fɔnoloji. Baŋda ŋɔ yɛliya ni Ibibionima malila tooni biɛlima “kû” “mé” ni “dí” ka di tabindi bachiniŋda n-chihira.
Wilkindorf (1988) yɛliya ni Nomaade puuni, ni bɛ malila biɛlim gaŋa ka di tumdi chihibu tuma. O wuhiya ni bɛ yi yɛn wuhi zaligu, bɛ zaŋdila lala biɛlinli ŋɔ “tɛ-/-ti-” n-tabili bachizaanili ka di wuhi zaligu. O wuhiya ni lala biɛlinli ŋɔ maa nyɛla din ӡiri yee, ka lala yee ŋɔ nyɛla din lura. Baŋda ŋɔ bi tam ka yɛli ni bachizaana din be Nomaade puuni nyɛla dibaata, a-, tɔ- ni nɔ- ka di zaa nyɛla din ni tooi deei chihibu biɛlinli ŋɔ maa, “atɛ, tɔtɛ ni nɔtɛ”.
Baŋdiba ŋɔ zaa ni yɛli yɛltɔŋa shɛŋa zaŋ kpa chihibu polo ŋɔ nyɛla din kpini n tuma ŋɔ ka sɔŋ ma zaŋ kpa vihigu maa polo.
SUURI ATA
VIHIGU SODOLIGU
3.0 Piligu
So’ bɔbigu ka n yɛn doli ka di sɔŋ ma zaŋ n-kpa vihigu ŋɔ polo. Dizuŋu vihigu ŋɔ pala n ni yɛn zaŋ n ko yɛm n-niŋ shɛli. Dama niriba pun sabi kundi nima pam Dagbani puuni ka nyɛla ninvuŋi shɛba ban mali yee zaŋ kpa Dagbani bɔhimbu mini di vihisi polo.
Suuri ŋᴐ yԑn pula buyopᴐin zuŋu, 3.0 yԑn nyԑla piligu, ka 3.1 mi nyԑ so’ dolilgu, 3.2 yԑn wuhila vihigu daadam biԑligu tariga, ka 3.3 mi kahigi Dagbaŋ mini di daadam biԑlim ni nyԑ shԑli, 3.4 ni wuhi daadam biԑligu piibu soya ka 3.5 mi wuhi vihigu ŋᴐ ni vihi luŋi shԑli, ni daliri shԑli din che ka vihigu maa vihi ni. Din yԑn bahindi maa 3.6, yԑn wuhila neen’ shԑŋa n ni daa zaŋ ka di sɔŋ ma zaŋ kpa tuma ŋᴐ polo.
3.1 Sodoligu
Pa so’ yini ka n daa zaŋ ka di soŋ ma ka vihigu ŋᴐ niŋ. Vihigu ŋ-ŋɔ simdi ka nira yԑn niŋ li ka bola so’ suma din ni sᴐŋ ka vihigu maa ku niŋ chᴐŋiŋgu. Piligu, n daa gilimi n-laŋisi baŋdiba ni sabi gban’ shԑŋa Dagbani ni ka di nyԑla bԑ sabi li ka yihi li ka baŋdiba pam mi di yԑla. N daa yi karimdi li mi ka yaari bԑ ni zaŋ chihibu n-tum tuma luŋi shaŋa bԑ tuma maa puuni din ni che ka n tuma ŋᴐ ti ku nyԑ tuun gbariŋ.
N daa lahi nyԑla ŋun gahim Dagbani karimbihi ni sabiri bԑ maŋmaŋ bukunima (Lahabali nambu) la shԑŋa. N daa karim la lala bukunima ŋɔ, ka lahi yaai bԑ ni mali chihibu n-tumdi tuma shԑm lala sabbunima ŋᴐ ni. Di daliri daa nyԑla karimbihi ŋᴐ nyԑla ban yԑri Dagbani, di zuŋu bԑ mali chihibu n-tumdi tuma bԑ yԑltᴐŋa ni shԑli ni shɛli ni.
N daa bi zani ni ka daa lahi ӡini m maŋmaŋa n-sabi yԑltᴐŋa ka di mali chihibu di puuni ka n zaŋ li m-bᴐhi ninvuŋ’ shԑba ka yԑri di ni nyԑ shԑm bee di ni tu ni di nyԑ shԑm. Shɛŋa mi daa nyɛla yɛltɔɣa ka n ti b aka yɛli ban i bɛ chihimi li.
So’ shԑŋa ni kali ŋᴐ maa n-daa nyԑ ni doli shԑŋa n-laŋim vihigu ŋᴐ yԑligbahira. To amaa bᴐhi shԑŋa ni daa niŋ m-bᴐhiri maa daa bi gbaai la karimbihi ko dama karimbanima gba daa nyԑla ban labisi bᴐhisi maa shԑŋa.
3.2 Vihigu daadambiɛligu tariga
Vihigu ŋᴐ tatabo ku tooi n-niŋ ka di pala ninvuŋi shԑba m-be tooni n-yɛn sɔŋ ni lahabali shɛli tin i bɔri maa. Di zuŋu, pᴐi ka vihigu ŋᴐ ti niŋ tabata di tu ka ti mila daadambiԑligu kalinli ban yԑn beni ka vihigu ŋᴐ chaŋ nti jԑndi ba. Lala ŋᴐ zuŋu, n vihigu ŋɔ yaa zaa yԑn chaŋmi nti jԑndi Dagbaŋ.
3.3 Daadambiɛligu piibu soya
Dagbaŋ nyɛla din galisi pam, ka ti zaa nyɛla ban yɛri Dagbani. Ti zaa nyɛla ban mi di ni tu ni ti pii ti bachinima shɛm ka di sɔŋ ti ka ti chihi yɛligu Dagbani puuni hali ŋun yɛri maa yi nyɛla ninvuŋi so ŋun bɔhim Dagbani.
Dagbaŋ mini di niriba galisim ŋɔ zuŋu daa chemi ka m bi tooi gili Dagbaŋ zaa bee ka m bi zaŋ Dagbaŋ zaa n-tum tuma ŋɔ.
Lala ŋɔ zuŋu, Tomo polo ŋɔnima ka n daa zaŋ n-niŋ vihigu maa. Dini n-nyɛ Tamale, Kumbuŋ, Toliŋ, Savelugu ni Saŋinarigu bɔba ŋɔ.
Dimini n ni kali bɔbi shɛŋa ŋɔ zaa maa bela Tomo yaŋili ŋɔ maa zaa yoli, n daa naan ku tooi gili lala bɔba maa zaa. Dinzuŋu n daa zanila Tamale tariga, Tamale ŋɔ puuni, Malshegu ka n daa pii, n-yuli gahim ninvuŋishɛba ka bɛ sɔŋ ma ka vihigu ŋɔ vihi viɛnyɛla.
Pa niriba ŋɔ baŋsim zuŋu ka n daa pii bɛ shɛba, tɔ amaa bɛ ni nyɛ ninvuŋi shɛba ban yɛri Dagbani la zuŋu. Dizuŋu bɔhi’ shɛŋa ni daa zaŋ m-bɔhiri ba maa daa nyɛla bɛ ni labisi shɛŋa viɛnyɛla ka di sɔŋ ma pam.
3.4 Vihigu ni vihi luɣ’ shɛli
Vihigu ŋɔ daa simdi ka di niŋla Dagbaŋ zaa amaa di daa pala din ni tooi niŋ. Dama pa tiŋ bila n-nyɛ Dagbaŋ, di yi daa niŋ ka di ӡia ni vihigu ŋɔ niŋmi Dagbaŋ zaa saha daa naan ku saŋi ma.
Dinzuŋu Malshegu ka n daa niŋ vihigu maa ka di daliri nyɛla Dagbani ka bɛ yɛri tiŋ maa ni. Tomosili ka n daa lahi pii ni n zaŋ n-tum tuma ŋɔ, Malshegunima mi nyɛla ban yɛri Tomosili. N daa naan ku tooi n gili Dagbaŋ zaa ni n niŋ vihigu ŋɔ dama n daa ka yiko din ni che ka n tooi gili lala.
Tɔ amaa di zaa yoli, vihigu ŋɔ nyɛla din yɛn mali anfaani n-ti Dagbaŋ zaa. Dinzuŋu pa di ni niŋ luɣ’ shɛli ŋɔnima ko n-yɛn di di daanfaani amaa Dagbaŋ zaa.
3.5 Vihigu nɛma
Tuma ŋɔ daa pala tuun’ shɛli ni yɛn tum ka di pala neen shɛŋa ka n yɛn zaŋ ka di sɔŋ ma ka n tum tuma maa. Dama tuma ŋɔ tatabo pala din yɛn tooi tum ni nu’ kuma. Lala zuŋu, nɛma din do gbunni ŋɔ n-daa nyɛ ni zaŋ shɛli ka di sɔŋ ma zaŋ kpa n yɛli gbahira polo.
1. Buku mini Alikalimi
2. Bɔhisi
3. Alizama dibu
3.5.1 Buku mini alikalimi
Vihigu bee bɔhimbu kam puuni, bukunima mini alikaliminima nyɛla din kpa talahi pam ka di kalinsi nyɛla din yɛn nyɛ muŋisigu zaŋi titali n-ti ŋun niŋdi vihigu bee ŋun bɔhindi maa. Lala ŋɔ zuŋu n daa yi karim buku kam n-gbaai yɛli shɛli n sabiri li mi n-niŋ buku ni, din ni che ka n-ti bɔri li dahinshli kam ka ni nya li. Pa n karimbu shee ko, m mini so daa yi di alizama, yɛli shɛŋa ni yɛn gbahi maa zaa nyɛla n ni yɛn sabi shɛli. Dinzuŋu bukunima mini alikaliminima daa nyɛla neen shɛŋa n ni daa zaŋ tum tuma ka di sɔŋ ma pam.
3.5.2 Bɔhisi
Bɔhisi daa nyɛla din sɔŋ ma pam zaŋ kpa tuma ŋɔ yɛligbahira polo, dama n daa niŋla bɔhisi ŋɔ niŋ gbana puuni. Lala bɔhisi ŋɔ daa nyɛla ni zaŋ shɛli m-bɔhi niriba. Bɔhisi ŋɔ zaa daa yi chanimi ti jɛndi n vihigu ŋɔ. N daa yi karindi li mi tiri ban ku tooi karim ka bɛ labisiri bɔhisi maa. Ban mi daa nyɛ ban ni tooi karim maa mi ka n pii n-ti ba ka bɛ karim ka labisi lala bɔhisi maa.
Lala ŋɔ daa che ka n nya n tuma maa ninneesim viɛnyɛla, dama niriba pam haŋkaya daa nyɛla n ni deei shɛli ka di niŋ ma tuŋ pam.
3.5.3 Alizama dibu
N daa nyɛla ŋun niŋdi vihigu ŋɔ saha shɛli ni daa niŋdi n wuhibu Tamale College of Education. Lala ŋɔ zuŋu daa chemi ka n mini karimbihi maa tooi diri alizama. N daa yi diri ba la alizama zaŋ kpa Dagbamba ni chihiri yɛligu shɛm polo.
Karimbi’ shɛba ni daa yi diri alizama ŋɔ tiri maa daa nyɛla bi’ shɛba ban tɔŋisiri Tomosili, dinzuŋu bɛ yɛltɔŋa bee alizama daa nyɛla din kpini n tuma ŋɔ ka lahi neeri di nini n-tiri ma.
SUURI ANAHI
Bachibura ŋan sɔŋdi ka ti chihiri yɛltɔɣa Dagbani ni mini Bachiniŋda ŋan chihira
4.0 Piligu
Chihibu balibu pala bali yini ko Dagbani yɛltɔŋa puuni. Chihibu nyɛla din mali payapaya n-doli zuliya shɛli puuni di ni be maa. Dagbani yɛltɔŋa pala din yi di ko ka che yɛligu ŋɔ. Dama baŋdiba ban daŋ tooni n-niŋ vihisi zaŋ jɛndi chihibu pun nyɛla ban yɛli di yɛla.
Suuri ŋᴐ nyɛla tuma ŋɔ nyaɣili, dama di puuni ka n yԑn wuhi n vihigu ŋᴐ ni vihi n-gbahi yԑlishɛŋa. Piligu n ni wuhi Dagbani yԑltᴐŋili biԑhigu ni nyԑ shԑli dama di nyԑla din ni sᴐŋ ti ka ti baŋ di ni tu ni biԑlim chihira maa doni shԑli. Suurili ŋɔ ni pu’ shɛm m-bɔŋɔ.
4.1 Dagbani yɛltɔŋa biɛhigu
4.2 Bachibura ŋan sɔŋdi ka ti chihiri yɛltɔɣa Dagbani ni
4.3 “Pa” din chihira
4.4 “Ka” din kpaŋsira
4.5 “Pa” mini “ka” zaŋ n-gabi taba
4.6 Bachiniŋda ŋan chihira
4.7 Bachiniŋda ŋan chihira mini bachibura
4.8 Chihibu mini sintaks ni simantiks
4.9 Chihibu din jɛndi yɛltɔɣ’ muni bee yɛltɔɣili yaɣili
4.1. Dagbani yɛltɔŋa biɛhigu
Dagbani yɛltɔŋa biɛhigu nyɛla S.V.O. i.e bachikpani, bachiniŋdili ni niŋsimdeera. Dinzuŋu ti yi kpuŋi Dagbani yɛltɔŋili di nyɛla din yɛn mali biɛhigu ŋɔ maa. Lala ŋɔ n-nyɛ Dagbamba ni doli so’ shɛli m-piɛri bɛ bachinima n-namdi yɛltɔɣa. Shɛhira
6. a) O ku kparibua (Mohammed 2012:14)
S V O
b) O di saɣim
S V C
c) Ti Chaŋya.
V O
Ti yi yuli shɛhira din do zuŋusaa ŋɔ maa, 6a) wuhiri ti mi ni di ni tooi n-niŋ ka niŋsimdeeri be yɛltɔŋili ni, ka 6b) mi wuhi ti ni shɛli ni kɔmplimɛnti ni tooi beni m-pahi bachikpani mini bachiniŋdili zuŋu, 6c) mi puuni, bachiniŋdili mini bachikpani m-beni, ka niŋsimdeera bee kɔmplimɛnti lee kani.
Dimbɔŋɔ maa wuhiri ti mi ni di yi ti niŋ ka yɛltɔɣili bi doli soli ŋɔ (S.V.O), tɔ lala yɛltɔɣili maa pala din yɛn lu n-zahim Dagbani girama.
7. a. Yakubu bu bia.
b. *Bia Yakubu bu
c. *Bu Yakubu bia.
Lala ŋɔ zuɣu, di wuhirimi ni SVO shɛli yɛla ti ni yɛli ŋɔ yi ti taɣi yɛltɔɣili ni, yɛltɔɣili maa ku lahi lu n-zahim
Baŋdiba shɛm pun nyɛla ban yina niŋ vihisi zaŋ kpa Dagbani yɛltɔŋa biɛhigu polo. Bɛ mi zaa nyɛla ban saɣi n-ti ni Dagbani yɛltɔɣa nyɛla (S V O), Wilson (1972), Olawsky (1999), Issah (2008) ni Adam (2012).
Issah (2008) ŋun wuhiya gba ni Dagbani yɛltɔŋa kuli nyɛla S.V.O ŋɔ maa, o yɛliya ni Dagbani yɛltɔŋa pam nyɛla din doli lala biɛhigu ŋɔ maa. Lala S.V.O ŋɔ n-nyɛ bachikpani, bachiniŋdili ni niŋsimdeera. Baŋdi ŋɔ zaŋla shɛhira ŋɔ n-kahigi o yɛltɔŋa maa:
8. a) Abu da buku.
b)*buku Abu da.
c)*da Abu buku
Issah (2008:1)
Baŋda ŋɔ wuhiya ni (8a) nyɛla din doli soli dama di dolila Dagbani yɛltɔŋa biɛhigu S.V.O, tɔ amaa (8b) mini (8c) pala din pe n-doli S.V.O maa ka lala ŋɔ zuŋu che ka yɛltɔŋa maa bi doli soli. Lala ŋɔ zuŋu, di wuhiya ni ti yi ti birigi lala zaligu maa, yɛltɔŋ’ shɛli ti ni yɛn yɛli maa ku mali gbunni.
Adam (2012) yɛliya ni yɛltɔŋili nyɛla ti zaŋ bachinima m-pe taba ka di mali (bachikpani), bachiniŋdili ni/bee (niŋsimdeera). O lahi wuhi ni yɛltɔŋili pebu ŋɔ wuhimi ni ti yɛltɔŋa biɛhigu nyɛla S.V.O. Ni di gbunni nyɛla bachikpani n-daŋdina ka bachiniŋdili doli ka naanyi che niŋsimdeera:
9. a. Adam di saŋim
b. A ku chaŋ daa?
Adam (2012:68)
4.2 Bachibura ŋan sɔŋdi chihiri yɛltɔɣa Dagbani ni
Ti yi yuli Dagbani yɛltɔŋa puuni, bachiniŋda mini bachibura n-sɔŋdi ti chihiri yɛltɔɣa. Bachibura maa nyɛla dibaata, “ku”, “bi” ni “di”, di mi zaa doonila bachiniŋdili tooni. Dimbɔŋɔ nyɛla din be Safaliba mini Dagaare ni, Schaefer mini Schaefer (2004), Saanchi (2004) Di dooshee ŋɔ pala din taɣira yɛltɔɣa ni, dama di yi taɣi gbunni shɛli yɛltɔɣili maa ni ʒiri maa ni taɣi.
4.2.1 “Ku” ni chihiri yɛltɔɣa shɛm Dagbani ni
Dagbani yɛltɔɣa puuni, ‘ku’ nyɛla din nyɛ biɛlim gahindili zaŋ kpa chihibu polo. Di nyɛla biɛlim shɛli din chihiri niŋsim din na yɛn niŋ. Bachibura maa zaa nyɛla din mali di ni chihiri yɛltɔɣ’ shɛŋa.
Biɛlim shɛli ti ni mali n-wuhiri ni niŋsim na yɛn niŋmi n-nyɛ “ni”. Di mi kanimina ka tiri bachiniŋda yɛltɔɣa puuni.
Dinzuɣu di yi ti niŋ ka ti yɛn chihi niŋsim din nyɛ din na yɛn niŋ, din ŋuna ti zaŋdila ‘ku’ na nti sɔŋ ‘ni’ la dooshee maa. Di mi yi doni n-naai, di niŋsim maa na kuli yɛn nyɛla niŋsim shɛli din na yɛn niŋ.
10. a. A ni Su kom
b. A ku Su kom
c. N ni bu Tia
d. N ku bu Tia
e. Tia ni nyu kom
Ti yi yuli zuɣusaa maa, ti ni nya ka ‘ku’ chihiri niŋsim din na bi niŋ. Di mi nyɛla din dooni bachiniŋdili maa tooni. Dimbɔŋɔ wuhiri ti mi ni di ku tooi niŋ ka “ku” ŋɔ bi doni bachiniŋdili maa tooni ka yɛligu maa tooi mali gbunni.
11. a. Sana sa ku chaŋ daa
b. *m ba ku ni kuna
c. *Nindow chaŋ ku daa
d. *Ku Yakubu chaŋ shikuru
Di yi ti niŋ ka ti taɣi “ku” ŋɔ dooshee ka di bi doni bachiniŋdili maa tooni, yɛligu maa yɛm ku lahi pali. Ti mi yi lahi che ka di mini “ni” din wuhiri niŋsim din yɛn niŋ nyɛvuya ni la laɣim taba yɛltɔɣili ni di yɛm lahi pala din yɛn pali. Lala maa zuɣu ka (11b) din be zuɣusaa ŋɔ yɛligu maa bi pali maa.
Saha shɛli kam ku ŋɔ dooshee kuli nyɛla bachiniŋdili maa tooni. Lala ŋɔ zuɣu, “ku” ŋɔ dooshee yi taɣimi bee biɛlim shɛli n-kpe di mini bachiniŋdili maa sunsuuni, yɛm shɛli ti ni bɔri yɛligu maa ni maa ku pali. Tɔ amaa Adam (2010) ni wuhi shɛm la, “ku” nyɛla din chihira ka lahi wuhiri niŋsim din na nyɛ nyɛvuya ni bee niŋsim din na yɛn niŋ.
4.2.2 “Bi” ni chihiri Dagbani yɛltɔɣa shɛm
M pun yɛli ni Dagbani zaŋdila “ku” ka di chihiri niŋsim din na yɛn niŋ, ka din na niŋdi mini din pun niŋ mi wula ka ti leei chihiri li? Bɔhigu ŋɔ labisibu nyɛla “bi”, dina ka Dagbamba mali n-chihiri niŋsim din pun niŋ bee din na yɛn niŋ ni din na niŋda Adam (2010), Issah (2012). Lala bachiburili ŋɔ mi gba dooshee nyɛla bachiniŋdili maa tooni. Di mini Dagaare “ba” la tuma nyɛla zaɣi yini yɛltɔɣili puuni.
12. a. Yakubu chaŋ daa
b. Yakubu bi chaŋ daa
c. M ma duɣirila daam
d. M ma bi duɣiri daam
e. Nasara chaŋya
f. *Nasara bi chaŋya.
g. Nasara bi chaŋ
Ti yi yuli zuɣusaa ŋɔ, 12a) niŋsim maa nyɛla niŋsim shɛli din na kuli yoli niŋ, ka “bi” mi n-nyɛ biɛlim shɛli din kpe n-doni bachikpani maa mini bachiniŋdili maa sunsuuni n-chihi yɛltɔɣili maa. Ti yi lihi, 12c) mi wuhirila niŋsim din na niŋda, “bi” mi n-lahi nyɛ biɛlim shɛli din chihiri lala yɛltɔɣa Dagbani puuni. Din pahi nyɛla 12e) puuni mi, ti nyaya ka –ya pahi bachiniŋdili maa zuɣu n-wuhi ni niŋsim maa pun niŋ n-gari. Niŋsim shɛŋa din pun niŋ n-gari gba “bi” ka Dagbani mali chihiri li. Tɔ amaa ti nyaya ka 12f) pala din doli Dagbani girama, dama –ya mini “bi” pala din laɣindi taba yɛltɔɣa ni. Lala ŋɔ zuɣu n-che ka 12g) din doli soli maa.
Issah (2012) wuhiya ni di doonila bachikpani mini bachiniŋdili sunsuuni yɛltɔɣa ni.
13. a) Mburidiba da bukunima maa
b) Mburidiba bi da bukunima maa
Issah (2012:4)
Di dooshee yɛltɔɣili maa puuni mi nyɛla din kpa talahi pam dama di yi ti niŋ ka “bi” ŋɔ bi doni di ni tu ni di doni luɣ’ shɛli, din ŋuna yɛltɔɣa maa yɛm bi yɛn pali.
14. a) Musah bi da bukunima maa
b) *Bi Nasara chaŋ.
c) *M ma duɣiri daam bi
d) *Yakubu chaŋ bi daa.
Zuɣusaa lahibal’ shɛŋa din doya ŋɔ maa puuni, “bi” nyɛla din bi doni luɣ’ shɛli di ni tu ni di doni. Gbaai yihila 14a) ni ko ka “bi” doni di ni tu ni di doni shɛli. Lala ŋɔ zuɣu n-che ka lala yɛltɔɣa (14b)-(14d) zaa shɛli bi doli Dagbani girama.
Karimu (2006) ŋun nyaya ka “bi” wuhirila niŋsim kalinsi. O wuhiya ni ti yi nya yɛligu ŋɔ,
15. a) O bi chaŋ shikuru
Karimu (2006:36)
Di wuhirimi ni niŋsim maa kani.
Tɔ amaa mani bi nya li lala, dama niŋsim maa beni amaa yɛligu maa lahi pala yɛlimaŋli bee niŋsim maa bi pali.
4.2.3 “Di” din chihira
Di ku tooi niŋ ka n yɛli “di” ni chihiri shɛm Dagbani ni ka bi yɛli yɛltɔɣa balibu ni nyɛ shɛli Dagbani ni. Dama “di” nyɛla din chihiri Dagbani yɛltɔɣa bali yini ko.
Dagbani yɛltɔɣa balibu nyɛla din pu buyi zuɣu, dina n-nyɛ yɛltɔɣa biɛhigu mini yɛltɔɣa tuma Salisu (2012). Yaɣa dibaayi ŋɔ puuni ka ti nyari, yɛltɔɣa balibu, tɔ amaa n-yɛn piila yɛltɔɣa tuma n-kahigi dama dina n-kpini n-tuma ŋɔ. Ti yi kpuɣi yɛltɔɣa tuma ŋɔ ti malila yɛltɔɣa balibu dibaanahi di puuni, dini n-nyɛ
16. (a) Yɛltɔɣili din tiri lahibali
(b) Din bɔhiri bɔhigu
(c) Din nyɛ yekpeeni
(d) Din wuhiri zaligu.
Lala yɛltɔɣa balibu dibaanahi din be yɛltɔɣa tuma puuni ŋɔ, yɛltɔɣili din wuhiri zaligu ŋɔ ko ka “di” chihira Adam (2010), Issah (2012) Karimu (2006). Di mi yi ti yɛn chihi yɛligu, di garitimi nti doni yɛligu maa tooni. “Di” dooshee ni nyɛ shɛli m-bala, di mi bi taɣiri n-sɔŋdi luɣ’ shɛli.
17. (a) dima b) di di
c) *di dima d) dimiya saɣim e) di dinya saɣim
f) *di dimiya saɣim
Ti nyaya ka “di” ŋɔ dondila yɛltɔɣili maa tooni, ka “ma” shɛli din tabiliri bachiniŋdili maa n-wuhiri zaligu maa ŋmaai m-bahi. Tɔ amaa “di” ŋɔ mini “ma” ni “ya” pala din laɣindi taba yɛltɔɣili ni, lala ŋɔ zuɣu n-che ka 17c) mini 17f) bi doli Dagbani girama maa. Shɛli ni ti yɛn nyami ka “-ma” puuni“-a” maa taŋi n-lɛbi “-i”.
18. a. Cham daa maa!
b. Di chaŋ daa maa!
c. Wurimmi li zaa nyam!
d. Di wurim li zaa nyam!
e. Dami dakunu maa na pumpɔŋɔ!
f. Di da dakunu maa na pumpɔŋɔ!
Zuɣusaa lahibali ŋɔ maa wuhiri ti mi ni ti yi ti mali “di” n-chihiri yɛltɔɣili, biɛlim shɛli din tabiliri bachiniŋdili maa n-wuhiri zaligu maa yɛn tabigimi, ka che li. Di yi ti niŋ ka ti zaŋ “di” n-chihi yɛligu ka lala biɛlinli ŋɔ bi ŋmaai m-bahi din ŋuna yɛligu maa yɛm ku pali.
19. a. cham daa maa
b.*Di cham daa maa
c. wurimmi li zaa nyam
d.*Di wurimmi li zaa nyam
e. Dam dakunu maa na pumpɔŋɔ
f.*Di dam dakunu maa na pumpɔŋɔ.
Ti nyaya ka 19a, 19c, ni 19e) puuni yɛltɔɣa maa doli Dagbani girama. Tɔ amaa 19b, 19d ni 19f) puuni yɛltɔɣa ŋɔ pala din lu n-doli Dagbani girama. Di bi yila shɛli m-pahila ti ni bi tabigi biɛlinli “-m” din tabi bachiniŋdili maa m-bahi, maa.
Tɔ yɛltɔɣili bal’ shɛli din wuhiri zaligu ŋɔ nyaaŋa ti yi zaŋ “di” ni ti chihi yɛltɔɣa tuma bala din pahi maa zaa puuni yini kam di ku doli soli.
20. a. M ba yi Maka na
b. *Di m ba yi Maka na
c. saa maa miya?
d. *Di saa maa miya?
e. N je lala
f. *Di n je lala
Zuɣusaa ŋɔ lahibali din be 20b), 20d) ni 20f) ŋɔ wuhiri ti mi ni pa yɛltɔɣa balibu zaa ka “di” ni tooi chihi. Dinzuɣu yɛltɔɣa din wuhiri zaligu nyaaŋa “di” lahi pala Dagbani ni mali shɛli n-chihiri yɛligu.
Baŋdiba kamani Olawsky (1999), Karimu (2006), Adam (2010) ni Issah (2012) zaa nyɛla ban saɣi n-ti ni “di” chihirila yɛltɔɣili din wuhiri zaligu Dagbani ni.
4.3 “Pa” din chihira
Kamani ti ni kuli nya ka bachibura chihiri bachiniŋda shɛm maa, lala n-nyɛ li ka “pa” gba chihiri bachinamda mini bachinamda yɛltɔɣiŋmasɔri. Dinzuɣu ti yi ti yɛn chihi bachinamda bee bachinamda yɛltɔɣiŋmasɔri, “pa” ka ti mali n-tumdi tuma amaa pa bachibura bee bachiniŋda ŋan chihirila.
21. a) Zim m-bala?
b) Pa zim m-bala
c) M buku m-bɔŋɔ
d) Pa m buku m-bɔŋɔ
e) Mani
f) pa mani
Ti yi yuli shɛhira ŋɔ maa ni, ti ni nya ka “pa” chihirila bachinamda “zim”, “buku” ni bachizaanili “mani” (21), (21d), ni (21f) puuni. Dimbɔŋɔ wuhirimi ni ti yi yɛn zaŋ Issah (2012) yɛligu n-tum tuma din ŋuna zuɣusaa shɛhiranima ŋɔ zaa nyɛla din ku doli soli ti yi zaŋ bachibura la ni ti chihi li.
22. a) *ku zim m-bala
b) *Bi m buku m-bala
c) *Di mani
Daliri shɛli din che ka shɛhira shɛŋa din be zuɣusaa ŋɔ bi doli soli nyɛla bachibura bi chihiri bachinamda yɛltɔɣa ni naɣila “pa”.
Tɔ amaa Adam (2010) ŋun nyaya ka ‘pa’ gba nyɛla din pahi lala biɛlima ŋɔ maa zuɣu. Tɔ amaa n ni ti shɛhira shɛŋa ŋɔ nyɛla din wuhi ti ni “pa” pala dim pahi ti bachibura maa zuɣu. Ti nya n vihigu ŋɔ puuni, kamani Issah (2012) ni wuhi shɛm ka ‘pa’ ŋɔ din yi di ko ka che lala bachibura ŋɔ maa.
4.4 ‘’Ka’’ din kpaŋsira
Bachikpaŋsira nyɛla baŋdiba ni pun yɛli shɛli yɛla. Dagbani yɛltɔɣa puuni “ka” nyɛla din kpaŋsiri yɛltɔɣili yaɣ’ shɛli din ka bachikpani maa. Di mi yi ti yɛn kpe yɛltɔɣili ni n-kpaŋsi, di ni yɛn kpaŋsi yaɣ’ shɛli maa yɛn labila yɛltɔɣili maa nuzaa polo.
23. a. Kadir ŋme bolli.
b. Bolli ka Kadir ŋme.
c. O zu sima.
d. Sima ka o zu
e. Amina chim gala
f. Gala ka Amina chim.
N ni du m-ba shɛba yɛltɔɣa n-nyɛ Issah (2008) mini Hudu (2007). Baŋdiba ŋɔ zaa kali bɛ ni nya bachi shɛŋa bee biɛlim shɛŋa ka di tuma nyɛla kpaŋsibu Dagbani yɛltɔɣa puuni. Tɔ amaa di puuni zaɣ’ yini din kpini n tuma ŋɔ nyɛla ‘’Ka’’. Issah (2008) wuhiya ni ‘’Ka’’ ŋɔ tuma nyɛla di kpaŋsirila niŋsimdeera.
24. a. N da bua maa.
b. Bua maa ka n da.
c. Bɛ diya pam zuŋɔ.
d. zuŋɔ ka bɛ di pam.
e. Bɛ turi ma.
f. Mani ka bɛ tura.
Issah (2008:36-37)
Ti nyaya ka zuɣusaa 24b, 24d ni 24f puuni ‘’Ka’’ nyɛla din kpɛna ka bachikpani labi nudirigu polo ka ‘’Ka’’ kpaŋsiri nuzaa polo.
Dimbɔŋɔ maa zaa wuhiri ti mi ni ‘’Ka’’ pala biɛlim shɛli din chihiri yɛltɔɣa, tɔ amaa di kpaŋsirila yɛltɔɣili yaɣi shɛli din pa bachikpani maa. Lala ‘’Ka’’ ŋɔ mi bela di ko ka che ‘’Ka’’ shɛli kam din be Dagbani puuni.
4.5 ‘’pa’’ mini ‘’ka’’ zaŋ gabi taba’’
Ti pun nya ‘’Pa’’ mini ‘’Ka’’ ni tumdi tuun’ shɛli Dagbani yɛltɔɣa puuni. Tɔ amaa niriba pam nyɛla ban mali ‘’Ka’’ n-tumdi ‘’Pa’’ tuma yɛltɔɣa ni. Lala ŋɔ nyɛla dim bi doli soli tɔ amaa di ni niŋ ka di wumbu luri n-tiri tibili la zuɣu so baɣa ka di puuni. Din zuɣu chɛliya ka ti nya niriba ni tooi mali “pa” mini “ka” n-gabiri shɛm.
25. a) Adam dini n-nyɛ buku ŋɔ.
b) Pa Adam dini n-nyɛ buku ŋɔ.
c) *Ka Adam dini n-nyɛ buku ŋɔ.
d) Sana n-chaŋ daa maa.
e) Pa Sana n-chaŋ daa maa.
f) *Ka Sana n-chaŋ daa maa.
g) Nyini n-nyu daam maa.
h) Pa nyini n-nyu daam maa.
i) *Ka nyini n-nyu daam maa.
j) Saɣim ka o di shɛm maa.
k) Pa saɣim ka o di shɛm maa.
l) *Ka saɣim ka o di shɛm maa.
Shɛhira shɛŋa ti ni nya (25a-25l) puuni ŋɔ maa ti nyaya ka 25c), 25f), 25i), ni 25l) pala din doli soli. Di bi yila shɛli m-pahila ti ni zaŋ ‘’Ka” din kpaŋsiri maa ni ti zaŋ n-tum ‘’Pa’’ din chihiri tuma maa n-tahi lala maa na. Tɔ amaa 25a), 25b), 25d), 25e), 25g), 25h), 25j) ni 25k) din zaa dolila soli dama ‘’pa’’ nyɛla din chihiri bachinamdili din doli li maa na.
4.6 Bachiniŋda ŋan chihira
Bachiniŋda ŋan chihiri ŋɔ pala ŋan chihiri yiriŋ yɛltɔɣa ni. Lala bachiniŋda ŋɔ nyɛla dibaanu Dagbani ni. Din n-nyɛ “ka, je, ka, ʒi ni pala. Bachinima ŋɔ yini kam malila di ni chihiri shɛli ka di puuni shɛli ku tooi taɣi n-chihi di kpee. Bachiniŋdi shɛŋa di ni chihiri maa n-nyɛ “be, bɔri, mali, mini nyɛla”. Naden (1989) wuhiya ni dimbɔŋɔ nyɛla din be ŋmampurili ni kamani ti ni kuli nya li shɛm Dagbani puuni maa.
4.6.1 Ka/be
Dagbani yɛltɔɣa puuni, <be> yi ti saŋiri bee n wuhiri bini biɛhigu shee yɛligu ni ka ti yɛn chihi lala yɛligu maa, ti yihirila <be> maa bachiniŋdili dooshee maa ka zaŋ <ka> n-zali di zaani.
26. a) O be duu
b) O ka duu
c) Sana sa be daa ni
d) Sana sa ka daa ni
e) Zakali daa be kuyili maa
f) Zakali daa ka kuyili maa
Ti yi yuli shɛhira shɛli din do zuŋusaa ŋɔ maa, (26a) nyɛla din wuhiri bachikpani maa biɛhigu shee saha shɛli yɛligu maa ni kuli yɛri maa. Din paya maa (26c) puuni mi di wuhirimi ni dabisili pun gari niŋsim maa nyaaŋa, ka (26e) mi yɛri dabisa ayi bee ata polo yɛltɔŋa.
Tɔ amaa di zaa yoli, <ka> n-nyɛ din chihi <be> shɛhira dibaata maa zaa puuni 26b, 26d ni 26f. Lala <ka> ŋɔ mi chihirila <be> din wuhiri ni bini beni.
Saha shɛŋa ti nyari ka <kani> chihiri <beni> Dagbani yɛligu puuni, shɛhira:
27. a) O beni? c) kpam beni.
b) O kani. d) Kpam kani.
e) *Yakubu beni duu
f) *Yakubu kani duu.
Lala <beni> mini <kani> ŋɔ zaa, ti yi ti mali li n-tumdi tuma yɛligu ni di bi deeri niŋsimdeera. Kamani ti ni nya (27a) mini (27c) ni ŋɔ maa, niŋsimdeera kalinsi maa n-che ka di doli Dagbani girama. Amaa (27e) mini (27f) din pala din zani dede domi “duu” ni doli “kani” mini “beni” maa zuɣu.
4.6.2 Mali/ka
Dagbani bachiniŋda ŋan chihiri maa puuni <ka> nyɛla dibaayi ka di zaa tuma nyɛla di chihirimi. Bachiniŋda shɛŋa di ni chihiri maa n-ӡiri wɔliginsim na <ka>mini <ka> ŋɔ sunsuuni. Kamani ti ni nya <ka> shɛli ka di chihiri <be> la, <ka> ŋɔ din chihirila <mali>. Shɛhira:
28. a) Nindow mali karimbaani.
b) Nindow ka karimbaani.
c) O mali buni
d) O ka buni
e) A mali buku?
f) N ka buku
g) Yi mali taliŋ?
h) Ti ka taliŋ
Ti yi yuli shɛhira shɛŋa ti ni nya ŋɔ maa, bachiniŋdili <mali> ŋɔ wuhirila sulinsi Dagbani puuni. Yɛligu mi yi yɛli n-jɛndi li ka ti bɔri ni ti chihi lala yɛligu maa, din ŋuna <ka> ŋɔ n-simdi ni ti zaŋ n-tum tuma.
Lala <mali> maa mi pala din yiri yɛligu ni na ka di pala niŋsimdeera n-yɛn doli li. Di yi ti niŋ ka niŋsimdeera bi doli “mali” yɛligu puuni din ŋuna yɛligu maa ku doli Dagbani yɛltɔɣa biɛhigu la.
29. a) *Garo mali.
b) *Di mali.
c) *Yi mali.
Tɔ <ka> maa ŋuna, din tooi niŋ ka ti zaŋ li n-niŋ yɛligu ni ka niŋsimdeera bi doli na amaa ka yɛligu maa yɛm na kuli pali.
30. a) Garo ka.
b) Di ka.
c) Yi ka.
Shɛhira shɛŋa ti ni nya ŋɔ wuhiri ti mi ni <ka> din chihiri <be> la mini <ka> din chihiri <mali> la pala zaŋ’ yinsi. Yɛligu puuni, <be> din wuhirila bachikpani maa biɛhigu shee ka <mali> mi wuhiri sulinsi. Lala n-lahi nyɛ li ka<ka> din chihiri <be> la ku tooi be yɛligu ni ka niŋsimdeera kani. Tɔ amaa <ka> din chihiri <mali> la din ni tooi be yɛligu ni ka niŋsimdeera kani.
4.6.3 Je/bɔri
Baŋdiba na bi yina n-yɛli shɛli zaŋ kpa bachiniŋda dibaayi ŋɔ maa polo. Di mi gba nyɛla Dagbamba ni mali shɛli ka di sɔŋdi ba ka bɛ chihiri yɛligu.
Bachiniŋdili <je> ŋɔ nyɛla din zaŋisiri bini, di ni chihiri bachiniŋdili shɛli n-nyɛ <bɔri>.
31. a) Yidana bɔri sima pam
b) Yidana je sima pam
c) O bɔri liŋiri
d) O je liŋiri
e) Paŋa maa bɔri o
f) Paŋa maa je o
g) Bɛ bɔri taba
h) Bɛ je taba
Ti yi kpuŋi <bɔri> ŋɔ, di ku tooi be yɛligu puuni ka niŋsimdeera ka di puuni. Amaa di yi ti niŋ ka niŋsimdeera maa bi yɛn beni, din ŋuna <-ri> maa yɛn lɛbila <-ra>.
32. a. Yidana bɔra
b. Sana bɔra
c. O bɔra
Di mi yi ti niŋ ka <-ra> maa kana, din ŋuna di bi simdi ni niŋsimdeera lahi dolina.
33. a. *Yidana bɔra sima pam
b. *Sana bɔra koko
c. *O bɔra nyuli
Bachiniŋdili <je> din chihiri ŋɔ maa din ni tooi chihi ka bi doli niŋsimdeera beni bee di kani.
34. a. Yidana bɔri sima pam
b. Yidana je sima pam
c. Yidana bɔra
d. Yidana je
e. O bɔra
f. O je
4.6.4 Mi/ӡi
Di yi ti niŋ ka yɛltɔɣa puuni “mi” beni n-wuhiri nira milinsi zaŋ chaŋ bini polo, ka ti yɛn chihi yɛligu maa “ʒi” ka ti mali n-zaani “mi” maa zaani. Lala ŋɔ mi yi ti niŋ, din ŋuna di yɛn chihirila milinsi shɛli yɛla ti ni yɛri maa.
35. a. O mi Abu
b. O ʒi Abu
c. M mi karimbu
d. N ʒi karimbu
e. Sala mi diɛma
f. Sala ʒi diɛma
g. Abigail mi Tatale
h. Abigail ʒi Tatale
Dagbani yɛltɔŋa puuni, <mi/ӡi> nyɛla din ni tooi be yɛligu puuni ka niŋsimdeera beni bee ka di kani. Tɔ amaa yɛltɔŋa maa gbunni yɛn yila ninvuŋ’ shɛba ban diri alizama maa sani na.
36. a. O mi
b. O ӡi
c. M mi
d. N ʒi
Adam (2010) nyɛla ŋun tabisi dimbɔŋɔ biɛla. O wuhiya ni yɛligu puuni <ʒi> nyɛla din chihiri <mi>.
37. a. Tia mi Tamale
b. Tia ӡi Tamale
Adam (2010)
4.6.5 Nyɛla/pala
Ti yi yuli bachiniŋdili “nyɛla” ŋɔ di wuhirila biɛhi’ shɛli biɛnibu bin shɛli puuni. Di ni tooi niŋ ka di do bachikpani mini niŋsimdeera sunsuuni n-wuhiri ni bachikpani maa mini niŋsimdeera maa yɛrila bini yini yɛla. Lala ŋɔ zuŋu Olawsky (1999) boli li mi kɔpula bachiniŋdili. To di mi yi ti be yɛligu ni ka ti bɔri ni ti chihi lala yɛligu maa, din ŋuna “pala” ka Dagbani mali n-chihiri li.
38. a. Bia maa nyɛla bia.
b. Bia maa pala bia.
c. Malshegu nyɛla tiŋkpaŋa.
d. Malshegu pala tiŋkpaŋa.
e. O nyɛla bidibiga.
f. O pala bidibiga.
Ti yi yuli shɛhira shɛŋa ŋan do zuŋusaa ŋɔ maa, tuuli yɛltɔɣa maa zaa nyɛla din tiri lahabali. N wuhiri ni bachikpani maa mini niŋsimdeera maa nyɛla bin yini, ka din doli nyaaŋa maa na mi chihiri lala yɛlisim maa.
Saha shɛli kam, “nyɛla/pala” yi be yɛltɔŋili puuni di deerila niŋsimdeera bee kɔmplimɛnti. Di yi ti niŋ ka di dibaayi ŋɔ maa puuni shɛli pooi, din ŋuna yɛltɔɣili maa yɛm pala din yɛn pali.
39. a) *Bia maa nyɛla.
b) *Bia maa pala.
c) *Malshegu nyɛla.
d) *Malshegu pala.
e) *O nyɛla.
f) *O pala.
Di ni niŋ ka niŋsimdeera bee kɔmpilimɛnti kani ŋɔ maa zuɣu chɛmi ka yɛltɔɣa maa zaa leei din bi doli soli. Lala ŋɔ zuɣu “nyɛla/pala” ku tooi be yɛltɔɣili puuni ka niŋsimdeera bee kɔmpilimɛnti kani.
Kamani Olawsky (1999:49-50) ni wuhi shɛm, ni di yi ti niŋ ka ti yɛn chihi yɛligu yaɣ’ shɛli din ʒiri niŋsim mini niŋsimdeera, din ŋuna di tuya ka ti bola bachiniŋda ŋan chihiri ŋɔ shee. Ni lala bachinima ŋɔ chihirila <be> mini <nyɛ>. Tɔ amaa di zaa malila bachinima ŋan chihiri li, kamani <nyɛ>, <pa> n-chihri li. Shɛhira:
40. a. Abu nyɛla doo
Abu pala doo
Olawsky (1999:50).
Olawsky nyaaŋa, Issah (2012) n-nyɛ ŋun gba tabisi yaŋili ŋɔ biɛla. O yɛltɔŋa yaa mi daa chaŋmi nti jɛndi<be> ka di bachiniŋdili din chihiri li nyɛ <ka>. Shɛhira:
41. a. Paŋ’ viɛlli be kpe
b. Paŋ’ viɛlli ka kpe
Issah (2012:8)
Tɔ amaa o bi tam ka yɛli ni pa di ko n-nyɛ bachiniŋda din chihira, tɔ amaa pa dina n-daa dii kpa talahi o tuma maa ni.
Ti yi yuli tuma dibaayi ŋɔ maa nima, bɛ pala ban dii kahigi bachiniŋda ŋan chihiri ŋɔ maa zaa nti naai. Di zuŋu n-nyɛ n ni kahigi ŋa n yaa tariga maa.
4.7 Bachiniŋda ŋan chihira mini bachibura
Pumpɔŋɔ ti nya bachiniŋda ŋan chihiri mini biɛlimsɔŋda ni dondi yɛligu luɣ’ shɛli n-chihiri yɛligu. Ti lahi nya lala chihibu soya buyi ŋɔ ni chihiri saha shɛŋa. Yaɣili ŋɔ puuni ti yɛn yulimi n-nyaa lala soya “buyi” ŋɔ ni tooi laɣim taba yɛltɔɣili ni n-chihi ka di ka muɣisigu Dagbani ni. Saha shɛŋa beni, ti ni tooi nya ka Dagbani puuni ka soya dibaayi ŋɔ maa zaa laɣim taba yɛltɔɣ’ bɔbigu ni. Di mi yi ti niŋ lala, yɛltɔɣili maa na kuli yɛn nyɛla din pali.
42. a. Sana “ku” chaŋ dama o “ka” liɣiri.
b. Sana ni chaŋ dama o mali liɣiri
c. “Di” chaŋ dama a “ʒi” Tamale
d. Chama dama a “mi” Tamale
e. O “bi” gbihira dinzuɣu o “ka” duu
f. O gbihirimi dinzuɣu o be duu.
Shɛhiranima ŋɔ maa ni, ti nyaya ka yɛltɔɣa maa puuni yɛltɔɣiŋmahi ayi m-be di yini kam puuni. Dinzuɣu bachiniŋda maa nyɛla dibaayi yɛltɔɣili kam puuni. Lala maa chɛmi ka biɛlima maa zaa chihiri binkɔnkɔba amaa di dolila Dagbani girama. Dinzuɣu (42a) puuni, “ku” chihirila chaŋ ka “ka” mi zani “mali” zaashee n-wuhiri liɣiri kalinsi (42c) puuni mi “di” chihirila chama, ka “ӡi” mi zani “mi” zaani n-wuhiri bachikpani maa milinsi zaŋ chaŋ Tamale polo, (42e) puuni mi “bi” chihirila gbihira, ka “ka” mi zani “be” zaashee.
Tɔ amaa lala yɛltɔɣa dibaata ŋɔ maa zaa puuni ti nyaya ka bachigbinda m-be di puuni ka lala chihibu ŋɔ maa tooi chihiri maa. Bachigbinda maa dondila yɛltɔɣiŋmahi ayi maa sunsuuni.
Di yi niŋ ka bachigbindili ŋɔ maa yihi, din ŋuna yɛligu maa biɛhigu ni taɣi i.e
Sana ku chaŋ o ka liɣiri. Dinzuɣu bachiniŋdi chihira maa mini bachibura maa ni tooi laɣim yɛltɔɣili ni n-chihi yɛligu.
4.8 Chihibu mini sintaks ni simantiks.
Ti yi yuli baŋdiba pam ni niŋdi vihigu zaŋ kpa chihibu polo Dagbani ni, di dii bi yirina n-ti wuhiri chihibu mini ti yɛltɔɣa ni kpɛri taba ni shɛm. Ti bachinima pebu mi nyɛla din piɛri n-doli soli, di zuɣu ti yi ti yɛli chihibu yɛltɔɣa gba di dolila ti bachinima pebu. Tɔ dimbɔŋɔ zuɣu, bachiniŋda din chihiri zaa doonila bachiniŋdili dooshee yɛltɔɣa ni n-doli Dagbani bachinima pebu ka di tuma lee nyɛla chihibu.
43. a. N ka yiko.
S NEG C
b. O ka duu.
S NEG C
c. Yakubu ʒi Tamale
S NEG C
d. Nindow je vuri.
S NEG C
e. Yakubu pala bia.
S NEG C
Bachiniŋdi chihira ŋɔ maa zaa yi ti be yɛltɔɣili puuni, bachinamdi shɛli din yɛn doli li maa na yɛn nyɛla kɔmpilimɛnti amaa pa niŋsim deera. Dimbɔŋɔ bi yila shɛli m-pahila lala bachinima maa kuli nyɛ bachiniŋda maa zaa yoli, di bi ʒiri niŋsim. Dimbɔŋɔ lahi wuhiri ti mi ni bachinima ŋɔ maa shɛli bi tu ka di dɔni bachikpani bee niŋsimdeera dooshee.
44. a. N Ka yiko
b. *ka duu o
c. *Yakubu Tamale ʒi
d. *Nindow vuri je
e. *Yakubu bia pala
Ti nyaya ka ti ni taɣi bachiniŋdi chihira ŋɔ dooshee maa zuɣu chɛmi ka yɛltɔɣa maa zaa shɛli ka gbunni. Dama di pebu maa lahi pala din doli Dagbani bachinima pebu soli. Bachiniŋda maa gba pala din yi di ko ka che bachibura la. M mi pun daŋ n-kahigi li zuɣusaa maa ka ti nya di ni dooni luɣ’ shɛli yɛltɔɣili ni.
Ti ni nya shɛm ŋɔ maa wuhiri ti mi ni gbunni shɛli ti yɛltɔɣa ni ʒiri gba mini chihibu nyɛla din kpini taba pam. Niriba yuunila chihibu ka di nyɛla binshɛli din kani yɛltɔɣa ni, bee bachi shɛŋa din che ka yɛligu taɣiri n-lɛbiri ʒiri, to amaa chihibu nyɛla din bi simdi ni ti yuuni li lala yaɣili maa ko (Blanko mini Moldovan 2011).
Saha shɛŋa beni ti ni tooi nya chihibu bachibura la yɛltɔɣa ni amaa ka di pala din dii chihiri lala yɛligu maa.
45. a) N ka agogo n sani
b) Niɣi bi chihiri vari
Ti yi yuli (45a) puuni, “ka” bi wuhirimi ni ŋun yɛri maa ka agogo. To amaa saha shɛli o ni yɛri maa agogo ka o sani. Lala n-lahi nyɛ li (45b) puuni, di pala “bi” wuhirimi ni niɣi bi ŋubiri vari, di mi bi wuhiri ni niɣi ŋubiri vari. Shɛhira dibaayi ŋɔ maa chemi ka ti baŋ ni chihibu mini simantiks nyɛla din kpini taba.
Saha shɛŋa beni ka bachibura maa ni tooi doli bachiniŋdi chihira la ni chihiri bachiniŋdi shɛŋa maa. Di mi yi ti doli li di bi wuhirimi ni di chihiri li mi, tɔ amaa di chɛrimi ka yɛligu maa nyɛ biɛhiŋ.
46. a) Abiba ku bɔri Nindow
b) Paɣa maa ku bɔri bia
c) O ku mali liɣiri
Shɛhira ŋɔ maa wuhiri ti mi ni yɛligu ŋɔ maa pala din za yim. (46a) puuni bi wuhirimi ni Abiba je Nindow, di mi bi wuhiri ni Abiba bɔri Nindow. (46b) puuni gba, di bi wuhiri ni paɣa maa je bia, di mi bi lahi wuhiri ni paɣa maa bɔri bia. Lala n-lahi nyɛ li (46c) puuni, di bi wuhiri ni o ka liɣiri, di mi bi lahi wuhiri ni o mali liɣiri.
Siliminsi ban tooi mali ka bɛ zaŋ bachibura dibaayi ka di doli taba (Blanchette 2012 :1)
47 a. “John didn’t have no breakfast” (Blanchette 2012 :2)
John bi di asiba ŋɔ
Shɛhirili ŋɔ maa puuni, ti nyɛya ka Siliminsili din saɣi n-ti bachibura ayi zaŋ n-chihi yɛligu. Tɔ amaa Dagbani puuni ŋuna ti yi zaŋ bachibura ŋɔ maa n-laɣim taba bee bachibura maa mini bachiniŋdi chihira la shɛŋa n-laɣim, yɛltɔɣ’ shɛli ti ni yɛn chihi maa ku doli soli.
48. a) *Fati bi je tuma.
b) *Yakubu ku pa doo.
Ti yi yuli (48a) puuni, “bi mini je” ni laɣim taba maa zuɣu ka yɛligu maa bi doli soli dede, dama di dibaayi maa nyɛla din bi laɣindi taba. (48b) mi puuni “ku mini pa” ni laɣim taba maa zuɣu n-tahi muɣisigu din be yɛltɔɣili maa ni na.
4.9 Yɛltɔɣimuni bee yɛltɔɣili yaɣili chihibu
Yaɣili ŋɔ puuni, ti ni nya ka Dagbani puuni din tooi niŋ ka ti chihiri yɛligu ka di pala yɛligu maa zaa. Tɔ amaa di yaɣ’ shɛli bee din tooi nyɛ yɛligu maa zaa. Dimbɔŋɔ nyɛla Payne (1985) ni wuhi shɛli ni di be Silimiinsili puuni, ka Issah (2012) gba nyɛla ŋun saɣi ti li Dagbani puuni.
49. a) Nindow ku chaŋ
b) Di guui m-paana kpe
c) A bi yɛn di zuŋɔ saɣim maa
Ti yi yuli shɛhira dibaata din do zuɣusaa ŋɔ maa, ti nyaya ka “ku”, “di” ni “bi” n-nyɛ din be yɛltɔɣa maa puuni n-chihiri li. Di mini ti ni pun daŋ tooni ha n-yɛli ni di nyɛla bachibura maa zaa yoli, ti nyaya ka “ku” chihirila yɛltɔɣimuni maa zaa (49a) puuni. Lala n-lahi nyɛ li ka “di” mini “bi” gba chihiri (49b) mini (49c)
Dimbɔŋɔ nyaaŋa, saha shɛŋa beni ka chihibu chihirila yɛltɔɣili yaɣili ka pala yɛltɔɣili maa zaa. Lala ŋɔ nyɛla baŋdiba ni saɣi ni di be zuliya yɛltɔɣa ni. Dagbani mi gba pala din yi di ko ka che lala yɛligu ŋɔ maa.
50. a) Amina bi chaŋ daa, kuliga ka o chaŋ
b) Sana dila saɣim, pa pashe
c) Yakubu ku yi naɣila saɣim ka o di
d) Nyum kom di nyu daam.
Ti yi yuli zuɣusaa ŋɔ maa ti ni nya ka (50a) puuni “bi” bi chihirila yɛltɔɣili maa zaa, di chihirila piligu yɛltɔɣiŋmaa maa “Amina bi chaŋ daa” amaa di bi chihiri yɛltɔɣiŋmaa dim pahi ayi maa, “Kuliga ka o chaŋ” (50b) puuni mi “pa” chihirila bachinamdili yɛltɔɣiŋmasɔɣu “pashe” to amaa di bi chihiri “Sana dila saɣim”. (50c) mi puuni “Yakubu ku yi ka “ku” chihira amaa pa naɣila saɣim ka o di. Lala n-lahi nyɛ li (50d) puuni, “di” chihirila nyu daam, pa nyum kom.
Shɛhira shɛŋa ti ni nya ŋɔ maa wuhiri ti mi ni Issah (2012) mini Payne (1985) yɛltɔɣa maa nyɛla yɛlimaŋli ka dama yɛltɔɣa puuni chihibu ni tooi chihi yɛltɔɣimuni maa bee yɛltɔɣili maa yaɣili. Bɛ yɛltɔɣa maa nyɛla n gba ni zani shɛli nyaaŋa, dama shɛhira shɛŋa n ni ti ŋɔ maa kahigi li viɛnyɛla.
SUURI ANU
TUMA ŊƆ YƐLGBAHIRA MINI KOLIVAAI
5.0 Piligu
Tuma ŋɔ kpalinkpaa suuri m-bɔŋɔ. Vihigu ŋɔ yɛligbahira nyɛla n ni yɛn kahigi shɛli di puuni. Suuri ŋɔ puuni n ni yɛli n-tɛha zaŋ kpa tuma ŋɔ polo, n zilinkom zaŋ ti n karimbi’ taba mini zama ni vihigu ŋɔ kolivaai mini di naabu.
5.1 Tuma ŋɔ yɛligbahira.
Yɛla pam daa nyɛla n ni vihi n-du shɛŋa zuɣu ka di niŋ kamaata ka tu ni n-yɛli di yɛltɔɣa.
Piligu, n vihigu ŋɔ puuni bachibura din be Dagbani ni n-sɔŋdi ka ti chihiri yɛltɔɣa la nyɛla din dooni ti bachiniŋda tooni. Dimbɔŋɔ nyɛla vihigu ŋɔ puuni din kahigi n-wuhi ni ti yi bi zaŋ li n-sɔŋ di ni tu ni di dɔni shɛli, yɛltɔɣili maa pala din yɛn doli soli. Lala bachibura ŋɔ mi nyɛla dibaata ko, “ku” “bi” ni “di”. Dimbɔŋɔnima tuma nyɛla di sɔŋ ti ka ti chihi yɛltɔɣa Dagbani ni.
Yaha tuma ŋɔ yɛligbahira puuni, “pa” nyɛla vihigu ŋɔ ni vihi n-nya shɛli, ka di be di ko ka che “ka” din kpaŋsirila “pa” ŋɔ nyɛla din chihiri bachinamda, bachinamda yɛltɔɣiŋmahi ni yɛltɔɣiŋmasɔri. Dagbani yɛltɔɣa puuni niriba pam malila “ka” din kpaŋsiri ŋɔ n-tumdi “pa” tuma. To amaa vihigu ŋɔ yɛligbahira puuni di pala din ni tooi zani taba zaani.
N yɛligbahira maa puuni shɛli n-lahi nyɛ ti bachiniŋda ŋan chihirila. Lala bachiniŋda ŋɔ nyɛla din gahim di ko ka che bachiniŋda shɛŋa zaa din kpalim Dagbani ni. Lala bachiniŋda maa n-nyɛ “ʒi, ka, je, ka, pala”. Dimbɔŋɔnima zaa mali la di ni chihiri bachiniŋdi shɛŋa, “mi, be, bɔri, mali ni nyɛla”. Dimbɔŋɔ wuhiri ti mi ni hali lala bachinima ŋɔ maa pala din chihiri yiriŋ. To amaa di malila bachiniŋda shɛŋa di ni chihira. Vihigu ŋɔ lahi nyɛla din vihi gbaai ka saha shɛŋa beni ka bachiniŋda ŋan chihiri ŋɔ maa mini ti bachibura la nyɛla din tooi laɣindi saha shɛŋa. Di mi ni tooi laɣim taba ka yɛligu maa yɛm na kuli pali kamani ti ni nya shɛm (24a-b) maa. Di mi yi laɣim lala di bela yɛltɔɣiŋma kɔŋkoba ni.
N daa lahi vihi n-nya ka chihibu mini sintaks ni simanks nyɛla din kpini taba pam. Di zaa nyɛla din chani ka vari taba. Ka di tu ni ti niŋ zaɣa ni lala yɛla ŋɔ maa. Saha shɛŋa, niriba dii bi niŋdi zaɣa ni gbunni shɛli din beni di yi ti niŋ ka ti mali chihibu bachibura la mini bachiniŋda maa n-laɣindi taba. Lala zaɣa kalinsi ŋɔ maa chɛmi ka saha shɛŋa ti tɛhiri ni bachibura ni bachiniŋdi chihira ŋɔ yi ti kuli be yɛltɔɣa ni di chihiri li mi. To amaa pa saha shɛli kam ka di dii nyɛ lala.
Vihigu ŋɔ puuni, n-daa lahi nya ka saha shɛŋa ti chihirila yɛltɔɣili yaɣili. Amaa saha shɛŋa mi yɛltɔɣa muni maa zaa ka ti chihira. Lala chihibu soli ŋɔ pala din be Dagbani ni ko to amaa silimiinsili puuni gba di nyɛla din beini. Yɛl’ shɛŋa n-ni daa kari gbahi vihigu ŋɔ puuni m-bala maa. Lala yɛligbahira ŋɔ maa nyɛla din ni niŋ ti anfaani ti yi zaŋ ti zaɣa n-niŋ di puuni.
5.2 N tɛha zaŋ kpa tuma ŋɔ polo
Tuma ŋɔ nyɛla n nini ni tiɣi shɛli, dama nia shɛŋa n-ni daa niŋ piligu ha maa nyɛla din pali. N tooi kahigi yɛl’ shɛŋa din be tuma ŋɔ ni maa ni n-kpiɛŋ tariga.
Tuma ŋɔ ku tooi n-tuhi kari muɣisigu shɛŋa zaa dim be chihibu ni Dagbani ni, to amaa di nyɛla din yɛn sɔŋ n-kahigi li viɛnyɛla ka sɔŋ Dagbaŋ karimbihi ban bɔhindi Dagbani zaŋ kpa chihibu mini di yɛlimuɣisira polo.
5.3 N ni mali shɛli n-tiri zamaatu
Dagbani bɔhimbu piliya yuui pam ni nira ti lahi yɛn tum tuma Dagbani ni ka kundivihira nyɛ o muɣisigu. Yɛlli ŋɔ pala ni yɛn tooi n-tam shɛli, dama kundivihira daa nyɛla muɣisigu maŋli zaŋ ti ma.
Dinzuɣu n-ni yɛn ŋme kuŋ shɛli m-bɔŋɔ. “Di simdi ka baŋdiba ban be karinzɔŋ kara la puuni ka bɛ tuma jɛndi Dagbani la tooi kpaŋ bɛ maŋa n-sabi kundinima viɛnyɛla. Din ni che ka karimbihi bee nira kam ŋun gba ti bɔri ni o tum tuma ŋɔ tatabo ku lahi di n-wahala ŋɔ kpee.
Di lahi nyɛla din niŋ kamaata ni asanza kpamba di yina n-tooi che ka bɛ ŋmari bukunima ŋɔ viɛnyɛla n-tiri ti shikuriti la ni. Dimbɔŋɔ nyɛla din yɛn sɔŋ ka taɣi lala kundivihira yɛlimuɣisira ŋɔ maa. Din bahindi nyaaŋa, di yi ti niŋ ka shikurubila kam yɛn tum tuma ka di jɛndi chihibu Dagbani yɛltɔɣa ni, to ŋun kpaŋmi o maŋa ka o nya n tuma ŋɔ m-bahi o tooni ka doli li”.
5.4 Kolivaai
Tuma ŋɔ jɛndila chihibu Dagbani yɛltɔɣa puuni. Di nyɛla tuun’ shɛli din tum ni vihiri maŋli ka nya yuuni maŋli ni yɛlimaŋli. Di nia nyɛla di vihi chihibu Dagbani yɛltɔɣa puuni n-nya Dagbamba ni doli so’ shɛŋa n-chihiri yɛligu. Ka lahi n-nya lala soya ŋɔ maa ni kpini taba shɛm. Lala nianima ŋɔ maa mi nyɛla dim pali.
Suuri yini nyɛla din wuhi vihigu maa lahibali tuuli, yɛlimuɣisirili maa ni nyɛ shɛli, vihigu nianima, vihigu bɔhisi, vihigu daanfaani, vihigu yɛlimuɣisira, vihigu ni vihi n-zani shɛli ni di ni ŋmaa saɣisi shɛm tariga. Suuri ayi mi jɛndila kundi shɛŋa n-ni daa vihi ka di sɔŋ ma ka n-tum tuma ŋɔ. N daa bo baŋsim zaŋ kpa tuma ŋɔ polo. N karimbanima sani, di bahi bahindi n-karimba ŋun daa yuli tuma ŋɔ. N karim bitaba gba nyɛla ni daa bo baŋsim shɛba sani. Zaŋ kpa saawara malibu polo. N daa lahi karim kundinima din jɛndi tuma ŋɔ Dagbani mini tinzun’ shɛŋa ni ka di pahi ma baŋsim zaŋ kpa tuma ŋɔ polo. Suuri ata puuni mi n-wuhi sodoli’ shɛŋa ni daa doli n-tum tuma ŋɔ. Ti nya vihigu ni vihi luɣ’ shɛli, vihigu daadam biɛligu tariga, daadam biɛligu piibu soya ni vihigu nɛma kamani bukunima mini alikalimi, bɔhisi ni alizama dibu. Suuri anahi puuni, n kahigi Dagbani yɛltɔɣa biɛhigu, bachibura ŋan sɔŋdi ka ti chihiri yɛltɔɣa Dagbani ni, “pa” din chihira, “ka” din kpaŋsira ni pa mini ka zaŋ gabi taba zaa nyɛla din kahigi. Suuri anu puuni mi, di kahigi bachiniŋda ŋan chihira, bachiniŋda ŋan chihiri mini bachibura, chihibu mini sintaks ni simantiks nti pahi chihibu din jɛndi yɛltɔɣimuni bee yɛltɔɣili yaɣili nyɛla din kahigi. Yɛla ŋɔ n-nyɛ ni daa zo n-gbahi shɛŋa ka di sɔŋ ma zaŋ kpa tuma ŋɔ kahigibu polo.
5.5 Naabu
Tuma ŋɔ nyɛla n ni tum shɛli ni n-kpiɛŋ tariga. To amaa pa yɛl’ shɛŋa din jɛndi chihibu zaa m-bala. Dinzuɣu di nyɛla tahima n-zaŋ ti ma ni dahinshɛli shɛba ni yina n-ti tuɣi n-tuma ŋɔ maa. Dimbɔŋɔ nyɛla din yɛn sɔŋ ka Dagbani girama bɔhimbu ti tooni.
To amaa m-paɣiri Naawuni, dama n-nianima nyɛla din pali zaŋ kpa tuma ŋɔ polo. Dama n ni daa niŋ nia shɛŋa tuma ŋɔ piligu ha maa pala din yiɣisi. | Chihibu (Dagbaŋ) | https://dag.wikipedia.org/wiki/Chihibu%20%28Dagba%C5%8B%29 | ab | dag | Latn |
E-Class
Adam (2010) wuhiya ni Dagbani malila tooni bachibura dibaata ka ŋa sɔŋdi n-chihiri yɛligu noli Dagbani ni. O yɛliya ni lala biɛlima ŋɔ, “ku”, “bi” ni “di” pala bɛ ni piiri shɛli yiriŋ n-chihiri yɛligu noli. Ni di yi niŋ ka nira yi pii lala biɛlima ŋɔ ka di bi doli soli, din ŋuna yɛligu maa gbunni ni tooi taŋi.
Adam (2010) bi lahi n-tam ka yɛli ni tooni bachibura ŋɔ zaa puuni, ni “ku” nyɛla din gahim n-yi di ko ka che di taba maa. Dama ni “ku” nyɛla din chihira ka lahi wuhiri nyɛvuya ni niŋsim zaa saha yini.
Issah (2012), wuhiya ni chihibu nyɛla din pu buyi zuŋu, dini n-nyɛ chihibu “maŋli” ni din dii pa chihibu “maŋli”. Baŋda ŋɔ wuhiya ni chihibu “maŋli” ŋɔ m-mali bachibura la n-tumdi tuma “ku”, “bi” ni “di”, ka din dii pa chihibu “maŋli” la mi nyɛ bachiniŋda ŋan chihiri la. O bi tam ka yɛli ni “ku” chihirila nyɛvuya ni niŋsim ka “bi” mi chihiri niŋsim dim pa nyɛvuya ni. Dizuŋu ŋun nyaya ka “ku” mini Faransinima “ne” la nyɛla yim ka “bi” mi mini Italinima “non” la nyɛ yim.
Saanchi (2004) wuhiya ni Dagaare malila “ba” ka di chihiri niŋsim din pa nyɛvuya ni, ka zaŋdi “kuŋ” ka di mi chihiri nyɛvuya ni niŋsim. Baŋda ŋɔ wuhiya ni “ba” mini “kuŋ” zaa nyɛla din dɔndi bachiniŋdili tooni yɛligu puuni.
Dimbɔŋɔ wuhirimi ni Dagaare “ba” maa mini Dagbani “bi” la nyɛla ŋan tumdi tuunyinsi ka “kuŋ” mi mini “ku” tumdi tuunyinsi dama ŋa zaa chihirila niŋsim din na yɛn niŋ mini ŋan pa nyɛvuya ni.
Safaliba gba nyɛla din bi yi di ko ka che Gur-zuliyanima maa. Dama bɛ gba malila bachibura n-chihiri yɛligu noli kamani ti ni pun n-nya shɛm Dagbani mini Dagaare ni maa.
Schaefer mini Schaefer (2004) wuhiya ni Safaliba malila biɛlima dibaata ŋɔ n-chihiri yɛligu, “ba” “kuŋ” ni “ta”. “Ba” chihirila niŋsim din pa nyɛvuya ni, “kuŋ” mi chihirila niŋsim din nyɛ nyɛvuya ni, ka “ta” mi wuhiri zaligu. Baŋdiba ŋɔ bɛ tam ka yɛli ni “kuŋ” “ba” ni “ta” pala ŋan laŋindi taba yɛligu puuni.
Safaliba mini Dagaare dii pala din wɔligi pam ka che taba, di zuŋu n-che ka bachibur’ shɛŋa bɛ ni mali n-chihiri ŋɔ mini Dagaare biɛlima la ŋmani taba maa. “Ta” din wuhiri zaligu la ko m-bahi wɔligi di ko ka che dimbalanima maa. Tɔ amaa di zaa mini Dagbani bi yi k ache taba, dama bachibura ŋan be Dagbani ni maa zaa doonila bachiniŋdili tooni n-chihiri yɛligu.
Naden(1989) gba wuhiya ni ŋmampurili malila biɛlima ŋɔ “ku” ka di chihiri nyɛvuya ni niŋsim, “di” din wuhirila zaligu ka “bu” mi chihiri niŋsim din pa nyɛvuya ni. O bi lahi n-tam ka yɛli ni ŋmampurili mali bachiniŋda ka ŋa gba chihiri yɛligu noli. Lala bachiniŋda ŋɔ n-nyɛ “m-pa”, “n-ka”, “n-ka” ni “n-zi”. Naden (1989) wuhiya ni “m-pa” yɛligu puuni, di yɛm zaa chanimi nti kpa kɔmpilimenti din be yɛligu maa puuni. Ni ka lahi tooi zooi ka di mini “n-ka” laŋindi n-doli.
Olawsky (1999) n-nyɛ ŋun tuui n-niŋ vihigu zaŋ jɛndi chihibu Dagbani ni. O wuhiya ni “bi” ka Dagbani mali n-chihiri niŋsim din pun n-gari, ka mali “ku” mi n-chihiri niŋsim din na yɛn niŋ nyɛvuya ni.
Zaŋ kpa bachiniŋda ŋan chihiri polo Olawsky (1999) yɛliya ni “be” mini “nyɛ” malila “ka” ni “pa” ka ŋa chihiri li yɛligu puuni. O bi tam ka lahi yɛli ni “ka” n-lahi nyɛ din chihiri “mali”.
Issah (2008) wuhiya ni “ka” nyɛla bachikpaŋsirili, ni di kpaŋsirila bachikpani nyaaŋa yɛligu puuni. Dinzuɣu bachikpani maa n-kanina ka tiri “ka” yɛligu puuni. Baŋda ŋɔ yɛltɔŋa maa nyɛla din kpini n tuma ŋɔ, niriba pam malila “ka” n-tumdi “pa” tuma. Vihigu ŋɔ mi nyɛla din yɛn yuli di bachibura ayi ŋɔ, ka di kpa talahi ni n yuli Issah (2008) ka di sɔŋ ma zaŋ kpa vihigu maa polo.
Schwarz (1999) vihigu puuni, Buli malila tooni biɛlima ŋɔ n-chihiri bachiniŋda noli yɛligu ni. Ŋa n-nyɛ “ka” niŋsim din na niŋda, “kan” zaligu, “kan” nyɛvuya ni, “kan” ni “an”. O bi tam ka yɛli ni Kɔnni din mini Buli tooi kpiɛri taba ni ŋɔ din malila biɛlima dibaata ko, din wuhiri zaligu “dá”, nyɛvuya ni “káán” ni “ká” din wuhiri tiribu.
Karimu (2006) wuhiya ni Dagbani yɛltɔŋa puuni ni biɛlim shɛŋa ŋan wuhiri niŋsim din kani bee yɛltɔŋa chihi yɛli nyɛla pa, ka, ku, di ni ӡi. Baŋda ŋɔ ni kali bachi shɛŋa ŋɔ shiri nyɛla ŋan chihira, to amaa di pala din chihiri yiriŋ. Dama di malila di zaa ni chihiri n-doli so’ shɛŋa, lala ŋɔ zuŋu n tuma ŋɔ nyɛla din yɛn kahigi n-wuhi so’ shɛŋa ŋa ni chihri ŋɔ zaa.
E-Class | Chihibu (Gur-zuliya) | https://dag.wikipedia.org/wiki/Chihibu%20%28Gur-zuliya%29 | ab | dag | Latn |
E-Class
Yaɣili ŋɔ, n yɛn zaŋla n zaɣa labisi yɛltɔɣa zuliya bali shɛli bɛ ni booni “kwa” la polo. Din ni che ka ti nya chihibu ni chani shɛm lala yaɣili maa gba.Boadi (2005) wuhiya ni kambonsi mali “n” sɔŋdi bachiniŋdili tooni n-chihiri yɛligu noli. Ni yee nyɛla biɛlinli ŋɔ ni ӡiri shɛli amaa dipala bɛ ni yihiri shɛli na sabbu puuni.Dolphyne (1986) yɛliya ni kambonsi ni mali biɛlim shɛli n-chihiri ŋɔ nyɛla tooni biɛlimpahirili ka lahi n-nyɛ kɔnsonanti nyɛkpurigu. Lala biɛlimpahirili ŋɔ mi “n” nyɛla din taŋiri n-doli bachiniŋdi’ shɛli zuŋu di ni yɛn pahi ŋɔ piligu kɔnsonanti maa nahingbana. O wuhiya ni “n” chihirila niŋsim din na niŋda, din yɛn niŋ nyɛvuya ni, pumpɔŋɔ ni din na yɛn niŋ nyɛvuya ni saha shɛli.
Amfo (2010) yɛliya ni “n” din nyɛ chihibu biɛlimpahirili ŋɔ nyɛla din tabiliri bachiniŋdili nyaŋili n-chihiri li yɛligu puuni. O gba wuhiya ni “n” nahingbana taŋirimi n-doli bachiniŋdili shɛli di ni yɛn tabili ŋɔ piligu kɔnsonanti maa. O bi tam ka lahi yɛli ni chihibu biɛlimpahirili “n” ŋɔ yi ti be yɛltɔŋili kamani ŋɔ puuni, “papa no a-n-kɔ adwuma nnɛra”. Ni di bi wuhiri “n” ŋɔ yaa ni jɛndi shɛli, “Papa no” bee bachiniŋdili yɛltɔŋaŋmasɔŋu maa bee “nnɛra” ŋɔ. Ni di tumi ni ŋun yɛri maa n-wuhi li o ni yɛri saha shɛli maa. | Chihibu (Kwa-zuliya) | https://dag.wikipedia.org/wiki/Chihibu%20%28Kwa-zuliya%29 | ab | dag | Latn |
E-Class
China (中国), din yumaŋli n-nye People's Republic of China nyɛla tiŋgbaŋ shɛli din be Asia Wulumpuhili polo. Bɛ niriba bee bi yɛltɔɣa yuli m-booni Chaanis. Di daadam biɛligu n-gari andunia zaa tiŋgbana ka bi kalinli yuuni 2019 daa ku miri salo biliyɔŋ zaɣ'yini ni pirigili. Tiŋgbaŋ maa yaliŋ ni paai maali miliyɔŋ dibaa awei ni pirigili. Dini n-pahi tiŋgbani dibaa'ta bee anahi din galisi andunia zaa. Siasa laɣingu din yuli booni Chinese Communist Party (CCP) nyɛ siasa laɣingu sheli ko din be tiŋgbani maa ni. Tiŋgbani maa pirigi la ʒii bu'pishi ni ata (23) zuɣu, ka dibaa anu za digama zuɣu, ka dibaa anahi mi be sulinsi ni (Beijing, Tianjin, Shanghai, ni Chongqing). A maa, tiŋgbaŋ shɛŋa bɛla Hong Kong ni Macau tiŋgbana maa ni.
Tarihi
China gba pahi la tiŋgbaŋ shɛŋa ban n-daa tuui nye neesim andunia ni luɣu shɛli din yuli booni Yellow River la din be China poli waa din be wulimpuhili polo la. China daa pahila tiŋgbaŋ shɛŋa ban daa kuli su andunia daabilim tum dunia piligu zaŋ hali ni wayo. China siasa nam dibu diri dɔli daŋ dundɔya, niri kam ŋun yi dili kuli yɛn bɛla dini hali ka Naawuni ti bɔhi O zuɣu. Ban daa pili di nam maa dibu n daa nyɛ Xia dundɔli. Yuuni 300 BCE, Qin n-daa laɣim piligu China tiŋgbani. Din nyaaŋa, Han (206 BCE - 220 CE) dundɔli n-daa di nam maa ka bɛ ʒaamani daa nyɛ lebigimsim pam ka mani takariti malibu, compass , bindira kɔbu ni Ashibitinima nɛma.
Tang ʒamani (618-907) ni ka China daa pili marafa ti zim malibu ka Northern Song (960-1127) mi da naai bi Four Great Invention. Tang biɛhigu daa wuligimi n-gili Asia zaa ha, ka vo daabihi yi bɔba ni yaɣa zaa.
Qing sulinsi saha maa daa nyɛla din daa nyɛ biɛrim ni kpɛnkpili nima ban daa nyɛ saani shɛbi ban daa ka na ni bi ti tuhi fa China maa. Lala maa zuɣu, China ni daa diri bi nama shɛm daa taɣi mi yuuni 1912 saha shɛli Xinhai Revolution ni daa niŋ la. Din nyaaŋa, China yuli daa kpalim la Republic of China (ROC). Japan gba daa ti liriba mi saha shɛli andunia zaa tɔbu din pahi ayi la ni daa ti ŋmɛra.
China ni daa ti tuhi tabi la daa che ka bi pirigi tiŋgbani maa bu yi zuɣu:Mao Zedong n-daa kpa People's Republic of China tiŋgbani ka Kuomintang, ŋun daa zani n-ti Republic of China (ROC) gomnanti mii daa labi nti kpa tiŋ yuli booni Taiwan kuligi duli.
Bɛ tooi booni People's Republic of China (PRC) Mainland China bee Mainland din yɛn che ka di mali waligimsim ka che Republic of China (ROC bee Taiwan).
China n-do bu yi bi yi ti kaani andunia bundaamba, ka do piligu bin'shiɛɣu kam malibu pɔlo ka lahi nyɛ daabi gonaate ban daabilim gari andunia zaa.
Di piligu
Bachi shɛli bini booni China ŋɔ pun nyɛla bin'shɛli din be biɛhigu ni zuŋɔ yuun' tuhu-pihiyɔbu m-bala, amaa China kɔnko n-daa booni li. Baŋdiba ban vihi viɛnyɛla wuhiya ni China bachi ŋɔ yila Portugueses, Malay ni Persian bachi kura la puuni shɛli bini booni Cīna, India ni daa tooi booni shɛli la tum kurumbuna saha la.
China bela 1516 Portuguese Jɔnal din yuli daa booni Duarte Barbosa ka Richard Eden yuuni 1555 daa be bachi lebigibu la ni. | China | https://dag.wikipedia.org/wiki/China | ab | dag | Latn |
Dagbamba mali la chiri pia ni ayi. Di mini Laribaawa nima chira n-doli. Goli ŋun ti kabi n-nyɛ goli so ŋun kpi bɛiɣu pihita yinika. Goli ŋun mi n-pali nyɛ goli so ŋun kpi bɛiɣu pihita.
Goli bɔbigu ka bi booni Chira. Chira maa yuya n-do gbunni ŋɔ:
Buɣum
Damba bilaa
Damba
Gaambanda
Bandacheena
Kpini bilaa
Kpini
Nolɔri bilaa
Nolɔri
Konyuri chuɣu
Chimsi bilaa
Chimsi
Kundivehira
Chira | Chira | https://dag.wikipedia.org/wiki/Chira | ab | dag | Latn |
Chirifoyili nyɛla tinshɛli din be Tolon yaɣili Northern Region, Ghana. Di nyɛla din mali ninvuɣu biɛlim ka bɛ zooi pam. Di ya biɛlim gba galisiya pam. Chirifoyili nyɛla tinshɛli din nyɛ Toluŋnaa kambon nabihi. Chirifo nyɛla ŋun be Toluŋnaa sulinsi ni dina n-nyɛ Toluŋnaa n-leeriba nam.
Nanima ayi n-ʒi Chirifoyili tingban ni, bana n-nyɛ Chirifo mini Gbarinaa. Chirifo nyɛla ŋun nyɛ sapashini ka Gbarinaa mi nyɛ ŋun su salo n-tabili tingbani. | Chirifoyili | https://dag.wikipedia.org/wiki/Chirifoyili | ab | dag | Latn |
Choggu bee Chɔɣu nyɛla tiŋ shɛli din be Sagnarigu Municipality, Northern Region Ghana tiŋgbani ni. Choɣu naa tingbani ka choɣu bɛ. Ŋuŋ diri Choɣu, bi boondola Choɣunaa. Ŋun lɛɛri Choɣunaa n nyɛ Naa Yab Gulkpenaa. Choɣunaa n nyɛ Gulkpenaa tiŋkpan kpɛma. Choɣu salima zooya to amaa din yipɔlo nyɛla Ŋamatiŋa. Dinzuɣu bi salindi Choɣunaa Naa ŋama bɛɛ ayibɔra nyin yɛli ni ŋama tinlana.
Ŋun diri Choɣu sahaŋɔ n nyɛ ChoɣuNaa Mahamabila. O yab n daa nyɛ Choɣunaa Suɣuri, ka o doɣi o ba Kanvulilana Alaasan ka ŋun daadi Kanvuli ka bi paai Choɣu n di amaa ka doɣi Choɣunaa Mahama ŋɔ.
Choɣunaa tiŋgbani galisiya pam hal ka o gba mali o ni lɛɛri tiŋshɛŋa. O ni lɛɛri tiŋshɛŋa maa puuni shɛŋa n nyɛ Choɣu Yapalisi, Kpalisi, Nyohani, Pariŋ, Gumbihini, ni din pahipahi. Tuunzuɣuri galisi Choɣu tiŋgban puuni pam. Dipuuni shɛŋa n nyɛ Mariam Hotel, Modern City Hotel, Fertilizer Depo.
Shikuru shɛŋa din bɛ Choɣu tingbani n nyɛ Northern Light International School, UDS Graduate School, Northern School of Business (NOBISCO), St. Paul's JHS/Primary, Choggu Demonstration JHS/Primary, Bishops JHS/Primary ni din pahipahi.
Taarihi
Tarisi
Salima
Di Nanima
Di Shikuru | Choggu | https://dag.wikipedia.org/wiki/Choggu | ab | dag | Latn |
Piligu chuɣu puhibu nyɛla suhupiɛlli saha. Di nyɛla laɣimbu, dibu, nyubu, wahi wabu nti pahi niŋsim shɛŋa pam din zaa ku tooi kali. Chuɣu kam puhirimi n-teeri binshɛɣu din daa na min niŋ saha din gari, bee n-wuhiri nintiɣibo zaŋ chaŋ binshɛli polo.
Dagbaŋ Churi Balibu.
Kpini Chuɣu
Chimsi Chuɣu
Damba Chuɣu
Nyuli Dibi Chuɣu
Buɣum Chuɣu.
Di kahigibu m-bɔŋɔ
Kpini Chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Anabi Mahammadu mini o sohabenima ni daa chani mɔɣuni ka konyuri ti wum ba pam. Di saha n-nyɛ bɛ ʒini tii gbunni, a-shee kpaŋ tam tia maa zuɣu. Bɛ ʒimi ka kpaŋ ti gbaɣiri o maŋa, ka kom lu bɛ zuɣu na. Din nyɛ anabi bɔhi o, ni o wuhi ba kom shee. Kpaŋ daa bɛ garigi o ka yiɣi. Ka bɛ lahi gbaai chandi nti tuhi dee soli, ka anabi bɔhi o gba kom ni be shɛli. Ka dee ŋun daa zaŋ ba ti wuhi kom shee. Bɛ ni daa nyu kom maa n-naai, ka anabi yɛli, kpaŋ ni zaɣisi ba kom tibu la zuɣu, lala dabisili maa naba dali kam yuuni puuni bɛ ni bo daliri n-fiɛbi kpaŋ mini o zuliya ka zaŋ ba n-di bim. dabisili maa mi daa lula kpini goli biɛɣu pishi ni ayopɔi dali. kpini chuɣu ni pili shɛm m-bala.
Churi puhibu Daanfaani
Di che ka ti tuɣiri dɔɣim ni simli.
Di wuhiri ti ti yaanima kaya ni taɣada.
Di che ka ti diri bindiri suma din nyɛ zaɣi parisi.
Di kpaŋsiri daabilim ka lahi che ka saanba kpɛri ti tinsi ni. | Churi | https://dag.wikipedia.org/wiki/Churi | ab | dag | Latn |
Climate justice nyɛla yɛligu shɛli bɛ ni zaŋdi goori climate taɣibu mali tiri vɛnyala bee ka viɛnyɛla ni siyaasa yɛltɔɣa palo, ka naɣi polo din kuli yɛri dalindi la ʒileli yɛltɔɣa polo bee Naawuni bin namda din be biɛhigu maa puuni kɔ yɛltɔɣa. Ŋɔ maa niŋ di mi bɛ yi zaŋ daliri din tahi climate taɣibu na ni di barina nima bee di zaɣisuŋ tali zaa ti climate taɣibu bahindi ʒileli puuni aadalichi ni biɛhigu puuni aadalichi. Climate aadalichi nyɛla din zahindi binyɛra din gbaai equality, ninsali hachinima, collective rights, n-ti pahi taarihi ni gbubi shɛm zaŋ kpa Climate taɣibu talahi nim palo. Climate aadalichi niŋsim ni tooi bɔbi gbaai dunia zaa zoobu zaŋ kpa niŋsim din ka taali climate taɣibu yɛltɔɣa puuni. Yuuni 2017, lahibali daa yi United Nations Environment Programme ni na ndaa ti tiri wuhi niŋsim din ka taali bini kɔbishinii ni pihiyɔi ni anahi (894) dunia zaa puuni. Taarihi ni gbarigi ʒinahi' shɛŋa, dingbaai nyɔri biɛla, ʒihi din nyɛ zaɣi kura ni ʒihi din pii yaɣa ti maŋa ntooi jandiri climate taɣibu yɛli biɛri pam din doli li na: di lala ŋɔ puuni di talahi nima dii jɛndi n-diri di dindɔli yɛlikpana wahala. Di gba ni tooi lahi nyɛla yɛlimuɣisirili di puuni ka di nyɛla di yɛn saɣirimi tiri climate taɣibu maa din mi ni tooi lahi labi nam bee n-kpaŋsi waliginsim din pum beni maa, din mi m-pun za ntabi 'aadalichi kalinsi di baa ata maa' zaŋti climate taɣibu palo.
Tingbani Biεhigu Tulim mini di Maasim Adalichi
Tingbani biεhigu tulim mini di maasim Adalichi: Di nyεla din nia nyε din yεn yuuni ni adalichi be piriginsim ni, nyɔri tarili ni, ni yεlmuɣisira ŋan be tingbani biεhigu tulim mini di maasim taɣibu ni na, n-ti pahi talahi tuma ŋan yεn bo maliŋ zaŋ ti tingbani biεhigu tulim mini di maasim taɣibu ni. “Adalichi”, “yεlmaŋtali”, ni “dede ni dedetali”, bachinima ŋɔ zaa dii pala din dii ŋmani taba zaa, amaa bε yila zulya yini din kpini taba ni na ka tooi lahi mali zaani taba zaani yεla gbaabu mini Siyaasa ni yεltɔɣa ni.
Tingbani biεhigu tulim mini di maasim adalichi yuli ŋɔ daa nyεla din niŋ bayaana ka yi ʒεhara balli nyεla din chaŋ tooni yomyom nini pɔbu ni neebu Yuma ŋɔ sunsuuni, ka tingbani namatεri biεhigu baŋbu be soya balibu pam puuni ka saha shεŋa din gbunni buɣisibu bee yεlibu nyε nangbankpeeni.
Di Bachikpani Taarihi
Di Barina Nim Zaŋ Chaŋ Laɣinsi Ban Be Galisi
Din Tahili
Labisibu
Litigation
Climate justice protests
Political approaches towards climate justice
Shɛhira Nima
Hurricane Katrina
Lahi Nyama
Climate ethics
Climate debt
Climate movement
Contraction and Convergence
Deliberative democracy
Effects of climate change on humans
Environmental justice
Environmental racism
Equity
Extinction Rebellion
Global Legal Information Network
Global Justice Movement
Greenhouse Development Rights
Green banking
Juliana v. United States
Social justice
Sambanni linki
Karim mi n-pahi | Climate justice | https://dag.wikipedia.org/wiki/Climate%20justice | ab | dag | Latn |
Climate taɣibu mini bihi, climate taɣibu malila barina yaɣa ayi bihi zuɣu. Bihi n tooi zooi ka climate taɣibu barina nyɔɣiri n-gari zaɣi kura. Andunia alaafee laɣiŋgu (World Health Organization) laasabu malibu wuhiya ni kɔbiga puuni, vaabu pihinii ni anii 88%, andunia doriti zaŋmi jɛndi la climate taɣibu barinanim nti bihi ban na bi paai yuma anu. Lancet labiyuli alaafee mini climate taɣibu yihi bihi ni bani ka climate taɣabu barina tooi damdi biɛhagu ni.
Climate taɣibu barina zooi la bihi puuni ni pam n-gari ninkura. Climate taɣibu mali barina bihi daa alaafee palo nti pahi biɛhisuŋ palo. Bihi ka kukoli bee zaɣa zaŋ kpa andunia saɣigu ni climate taɣibu.
Ninvuɣu shɛba fakari ni mali pam mini bi bihi wahala n zooi zaŋ jɛndi climate taɣibu.Dama climate ni tooi n taɣi Ka bi ka liɣiri din ni tooi n da sitira din tu ni bihi ŋɔ yara lala saha.
Andunia biɛhigu taɣibu ni di ni tahira yɛl'shɛŋa na bihi zuɣu
Bihi nyɛla miisim ni paara zaŋ jɛndi yiŋsi dambu, varisigu zaŋ jɛndi bindirigu polo ni daŋ nyaŋsim kɔŋbu pirimla andunia biɛhigu taɣibu zuɣu. Barina shɛŋa din be bihi zuɣu nyɛla ti ni ni tooi lihi shɛli zaŋ jɛndi biɛr'suŋ bi niŋ dede, malifa ŋmeli tɔbu nti pahi andunia dɔriti. Andunia biehigu taɣibu barinanima pula bɔna ayi: din nyɔɣira ninsala palo ni ni sɔɣisinli, din niŋdi tulim tulim ni din naɣisira.
Alaafee mini Biɛr'suŋ
Andunia nam'tiɛri ni tahira yɛl'shɛŋa na
Bihi niŋsim zaŋ jɛndi andunia biɛhigu taɣibu
Bihi niŋgbuna niŋbu ni taba zaŋ jɛndi andunia biɛhigu taɣibu
Andunia biɛhigu taɣibu yɛlmuɣusira maliniŋ
Andunia gbaari suma
Andunia gbaar'suma ni tuma suma daa nyɛla din suuna daa niŋ ni di taɣi ka che barina shɛŋa andunia biɛhigu taɣibu ni mali bihi zuɣu.
Nachimba ni Paɣasara Gandammoya Tarie N-tiri Climate Taɣibu Ni Bihi
Bipola ban yɛri tiri andunia zaa Climate taɣibu barina shɛŋa din mali zaŋ ti bihi n-tu ka bi nyɛri sɔŋsim.
Mari Copeny
Xiye Bastida
Autumn Peltier
Xiuhtezcatl Martinez
Lesein Mutunkei
Ella and Caitlin McEwan
Leah Namugerwa
Ridhima Pandey
Isra Hirsi | Climate change and children | https://dag.wikipedia.org/wiki/Climate%20change%20and%20children | ab | dag | Latn |
E-Class
Clinical trial nyɛla zahimbu bee kpahimbu shɛŋa tibbu baŋdiba ni niŋda tibbu shee. Lala ninsalinima biɛhigu vihigu ninsalinima zuɣu ŋɔ daliri nyɛla ni di nya labisibu ti bɔhisi zaŋ jɛndi ninsalinima alaafee bee bɛ biɛhigu polo ni tibiri shɛŋa din tu ni di ti dɔr'lahiʒiba shɛŋa. Clinical trials tooi lahi namdi lahibaya din jɛndi tiliginsim ni biɛr'suŋ. | Clinical trial | https://dag.wikipedia.org/wiki/Clinical%20trial | ab | dag | Latn |
E-Class
Chinchini nye’ pɔbirigu nyεla bε ni zaŋ nua n-wuɣi gumdi tan’ shεli din pɔbiri noli mini nyee. Di yi ti niŋ ka alaafee tuma yilinima ni zaŋdi nye’ pɔbiri shεli pɔbiri bε nyεhi la yi ti yεn pooi, ni taba walibu yi ti yεn niŋ tom, chinchini tani nye’ pɔribirisi ŋɔ ka alaafee tuma yilinima ban su dɔriti yaɣilinima saɣiri tira ni bε zaŋdi pɔribiri bε nyεhi alɔbo saha n-guri ban kpalim ka chεri ban mali dɔriti ŋɔ nintɔ’ chisi, bε vuhim, kɔhingu ni bε tihimbu. Dama lala nye’ pɔbirisi ŋɔ dii ka yaa ti paagi N95 nye’ pɔbirisi, apolasa nye’ pɔbirisi, bee taba walibu din yεn sɔŋ n-gu ŋun pɔbi li ka che doro ŋɔ. Alaafee tuma yilinima bi nya li ka di nyεla din taɣiri nira. Di nyεla salo bεn be dundɔŋni mini sambana ni kamani ti zaa ni tεhiri shεm ni di gu ti ka che dɔr’ shεŋa din loora ni din doli pɔhim.
Chinchini nye’ pɔbirisi ŋɔ daa nyεla alaafee tumayilinima ni daa mali shεli tumdi tuma yun’ shεŋa ŋan gari la. Yuuni 19560s dunia lεbiginsim zuɣu daa chεmi ka chinchini nye’ pɔbirisi ŋɔ zaŋ tum tuma labi nyaanga ka di nyεla apolasa nye’ pɔbirisi ŋɔ zuɣu., amaa di zaŋ tum tuma nyεla tingban’ shεŋa ŋan na zoori ni mali tumidi tuma. Korona alɔbo ni kana, chinchini nye’ pɔbirisi ŋɔ zaŋ tum tuma nyεla din daa lahi yiɣisi n-nyε tɔbu tuhiri neeni din bahindi nyaaŋga, di ni daa niŋ ka apolasa nye’ pɔbirisi ŋɔ daa yεn pooi.
Din niŋdi shεm
Zaŋ chaŋ korona alɔbo ŋɔ polo, chinchini nye’ pɔbirisi din daa naan tooi labi paɣi daa nyεla tingban’ shεŋa din na zoori alaafee tumayilinima ni daa mali shεli tumdi tuma pam, di daa dii bahindi Asia tingbani ni. Chinchini nye’ pɔbirisi bela di ko ka che apolasa nye’ pɔribirisi la kamani N95 nye’ pɔbirisi, bε ni bi wuɣi shεŋa ka di nyεla bin’ shεli bε ni yuuna ni di tuma viεla. Kamani apolasa nye’ pɔbirisi ŋɔ, ni resipiratanima, chinchini nye’ pɔbirisi nyεla din ka taɣiliŋ di puuni.
Ashibitinima ni, barinima nyεhi ka bε li pɔbira ni di gu ka taɣi ka baligi dɔriti loobu ni dɔɣitenima di yi ti niŋ ka apolasa nye’ pɔbirisi ŋɔ kani. Chinchini nye’ pɔbirisi ŋɔ nyεla dɔɣitenima saɣiti shεli ni niriba zaŋdi tumdi tuma di yi ti niŋ ka apolasa nye’ pɔbirisi la ti naai. Di lahi nyεla niriba pam ni mali shεli tumdi tuma ti dundona ni ti ʒilεli ni di gu ka taɣi dɔri loora ni pɔhim dɔriti ka lahi taɣi ŋun pɔbili nintɔr’ chisi.
Chinchini nye’ pɔbirisi mali balibu pam, di nyεla din beni kɔhira di bahibahindi Asia tingbanni. Ti ni mali binchεr’ shεŋa yiŋa kamani bandaananima, liiganima, ninmindisi, bɔbisi/sariti bee boduwanima ti ni ni tooi zaŋ shεli n-tum tuma.
Di kpaŋsibu/Paɣibu
Duniyayili alaafee tumayilinima saɣiti ni niriba zaŋdi chinchini nye’ pɔbirisi ŋɔ tumdi tuma taba wali ʒini yi ti niŋ tɔm luɣ’ shεli din yεn sɔŋ taɣi korona ŋɔ wuligibu. Bε yεliya ni chinchini nye’ pɔbirisi zaŋ pɔbi nyεla din yεn sɔŋ gu ka taɣi dɔriti loobu. Amarika alaafee tumayilinima ban tuhiri dɔriti nti pahi Johns Hopkins University school of medicine, ni Mayo Clinic, ni Cleveland Organization gba saɣiti ni ban yaɣi yuun’ pihiyɔbu bee ban mali dɔrikura tu ni bε nya taɣibu ka tu ni bε zaŋdi nye’ pɔbirisi ŋɔ pɔbira luɣ’ shεŋa dɔri loora ni tooi be.
Duniayili alaafee tumayilinima yεliya ni di tu ka ti zaŋdi nye’ pɔbirisi din mali tana taɣiliŋ balibu dibaata n-kuri bukaata. Spunbond polypropylene taɣilima gba nyεla din viεla ka ni tooi zaŋ tum tuma ka vuhim yεlimuɣisirili kani. Chinchini/tani nye’ pɔbirisi maalibu ni, soya dibaayi n tu ni di zaŋ tum tuma, tani maa tuma yaa ni di vuhim yaa.
Di tuma
Chinchini nye’ pɔbirigu ni tooi kuri buuka n-sɔŋ baligi dɔriti loobu yaa din yεn yi ŋun pɔbi lo sani na, amaa di pa bin’ shεli din ni taɣiri ka guri ŋun pɔbi li maa ka doro ku loogi o di ni niŋ ka di ka taɣiliŋ bee ka di taɣiliŋ ka yaa la zuɣu. yiko shεli dii bi pa ti maŋmaŋa chinchini nye’ pɔbirisi ŋɔ zuɣu. | Cloth face mask | https://dag.wikipedia.org/wiki/Cloth%20face%20mask | ab | dag | Latn |
E-Class
Ningbuŋ baŋsim, ninsalinima alaafee baŋsim ni binnamida baŋsim wuhiya ni doro loobu nyɛla sahashiɛli binneen'baligu ni yiri loori salnima. | Community spread | https://dag.wikipedia.org/wiki/Community%20spread | ab | dag | Latn |
E-Class
Dihi tabili ni niŋ tabata ni doro ŋɔ mali-so nyɛla alaafee tuma-yili nima ni niŋ vihigu bɛ vihigu duu puuni n-tam bɛ-ni zilisi so ni COVID-19 doroŋɔ mali o zuɣu ka vihigu maa shiri wuhi ni doro maa nyɛla din mali o.
COVID-19 ni nyɛ shɛli
COVID-19 nyɛla alobo dɔri shɛli ŋan gbahiri niriba ka di balibu zooi. Di ni tooi gbahi ninvuɣ'shɛba pam nyɛla doro ŋɔ ni wuhiri di daa alaamanima bɛ ni ka di nyɛla di piinila biɛla biɛla hali n ti paai sunsuuni ka niriba pam tooi leeri ban nyɛri alaafee di zuɣu ka di pala bɛ chani la ashibiti ni.
COVID-19 nahingbana din yi polo n-nyɛ:
• Niŋgbunzabili
• Kɔhiŋ kuuni
• Wumsim
Di nahingbana din dii bi yi polo n-nyɛ:
• Niŋ-gbuŋ zabili
• Lɔŋni yuma
• Bin'saa
• Zuɣu taali
• Bindirigu nyaɣisim wumbu mini nyɔm wumbu kɔŋsim
• Niŋ-gbuŋ gbaŋ doro
Dihi tabili ni niŋ tabata ni doro ŋɔ bɛnibu
Dihi tabili ni niŋ kadama doro ŋɔ gbahi ninvuɣ'shɛba tum di piligu hali ni silimiin gɔli December biɛɣu pishi dali yuuni 2020 puuni nyɛla niriba miliyɔŋ kɔbishiyopɔin ni ayɔbu,tusaayɔbu ni pihiwɔi, kɔbishi-yɔbu ni piya ni ayi. Dihi tabili ni niŋ tabata ni doro ŋɔ ni na kuli gbubi ninvuɣ'shɛba duniya yili zaa silimiin gɔli December biɛɣu pishi dali yuuni 2020 puuni daa nyɛla niriba miliyɔŋ pishi ni yini, tuhi kɔbiga ni pihinu yini kani, kɔbishiwoi ni pihinahi ni ayi poin. | Confirmed positive case | https://dag.wikipedia.org/wiki/Confirmed%20positive%20case | ab | dag | Latn |
E-Class
Contact tracing salo daalaafee puuni, nyɛla so shɛŋa bɛ ni doli m-baŋdi bee n-nyari ninvuɣ' shɛba ban na min miri ban mali doro bee ban mali dor' shiɛli. Bɛ niŋdi lala contact tracing ŋɔ ka di nyɛla dɔɣite tuma nɛma ka bɛ mali zahindi ninvuɣ' shiɛba tini yɛri ŋɔ ka bɛ daliri nyɛla ni bɛ taɣi bee m-baligi dɔriti yɛligibu biɛhigu puuni.
Ti wumdi bɛ ni yɛri lala "contact tracing" ŋɔ yɛltɔɣa ti Corona doro la ni kuli kana. Di nyɛla bin' shiɛɣu ti ni yɛn niŋda ka di tooi gu ka che ka dɔriti kamani Coronavirus bi tooi looi niriba pam. Poi ka lala "contact tracing" maa ti yɛn niŋ, dɔɣtenima yɛn nya la doro maa ni gbahi Shɛba n-vihiba nya bɛ mini banna yɔli miri taba tum doro maa ni gbaagi o. Laa maa puuni, Ashibti tumtumdiba maa yɛn zaŋla kamani hour pishi ni anahi bɔ laa niriba maa shee n-yɛli ba ni din tooi niŋ ka doro maa loo ba domini bɛ mini ŋun mali li ni miritabi la zuɣu, a maa bɛ bi yɛn yihi ŋun mali li maa polo ni, di yɛn nyɛla sɔɣsinli. To din dee yi niŋ ka bɛ zahim lala niriba maa ka bɛ mali doro maa ya ka bɛ yɛn chaŋ ti bɔ tibbu tiba?.
Baŋdiba yɛliya ni lala vihigu vihibu maa nyɛla bin' shɛli din viɛli ti ti bee di niŋ talahi pam ti ti. Di nyɛla bin' shɛli din yɛn tabi sɔŋ ka di baligi dor'shɛŋa din yɛn gu lala dɔriti balibu yuma din yɛn kana maa din yɛn che ka ti tumdi ti tuma viɛnyɛla.
Di wuhurimi ni di yi ti niŋ ka bɛ nya so ŋun mali dor'shɛli din loora, di tu ni bɛ niŋ yomyom n-yihi la la nira maa salo ni ka di gu ka che ka di ti looi niriba. | Contact tracing | https://dag.wikipedia.org/wiki/Contact%20tracing | ab | dag | Latn |
Coronavirus bee COVID-19 nyɛla dɔr' shɛli din tahi Coronavirus palli shɛli ti ni booni SARS-CoV-2. Andunia Alaafeei Laɣiŋgu (WHO) daa tuui wumla vaarosi palli ŋɔ lahibali silimiin-gɔli December biɛɣ' pihita ni yini dali yuuni 2019, di ni daa niŋ ka vihigu yina n-wuhi ni lala dɔr' bimbirili ŋɔ laɣim taba m-mali yaa Chaana tiŋ yuli booni Wuhan.
March 12, 2020 ka di daa dihi tabili ni doro ŋɔ daa tuui kpe Ghana, di ni daa niŋ ka Nuguchi tuma duzuɣu din su vihigu-vihigu zaŋ chaŋ dɔribimbira polo Ghana ŋɔ daa niŋ niriba ayi ban daa yi Norway ni Turkey n-kpɛna Ghana.
Nyabili
Coronavirus nyɛla dɔri bimbiri bɔbigu din dalim RNA vaaroosi din nyɛ din tiri salinim mini binkɔbiri n-ti pahi noonsi dɔriti. Salinim mini noonsi puuni, di nyɛla din tahira vuhim solɔɣu dɔri bimbira na din nyɛ din ni tooi mali soochi hali zaŋ chaŋ ka dini tooi n-ti di nyɛvuli. Dɔri shɛŋa ŋan mali soochi salinima puuni shɛŋa n-nyɛ fiɛɣufiɛɣu (din nyɛ vaaroosi ni tahiri shɛli na, di bahi bahindi Rhinviruses), ka din mi nyɛ din kpɛ yɔɣu ni tooi tahi SARS, MERS, ni COVID-19. Niɣi mini kuruchunima puuni, di tooi chɛ ka bɛ bi dira, ka jaŋgbara mi puuni, di tooi chɛ ka bɛ kɔbiri sapuɣu doro. Koroona vaaroosi yila Orthocoronavirinae balibu ni na din mi gba yi Coronavieidae ni na, n-dɔlisi kpe Nidovirales, mini realm Riboviria. Niɣi mini κuruchu nima puuni, di tooi gbaahiri ba binsaa amaa jangbara ban puuni, ka di tiri hepatitis ni encephalomyelitis..
Coronavirus laasabu Africa tingbanani
Alaamanima
Coronavirus alaamanima shɛŋa n-nyɛ Kohingu kuuni, Ningbuŋzabli/Wumsim, Kpaɣ'ʒɛɣu n-ti pahi fɛɣu-fɛɣu. Baŋdiba pula alaamanima maaa buyi zuɣu; alaama din bala ni alaama nima din kpɛma.
Alaama dinkpɛma
Vuhim fabu
Kɔŋ yaligu
Nyɔɣini biɛrim
Niŋgbuŋ duɣili
Alaama dinbala
Zuɣ' yaali
Binsaa
Nolini nyaɣsim kalinsi
Wumsim
Fiiba
Lɔŋni yuma
Alaama shɛŋa dinbala, amaa ka ni tooi gbaai bari shɛba
Nyahi ŋaribu
Lɔŋni yuma
Zuɣu yaali
Jila bee kobituɣa ni biɛrim
Tiri/tibu
Binsaa
Ninsabiga
Niŋgbuŋ gbaŋ zuɣu dɔriti balibu
Di bachi maa nyabili
Coronavirus bachi maa yila Latin Corona, din gbunni nyɛ "zipiligu", flaawaasi din tiini gballi" ka di mii gba nyɛ bachi shɛli din gba yi Greek "kopωvŋ korōnē", "flaawaasi din tiini gballi". June Almeida ni David Tyrrell n-daa kuri lala bachi ŋɔ domini ban n-daa nyɛ tuuli ban vihi ninsali nim coronavirus zuɣu.
Kundivihirili shɛli bini booni Nature Journal la n daa nyɛ tuuli ban yihili polo ni ka di daa wuhiri la varos pala din na yɔli yina biɛhigu ni yuuni 1968. Di yuli maa nyabili jandila di anfooni ni be shɛm , ayi zaŋ laati microscope n-lihi lala varos ŋɔ maa nahingbana.
Balibu
Piligu
Ninsali nim gbaabu
Binkobiri gbaabu
Tuhibu ni gubu
Bi mali vaccine nim pam nibi tuhi ninsali nim coronavirus SARS-CoV-2. Antivaros nim din yina ni di tuhi salinim Coronavirus shɛŋa n-nyɛ Proteases, Polymerases, ni protein shɛŋa din kpɛri a . Tɔ, amaa tiima nyɛla bi ni kuli maani shɛŋa ni bi tuhi varos maa mini o waɣibu balibu kam.
Di yi ti niŋ ka binkɔbiri coronavirus yi luna ka mani PEDV, din tooi ku kurichu nim zaa ban be lala yaɣili din yɛn che ka di bi wuligi n-gili luɣili kam.
Bo n-lee niŋdi ninvuɣu shɛb' Coronavirus ni gbaai
Ninvuɣ' shɛba ban mali dɔro ŋɔ alaamanima, pam ka mani vaabu pihinii(80%) zuɣu n-nyɛri alaafee ka di pala bɛ nyɛla tibbu ashibiti ni. Ka mani vaabu pia ni anu (15%) zuɣu ninmɔhi barinima m-bɔri pɔhim pahibu bee vuhim, ka vaabu anu (5%) zuɣu barinima mi bɔri ti ni mi shɛli intensive care la.
Dɔr'gɔla din chɛ ka shɛba kɔŋdi bɛ nyɛvuya maa shɛŋa n-nyɛ, vuhim fabu, vuhim pooili(ARDS), sepsis mini sepsis shock, kɔb'tuɣa pam fabu nti pahi suhi daŋ nyabu bee sapuɣu.
Ti ni yɛn gu ka taɣi Coronavirus doro shɛm
Ti ni yɛn niŋ shɛm n-gu ti maŋa ka chɛ lala dɔri bimbirili maa ka di ku gbaa ti balle di barina shɛŋa ti ni yɛri maa ti paai ti n-nyɛ
Ti paɣimi ti nuhi ni chibo viɛnyɛla ni ko' shɛli din zɔra saha kam, bee ka a zaŋ anashaaranima ni boli binshiɛɣu sanitizer la n-ʒe a nuu.
Kpaŋmi a maŋa ka a bi miriti niriba ni zooi shɛli, dama di ni tooi niŋ ka a mali doro maa ka di looi niriba ka a bi mi, bee ka so gba mal'li ka a ni tooi kɔbi li. Kpalimmi yiŋa a yi ka binshiɛɣu niŋbu sambani ni, di mii yi ʒi talahi ni a yi ka a kpaŋ a maŋa ka a pɔbi a nyee.
Di lahi tu ni sokam kpaŋ o maŋa pɔbiri o nyee ni chinchini nyɛ' pɔbrigu di yi niŋ ka o yɛn kpɛ niriba ni galisi shɛli. A mii di pɔbi nimpɔbirigu din nyɛ ashibti tumtumdiba din la. Ka lahi miri ka a zaŋ li pɔbi bia ŋun nyɛ yuma ayi, ŋun bi tooi vuhira, bee ŋun ku tooi yihi li o tɔli.
Di chɛ ka a nuu shihiri a nina polo, domini a nuu maa ni tooi shihi bin shaɣu doro maa ni be, a yi zaŋ li shihi a nini polo dɔro maa ni tooi kpɛ a niŋgbuna ni.
Ninvuɣu banima ka dɔro ŋɔ nyɛ nyɛvuli pɔhili zaŋ ti
Ninvuɣ' shɛba ban yuma nyɛ yuun pihiyɔbu zaŋ chana, nti pahi ninvuɣ' shɛb ban pun mali dɔriti ka mani, ʒim dɔro bee ʒiduli, sapuɣu dɔro, shichiri dɔro, bee yɔɣu ni mali so, ban ka dɔro ŋɔ ni tooi gbaai ka mali yaa pam. Tɔ amaa, sokam ni tooi gbaai COVID-19 dɔro ŋɔ ka di kpɛma pam bee ka ni tooi kpi yuma kam
Daadama ni kɔbiri Coroona doro ŋɔ shɛm
COVID-19 nyɛla dɔri shɛli din yɛligiri daadam biɛligu shee, di bahi bahindi ninvuɣ' so ŋun mali li yi miri a. Varoosi ŋɔ ni tooi yɛligi ninvuɣ' so din gbaai ŋɔ nyahi ni bee noli ni nintochisi dii niŋ ka o kɔhim, tihimbu, yɛligu, yila bee vuhim timsili. Ninsal shɛba gba ni tooi gbaai covid-19 di yi niŋ ka vaarosi ŋɔ kpe bɛ noli ni, nyɛhi ni bee nina ni din tooi niŋda di yi niŋ ka ninsalinima miri ban kɔbi lala dɔro maa. | Coronavirus | https://dag.wikipedia.org/wiki/Coronavirus | ab | dag | Latn |
E-Class
Cysticercosis nyɛla nyuɣu ni doro din nabigir’ yamdi ninsal’ ningbina ni. Di sababuni nyɛla zu’ shɛli bɛn bɔli cysticercus ban mi to n-yi Taenia solium gara ni la. Kuruchunima n-namdi Taenia soilum gara ŋɔ. Yuun bɔbigu ni tooi gari ka doro ŋɔ nahimgbana bi yi polo di bari ni. Bar' shɛba beni, gbirimagbirima din bi biera ka di galisim be centimeter 1-2 sunsuuni ni wɔɣi be ningbingbana zuɣu. Doro ŋɔ yi go n-ti meei bari zuɣupuri, be booni ni la neurocysticercosis. Chira a shɛm bee yuma nyaaŋa, gbirimagbirima ŋɔ yi niŋ zaɣ’kara ka pili biɛrim. Di nyaaŋa, din kuui ka gbaai fuɣusi bahi. Lebiginsim ni na bi wuligi anduniya tiŋ'shɛŋa, doro ŋɔ n-luhiri kpiinkpihi n gari doriti kam.
Tahili mini vihibaŋ
Niri ni tooi kɔbi doro ŋɔ di yi niŋ ka o nyu ko shɛli bee n di bindir’ shɛli din nyɔɣi gara gala. Gara tooi lahi be ʒe kaha ni. Gara gala ŋɔ yirila ninsal’ so gar’ kura ni be o puli ni bindi ni na. English silminsi booni niŋsim ŋo la taeniasis. Taeniasis nyɛla dɔr’ dabaŋ din yiri kuruchu nimdi shɛli din bi duɣi-bi vienyela. Kuruchu nimdi zoo ya ka gar’ kura n be di ni. Niriba yi laɣim be ka be puuni yino mali gara ŋɔ o ni, ban kpalim ni tooi kobi cysticercosis. Doro ŋo ni yɛn vihi-baŋ shee ka baŋdib’ pii gbirili din waɣi ninsal ningbiŋ zuɣɔ n zaŋ shariga vo di kom, ka naan yi maai be maŋa n-zaŋ maʒina n-kpa n-yuli kom ŋɔ viɛnyɛla. Silminsi booni vihigu ŋɔ aspiration. Be yi yɛn vihili zuɣu puri ni, bɛ ni zaŋ computer tomography (CT) bee magnetic resonance imaging (MRI) n ŋmahi zuɣu puri ŋɔ foto. Din lahi pahi, ninsal white blood cells yi ti yam o [[cerebral spinal fluid|yaankɔbli-kom]] puuni (be booni niŋsim ŋɔ eosinophils), di wuhiri ni doro ŋɔ be yɔma.
Gubu mini Tib'bu
Sabita malibu n nyɛ din taɣiri doro ŋɔ nyaŋ tuhili kam. Sabita biɛhagu kaman: viɛnyɛla yɔɣu damdibu shee, ko suŋ nyubu n-ti pahi kuruchu nimdi viɛnyɛla dɔɣibu. Di tu ka ti tibiri taeniasis barinima, din yɛn gu ka che doro ŋɔ yiɣi lɔhi. Di bi ʒi talahi ni di tuhi dɔr’ bil’ kam din dɔli li na. Di yi lee paagi saha shɛli gbira ni waɣi zuɣupuri ni, praziquantel bee albendazole n-nyɛ ti shɛli be ni nyuhiri bari ŋɔ. Bari ŋɔ ni nyu tima ŋɔ ka di niŋ dabaayi. Steroids mini anti-seizure tiima gba tu ni di be yɔma tibibu ŋɔ saha. Diyi ti kɔŋ tim zaa, shee ka baŋdiba karigi a n vuɣi-yihi gbira ŋɔ ninsal ni.
Loobu
Kuruchu-ni gara ŋɔ zooya Asia, Sub-Saharan Africa, n-ti pahi Latin America tingbana-ni. Tiŋ shaŋa beni, nirib’ paaigi 25% ka doro ŋɔ mala. Doro ŋɔ ka yaa andunia luɣi shaŋa ninniensim ni yoli. 1990 yuuni puli ni, doro ŋɔ daa kula nirib’ 1300 ka yuuni 2010 mii ka di ku nirib’ 1200. Cysticercosis doro ŋɔ gbahari kuruchu nim’ mini niɣi. Di lei be gbahariba ka ʒiri lahimgbana na Kaman dini gbahari ninsalnim sham la, domini binniema ŋɔ nyaviya ni be waɣi la. Ninsalnim piligu saha ka be mini doro ŋɔ laɣim taba. Cysticercosis pahi dori shaŋa din yoli andunia tulim luɣa shehi. | Cysticercosis | https://dag.wikipedia.org/wiki/Cysticercosis | ab | dag | Latn |
Daaŋkali Tuma nyɛla daŋ tuun' shɛŋa ti yaanima ni tum ka zali ti banima ka bɛ mi tum ka zali ti, ka ti gba mi yɛn tum ka zali ti bihi. Daan' kali nyɛla din bɔhinda ka di nɛma yirina ti zilɛli ni, amaa ka di bɔhimbu shee yɛl' shɛŋa beni ka Dagbamba doli ŋa amaa ka shɛŋa beni ka bɛ bi doli ŋa. Shɛhira kamani baɣiyuya maali u, Dagbamba doli li mi bɛ paɣ'kpugibo shee, kuya malibu shee, ni bia zuɣu pinibu shee. Amaa machɛligu, luntali, tindaandi ni tɔhigu din dolila daŋdaŋ. ŋanima ka Dagbamba booni daankaya maa. Hali di shɛŋa beni, a yi ka daŋ maa puuni, a ni tooi bɔhim di tuma n-tumdi dihiri a mulichi. Lala daankaya maa shɛŋa n-nyɛ; nakɔhigu, machɛligu, wanzamtali ni gbanzabigu. Shɛŋa mí beni n-gbahiri niriba ka di pala bɛ suhuyubu. ŋan nim mí n-nyɛ tindaantali, jina, koligu, luntali, ni Nakɔhigu. Dagbamba n-nya ka yɛli ni bia ni paai nim' shɛli o ba nandaaŋa zuɣu dini ka o ŋubira. Lahazibu din lee be Dagbaŋ daankaya maa ni nyɛmi, ni di dolila daŋ maa ni paɣ'bihi n-gari dabba bihi. Bia yi yiɣisina n-ti bɛ doli o ba kali soli, di dii ka tali ka o mayili polo. Di wuhirimi ni a ba yi nyɛ Luŋa, ka nyin yiɣisina n-ti zagisi Luŋa gmɛbu, di dii pá taali. Amaa, a mà yi nyɛ Lumpaɣa, talahi n-nyɛ li ni gmɛ Luŋa. A yi je ni nyaɣi li ginda n-gmɛra, a kuli ni bo Luŋa n-ti yili a duu, N-lee chirigiri gmɛri li biɛlabiɛla. A yi zagisi a bukaata mí ku maali. A yi bɔri liɣiri, di yɛn dolila pɔhim n-garita bee nyini chani n-lihiri ka zuɣulɛbili lana n-nyɛ a la. Dagbaŋ ŋɔ, niriba pam tuma nyɛla pukparigu amaa di pa daankali, dama kurumbuni sa, sokam daa tumdi maa ka birigirila mɔɣu ni n-ti kɔri biɛlabiɛla.
Daankali tuma pa tuma n-ti sokam, naɣila a bela daŋ maa ni. Di shɛhira shɛŋa n-nyɛ;
Luŋtali
Machɛligu
Nakɔhigu
Jina
Wanzamtali
Gbanzabigu
Kɔligu
Kasiɣiritali
Sapashintal
Tɔhigu
Tindaantali
Naanyimtali
Goonje.
Daaŋkaya ŋɔ pam gbaarimi, daŋ puuni paɣ' ba bihi mi ka di tooi gbaara.
=== Dagbamba Daankaya Ni Di Zuɣulaanima
Daankali zuɣulana
Machɛligu. Sonaa/Faamuru
Nakɔhigu. Nakɔhinaa/Baba
Wanzamtali . Gunu
Goonjetali . Yambanaa
Luŋtali . Namonaa / Luŋ naa/ Namɔɣu
Gbanzabigu . Gbanzabi Naa
Koligu . Mba Baɣa
Tindaantali . Tin dana
Jina.
Luŋtali
Daan'kali shɛli din teeriti ti yaanima bee n-wuhira a ni nyɛ so n- nyɛ luŋtali. Ninvuɣ' shɛba ban ŋmɛri Luŋ ka bɛ booni lunsi. Naa Luro ʒɛmani ka luŋtali daa yi palo Dagbaŋ. Diyali(Diare) ka luŋtali daa piligi Dagboŋ. Nyab' biʒiŋ bia lunʒɛiɣu n-daa pili luŋtali Dagboŋ. Lunsi zuɣulana n-nyɛ Nyab' Namo-Naa.Tɔm kam malila bɛ lunsi ka bɛ, ka bɛ booni bɛ naa Luŋ naa. Luntali nyɛla daankali tuun' shɛli di tiri niriba suhu piɛlli ka yihiri ba ni sab'ga ni.
Lunsi dii be ŋmeri bi luŋa sahakam bɛ ni bɔra. Di malila daliri ni saha shɛŋa bɛni ŋmeri ŋa. Daliri nim bee saha ŋɔ shɛŋa n-nyɛ; churi ni,(Damba, buɣim, etc) suhupiɛli dema ni, (Amiliya, suuna, kpari yɛli, etc), Kum yi ti ku, pegɔriba yi ti chani mɔɣini, bɛ yi ti chani buɣili malibu, etc.
Lunsi ŋmeri wahi kamani takai, naɣibiɛɣu, baamaya, jina, bila, luwa nyindɔɣu, zhem, etc.
Lunsi tuma niɛma shɛŋa n-nyɛ ;
Lunkɔbili
Lundihi
Luntamdigu
Lunkuɣura
Gban-nyɔɣu
Lundɔli
Pɛɛnkpaa
Shɛriga
Yɔɣ'li. Lunsili nama Dagbaŋ n-nyɛ Luŋ-Naa, Sampahi- Naa, Dobihi-Naa ni Taha-Naa.
Machɛligu.
Daan'kali tuma din jɛndi kuriti, kunkɔna ni dalima zaŋ mali nɛma n-nyɛ machɛligu, ŋun mali kuriti maani nɛma kaman kuli, garawa, tahali, sua, kuruganima ni ŋan pahi ka bɛ booni machɛla. Neen' shɛŋa Machɛlinima ni mali tumdi bɛ tuma maa shɛŋa n-nyɛ, buɣim, bawule, gbabo, zali, zuɣirigu, chiriga, sala ni ŋan pahi.
Machɛli ni ʒi shɛli n-zuɣira bee n-kuriti maa ka bɛ booni saviɣu. Machɛlinima zuɣulana n-nyɛ nyab' So-Naa.
Machɛlinima nama Dagboŋ n-nyɛ So-naa, faamuru, zaŋa, bɔrigu ni salogu Naa. Bɛ mini nakɔhinima n-nyɛ dachɛhi Dagbon kali soli zuɣu.
Nakɔhigu
Nakɔhigu nyɛla daankali tuun' shɛli din jɛndi binkɔbiri ni nimdi kɔhimma ni damma. ŋun tumdi lala tuma ŋɔ ka Dagbamba booni Nakɔha.
N yaba Naa Dimani mini o tuzo nabiyɔŋ Yenkani n-daa piligi Nakɔhigu Dagbaŋ. Naa Dimani nakɔh' sua ŋɔ n-kuli Dagbamba ka Yenkani mi sua maa kuli Zabaɣikparisi.
Nakɔhinima ni mali neen' shɛŋa n-tumdi bɛ tuma shɛŋa n-nyɛ ; gbaɣu, sua, buɣim, Kom, gabiga, ni dachɛriga. Nakɔhinima nama Dagbaŋ puuni n-nyɛ ; Nakɔhi-Naa yili, Babba ni Taribabu yili.
Nakɔhinima mini Machɛlinima n-nyɛ dachɛhi ni taba.
Daankali anfaani.
1. Di che ka ti baŋdi ti Kali.
2. Di tiri niri tuma.
3. Di tiriti Arizichi.
4. Di wuhiri niri ni nyɛ so
5. Di tiri ti nagbanyini
6. Di kpaŋsiri zosimli
7. Di chɛ ka baŋdi taba
8. Daaŋkali tiri ti ninneesim
9. Di chɛ ka ti teeri ti yaanima yɛla.
10. Di sɔɣiri ti yɛltɔɣa
Di nimbiɛri
1.Di tahiri nangbankpeeni ni na ti biɛhigu puuni .
2. Di labisiri ti biɛhigu nyaaŋa.
3.Di tahiri fitiina na ninsali biɛhigu ni din dee yi gbaai nira ka o bɛ deeli. | Daan' kali tuma | https://dag.wikipedia.org/wiki/Daan%27%20kali%20tuma | ab | dag | Latn |
Dabisa ayopɔin m-be bakɔi puuni Dagbanli ni. Ŋan n-yɛ
Atani
Atalaata
Alaaba
Alaamishi
Alizumma
Asibiri ni
Alahiri
Dabisa Yuya
Tani
Zilata/Talaata
3. Lariba
4. Laamihi
5. Azima
6. Azumu
7. Azindoo
8. Azimpaɣa
9. Sibiri
10. Sibdoo
11. Sibpaɣa
12. Lahiri
Dabisili kam ni di jaa
1. Atani jaa nyala Alizumma
2. Atalaata ka jaa Dagbanli puuni
3. Alaaba jaa nyala Asibiri
4. Alaamishi jaa nyala Alahiri | Dabisa | https://dag.wikipedia.org/wiki/Dabisa | ab | dag | Latn |
Dabsa nyɛla saha binzahindi la shɛli. Hawa pishinanahi n-tiri dabsili. Dagbamba malila dabaayɔpɔin bakɔi puuni. Dabsa zaɣ' yini nyɛla dabsili. Dabsa maa nyɛ:
Atani
Atalata
Alaba
Alamishi
Alizumma
Asibiri
Alahiri
Kundivehira
Dabisa | Dabsa | https://dag.wikipedia.org/wiki/Dabsa | ab | dag | Latn |
E-Class
Dagbamba Taɣada nyɛla niŋsim shɛli bɛ ni niŋda bɛ ʒileya puuni. Taɣada tooi taɣiri doli ʒɛmani. | Dagbamba Taɣada | https://dag.wikipedia.org/wiki/Dagbamba%20Ta%C9%A3ada | ab | dag | Latn |
E-Class
Dagbamba Kali nyɛla yɛl' kur' shɛŋa ti yaannima ni niŋ ka zali ti ka di kpa talahi ni ti tumdi li. Kali bi taɣira. Kali ku tooi labi shee a kuli vumsili mali kirikiri. Din zuɣu ka Dagbankpamba nyɛ ka ŋme bɛ ŋahili ni "Bia ni paai nim' shɛli o ba nandanga zuɣu dini ka o ŋubira". Di wuhiri ti mi ni tini paai tuun' shɛli ka ti yaan nima maa tumda dina n-tu ni ti zaa mali gbaai ka bi bahili. | Dagbamba kali | https://dag.wikipedia.org/wiki/Dagbamba%20kali | ab | dag | Latn |
Subsets and Splits